ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістер
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация ХХ ғ. екінші жартысынан бастап бүгінгі күнге дейінгі Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістер туралы және Қазақстанда өмір сүрген діндер мен конфессиялардың тарихын зерттеуге арналады. Зерттеу жұмысындағы мәселелердің көпшілігі Кеңестік кезеңдегі және тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның дін саясаты мен оның тарихын зерттеуден туындады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан соң, отандық тарих ғылымында үлкен серпіліс өріс алды. Кеңес үкіметі тараған соң, ғылыми зерттеу бағыттарындағы кеңестік методология да өз күшін жойды және соның негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының тарихын зерттеуде жаңаша бағыттар пайда болды. Кеңес үкіметі тұсында өз тұжырымдарын ашық ұсына алмаған отандық тарихшылар, ендігі кезекте, зерттеудің методологиялық бағыттарының жаңа түрлерімен жұмыс жасай отырып, өз зерттеу жұмыстарының объективтілігін арттыруға әрекеттенді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап, отандық тарихшылар Қазақстанның саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихымен қатар, Қазақстанда өмір сүріп жатқан діндер мен түрлі ұлттық конфессиялар тарихын зерттеуге де баса назар аударды. Өйткені, қазіргі таңда діни фактор еліміздің қоғамдық өмірінің көптеген салаларына ықпал етіп, осының негізінде ел аумағындағы діни ұйымдар қызметінің белсенді қайта жандану үдерісі жүруде. Қоғамда Қазақстандағы діндерді зерттеуге, соның ішінде олардың тарихын тануға деген қызығушылық күшейіп отыр. Отан тарихы пен мәдениетінің осы бір саласын зерттеуге тарихшылар мен филологтар, этнографтар мен әлеуметтанушылар, философтар мен өнертанушылар секілді ғылымның түрлі бағыттарының өкілдері ат салысуда. Қазіргі қоғамдағы ел дамуында руханияттың маңыздылығын пайымдаған зерттеушілер алдынан уақыт өткен сайын жаңа міндеттер туындап отыр. Бұл міндеттерді шешудің бір парасына мемлекетіміздің аумағындағы жекелеген діндердің тарихын жан-жақты сараптауға кіретіні сөзсіз.
Бүгінде тарих ғылымы тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде, кеңестік биліктің аяқ асты етіп, дөрекі бұрмалаған, сондай-ақ назардан тыс қалған проблемаларға баса назар аударуда. Осындай күрделі мәселелерге объективті, кешенді, толыққанды бағасы берілуде. Бұл мемлекеттік түрлі бағдарламалар аясында іргелі зерттеу жұмыстарының қарқынды жүргізілуі нәтижесінде іске асырылып келеді. Ол қоғамдық өмірдің саяси, әлеуметтік, мәдени саласын сондай-ақ, рухани-діни саласын қамтып отыр. Дегенмен қазіргі уақытта Кеңес мемлекетінің құрамында болған қазақ халқының рухани - діни өмірі толық және жан-жақты зерттелінді деген теориялық-ғылыми тұжырым жасауға әлі де болса ертерек дер едік.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жарияланғаннан соң, отандық тарих ғылымында үлкен серпіліс өріс алды. Кеңес үкіметі тараған соң, ғылыми зерттеу бағыттарындағы кеңестік методология да өз күшін жойды және соның негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының тарихын зерттеуде жаңаша бағыттар пайда болды. Кеңес үкіметі тұсында өз тұжырымдарын ашық ұсына алмаған отандық тарихшылар, ендігі кезекте, зерттеудің методологиялық бағыттарының жаңа түрлерімен жұмыс жасай отырып, өз зерттеу жұмыстарының объективтілігін арттыруға әрекеттенді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап, отандық тарихшылар Қазақстанның саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихымен қатар, Қазақстанда өмір сүріп жатқан діндер мен түрлі ұлттық конфессиялар тарихын зерттеуге де баса назар аударды. Өйткені, қазіргі таңда діни фактор еліміздің қоғамдық өмірінің көптеген салаларына ықпал етіп, осының негізінде ел аумағындағы діни ұйымдар қызметінің белсенді қайта жандану үдерісі жүруде. Қоғамда Қазақстандағы діндерді зерттеуге, соның ішінде олардың тарихын тануға деген қызығушылық күшейіп отыр. Отан тарихы пен мәдениетінің осы бір саласын зерттеуге тарихшылар мен филологтар, этнографтар мен әлеуметтанушылар, философтар мен өнертанушылар секілді ғылымның түрлі бағыттарының өкілдері ат салысуда. Қазіргі қоғамдағы ел дамуында руханияттың маңыздылығын пайымдаған зерттеушілер алдынан уақыт өткен сайын жаңа міндеттер туындап отыр. Бұл міндеттерді шешудің бір парасына мемлекетіміздің аумағындағы жекелеген діндердің тарихын жан-жақты сараптауға кіретіні сөзсіз.
Бүгінде тарих ғылымы тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде, кеңестік биліктің аяқ асты етіп, дөрекі бұрмалаған, сондай-ақ назардан тыс қалған проблемаларға баса назар аударуда. Осындай күрделі мәселелерге объективті, кешенді, толыққанды бағасы берілуде. Бұл мемлекеттік түрлі бағдарламалар аясында іргелі зерттеу жұмыстарының қарқынды жүргізілуі нәтижесінде іске асырылып келеді. Ол қоғамдық өмірдің саяси, әлеуметтік, мәдени саласын сондай-ақ, рухани-діни саласын қамтып отыр. Дегенмен қазіргі уақытта Кеңес мемлекетінің құрамында болған қазақ халқының рухани - діни өмірі толық және жан-жақты зерттелінді деген теориялық-ғылыми тұжырым жасауға әлі де болса ертерек дер едік.
1 Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.–Алматы:Атамұра, 2003. – Б .75-76 б.
2 Айталы А. Ұлттық жаңарудың алғышарттары // Тіл және қоғам. 2004, № 1. 32-33 б.б.
3 Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. – Алматы: Жазушы, 1998. - 319 б.
4 Қозыбаев М. Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты.–Алматы: Жазушы, 1992. – 219 б.
5 Каипова Б. История политической цензуры в Казахстане (1929 -1956)
Автореф... к.и.н. – Астана, 2002.- 30 с.
6 Капаева А. Культура и политика (Государственная политика в культуры в Казахстане во второй половине 1940-1991-гг.). – Алматы: Атамұра, 2004, 327 б.
7 Тасмагамбетов Л.С. Политика Советской власти в Казахстане в отношении ислама в 1917-1940 гг. Дисс.канд.ист.наук. – Алматы, 1998.
8 Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 1998.
9 Кыдыралина Ж.У. Этнос и религия в Казахстане: история и судьбы. Астана: Елорда, 2007.
10 Нұртазина Н.Д. Исламға қарсы шабуыл. Кеңес өкіметінің Қазақстанда
жүргізген дінге қарсы саясаты (ХХ ғасырдың 20-40 жылдары). – Алматы, 2008.
11 Мұхтарова Г. Д. Ислам в Советском Казахстане. – Актобе, 2007.
12 Мусагулова А.Б. Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы
(1956-1991 жж.) канд.дисс және авторефераты. Алматы, 2010.
13 Сарсенов А.С. Қазақстан ауыл-селосындағы интеллектуалдық әлеуеттің қалыптасуы мен этномәдени дамуының тарихи тәжірибесі ( 1946-1991жж.) Канд.дисс.авторефераты. Алматы, 2010.
14 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра,1993.–128 б
15 Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР (национальный аспект). – Алма-Ата, 1987. – 77 б.
16 Косиченко А.Г.Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К.
Взаимодействие религий в Республике Казахстан.- Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006. 46 б.
17 Платунов Н.И. Переселенческая политика Советского государства и ее
осуществление в СССР (1917-июнь 1941 гг.). – Томск, 1976. – .216 б.
18 Әбдірахманов Ж. Мемлекет тұтастығына дәстүрлі емес діни ұйымдардың кері Әсері. Алматы, 2008.
19 Қазақстандағы діндер. Қазақстандағы конфессиялық жағдай.//namys.kz
20 Тасмагамбетов А.С История конфессии Казахстана в конце XYIII-начале XX вв.: распространение, организационное развитие и миссионерство (по материалам ислама и православия) Автореферат дисс.д.и.н. Уральск, 2009.
21 Сарым А. «Дәстүрлі емес діни ағымдар – қауіпсіздікке төнген қатер» //
«Литер» газеті 2010.
22 Бейсембиев К.Б. Очерки истории общественно-политической и
философской мысли Казахстана. А., 1976;
23 Балтанова Г.Р. Ислам в СССР: анализ зарубежных концепций. Казань, 1991.
24 Лупарев Г.П. Отделения церкви от государства: советские и постсоветские религии.// Мысль. 1995, №11.
25 Султангалиева А. Ислам в Казахстане.// Восток. 1994,
26 Штиккер. Русская православная церковь в советское время (1917-1991) М. 1995. С 336-337.
27 Мусагулова А. 1956-1964 жж. цензураның дінге қарсы саясаты // Отандық және әлемдік тарихтың маңызды мәселелерін қазіргі көзқарас тұрғысынан талдау атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары (25 - 26 мамыр, 2006 ж.). – Алматы: Қазақ университеті, 2006. -200 – 209 б.
28 Мусагулова А. Кеңестік цензураның рухани саладағы қиянаты (1956-1964 жж.) // әл- Фараби ат. Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2008. № 2 (49) 123-130 б.
29 Мусагулова А. Тарихи, діни ескерткіштер қалай жойылды // «Қазақ
тарихы».- 2008 ж.- № 4 - 35-38 бб.
30 Аширов Н. Исмаилов Х. СССР-дегі ислам мен мұсылмандар жағдайын
антисоветтік бұрмалауға сын. Алматы. Қазақстан. 1984. 62 б.
31 Маслов Н. И. Тоталитарная система власти и идеология сталинизма // Наше отечество: опыт политической истории. М. 1991. 246 с.
32 Абдиханова А. Этноконфессиональные отношения в Казахстане: историография проблемы // Вестник КазНУ им.Аль-Фараби. №3 (42), 2006 г. С.15-18
33 Барменко А.И. Свобода совести в СССР. М., 1973;
34 Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972.
35 Клочков В.В. Религия, государство, право. М., 1978
36 Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985.
37 Воронцов.Г.В. Массовой атеизм: становление и развитие. Лениздат, 1983.
38 Персиц И.М. Особенности процесса секулиризации в республиках
Советского Востока. М., 1983;
39 Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их
осуществление в Казахстане. А., 1972
40 Шулембаев К.Ш. Образ жизни. Религия Атеизм.А., 1983;
41 Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизм в духовной культуре казахского народа. А., 1973
42 Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. (ЖОО-ға студенттеріне арналған оқу құралы). А, Мектеп, 1968, 6-бет.
43 Балақбаев.З. Дін және мораль. А, Қазақстан, 1973, 78-бет.
44 Кураев.А. Православие и право. Церковь в советском государстве.
М, 1997, 64 стр
45 Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып.7.С.300-301.
46 Блюм А.В. Советская цензура в эпоху тотального террора 1929-1953. СП-б. Академический проект, 2000. С.9
47 Одинцов М.И. Русская провославная церковь в ХХ веке: история,
взаимотношение с государством и обществом. М. 2002. С.162.
48 Қуандық Е.С. Қазақстан тарихы. Кеңес және тәуелсіз Қазақстан тарихы. Алматы Дәуір 17.б.
49 М. Шоқай. Таңдамалы. Алматы Қайнар 199 Т.252 б.
50 Стабильность и безопасность Казахстана на стыке веков. Религиозный
экстремизм – угроза стабильности страны. Астана: Елорда 2000 г. С.193
51 Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми зерттеу жүйесі Республикалық
ғылыми-практикалық конференция материалдары) Ислам және Қазақстан мәдениеті. Алматы 2003.
52 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы. 10 б. Б. 71-72
53 Ленин В.И. Дін туралы. Алматы, 1995. 71б.
54 Айдарәлиев С. Кеңес өкіметі атеист қана емес, «молда» да болды! Астана, 2012.
55 Қозыбаев М. Алдажұманов Қ. С. Әбілқожин Ж.Б. Қазақстанды күшпен
коллективтендіру: қорлық пен зорлық. Алматы, 1992. 20 б.
56 Айталы А. Діндер қақтығысы һәм әлемнің болашағы «Ақтөбе» газеті. 2011
57 Жамалов Қ. Дін – қоғам өмірінің негізгі арқауы. // Ақиқат 2010
58 Абдиханова А. Конфессии Южного Казахстана в конце ХIХ - 80-х годах ХХ века: исторический анализ. Автореф. к.и.н. Уральск, 2010.
59 Досжан А. «Қазақстандағы ислам». // Мәдени-танымдық журнал, №2.
Астана, 2010
60 Жарқымбеков Ж. Қазақстандағы діни ұйымдар құқығын жүзеге асыру. Алматы, 2009.
61 Жарқымбеков Ж. Дін туралы заңнама діни бірлестіктер іс-әрекетін
реттейді «Ана тілі» Республикалық газеті 25-Шілде, 2012
62 Қазақстандағы діни-этикалық ағартушылық: Өткені мен бүгіні // Айқын № 7. 08.09.11.
63 Әділет департаментінің діни істер бөлімі. Рухани келісім күні // Ақтөбе газеті, № 56 17.10.2008 ж
64 Дәркенов Қ. Қазақстандағы тұрақтылықтың негізі – толеранттық А. 2011
65 //Деловой Мир. Специальный выпуск. 2005, №5. (41) с.31.
66 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел
жаңару жолында. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Ақиқат. 2005, №3. 5 б.
67 Межнациональная стабильность в Казахстане. /Деловой Мир. 2005, №5. (41) с.10.
68 Мұртаза Бұлұтай. Қазақстандағы дін және мемлекет қатынастары, «Дала мен Қала» газеті, Алматы 2005. 5-б.
69 Ғабдуллин. Н. Дін – қоғамның ажырамас бөлігі. // Солтүстік Қазақстан
газеті №126 (21186) Сейсенбі, 18 қазан 2011 ж.
70 Қайрат Лама ШӘРІП: Ислам — бірлік, бейбітшілік және қайырымдылық діні «Егемен Қазақстан» газеті 16.08.11
71 Байтенова Н. Бейсенов Б. Қазақстандағы конфессиялар // «Егемен
Қазақстан» 2011.
72 Қайырбекұлы А. Дін – татулық діңгегі. // Астана ақшамы 9 (3) 2009 ж
73 Нуриден Р.Ш. Конфессияаралық келісім және Қазақстан. // Егемен
Қазақстан. 02.12.2009
74 Көлбай Ж. Қазақстанның дінаралық татулықты сақтау саясаты әлемде
мойындалып келеді. // Заң газеті 2009 ж.
75 Онлашева Ж. Қазақстандағы діндер // Заң газеті 2008
76 Бұлұтай М. Қазақстандағы конфессиялар. // Ана тілі газеті 01.06.2011ж
77 Әбішева М.М. Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы.
Қазақстандағы діндер. // abai.kz
78 Сәдуақасов А. Қазақстан – этноконфессиялық келісім мекені: //qogam.kz
79 Қыдырәлі Д. // «Егемен Қазақстан» газеті 27 маусым 2009 жыл
80 Смағұлов Е. Конфессияаралық келісімнің қазақстандық тәжірибесі
81 Қазақстандағы конфессиялар // Егемен Қазақстан, 27-қазан 2009., 2 б.
82 Нұрманбетова Ж.Н., Камарова Р.И., Сандыбаева У.М., Сайлаубек қызы А., Толғамбаева Д.Т., Шаповал Ю.В. Жастар және дәстүрлі емес діни
ұйымдар. Астана, 2009.
83 Назарбаев Н. Ынтымағы жарасқан елдің ырысы мол. // «Егемен Қазақстан» газеті 2005 ж.
84 ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Ақиқат. 2007, №3. 9 б.
85 Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. //Астана ақшамы, 20.12.2001 ж
86 Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Дінаралық келісім кепілі // «Егемен Қазақстан» Республикалық газеті 21.05.2010ж.
87 Дарханбаев Ж. Құрманалиева А. Қазақстандағы діни ахуал: дін және
мемлекет қатынастары. Алматы 2011 ж
88 Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстанцев в религиозной сфере// Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии:
Материалы международной научно-практической конференции - Алматы: Институт Философии и Политологии МОН РК, 2002.- 277 б.
89 Курганская В.Д., Дунаев В.Ю., Косиченко А.Г., Подопригора Р.А.,
Садовская Е.Ю., Чупрынина И.Ю. Влияние религиозных организаций на
молодежь в Казахстане (Научно-исследовательский отчет). – Алматы:
Центр гуманитарных исследований, 2003, с.30.
90 Артемьев А.И. Содержание и сущность основных религиозных конфессии и деноминаций как объект государственной политики в современном Казахстане. Ел Орда 2004.
91 Нысанбаев А.Н., Хамидов А.А., Косиченко А.Г., Колчигин С.Ю.,
Бисембаев Ф.К., Сыроежкин К.Л., Артемьев А.И. Религия в политике и
культуре современного Казахстана. – Астана: Ел Орда, 2004. c.159
92 Байтенова Н.Ж. Қазақстандағы діндер. Алматы 2008. 4-б.
93 Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Астана 2008. 31-б.
94 Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Ислам және заман. Алматы 2003. 142-б.
95 Д.Кенжетаев, Н.Асқаров, Ә.Сайлыбаев, Ө.Тұяқбаев. Дінтану. Астана 2010.
96 Т.Сыздықов. «Егемен Қазақстан» газеті, Алматы 2011. 4-б.
97 Н.Ә.Назарбаев. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана 2007. 66-б.
98 Алтаев А.Ш. Социальное развитие рабочих Казахстана (1970-1990).
Алматы: Ғылым, 1995 - 230с.
99 Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных
контактов (XVIII – нач XX вв): автореф. ... докт. историч. наук. – Алма-Ата, 2004. – С. 24
100 Мұхтарова Г.Р. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің ықпалы (XIX ғ. 2-ші жартысы): тар. ғылым. кан. ...автореф. – Алматы., 1994. – 25 б
101 Шауенов Е. Проблемы межнационального согласия в условиях многосоставного казахстанского общества. //Евразийского сообщество. 2000. №4. (32), с.144.
102 Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. - Алма-Ата:
Казахстан, 1984. - С. 344.
103 Бұлұтай М.Ж. Дін және ұлт. – Алматы, 2006. – 57 б.
104 Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? Алматы, 2000.
105 Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенесарин Д.А., Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – Алматы, 2001.– 195 с.
106 Ахметов К.А. Кеңес өкіметінің 20-30-шы жылдардағы дінге байланысты саясаты жөнінде // Ғ. Мүсірепов мұрасы: халықар. ғыл.- практ. конф. матер.- Петропавловск, 2002
107 Мұқтар Ә. Азаттық таңы жолында. – Алматы, 2001.- 253 с.
108 Кыдыралина Ж.У. Этнос и религия в Казахстане: история и судьбы.-
Астана: Елорда, 2007. – 224 с.
109 Қазақстандағы діни ұйымдар. ҚР Әділет министрлігі ДІК ресми
мәліметтері бойынша. Астана 2009 ж.
110 Президент Н. Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының ІІ съезінде сөйлеген сөзі. Астана 2006. // namys.kz
111 Марлан Жиембай Әлемдік және дәстүрлі діндердің IV съезі // «Егемен Қазақстан» № 4. 02.06. 2012
112 Президент Н. Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының IV съезінде сөйлеген сөзі. Астана, 2012 жылғы 30-31 мамыр. // akorda.kz
113 Президент Н. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы: бір халық – бір ел - бір тағдыр» атты тақырыппен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XX сессиясында сөйлеген сөзі. 24.04.2013 // akorda.kz
114 Президент Н. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының XIX сессиясы қатысушыларының ел азаматтарына үндеуі.27.04.2012ж. // akorda.kz
115 Президент Н.Ә. Назарбаевтың Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында сөйлеген сөзі.25.05.2011ж. // akorda.kz
116 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 14.12.2012ж. // akorda.kz
117 Президент Қазақстан халқы Ассамблеясының XVII сессиясында сөйлеген сөзі.18.04.2011ж. // akorda.kz
2 Айталы А. Ұлттық жаңарудың алғышарттары // Тіл және қоғам. 2004, № 1. 32-33 б.б.
3 Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. – Алматы: Жазушы, 1998. - 319 б.
4 Қозыбаев М. Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты.–Алматы: Жазушы, 1992. – 219 б.
5 Каипова Б. История политической цензуры в Казахстане (1929 -1956)
Автореф... к.и.н. – Астана, 2002.- 30 с.
6 Капаева А. Культура и политика (Государственная политика в культуры в Казахстане во второй половине 1940-1991-гг.). – Алматы: Атамұра, 2004, 327 б.
7 Тасмагамбетов Л.С. Политика Советской власти в Казахстане в отношении ислама в 1917-1940 гг. Дисс.канд.ист.наук. – Алматы, 1998.
8 Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: история, этничность и общество. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 1998.
9 Кыдыралина Ж.У. Этнос и религия в Казахстане: история и судьбы. Астана: Елорда, 2007.
10 Нұртазина Н.Д. Исламға қарсы шабуыл. Кеңес өкіметінің Қазақстанда
жүргізген дінге қарсы саясаты (ХХ ғасырдың 20-40 жылдары). – Алматы, 2008.
11 Мұхтарова Г. Д. Ислам в Советском Казахстане. – Актобе, 2007.
12 Мусагулова А.Б. Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы
(1956-1991 жж.) канд.дисс және авторефераты. Алматы, 2010.
13 Сарсенов А.С. Қазақстан ауыл-селосындағы интеллектуалдық әлеуеттің қалыптасуы мен этномәдени дамуының тарихи тәжірибесі ( 1946-1991жж.) Канд.дисс.авторефераты. Алматы, 2010.
14 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы: Атамұра,1993.–128 б
15 Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР (национальный аспект). – Алма-Ата, 1987. – 77 б.
16 Косиченко А.Г.Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н., Бегалиев Н.К.
Взаимодействие религий в Республике Казахстан.- Алматы: Центр гуманитарных исследований, Издательство «Искандер», 2006. 46 б.
17 Платунов Н.И. Переселенческая политика Советского государства и ее
осуществление в СССР (1917-июнь 1941 гг.). – Томск, 1976. – .216 б.
18 Әбдірахманов Ж. Мемлекет тұтастығына дәстүрлі емес діни ұйымдардың кері Әсері. Алматы, 2008.
19 Қазақстандағы діндер. Қазақстандағы конфессиялық жағдай.//namys.kz
20 Тасмагамбетов А.С История конфессии Казахстана в конце XYIII-начале XX вв.: распространение, организационное развитие и миссионерство (по материалам ислама и православия) Автореферат дисс.д.и.н. Уральск, 2009.
21 Сарым А. «Дәстүрлі емес діни ағымдар – қауіпсіздікке төнген қатер» //
«Литер» газеті 2010.
22 Бейсембиев К.Б. Очерки истории общественно-политической и
философской мысли Казахстана. А., 1976;
23 Балтанова Г.Р. Ислам в СССР: анализ зарубежных концепций. Казань, 1991.
24 Лупарев Г.П. Отделения церкви от государства: советские и постсоветские религии.// Мысль. 1995, №11.
25 Султангалиева А. Ислам в Казахстане.// Восток. 1994,
26 Штиккер. Русская православная церковь в советское время (1917-1991) М. 1995. С 336-337.
27 Мусагулова А. 1956-1964 жж. цензураның дінге қарсы саясаты // Отандық және әлемдік тарихтың маңызды мәселелерін қазіргі көзқарас тұрғысынан талдау атты Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары (25 - 26 мамыр, 2006 ж.). – Алматы: Қазақ университеті, 2006. -200 – 209 б.
28 Мусагулова А. Кеңестік цензураның рухани саладағы қиянаты (1956-1964 жж.) // әл- Фараби ат. Қаз ҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2008. № 2 (49) 123-130 б.
29 Мусагулова А. Тарихи, діни ескерткіштер қалай жойылды // «Қазақ
тарихы».- 2008 ж.- № 4 - 35-38 бб.
30 Аширов Н. Исмаилов Х. СССР-дегі ислам мен мұсылмандар жағдайын
антисоветтік бұрмалауға сын. Алматы. Қазақстан. 1984. 62 б.
31 Маслов Н. И. Тоталитарная система власти и идеология сталинизма // Наше отечество: опыт политической истории. М. 1991. 246 с.
32 Абдиханова А. Этноконфессиональные отношения в Казахстане: историография проблемы // Вестник КазНУ им.Аль-Фараби. №3 (42), 2006 г. С.15-18
33 Барменко А.И. Свобода совести в СССР. М., 1973;
34 Луначарский.А.В. Об атеизме и религии. М, 1972.
35 Клочков В.В. Религия, государство, право. М., 1978
36 Розенбаум.Ю.А. Советское государство и церковь. М, Наука, 1985.
37 Воронцов.Г.В. Массовой атеизм: становление и развитие. Лениздат, 1983.
38 Персиц И.М. Особенности процесса секулиризации в республиках
Советского Востока. М., 1983;
39 Сулейменов Р.Б. Ленинские идеи культурной революции и их
осуществление в Казахстане. А., 1972
40 Шулембаев К.Ш. Образ жизни. Религия Атеизм.А., 1983;
41 Сегизбаев О.А. Традиции свободомыслия и атеизм в духовной культуре казахского народа. А., 1973
42 Ақназаров.Х.З. Ғылыми атеизм негіздері. (ЖОО-ға студенттеріне арналған оқу құралы). А, Мектеп, 1968, 6-бет.
43 Балақбаев.З. Дін және мораль. А, Қазақстан, 1973, 78-бет.
44 Кураев.А. Православие и право. Церковь в советском государстве.
М, 1997, 64 стр
45 Вопросы истории Компартии Казахстана. Вып.7.С.300-301.
46 Блюм А.В. Советская цензура в эпоху тотального террора 1929-1953. СП-б. Академический проект, 2000. С.9
47 Одинцов М.И. Русская провославная церковь в ХХ веке: история,
взаимотношение с государством и обществом. М. 2002. С.162.
48 Қуандық Е.С. Қазақстан тарихы. Кеңес және тәуелсіз Қазақстан тарихы. Алматы Дәуір 17.б.
49 М. Шоқай. Таңдамалы. Алматы Қайнар 199 Т.252 б.
50 Стабильность и безопасность Казахстана на стыке веков. Религиозный
экстремизм – угроза стабильности страны. Астана: Елорда 2000 г. С.193
51 Қазақ мәдениет және өнертану ғылыми зерттеу жүйесі Республикалық
ғылыми-практикалық конференция материалдары) Ислам және Қазақстан мәдениеті. Алматы 2003.
52 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы. 10 б. Б. 71-72
53 Ленин В.И. Дін туралы. Алматы, 1995. 71б.
54 Айдарәлиев С. Кеңес өкіметі атеист қана емес, «молда» да болды! Астана, 2012.
55 Қозыбаев М. Алдажұманов Қ. С. Әбілқожин Ж.Б. Қазақстанды күшпен
коллективтендіру: қорлық пен зорлық. Алматы, 1992. 20 б.
56 Айталы А. Діндер қақтығысы һәм әлемнің болашағы «Ақтөбе» газеті. 2011
57 Жамалов Қ. Дін – қоғам өмірінің негізгі арқауы. // Ақиқат 2010
58 Абдиханова А. Конфессии Южного Казахстана в конце ХIХ - 80-х годах ХХ века: исторический анализ. Автореф. к.и.н. Уральск, 2010.
59 Досжан А. «Қазақстандағы ислам». // Мәдени-танымдық журнал, №2.
Астана, 2010
60 Жарқымбеков Ж. Қазақстандағы діни ұйымдар құқығын жүзеге асыру. Алматы, 2009.
61 Жарқымбеков Ж. Дін туралы заңнама діни бірлестіктер іс-әрекетін
реттейді «Ана тілі» Республикалық газеті 25-Шілде, 2012
62 Қазақстандағы діни-этикалық ағартушылық: Өткені мен бүгіні // Айқын № 7. 08.09.11.
63 Әділет департаментінің діни істер бөлімі. Рухани келісім күні // Ақтөбе газеті, № 56 17.10.2008 ж
64 Дәркенов Қ. Қазақстандағы тұрақтылықтың негізі – толеранттық А. 2011
65 //Деловой Мир. Специальный выпуск. 2005, №5. (41) с.31.
66 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел
жаңару жолында. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Ақиқат. 2005, №3. 5 б.
67 Межнациональная стабильность в Казахстане. /Деловой Мир. 2005, №5. (41) с.10.
68 Мұртаза Бұлұтай. Қазақстандағы дін және мемлекет қатынастары, «Дала мен Қала» газеті, Алматы 2005. 5-б.
69 Ғабдуллин. Н. Дін – қоғамның ажырамас бөлігі. // Солтүстік Қазақстан
газеті №126 (21186) Сейсенбі, 18 қазан 2011 ж.
70 Қайрат Лама ШӘРІП: Ислам — бірлік, бейбітшілік және қайырымдылық діні «Егемен Қазақстан» газеті 16.08.11
71 Байтенова Н. Бейсенов Б. Қазақстандағы конфессиялар // «Егемен
Қазақстан» 2011.
72 Қайырбекұлы А. Дін – татулық діңгегі. // Астана ақшамы 9 (3) 2009 ж
73 Нуриден Р.Ш. Конфессияаралық келісім және Қазақстан. // Егемен
Қазақстан. 02.12.2009
74 Көлбай Ж. Қазақстанның дінаралық татулықты сақтау саясаты әлемде
мойындалып келеді. // Заң газеті 2009 ж.
75 Онлашева Ж. Қазақстандағы діндер // Заң газеті 2008
76 Бұлұтай М. Қазақстандағы конфессиялар. // Ана тілі газеті 01.06.2011ж
77 Әбішева М.М. Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығы.
Қазақстандағы діндер. // abai.kz
78 Сәдуақасов А. Қазақстан – этноконфессиялық келісім мекені: //qogam.kz
79 Қыдырәлі Д. // «Егемен Қазақстан» газеті 27 маусым 2009 жыл
80 Смағұлов Е. Конфессияаралық келісімнің қазақстандық тәжірибесі
81 Қазақстандағы конфессиялар // Егемен Қазақстан, 27-қазан 2009., 2 б.
82 Нұрманбетова Ж.Н., Камарова Р.И., Сандыбаева У.М., Сайлаубек қызы А., Толғамбаева Д.Т., Шаповал Ю.В. Жастар және дәстүрлі емес діни
ұйымдар. Астана, 2009.
83 Назарбаев Н. Ынтымағы жарасқан елдің ырысы мол. // «Егемен Қазақстан» газеті 2005 ж.
84 ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. //Ақиқат. 2007, №3. 9 б.
85 Назарбаев Н.Ә. Жүз жылға татитын он жыл. //Астана ақшамы, 20.12.2001 ж
86 Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Дінаралық келісім кепілі // «Егемен Қазақстан» Республикалық газеті 21.05.2010ж.
87 Дарханбаев Ж. Құрманалиева А. Қазақстандағы діни ахуал: дін және
мемлекет қатынастары. Алматы 2011 ж
88 Телебаев Г.Т. Ценностные ориентации казахстанцев в религиозной сфере// Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии:
Материалы международной научно-практической конференции - Алматы: Институт Философии и Политологии МОН РК, 2002.- 277 б.
89 Курганская В.Д., Дунаев В.Ю., Косиченко А.Г., Подопригора Р.А.,
Садовская Е.Ю., Чупрынина И.Ю. Влияние религиозных организаций на
молодежь в Казахстане (Научно-исследовательский отчет). – Алматы:
Центр гуманитарных исследований, 2003, с.30.
90 Артемьев А.И. Содержание и сущность основных религиозных конфессии и деноминаций как объект государственной политики в современном Казахстане. Ел Орда 2004.
91 Нысанбаев А.Н., Хамидов А.А., Косиченко А.Г., Колчигин С.Ю.,
Бисембаев Ф.К., Сыроежкин К.Л., Артемьев А.И. Религия в политике и
культуре современного Казахстана. – Астана: Ел Орда, 2004. c.159
92 Байтенова Н.Ж. Қазақстандағы діндер. Алматы 2008. 4-б.
93 Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Астана 2008. 31-б.
94 Әбсаттар Қажы Дербісәлі. Ислам және заман. Алматы 2003. 142-б.
95 Д.Кенжетаев, Н.Асқаров, Ә.Сайлыбаев, Ө.Тұяқбаев. Дінтану. Астана 2010.
96 Т.Сыздықов. «Егемен Қазақстан» газеті, Алматы 2011. 4-б.
97 Н.Ә.Назарбаев. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана 2007. 66-б.
98 Алтаев А.Ш. Социальное развитие рабочих Казахстана (1970-1990).
Алматы: Ғылым, 1995 - 230с.
99 Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных
контактов (XVIII – нач XX вв): автореф. ... докт. историч. наук. – Алма-Ата, 2004. – С. 24
100 Мұхтарова Г.Р. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы ислам дінінің ықпалы (XIX ғ. 2-ші жартысы): тар. ғылым. кан. ...автореф. – Алматы., 1994. – 25 б
101 Шауенов Е. Проблемы межнационального согласия в условиях многосоставного казахстанского общества. //Евразийского сообщество. 2000. №4. (32), с.144.
102 Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. - Алма-Ата:
Казахстан, 1984. - С. 344.
103 Бұлұтай М.Ж. Дін және ұлт. – Алматы, 2006. – 57 б.
104 Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? Алматы, 2000.
105 Косиченко А.Г., Нысанбаев А.Н., Кенесарин Д.А., Мельник Е.В. Ислам и христианство: возможности духовной консолидации народов Казахстана. – Алматы, 2001.– 195 с.
106 Ахметов К.А. Кеңес өкіметінің 20-30-шы жылдардағы дінге байланысты саясаты жөнінде // Ғ. Мүсірепов мұрасы: халықар. ғыл.- практ. конф. матер.- Петропавловск, 2002
107 Мұқтар Ә. Азаттық таңы жолында. – Алматы, 2001.- 253 с.
108 Кыдыралина Ж.У. Этнос и религия в Казахстане: история и судьбы.-
Астана: Елорда, 2007. – 224 с.
109 Қазақстандағы діни ұйымдар. ҚР Әділет министрлігі ДІК ресми
мәліметтері бойынша. Астана 2009 ж.
110 Президент Н. Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының ІІ съезінде сөйлеген сөзі. Астана 2006. // namys.kz
111 Марлан Жиембай Әлемдік және дәстүрлі діндердің IV съезі // «Егемен Қазақстан» № 4. 02.06. 2012
112 Президент Н. Назарбаевтың Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының IV съезінде сөйлеген сөзі. Астана, 2012 жылғы 30-31 мамыр. // akorda.kz
113 Президент Н. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы: бір халық – бір ел - бір тағдыр» атты тақырыппен өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XX сессиясында сөйлеген сөзі. 24.04.2013 // akorda.kz
114 Президент Н. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының XIX сессиясы қатысушыларының ел азаматтарына үндеуі.27.04.2012ж. // akorda.kz
115 Президент Н.Ә. Назарбаевтың Дүниежүзі қазақтарының IV құрылтайында сөйлеген сөзі.25.05.2011ж. // akorda.kz
116 Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 14.12.2012ж. // akorda.kz
117 Президент Қазақстан халқы Ассамблеясының XVII сессиясында сөйлеген сөзі.18.04.2011ж. // akorda.kz
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация ХХ ғ. екінші
жартысынан бастап бүгінгі күнге дейінгі Қазақстандағы этноконфессиялық
үдерістер туралы және Қазақстанда өмір сүрген діндер мен конфессиялардың
тарихын зерттеуге арналады. Зерттеу жұмысындағы мәселелердің көпшілігі
Кеңестік кезеңдегі және тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның дін саясаты
мен оның тарихын зерттеуден туындады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланғаннан соң, отандық тарих ғылымында үлкен серпіліс өріс алды. Кеңес
үкіметі тараған соң, ғылыми зерттеу бағыттарындағы кеңестік методология да
өз күшін жойды және соның негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ
халқының тарихын зерттеуде жаңаша бағыттар пайда болды. Кеңес үкіметі
тұсында өз тұжырымдарын ашық ұсына алмаған отандық тарихшылар, ендігі
кезекте, зерттеудің методологиялық бағыттарының жаңа түрлерімен жұмыс жасай
отырып, өз зерттеу жұмыстарының объективтілігін арттыруға әрекеттенді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап, отандық тарихшылар Қазақстанның
саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихымен қатар, Қазақстанда
өмір сүріп жатқан діндер мен түрлі ұлттық конфессиялар тарихын зерттеуге де
баса назар аударды. Өйткені, қазіргі таңда діни фактор еліміздің қоғамдық
өмірінің көптеген салаларына ықпал етіп, осының негізінде ел аумағындағы
діни ұйымдар қызметінің белсенді қайта жандану үдерісі жүруде. Қоғамда
Қазақстандағы діндерді зерттеуге, соның ішінде олардың тарихын тануға деген
қызығушылық күшейіп отыр. Отан тарихы пен мәдениетінің осы бір саласын
зерттеуге тарихшылар мен филологтар, этнографтар мен әлеуметтанушылар,
философтар мен өнертанушылар секілді ғылымның түрлі бағыттарының өкілдері
ат салысуда. Қазіргі қоғамдағы ел дамуында руханияттың маңыздылығын
пайымдаған зерттеушілер алдынан уақыт өткен сайын жаңа міндеттер туындап
отыр. Бұл міндеттерді шешудің бір парасына мемлекетіміздің аумағындағы
жекелеген діндердің тарихын жан-жақты сараптауға кіретіні сөзсіз.
Бүгінде тарих ғылымы тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде, кеңестік
биліктің аяқ асты етіп, дөрекі бұрмалаған, сондай-ақ назардан тыс қалған
проблемаларға баса назар аударуда. Осындай күрделі мәселелерге объективті,
кешенді, толыққанды бағасы берілуде. Бұл мемлекеттік түрлі бағдарламалар
аясында іргелі зерттеу жұмыстарының қарқынды жүргізілуі нәтижесінде іске
асырылып келеді. Ол қоғамдық өмірдің саяси, әлеуметтік, мәдени саласын
сондай-ақ, рухани-діни саласын қамтып отыр. Дегенмен қазіргі уақытта Кеңес
мемлекетінің құрамында болған қазақ халқының рухани - діни өмірі толық
және жан-жақты зерттелінді деген теориялық-ғылыми тұжырым жасауға әлі де
болса ертерек дер едік.
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық
жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып
табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан
толығып, ал енді бір жағынан әр алуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі
көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан
қоғамы қалыптасты. Халықсыз билік болмайды, ал дінсіз халық болмайды.
Халықтың тұтастығы мен дін және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей
тәуелді байланыс бар. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден
құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңдегі дін атаулының мемлекеттің
ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш
болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы
салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық
көрініс берді.
Тәуелсіздік алғаннан соң этносаралық және дінаралық келісімнің
қазақстандық үлгісі қалыптасты. Қазақстанда қоғамдағы жасампаздық пен
келісім жағдайын және тұрақтылықты қамтамасыз ететін этностар мен діндердің
өзара әрекеттесуінің тұрақты моделі қалыптасты. Президент Нұрсұлтан
Назарбаев атап өткендей, біздің этносаралық және дінаралық келісімнің
моделі – ол әр түрлі конфессиялардың өзара әрекеттесуінің бүкіл әлемдік
процессіне Қазақстанның қосқан шынайы үлесі. Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан бері еліміздегі дінаралық қатынас саласында мемлекеттік сарабдал
саясат жүргізіліп келеді. Ал, мемлекеттің осы саясатын зерттеу жұмыстары
болашақ тархышалардың еншісінде.
Ғылым уақыт пен кеңістік алға тартқан міндеттердің, сұрақтардың жауабын
іздеумен ілгерілейді. Оның жаратылыстану, техника, математика, физика
тәрізді салалары еңбек өнімділігін арттырумен ұлттың байлығын еселесе,
қоғамдық-гуманитарлық салалары материалдық өндіріске жанама түрде оңтайлы
ықпал етіп, түпкі мақсаты – ұлт ғұмырын ұзартуға қызмет етеді. Бұл орайда
тарих ғылымының арқалаған жүгі мейлінше жауапты. Артта қалған жылдарда
ұлттың тапқаны мен жоғалтқанын, бары мен жоғын, тағылымы мен тәжірибесін
таразылаумен тарих ғылымы ұлттың санасын ашады, мінезін түзейді,
отансүйгіштік қасиетін қалыптастырады. Тоталитарлық тәртіп үстемдік құрған
кезеңде Қазақстан тарихы ғылымы бұл міндеттердің бірде біреуін толық атқара
алмады. Мүмкіндік енді ғана туып отыр. Ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуеті
мен этномәдени дамуының тарихын зерттеумен тәуелсіз қазақ халқының,
Қазақстандағы барша ұлттардың қарым-қабілетін ашуға серпін беретін тетіктер
мен алғышарттарды жазбай тануға, оларды іске қосуға, нығайтуға қол жетеді.
Қысқасы, жас мемлекетіміздің болашағы ғылымға тіреліп тұр, ғылымның
болашағы мемлекеттік саясатқа берік байланды. Осынау өзара тәуелділіктің
жігі қатаймаса, таяу арада ажырамайтынын жақсы түсінген Қазақстан басшылығы
білім мен ғылымды сапалы жаңа биікке көтеруге ұмтылуда.
70 жылға созылған кеңестік атеистік қоғам кезінде де КСРО аумағындағы
діндер мен олардың институттарына орасан зор материалдық және рухани шығын
келтірілді. Нәтижесінде рухани дағдарысқа түскен кеңес қоғамы ертелі-кеш
бәрібір саяси, әлеуметтік-экономикалық құлдырауға да ұрынатыны белгілі еді.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның экономикалық негіздері қаланып, жаңа
қоғамдық сана, идеология мен әлеуметтік құндылықтар жүйесі қалыптасты.
Діни, ұлттық құндылықтар қайтадан сұранысқа ие болды. Бұл жөнінде Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дін мен ұлттық құндылықтардың
қоғамдағы рөліне баға бере келе былай деп атап көрсеткен болатын: Барлық
халықтар үшін дін - жаулаудың тәсілі мен тәпсірі болғанын еске салудың
зияны жоқ. Әр түрлі себептерге байланысты мемлекеттік немесе ұлттық
тұтастық идеясы дағдарысқа ұшыраған шақта, елдің қоғамдық және саяси
өмірінің сахнасына бүкіл рухани идеяға ұйытқы болып дін шығады. Көп
жағдайда сенімнің біртұтастығы тарихтың тайғақ кешулерінде халық тағдырына
араша түсіп отырады. Алайда кейбір жағдайларда, мемлекет рөлі баяу да
басыңқы болғанда, өмірдің барлық саласында діннің бел алуы сайқымазақтық
сипат алып қана қоймайды, сонымен бірге қауіп-қатер төндіретін кездері бар.
Мұның өзі жеке адамдар мен халыққа ғана қауіп төндіріп қоймайды, кейде
тұтас адамзат үшін де қатерлі [1, 75-б.].
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Ұлы Отан соғысынан
кейінгі жарты ғасырға жуық уақыт ішіндегі Қазақстанда өмір сүрген діндер
мен конфессиялардың және Қазақстанның діни ахуалы мен этномәдени өмірін
зерделеген ғылыми еңбектер біршама баршылық.
Кеңес дәуіріндегі этноконфессиялық үдерістері тақырыбының тарихнамасы
бастауын кеңес дәуірі кезінен алады. Қоғамдық ғылымдар салалары бойынша
көші-қон мәселесіне қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Мәселенің
тарихнамасы жиналған тәжрибеден қорытынды жасау үшін жинақтап, халықтану
мәселесіндегі оның ашылмаған тұстарын анықтаудың негізгі міндеттерін
көрсетуді қажет етеді.
Діндер мен конфессиялар мәселесіне қатысты, дінге қарсы сипаттағы
әдебиеттерді жариялауға мүдделі болған Кеңес үкіметі билігі тұсында,
әсіресе, шамамен 1926-1959 жылдар аралығында-ақ 300-ден астам атеистік
бағыттағы үгіт-насихаттық сипаттағы еңбектер жарық көрген. Бұл тек бір
Ұлттық кітапхана қорында сақталғандары ғана. Аталмыш еңбектердің көлемі
шағын болғанмен, ішкі мазмұны діннің пайдасыздығын, тиімсіздігін, ең
бастысы зияндығын дәріптеген шығармаларға толы болған. Тіпті, 90-жылдарға
дейінгі аралықта жарық көрген зерттеу еңбектерінің өзінде дінге қарсы бір
жақты баға беріліп, таптық көзқарас тұрғысынан шыға алмаған. Мұның барлығы,
яғни КСРО мен Қазақ КСР-індегі діндер мен конфессиялардың қызметі туралы
кеңестік кезеңде жазылған зерттеу жұмыстарының бәрі оларды жоққа шығарумен
айналысты. Ал тәуелсіздік алған соң, Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессиялар тарихы туралы тың зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады.
Жалпы алғанда, дін, рухани мәдениет философия, филология, мәдениеттану
сияқты бірқатар ғылымдармен тығыз байланысты болғандықтан, аталмыш мәселені
осы ғылымдар түйісінде қарастырудың маңызы зор екендігін байқаймыз.
Олардың қатарына философиялық зерттеулерді де жатқыза аламыз. Ауыл-
селоның әлеуметтік құрылымы, ондағы жұмысшы табының, колхозшы шаруаның,
интеллигенцияның саны мен құрамы, өсу жолдары философ ғалымдар М.
Аженовтың, Б. Амантаевтың, А. Ишмұхамедовтың, В.И. Зориннің, Ц.Р.
Розенбергтің монографияларында теориялық-методологиялық тұрғыдан
қарастырылды. Жаңа адамды қалыптастырудағы, оқуды өнімді еңбекпен, ғылыми-
техникалық прогреспен ұштастырудағы білімнің орны мен маңызын философия
ғылымы ұстанымынан зерттегендердің маңдай алдысы Ж. Әбділдин, Р.А. Клещева,
С.Н. Соскин, А. Тұрғұмбаев сынды ғалымдар. Ұлттардың рухани өмірін
зерделеуге философтар А. Айталы, Р. Әбсаттаров, Ә. Нысанбаев, Н. Жанділдин,
Ж. Молдабеков сүбелі үлес қосты.
Әрине, маркстік-лениндік философия үстемдік құрып тұрған жылдарда
жазылған зерттеулер мен тәуелсіздік тұсында жарық көрген зерттеулер
арасындағы айырмашылық жер мен көктей екені түсінікті жайт.
Ал бүгінгі философиялық ғылыми пайым өресі мен батылдығы мүлде бөлек.
Бұған профессор А.Айталы мырзаның зерттеуінен үзінді келтірсек әбден көз
жеткізуге болады. Социализм, - дейді А.Айталы, - қазақ ұлтының болмысына,
дәлірек айтсақ, ұлтсыздануына, дінін ұмыттыруға үлкен әсер жасады.
Қазақстандағы индустрияландыру, 1932-1933 жылдардағы аштық, 1937-1938
жылдардағы репрессия, жер аударылған халықтарды (кәрістер, немістер,
поляктар, шешендер, ингуштер, т.б.) қоныстандыру, тың және тыңайған
жерлерді игеру – қазақ халқының сан жағынан республикадағы алатын орнын
төмендетті. Ұлттардың араласуы, ұлттық ортаның тарылуы орыстануға әкелді.
Дінге тиым салу, ұлттық мектептердің азаюы, қазақ тілінің аясының тарылуы
қазақ халқын төлтума қасиеттерінен айыра бастады; рухани азғындыққа
итермеледі. Ұлттық деп атайтын интеллигенцияның көпшілігі ұлттық
мәдениеттің, тілдің жақтаушысы бола алмады. Дәстүрлік мәдениет, тұрмыс-салт
мал шаруашылығымен айналысатын қазақтардың арасында молырақ сақталған.
Сонымен, қазақ халқының бір бөлігі – ұлттық және тілдік ерекшелігінен
айрылғандар. Олардың ұлттық танымы тар, рухы төмен, ұлттық психологиясы
тегін танитын сана-сезімнен аспайды. Оларды қазақ мәдениетінің мұрагерлері
деп айту қиын [2].
Қазақстанда ұлт мәселесінің кеңестік нұсқада шешілуін, тарихи
тағдырларын КОКП идеологиясының шеңберінде зерттегендер А. Ержанов, Н.
Киікбаев, Н.Жанділдин десек, қайта құру мен тәуелсіздік жылдарында мәселеге
сүбелі үлес қосқандар Р.Әбсаттаров, Ж.Әбділдин, М.Қозыбаев, Ә.Нысанбаев,
С.Борбасов А.Айталы, Қ.Марданов, Қ.Көшербаев, Р.Құттыбаева, А.Котов,
Ж.Кыдыралина сынды ғалымдар. Бұлар зерттеу тақырыбы тарихнамасының бесінші
тобын құрайтын еңбек жазды. Кеңестік жылдарда Қазақстандағы ұлттардың
мәдени-рухани өмірі гүлденгенін әрі жақындағанын дәйектеуге
зерттеушілердің бой алдырғаны айтпаса да түсінікті. Замана талабы солай
еді. Тәуелсіздіктің арқасында ғана ұлт мәселесі, ұлтаралық қатынастар,
этномәдени даму ауыр дағдарысқа душар болғанын айтуға мүмкіндік туды.
Тарихшылардың ішінде мәселені батыл көтерген М. Қозыбаев еді, 1992 жылы
бүкілқазақтық тұңғыш құрылтайда жасаған баяндамасында кеңестік шытырман
қайшылықты алға тартып, отаршылдық пен тоталитаризм табиғаты ұлт
мәселесіне келгенде бір екенін ашық айта алды. Сонымен қатар, - деген
еді М.Қозыбаев, - оның басына дінінен, тілінен айрылу қатері туды... Өз
еліңде қазақ жатақ болып, азшылыққа айналды. Көшпелі өркениет сөгілді,
жаңа өркениет арада емес, арманда да емес, елдің еңсесін түсірді,
болашағына күмән тудырды. Кеңестік орталық, большевизм жүргізген геноцид-
этноцид отаршылықтың шыңы болды
Академик М. Қозыбаев Тарих зердесі атты кітабында кеңестік саясатқа
баға бере отырып: Ленинизм өзі үстем болған замана туралы жазғанды
қадағалап отырды, большевизм рухы тарихшылар әулетін де, ғылымды да өзіне
тәнті етті, өз идеологиясына бағындырды да табындырды - деген тұжырым
жасайды [3]. 1992 жылы алғашқылардың бірі болып жазған Ақтаңдақтар
ақиқаты деген кітабында академик М. Қозыбаев қоғамдық ғылымдардың Кеңес
өкіметі кезіндегі қызметіне тоқтала келе, жартылай шындықтың жалғасуына сол
кездегі саяси биліктің ықпалы өте жоғары болғандығы туралы жазады [4].
Республика материалдары негізінде жазған – тарих ғылымдарының докторы
А. Қапаеваның, тарих ғылымдарының кандидаты Б. Каипованың ғылыми зерттеуін
ерекше атап айтуға болады.
Кеңестік Қазақстанның саяси цензура органдарының қалыптасуы мен
сталиндік кезеңдегі қызметін зерттеген Б. Каипова өзінің Қазақстанның
саяси цензурасының тарихы (1929-1956 жж.) деген зерттеу еңбегінде, [5]
кеңестік цензураның КСРО - дағы саяси жүйенің ажырамас бөлігі болғанын, сол
кезеңдегі цензураның барлық басылым өнімдеріне, әдебиетке, өнер мен ғылымға
жасаған науқандық сауықтыру шараларының қалай жүргізілгендігін ашып
көрсетеді. 1930-1956 жылдар аралығындағы сталиндік цензураның мемлекеттік
билікті бір адамның қолына яғни әміршіл-әкімшіл жүйені қалыптастыруға
қызмет еткені сөз болады. Бұл ғылыми зерттеуде біз мақсат етіп қойған
мәселелер қарастырылмаған, өйткені біздің зерттеу объектісі болған мерзім
ХХ ғасырдың екінші жартысынан ХХІ ғасырдың басына дейінгі жылдарды қамтиды.
Тәуелсіздік тұсында Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы
Қазақстандағы кеңестік цензураның 50-80 жылдардағы қызметін, ұлттық
шығармашылық интеллигенцияның тағдырын, жалпы мәдениет саласында
жүргізілген мемлекеттік саясатты ғалым А.Т. Қапаева 1940-1991 ж.ж. Саясат
және мәдениет атты монографиясында [6] жан-жақты зерттейді. Автор өзіндік
ерекшеліктерге толы әдебиет, баспасөз, өнер, ғылым қайраткерлерінің
қызметін мүмкіндігінше жүйелі, обьективті, сыни тұрғыдан саралайды.
Кеңестік Қазақстандағы шығармашылық интеллигенцияның қиын тағдыры деректі
мысалдар арқылы сипатталған. Сондай-ақ, автор өз монографиясында әдебиет
пен өнердегі, ғылым мен саяси цензурадағы табыс пен іркіліс, саяси қуғын-
сүргін мен өктемдік ақиқаты боямасыз ашқан. Зерттеуде ұлт тарихын
адамиландыруға көп көңіл бөлініпті. Автор ғылыми этиканы ыждахаттылықпен
сақтаған.
Қазақстанда аталмыш мәселе төңірегінде алғашқы тарихи зерттеулердің тек
90-жылдардың екінші жартысында ғана жарық көргенін көреміз. Тәуелсіздік
жылдары аталмыш мәселе төңірегінде зерттеу жүргізіп жүрген ғалым дар ішінен
Л. Тасмағамбетовты ерекше атауға болады 3. Зерттеуші, Кеңес үкіметінің
дінді жоққа шығаруды жоққа шығаруға бағытталған саясатының теориялық
негіздері талданып, Кеңес үкіметінің Қазақстанда Исламға қарасты жүргізген
саясаты, оның мазмұны, сипаты және ерекшеліктері баяндалған. Соның ішінде,
мемлекеттен шіркеуді бөлу әрекеті және бұл әдістің республикадағы ислам
дінінің жағдайына тигізген әсері қамтылған. [7].
А.К.Сұлтанғалиева Қазақстандағы кеңестік биліктің алғашқы он жылында
қоғамның діни өмірі мен мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынасты
реттеудің құқықтық және идеологиялық негізі қаланғандығы туралы тұжырымнан
шыға отырып, алғашқы жылдары дінге қарсы ашық күрестің бірден
басталмағанын, бірақ алғаш жарық көрген шартты нұсқаулардың мемлекетті
діннен бөліп қарастырғанын құжаттар мен мысалдар негізінде ашып көрсеткен
[8].
Ж. Кыдыралина дінге қарсы күрес барысында діни мейрамдар орнына
кеңестік мейрамдар ұйымдастырылғаны, коммунистік нормалар мен тұрмыс
өзіндік салт-дәстүр қалыптастырғандығы, туралы тың мәліметтер келтіреді.
Жалпы алғанда, Ж. Кыдыралина дін мәселесін кең ауқымда қарастырғанына
қарамастан, тоталитаризм мен дін мәселесінің сәйкессіздігін ашып көрсете
отырып, дінге қарсы күштеу саясатының айқын көріністерін жан-жақты талдап
берген [9].
Н.Д. Нұртазина ХХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Кеңес өкіметінің
Қазақстанда жүргізілген дінге қарсы саясатын ашып талдаған. Автор
коммунистердің дінге қарсы күресін Кеңес өкіметі жүргізген мәдени
революцияның құрамдас бөлігі ретінде қарастырған. Сонымен қатар, Н.
Нұртазина дінге қарсы саясаттың бастапқы кезіндегі ретінде 1917-1927
жылдардағы бұлтақта мен салыстырмалы түрдегі либерализм ымырашылдық кезеңін
ерекше атап көрсетіп, соным мәнін ашып талдаған [10].
Г. Мұхтарова дін мәселесін жалпы кеңестік діндер контексінде емес, жеке
дара ислам дінінің 1917-1991 жылдар аралығындағы кеңестік қазақ қоғамындағы
конфессиялық үдерістерге кең ауқымдағы құжаттық материалдар негізінде
талдау жасаған. Соның ішінде, Қазақстандағы діни ұйымдар үлгісі зерттеле
отырып, мемлекеттің дін саласындағы саясатының заңдық-құқықтық базасын
және оның негізгі принциптерін анықтауда КОКП-ның теориясы мен тәжірибесіне
талдау жасалынып, исламға қатысты саясатты жүргізуде үкіметтің ресми
органдарының қызметі және исламды кеңестік қазақ қоғамындағы қоғамдық-
саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірінен ығыстырып шығару
механизмі ашылып көрсетілген [11].
Зерттеуші пайымдаулары бойынша, КСРО көлемінде дінді мемлекеттік реттеу
– әлемдік тәжірибеде алғашқы емес, бірақ, осы саясатты жүзеге асырудағы
әдістерімен, көлемімен, қиратушылық зардаптарымен және идеологиялық
жанамалығымен ол өзінше ерекше болған
Сонымен бірге, автор кеңес өкіметінің дінге қатысты күштеу механизмінің
жұмысы туралы: Мұсылман әлеміне қатысты, мемлекеттің саясаттың мақсаты
ислам идеологиясын жою болды. Жалпы террор жағдайында діни ұйымдар мен дін
иелеріне қарсы күрес ашық түрде оларды басып жаншуды бұйырды. Дінге қарсы
күрес мемлекеттік масштабта жүзеге асырылып, мемлекеттік күштеудің барлық
механизмдері осы күреске тартылды - деп ашық көрсетіп жазды.
Жоғарыда аталған еңбектерді талдау нәтижелері, кеңестік дін саясатының
біржақты атеистік бағытта болғанына қарамастан, дінге деген сенімді
біржолата жоя алмағандығын, діннің жасырын түрде болса да өмір сүргендігін
анық көрсетеді.
Кеңестік дін саясатының, соның ішінде дінге қарсы жүргізілген күштеу
саясатының зерттелуінің мәселелерін қарастыра отырып тарихи білімдердің
кеңеюі мен жаңа деректер тобының ғылыми айналымға енуі нәтижесінде отандық
зерттеушілердің кеңестік дін мәселесі туралы қалыптасқан пікірлерді қайта
қарастыруды қолға алғандығын, мәселеге қатысты жаңа көзқарас қалыптасқаны
айқындалды. Кеңестік дін мәселесінің тарихнамасы мәселесі өте тың, тарихи
тұрғыдан да тарихнамалық тұрғыдан да жаңашылдық тұрғыдан толыққанды, жан-
жақты зерттеуді қажет ететіндігі белгілі.
ХХ ғ. екінші жартысынан тәуелсіздік жылдарына дейінгі Қазақстанда өмір
сүрген діндер мен конфессиялар тарихын, олардың таралуын және осы уақыт
аралығында Кеңес өкіметі тарапынан діндер мен конфессияларға жасалған қысым
туралы А. Мусагулованың Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы (1956-
1991 жж.) атты зерттеу жұмысында нақты көрсетілген. Автор осы мәселелер
жөнінде мұрағат қорларында деректер негізінде және нақты дәйектемелер
жасап, тың тұжырымдар ұсынған. Автордың бұл еңбегі біздің тақырыбымыз
аясында жазылған ең құнды дүниелердің бірі. Сонымен қатар, автор өз зерттеу
жұмысында негізінен кеңестік-коммунистік биліктің Қазақстанда өмір сүріп
жатқан діндерді мүлде жойып, оларға табынушыларды қудалап, оларды атеистік
біліммен тәрбиелеген. Атеистік білімді мектептен бастап, жоғары оқу
орындарына дейін оқытуды енгізгендігін нақты деректер арқылы көрсеткен
[12].
Диссертациялық жұмыстың дерек қорлары: Тақырыпты зерттеу барысы бізді
көбінесе мұрағат құжаттарын мұқият талдауды және оны үнемі өзара
салыстыруды қажет етті. Мұрағатта қалған құжаттардың көпшілігі біз зерттеп
отырған кезеңнің шынайы оқиғаларды айғақтайтын фактілерді "құпия" маңызын
сақтап берілмей отырған жайты бар. Осындай деректердің тапшылығына
қарамастан зерттеу, уақыт талабына сай болуы үшін тиісті міндеттерді шешуде
тарихи оқиғалардың шынайы бет – пердесін ашуға көмектесетін тәсілдер
арқылы, деректердің мол қоры кеңінен қолданылып, ғылыми айналымға
енгізілді.
Дереккөзі ретінде еліміздегі ірі мұрағат орталықтарының материалдары,
ғылыми зерттеулер, мемуарлар мен естеліктер жеке адамдардың күнделіктері,
зерттеліп отырған кезеңдегі одақ және республика басшылығында жауапты
қызметте болған адамдардың партия съездерінде, конференциялар мен
пленумдарда сөйлеген сөздері пайдаланылды.
Көркем әдебиеттер, жеке авторлардың естеліктері, хаттары мен
шығармалары, және т.б. осы кезеңге қатысты құжаттар пайдаланылды. Зерттеу
жұмысында пайдаланылған деректердің бір тобын сол кездегі мерзімді баспасөз
материалдары құрайды.
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық ғылыми
кітапханасының сирек кітаптар қоры бөлімінен алынған кітаптар мен
журналдар. Оның ішінде оқиғаларға қатысушы әдебиетшілердің естеліктері мен
күнделіктері, жазушылар мен ғалымдардың жазбалары пайдаланылды. Мәдениет
пен әдебиеттегі қайраткерлердің естеліктері жұмыс барысында үлкен рөл
атқарды. Түрлі дәрежедегі зиялы қауым туралы жазбалардан олардың күрделі
тағдырларын ашып көрсететін, жаңа қырларын танытатын қызықты айғақтар мол
пайдаланылды. Әдебиетшілер мен мәдениет қайраткерлерінің төл шығармалары
маңызды дереккөздерінің қызметін атқарды.
ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің ғылыми кітапханасы, мерзімдік
баспасөз мәліметтері дерек ретінде пайдаланылып, молынан қолданысқа түсті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасынан, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың көпшілік кітапхана қорынан тақырыпқа байланысты ғылыми
зерттеулер, мерзімдік баспасөз материалдары жұмыстың дерек көзі ретінде
қолданылды. Олардан атап айтар болсақ, Ақиқат, Жұлдыз, Простор,
Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті, ҚазҰУ хабаршысы журналдары
(Тарих, Филология, Философия сериялары) пайдаланылып, молынан қолданысқа
түсті. Кеңестік кезеңдегі атеистік үгіт-насихатқа байланысты және ХХІ ғасыр
басындағы Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерге байланысты дерек
көздері интернат порталдарына жарияланған мақалалардан алынды. Олардың
қатарында Намыс, Муфтият т.б. интернет және ақпарат порталдарында
жарияланған мақалаларды айтуға болады.
Сонымен қатар, тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер
мен конфессиялар, олардың саны мен ұстанған бағыттары туралы газет
беттерінде жарияланған еңбектер зерттеу жұмысына қатысты деректердің бір
бөлігін құрады. Газет беттерінде де тәуелсіздік жылдары мен ХХІ ғасыр
басындағы Қазақстанның діни жағдайы туралы ақпараттар жарияланып отырды.
Мемлекетіміздегі діндер конфессиялық үдерістер туралы Егемен Қазақстан,
Айқын, Заң газеті, Қоғам газеттерінің беттерінде жиі жарияланып
тұрды. Зерттеу жұмысын жазу барысында осы аталған газеттер кеңінен
қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Көптеген дерек көздері мен қазіргі қолда бар
теориялық материалдарды саралау арқылы, XХ ғасырдың екінші жартысы мен XXІ
ғ. басы аралығында, Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерді және
Қазақстанда өмір сүріп келе жатқан әлемдік діндер және конфессиялардың
тарихын зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Зерттеудің мақсатына сәйкес төмендегідей
міндеттерді шешу жоспарланады:
- ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, тәуелсіздік алғанға дейінгі
Қазақстандағы діни ахуалды айшықтау;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессияларды, олардың тарихы мен Қазақстан жеріндегі таралу аймақтарын
көрсету;
- Кеңес үкіметінің дін саласында жүргізген саясаты мен кеңес
мемлекетіндегі атеистік білімнің таралуын көрсете отырып, олардың
кемшіліктеріне баға беру;
- ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, ХХІ ғасырдың басына дейінгі
Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерді айқындау;
- Тәуелсіз Қазақстанның діни саясаты мен дін туралы заңдарына талдау
жүргізе отырып, зайырлы мемлекеттің ерекшеліктерін айқындау.
- Тәуелсіздік жылдарындағы және ХХІ ғасыр басындағы Қазақстанда өмір
сүрген діндер мен конфессияларды және оларға қатысты болған діни ұйымдардың
санын анықтау;
- Қазақстанда өткізілген әлемдік және дәстүрлік діндер съездері туралы
зерттеулер жүргізіп, олардың Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістердің
көрінісі ретінде көрсету;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеуші үшін
негізгі әдістемелік бағыттар тарихилық, нақтылық және логикалық бірізділік
қағидалары болды. Зерттеу әдістемесінің іргесі мәдениеттің гуманистік,
ақпараттық байыпталуы және саясатты адамдар мен институттардың өмір сүруі
мен өзара қызметін реттейтін күш ретінде ғылыми - тарихи тұрғыдан социум
аясында түсіндіру тәжірибесінде қаланады. Бұл құбылыстың күрделілігін
есепке ала отырып, жұмыс барысында жүйеліліктің, қызметтің, институттану
мен феноменологияланудың жалпы ғылыми қырларынан келу әдісі пайдаланылды.
Тарихи - хронологиялық әдіс цензураның кеңестік механизмін қалыптастырудың
негізгі деңгейлері мен заңға сыйымдылығын нақтылауға мүмкіндік берді.
Салыстырмалы – тарихи тәсілді пайдалану мемлекеттік бақылау жүйесі түзілген
Кеңестер Одағындағы атеистік институтының қалыптасуының жалпы үрдісін
талдауға көмектесті.
Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің жұмыс барысында кең қолданылуы
зерттеуде алға қойған мақсаттардың сәтті шешілуін мүмкін етті.
Тарихи және объективтік принциптер, жалпы ғылыми және тарихи талдаудың
жиынтығы ретіндегі жүйелі көзқарас болып табылады. Диссертант үшін
идеологияны адами тұрғыдан зерттеу, басты бағыт болып табылды. Жалпы
алғанда автор тарихи ғылымның және тарихи жүйелілік тәсілдерін қолдана
отырып зерттелуге тиісті тақырыпты тереңірек ашуға тырысты.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап, бүгінгі күнге дейінгі уақыт аралығын қамтиды, яғни 1950-2012
жылдар аралығындағы Қазақстандағы діндер мен конфессиялар тарихы мен
олардың өмір сүруіне кеңестік кезеңдегі және тәуелсіздік кезеңдегі
мемлекеттің әсері анықталады. Зерттеудің уақыт шеңберін осылайша алудың
себебі, Қазақстандағы кеңестік және тәуелсіздік кезеңдегі этноконфессиялық
үдерістердің жүру бағытын салыстыра отырып, олардың тарихын зерттеу еді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияның басты ғылыми
жаңалығы – осы хронология аралығындағы Қазақстандағы діндер тарихының
зерттелуі. Зерттеу жұмысының негізіне – мерзімді баспасөз құралдары мен
мұрағаттық қорлардағы құжаттарға негізделіп жазылған материалдар ғылыми
айналымға енгізіліп отыр. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтарына төмендегі
мәселелерді жатқызуға болады:
- Кеңес өкіметі тұсында өмір сүрген діндер мен конфессиялардың қызметі,
таралу аймағы мен олардың тағдыры анықталды;
- Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты, оның ішінде кеңестік цензураның
рухани өмірге қарсы әрекетінің зор саяси мәнге ие болғандығы көрсетілді;
- Тәуелсіздік алған тұстағы Қазақстанда пайда болған діндер мен
конфессиялар, олардың ұйымдары мен бірлестіктері және саны мен қызметі
анықталды;
- Мемлекеттік заңнамалық құжаттар негізінде, ХХІ ғасырдың басында
Қазақстандағы діндер мен конфессиялардың қызметі мен әрекеттері белгілі бір
құқықтық нормалар аясында жүргізілгені айқындалды.
- ХХІ ғасыр басындағы Қазақстанның діни саясаты нақты деректер мен
құжаттары негізінде көрсетілді;
- Қазақстанда ұйымдастырылған әлемдік және дәстүрлі діндер съездерінің
барысы мен маңыздылығын көрсету;
Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын тұжырымдары. Зерттеу жұмысы
бойынша төмендегідей тұжырымдар ұсынылды.
- 1950-1991 жж. аралығындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессиялар және кеңестік биліктің дінге қарсы атеистік саясаты
көрсетіледі;
- халықтың діни-наным сеніміне қарсы қолданған Кеңес өкіметінің күштеп
жүргізілген саясатына баға беріледі;
- Тәуелсіздік жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі Қазақстандағы
діндер мен конфессиялардың қызметі ұсынылады;
- Қазақстан Республикасының дін саласындағы саясаты, заңдары мен
мемлекеттің зайырлы қоғам құру жолындағы әрекеттері және діндер мен
конфессиялардың бейбіт өмір сүруі мемлекеттің бақылауында болуы
көрсетіледі;
- Қазақстанда ұйымдастырылған әлемдік және дәстүрлі діндер съездерінің
мемлекеттік, діни, саяси және тарихи маңызы анықталады;
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданбалық құндылығы. Ұсынылып отырған
зерттеу жұмысы – кеңестік кезеңнің 50-90-шы жылдарындағы Қазақстандағы
діндер мен конфессиялардың және мемлекеттің дін саясатының тарихына қатысты
арнайы зерттеу ретінде оның теориялық және методологиялық негізін жасауға
мүмкіндік беретін ғылыми жұмыс.
Зерттеу барысында келтірілген мәліметтер мен жасалған тұжырымдар
Қазақстандағы діндер мен конфессиялар тарихы мен кеңестік дін саясатын
тануға, оның бұрын жазылмаған құпия тұстарын ұғынуға ерекше мән беретін
көпшілік оқырмандарға септігін тигізеді. Қазақстан тарихын танып-білгісі
келген ізденушілерге, тарихшы мамандарға, зерттеудің негізгі қорытындылары
мен нәтижелері Қазақстан тарихы курсының сабақтарында да, арнаулы курстар
мен кеңестер өткізу аясында да баспасөз, ғылым мен әдебиет аймағындағы
партия саясатын талдау барысында да пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақалалар түрінде жарық көріп, бірнеше халықаралық
ғылыми конференцияларда баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес
төрт ғылыми мақала Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау
комитеті тізіміне енген журналдарда жарық көріп, сыннан өткен.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Тарих,
археология және этнология факультетінің, Қазақстан тарихы кафедрасында
талқыланды және қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
әр бөлім төрт тараушадан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОКОНФЕССИЯЛЫҚ
ҮДЕРІСТЕР
1.1 ХХ ғ. екінші жартысында Қазақстандағы діндер мен конфессиялар және
олардың ұйымдары
Қазақстан территориясы өзінің географиялық орналасуы жағынан, ежелден
түрлі ұлттар мен халықтардың, мәдениеттер мен өркениеттердің түйісуіне өте
қолайлы болған. Осы ретте біз, Қазақстандағы діндер мен этноконфессиялардан
бұрын, Қазақстанда өмір сүрген этностар тарихына тоқталуымыз керек. Себебі,
кез-келген этностың өзіндік ерекшелігі, тілі, діні, мәдениеті болады және
олар сонымен бірге белгілі бір конфессиялық бағытты ұстанады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан халықтарының этникалық құрамы
әр түрлі болды. Себебі, осы ғасырдың 30-40 жылдарында КСРО-ның әр аймағынан
Қазақстанға күштеп қоныс аударылған халықтардың келуінен, Қазақстан
халықтарының этникалық құрамын күрт өзгертіп, тіпті жергілікті қазақ
халқының пайыздық көрсеткішін төмендетіп жіберді.
Қазақстанға өзге этностарды күштеп қоныс аударту 50-жылдары да өз
жалғасын тауып, Қазақстан өзге этнос өкілдерінің тұрақты мекеніне айналды.
Сөйтіп, тоталитарлық жүйенің саясаты күштеп қоныс аударылған халықтар
тағдырында ауыр із қалдырды. Автономиялары жойылып, ата мекендерінен алыс
жерлерге көшірілген олардың жаңа ортаға бейімделуі қиынға соқты. Орналасқан
жерлерінде көшірілгендердің саяси құқықтық жағдайы өте ауыр болды. Күштеп
қоныс аударылғандарға арнайы шығарылған заңдар, олардың қалыпты өмір
сүруіне шек қойды.
Күштеп қоныс аударудың кезінде ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан
халқының саны, ұлттық құрамы үлкен өзгерістерді бастан кешті. Ол ауыл-
селолық жерлерді де қамтымай қалмады. Ең алдымен көзге түскен өзгеріс ауыл-
село тұрғындарының сандық ұлғаюы еді.
Соның нәтижесінде, Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда көпұлтты
республикаға айнала бастады. Олардың қатарында, біздер көпұлтты Қазақстан
ауыл-селосында тұрғындардың басым бөлігін қазақтар, орыстар, украиндар,
немістер құрағанын көреміз.
Ауыл-село тұрғындарының көпұлтты құрамын тұтастай алғанда жағымды
құбылыс ретінде қабылдауымыз керек. Өйткені, олар әр түрлі ұлттың өкілдері
болса да, тату өмір сүрген. Дегенмен тілі, діні, менталитеті сан алуан
халықтардың араласа-құраласа өмір сүруі олардың рухани дүниесін, салт-
дәстүрін әрлендірмей тұрмайды. Өйткені, жоғарыда аталғандай, әр этностың
өзіндік мәдениеті және діні болады. Мұндай ортадағы адамдар қай өңірге
барса да оңтайлы бейімделе алады, басқа ұлт өкілдерінің мүддесіне, талап-
тілегіне жатсынбай, түсіністікпен қарауға қабілетті. Сондықтан да
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға негізінен алғанда ынтымақтастық тән
еді. Ұлттарға ұстанған партиялық-мемлекеттік саясат туралы мұны айта
алмаймыз.
Төрт ғасыр бойы Ресейдің отарлау, жаулап алу саясатымен дүниеге келген
Кеңестік империя тілі, діні, өмір салты, даму деңгейі әр қилы этностардың
басын қосқанмен бұлардың табиғи-ырғақты дамуына қажетті жағдайды
қалыптастыра алмады, халықтарды мидай араластырып жібергенімен олардың
ұлттық тілімен мәдениетін дамытуға жағдай туғыза бермеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында, КСРО құрамындағы Кеңестік Қазақстан
көпұлтты, сонысымен көпдінді мемлекетке айналды. Барлық мәселе, Қазақ КСР-
інде өмір сүріп жатқан ұлттардың бір-бірінен ерекшелігі қайда жұмыс
істейтіндігі мен әлеуметтік қауымдастықтың қай тобына жататындығында емес,
тілінде, ұстанатын мәдени-рухани құндылықтарында және ұстанған дінінде
жатыр. Өйткені, КСРО-ның тағдырын ұстап, болмыс-бітімін анықтаған
коммунистік басшылық теориялық, бағдарламалық қағидаттарында ұлт мәселесіне
айтарлықтай мән бергенмен іс жүзінде орыс халқының мүддесіне басымдық
беріп, одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақстанның да этномәдени
табиғатына және ұлттардың ұстанатын діндері мен конфессияларына қиянат
жасаудан еш тартынбады.
Сондай-ақ, Ресми Мәскеу жүргізген ұлт саясатындағы әділетсіздік пен
зорлық қазақтардың этникалық сәйкестігін бұзып, байырғы халықтың
жартысына жуығы ана тілінде сөйлей алмайтын күйге түсірді және қазақтың ата-
баба діні Исламға мейлінше шектеу қойды. Мұның барлығын тарих жоққа шығара
алмайды. Демек, тоталитарлық дәуірдің тарихы мен тағдырын зерделеу арқылы
көпдінді, көпұлтты бүгінгі Қазақстанда келісім мен үйлесімді сақтау
тетіктерін жетілдіре түсуге мүмкіндік молаяды. Шынайы демократия бар жерде
ғана тілі, түрі, нәсілі бөлек этностардың тілегі бір арнаға тоғысып,
әркімнің және баршаның интеллектуалдық әлеуеті ортақ мақсатқа қызмет
ететінін тарих әлденеше дәлелдеді, оның алғашқы сабақтарын біздің ел
бастан кешуде [13. 4 б.].
Тарихи шегініс жасайтын болсақ, Қазақстан Ресей империясы құрамында
болған кезде де қазақтың діни бостандығына шектеу қою шаралары жүзеге
асырылып отырған. Мысалы, Қазақстан Ресей империясының қол астына толық
өтіп біткеннен кейін, Ресей империясының шекарасы ресми белгіленіп, картасы
сызылып бекітілген соң, патша үкіметі бұрынғы уақытша ислам дінін тарату
саясатынан бас тартып, ХІХ ғасырдың соңынан бастап ресми түрде қазақ халқын
шоқындыру, сол арқылы біртіндеп орыстандыру (христиандандыру) саясатын ашық
жүргізе бастаған болатын. Бірнеше ғасырдан бері Ислам дінін ұстанып келе
жатқан қазақ халқын христиан дініне үгіттеді [14. 36 б.].
Ендігі кезекте, ХХ ғасырдағы Қазақстан территориясындағы дін және
конфессияаралық қатынастардың тарихына келер болсақ, ХХ ғ. басында
Қазақстан территориясында өзіміздің ата дініміз Ислам діні өмір сүріп, бұл
дінді Қазақстан халықтарының ішінде қазақ халқымен бірге өзбек, түрікмен,
тәжік, ұйғыр, дүнген ұлттарының диаспоралары ұстанған. Олар қоғамда Ислам
дінінің Қасиетті кітабы болған Құранға негізделген қағидаларды, шариғатты
ұстанған. Оларға арнап, уездерде, болыстар мен ауылдарда мешіттер салынып,
онда ауыл молдалары жұмыс жасап, олар халықтың сауатын ашумен айналысқан.
Сонымен бірге, қазақ жерінде христиан дінінің православ бағыты да өмір
сүріп, қалаларда орыс [15. 43 б.] шіркеулері жұмыс істеген. Жалпы, ХХ ғ.
басында Қазақстан аумағында өмір сүрген діни конфессиялар немесе діни
ұйымдар арасында конфессиялық қатынастардың ара-жігі жақсы деңгейде болып,
этноконфессиялық үдерiстер айтарлықтай дәрежеде болған.
Ал, кеңес үкіметі орнап, билік большевиктердің қолына өтіп, кеңестік-
коммунистік жүйе орнаған соң, Қазақстан аумағындағы дағы діндер мен діни
ұйымдардың тағдыры басқаша болды. Мемлекетте кеңестік жүйе орнап, Кеңес
халқы бір ғана, яғни коммунистік идеологияның аясында тәрбиеленді. Діни
ұйымдарды шетінен таратып, мешіттер мен шіркеулер және басқа да сиынатын
орындар жабылды. Оларға қысым көрсетудің бірден-бір мақсаты, мемлекетте
өзге идеологиялық күштер мен Кеңестік Коммунистік партияға қарсы келер
ұйымдарды болдырмау еді [16. 46 б.].
Соның негізінде, кеңестік-коммунистік идеология Кеңес мемлекетінің
аумағында ешқандай өзге идеологиялық күштің өмір сүруіне жол берген жоқ.
Себебі, кез-келген дін идеологиялық күш бола алатын еді. Ел аумағындағы
христиан шіркеулері мен мешіттер тек белгілі бір уақытта ғана жұмыс істей
алды. Ұлттық мерекелермен бірге діни мерекелер арнайы аталып өткізілмеді.
Кей жерлерде, тіпті қайтыс болған адамның басында жаназа оқу мен діни
рәсімдер де қадағаланып отырған. Өскелең ұрпақ атеистік бағытта
тәрбиеленді. Мектептер мен арнаулы және жоғары оқу орындарында дін мен
дінбасылар және пайғамбарлар мен құдайлар туралы сабақтар мүлде
өткізілместен, мұнда ешқандай дін де құдай да болмаған деп, керісінше
коммунистік идеологияның өкілдері болған К. Маркс, Ф. Энгельс В.И.Ленин
сынды тұлғалардың еңбектері мен саясаты дәріптеліп келді. Бір сөзбен
айтқанда бұл тұлғалар халық санасына коммунистік [17. 54 б.] идеологияның
құдайы ретінде сіңдіріліп, Кеңес халықтары атеистік бағытта
тұншықтырылды. Бұл саясат ХХ ғасырдың екінші жартысында да өз жалғасын
тауып, күшейе түсті.
ХХ ғасырдың 30-40 жылдары және одан кейінгі онжылдықтарда да
Қазақстанға жер аударылған ұлттар мен этностар жоғарыда атап өткеніміздей,
өздерімен бірге өз діндерін де қоса әкелді. Соның негізінде Қазақстанға
Христиан дінінің тармақтары болып саналатын католицизм, лютерандық,
менониттер, баптистер, адвентистер мен басқа да конфессия түрлері келе
бастады [18. 3 б.].
Ендігі кезекте, ХХ ғасырдың 50-60 жылдардағы Қазақстан территориясында
өмір сүріп жатқан діндер мен конфессиялардың саны мен олардың ұстану аясына
және коммунистердің оларға деген көзқарасы туралы айтып өтеміз. Осы
уақытта, Христиан дінінің Православие бағытының Қазақстан территориясындағы
шіркеулік өмір ережесі туралы мәселе шешіліп жатты. 1945 жылы Қасиетті
Синодтың қаулысымен Алматыда митрополит Николайдың (Могилевский)
жетекшілігімен дербес Алматылық және Қазақстандық епархия құрылды. Бұл
оқиға Кеңестік Қазақстандағы христиан дінінің жасаған ірі қадамдарының бірі
болды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан жерінде көптеген діндер мен
конфессиялар өмір сүрді. Солардың ішінде ең көбі Ислам мен Христиан діндері
болды. Христиан дініне табынатындар қатары көп болып, олардың бірнеше
бағыттары мен тармақтары да өмір сүрді.
Солардың бірі, Православие бағыты болып, ХХ ғ. екінші жартысында
Қазақстанда оған табынатындар саны айтарлықтай болды. 1956 ж. Қазақстанда
Орыс православ шіркеуінің (ОПШ) 55 приходы болса, 1999 ж. басында
республика территориясында 212 приход пен 8 монастырь қызмет етті. Бұл
мәліметтерге қарай отырып, Кеңестік кезеңде Қазақстанда православтық
шіркеулердің жақсы жұмыс істегенін көреміз [19. 6 б.].
Еліміздегі православие тарихында бұл кезеңде старообрядтар тарихының да
өзіндік орны бар. Бұл діни ағым еліміз қазақ жеріне ресми православ
шіркеуінен бұрын кіріп, дамыған болатын. Старообрядтардың Қазақстандағы
басты таралу аймағы Орал казак әскерінің территориясы болды. Орал казактары
арасындағы көне дәстүршілдік, негізінен, поптық бағытта өрбіді. Сонымен
қатар, еліміздің солтүстік - шығыс аймақтарында поптық емес бағыттағы көне
дәстүр ілімі белең алды.
Аталмыш кезеңде еліміздің жекелеген аймақтарында ресми билік өкілдері
тарапынан старообрядтар арасында біртұтас сенім шіркеу қағидаларын енгізуге
әрекет жасалды. Алайда, бұл іс-шаралар нәтижесіз болып, ол тек қағаз
жүзінде қалды. Бұны старообрядтар ресми биліктің қудалауынан құтылудың
тиімді құралы ретінде пайдаланып отырды [20. 8 б.].
Сонымен қатар, ХХ ғ. екінші жартысынан бастап, Қазақстанда Христиан
дінінің католиктік бағытын ұстанушылар да болған. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, 1930-1950 жж. Қазақстан территориясы жаппай жер аударулар мен
депортациялар мекеніне айналды. Шет жерлер мен одақтас республикалардан
көшіп келіп қоныстанған неміс, поляк, латыштар сияқты өзге ұлттардың
есебінен католик дінін ұстанатын адам саны ұлғайды.
Католиктік храмдарды салуға ресми рұқсат тек ХХ ғ. 70-жылдары ғана
берілді. 1978 ж. в Қарағандыда Қасиетті Иосиф храмы салынды, 1979 ж.
Целиноградта (қазіргі Астана) католиктердің бірінші діни бірлестіктері
тіркелді.
Католик қауымының шынайы жаңғыруы Қазақстан тәуелсіздігін алған соң
ғана мүмкін болды. Христиан дінінің Католик бағытының таралуы туралы мұндай
мәліметтерге сүйене отырып, біз оның Кеңестік кезеңдегі таралу көлемінің
Православие бағытымен салыстырғанда аз болғандығын байқаймыз.
Христиан дінінің бір тармағы болып саналатын Протестантизм өкілдерінің
қазақ жеріне жаппай қоныстануы бұл уақытқа, яғни ХХ ғ. екінші жартысына
дейін өріс алған болатын. Протестанттық бағыттың Қазақстанға келуі ХХ ғ. 30-
40 ж.ж. сталиндік репрессиямен және күштеп жер аударулармен байланысты
болды. Қазақстанға осындай жер аударылғандардың құрамында Поволжьеның 360
мың немістер болды.
1950 ж. ортасында жарамсыз халықтар мен конфессияларға қатысты
саясаттың әлсіреуімен байланысты, республикада лютеран шіркеуінің,
евангелдік христиан-баптисттердің, адвентисттер мен меннониттердің
қауымдастықтары құрыла бастайды. Ұзақ уақыттар бойы көптеген
қауымдастықтары жасырын түрде қызмет етті. Алғашқы лютеран шіркеуінің
қауымы Ақмолада (Астана) 1955 ж. тіркелді.
Еліміздегі дәстүрлі емес ағымдардың пайда болуын ғалымдар шартты түрде
екі кезеңге бөледі.
Бірінші кезең ХХ ғ. 30-50 жылдары. Осы кездері Қазақстан территориясына
дін ұстанушылар қоныстандырылды, олардың ішінде Иегова Куәгерлері,
Жетінші күн адвентисттері, елуіншілердің түрлі бағыттары және өзге
конфессиялар өкілдері болды. Осы кезден Кеңес үкіметінің ыдырауына дейін
атеистік идеология жетекшілерінің түрлі қуғындарына қарамастан, олар өз дін
сенімдерін жоғалтпады.
Екінші кезең 1980 жылдардың соңынан қазіргі кезге дейін жалғасуда.
Кеңестік идеологияның орнына түрлі ағымдар келіп, олардың кейбіреулерін
ұстану (мәселен, оккультизм) сәнге де айналған кездер болды. Осы тұста діни
ағымдардың ең көп шоғырланған жерлері Алматы, Астана, Қарағанды секілді
үлкен қалалар болды.
80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басынан бастап, Кришна санасы
қоғамы, Виссарион шіркеуі, Трансценденталді медитация, Бірігу
шіркеуі секілді ұйымдар өздері туралы белсенді түрде жариялай бастады.
Баспа беттеріндегі жарияланымдар арқасында сатаналықтар мен неотілдік
ағымдар кеңінен танымал бола бастады [19. 8 б.].
ХХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанда Ислам дініне қарсы
шектеулердің көлемі айтарлықтай өсті. Ал, бұған дейін, яғни Кеңес
өкіметінің алғашқы онжылдықтарында елімізде дінді терістеу ахуалы үстемдік
құрылып, жалпыға ортақ атеизм дәуірі басталған еді. Соның негізінде, 1921
жылы Кеңес өкіметі тұсында би, имам, ишан, хазірет, мүфтилер сайлауға
қатысудан шеттетіліп, көптеген құқықтардан айырылды. 1926 жылдан бастап,
ресми құжаттарда мұсылмандықтың "антикеңестік сипаты" жөніндегі тезис пайда
болды. Ал 1927 жылдан бастап, "дінге қарсы үгіт-насихат" қана емес, тіпті
"исламмен күрес шаралары" да қолға алына бастаған болатын. Бұл мәліметтерге
қарасақ, Кеңес мемлекетінің Исламға деген көзқарасы біртіндеп нашарлай
бастағанын көреміз. Ал, аталған уақытқа, яғни ХХ ғ. екінші жартысына келіп,
бұл саясат үдей түсті. Мемлекет, өзге діндермен қатар, Исламды жою амалын
жасады. Осының кесірінен өзге де дін өкілдері сияқты ислам діни
қызметкерлері де қатігездікпен репрессияға ұшырап, көптеген мешіттер
жабылды немесе қиратылды. Молдалар мен имамдар бұрын сайлаудан шеттетілсе,
енді мемлекеттен қуыла бастады, тіпті негізсіз айыптар таға отырып, ату
жазасына дейін жіберіп отырған [21. 4 б.].
ХХ ғасырдың 50 жылдардың соңы мен 60-жылдардың басында Исламға қарсы
мемлекет саясаты одан сайын күшейе түсті. Атап айтсақ, 1958 жылғы 28
қарашадағы КОКП Орталық комитеті Президиумының қаулысымен Әулие жерлер деп
аталатын орындарға баруды тоқтату шаралары туралы шешім қабылданып дінге
сенушілердің қасиетті орындарға (бұлақтар, үңгірлер, мазарлар) барып
түнеуіне тыйым салынып, ол жерлерді жаппай жабу орын ала бастайды.
Қазақстанда тіркелген 26 қасиетті орынның 1959 жылы 13-і жабылған. 1958
жылы Қызылорда облысындағы Арыстанбай әулие, Қожан қожа, Адам ата т.б
мазарларға бару тоқтатылды. Сонымен қатар, Сығанақ, Қорқыт, Оқшы ата және
Бегім ана мазарлары облыстық еңбекшілер депутаттарының шешімімен
республикалық дәрежедегі мәдениет және тарихи орындар қатарына енгізіліп,
оған діни рәсімдер орны ретінде пайдалануға тыйым салынды. Ал, Оңтүстік
Қазақстан облысындағы 1958 жылғы тізім бойынша 16 қасиетті мазардың 1960
жылы 14-і жабылып, 1964 жылы бірде-біреуі қалмаған. Олардың кейбіреулерін
трактормен талқандап, кірпіштерін бастықсымақтар шошқа қора салуға таратып
әкеткен. Мұның барлығы кеңестік биліктің діни сенімге деген соқырлығы мен
адами құндылықтарға деген көзқарасының төмендігін көрсетіп берді.
Қазақ КСР КП Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімінің нұсқаушысы Ж.
Үстеміровтың берген ақпараты бойынша, 1958 жылы құрбан айт намазына 60 мың
адам қатысқаны және бұл мерекеде 10 мыңнан астам құрбандық шалынғандығы
белгілі болды. Мұндай мәліметтерге қарай отырып, Қазақстанда Кеңес
үкіметінің қатал саясатына қарамастан, халықтың өз дінінен қол үзбегендігін
көреміз. Айта кетерлік жәйт, ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында Ислам дінін
ұстанушы молдалар мен имамдар коммунистік идеология мен кеңестік-атеистік
саясаттың құрбаны болмас үшін жан сауғалауға мәжбүр болған және жасырынып
өмір сүрген [12. 7 б.].
Екінші дүниежүзілік соғыста мемлекет позициясына өзгеріс еніп, орталығы
Ташкент боп бекітілген Орта Азия мен Қазақстанның діни басқармасы құрылды.
1961 жылы Қазақстанда тіркелген мешітімен қосқанда, 25 қауымдастық болған.
Бұдан басқа 60 тіркелмеген қауымдастық және 500 тіркелмеген молда болған
[21. 5 б.].
ХХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы Қазақстандағы діндер мен конфессиялардың
саны және олардың ұйымдары туралы ресми мәліметтерге сүйенсек, 1956 жылғы
есеп бойынша Қазақстанда 60 православие шіркеуі, 26 мешіт, 2 синагога, 1
лютеран үйі тіркелген. Оларда 40 священник, 30 имам болған. 1958 жылы
шіркеуге Украинамен Беларуссиядан тағы да 20 священник, 1960 жылы Қытайдан
22 молда келіп, олардың жұмысы толық бақылауға алынды. 1962 жылы
республика бойынша барлығы 25 мешіт қана болды. Оның алтауы Шымкент
облысында, Семейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертация ХХ ғ. екінші
жартысынан бастап бүгінгі күнге дейінгі Қазақстандағы этноконфессиялық
үдерістер туралы және Қазақстанда өмір сүрген діндер мен конфессиялардың
тарихын зерттеуге арналады. Зерттеу жұмысындағы мәселелердің көпшілігі
Кеңестік кезеңдегі және тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның дін саясаты
мен оның тарихын зерттеуден туындады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі
жарияланғаннан соң, отандық тарих ғылымында үлкен серпіліс өріс алды. Кеңес
үкіметі тараған соң, ғылыми зерттеу бағыттарындағы кеңестік методология да
өз күшін жойды және соның негізінде ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ
халқының тарихын зерттеуде жаңаша бағыттар пайда болды. Кеңес үкіметі
тұсында өз тұжырымдарын ашық ұсына алмаған отандық тарихшылар, ендігі
кезекте, зерттеудің методологиялық бағыттарының жаңа түрлерімен жұмыс жасай
отырып, өз зерттеу жұмыстарының объективтілігін арттыруға әрекеттенді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап, отандық тарихшылар Қазақстанның
саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени тарихымен қатар, Қазақстанда
өмір сүріп жатқан діндер мен түрлі ұлттық конфессиялар тарихын зерттеуге де
баса назар аударды. Өйткені, қазіргі таңда діни фактор еліміздің қоғамдық
өмірінің көптеген салаларына ықпал етіп, осының негізінде ел аумағындағы
діни ұйымдар қызметінің белсенді қайта жандану үдерісі жүруде. Қоғамда
Қазақстандағы діндерді зерттеуге, соның ішінде олардың тарихын тануға деген
қызығушылық күшейіп отыр. Отан тарихы пен мәдениетінің осы бір саласын
зерттеуге тарихшылар мен филологтар, этнографтар мен әлеуметтанушылар,
философтар мен өнертанушылар секілді ғылымның түрлі бағыттарының өкілдері
ат салысуда. Қазіргі қоғамдағы ел дамуында руханияттың маңыздылығын
пайымдаған зерттеушілер алдынан уақыт өткен сайын жаңа міндеттер туындап
отыр. Бұл міндеттерді шешудің бір парасына мемлекетіміздің аумағындағы
жекелеген діндердің тарихын жан-жақты сараптауға кіретіні сөзсіз.
Бүгінде тарих ғылымы тәуелсіздік алған жиырма жыл ішінде, кеңестік
биліктің аяқ асты етіп, дөрекі бұрмалаған, сондай-ақ назардан тыс қалған
проблемаларға баса назар аударуда. Осындай күрделі мәселелерге объективті,
кешенді, толыққанды бағасы берілуде. Бұл мемлекеттік түрлі бағдарламалар
аясында іргелі зерттеу жұмыстарының қарқынды жүргізілуі нәтижесінде іске
асырылып келеді. Ол қоғамдық өмірдің саяси, әлеуметтік, мәдени саласын
сондай-ақ, рухани-діни саласын қамтып отыр. Дегенмен қазіргі уақытта Кеңес
мемлекетінің құрамында болған қазақ халқының рухани - діни өмірі толық
және жан-жақты зерттелінді деген теориялық-ғылыми тұжырым жасауға әлі де
болса ертерек дер едік.
Тәуелсіздік жылдарында елімізде орын алған күрделі саяси-экономикалық
жаңарулар мен өзгерулер ағымында мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып
табылатын халқымыздың рухани өмірі мен діни көзқарастары да бір жағынан
толығып, ал енді бір жағынан әр алуан бағыттар бойынша дамып, бүгінгі
көптеген этникалық топтар мен түрлі діндерді ұстанатын зайырлы Қазақстан
қоғамы қалыптасты. Халықсыз билік болмайды, ал дінсіз халық болмайды.
Халықтың тұтастығы мен дін және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей
тәуелді байланыс бар. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден
құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңдегі дін атаулының мемлекеттің
ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш
болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы
салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық
көрініс берді.
Тәуелсіздік алғаннан соң этносаралық және дінаралық келісімнің
қазақстандық үлгісі қалыптасты. Қазақстанда қоғамдағы жасампаздық пен
келісім жағдайын және тұрақтылықты қамтамасыз ететін этностар мен діндердің
өзара әрекеттесуінің тұрақты моделі қалыптасты. Президент Нұрсұлтан
Назарбаев атап өткендей, біздің этносаралық және дінаралық келісімнің
моделі – ол әр түрлі конфессиялардың өзара әрекеттесуінің бүкіл әлемдік
процессіне Қазақстанның қосқан шынайы үлесі. Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан бері еліміздегі дінаралық қатынас саласында мемлекеттік сарабдал
саясат жүргізіліп келеді. Ал, мемлекеттің осы саясатын зерттеу жұмыстары
болашақ тархышалардың еншісінде.
Ғылым уақыт пен кеңістік алға тартқан міндеттердің, сұрақтардың жауабын
іздеумен ілгерілейді. Оның жаратылыстану, техника, математика, физика
тәрізді салалары еңбек өнімділігін арттырумен ұлттың байлығын еселесе,
қоғамдық-гуманитарлық салалары материалдық өндіріске жанама түрде оңтайлы
ықпал етіп, түпкі мақсаты – ұлт ғұмырын ұзартуға қызмет етеді. Бұл орайда
тарих ғылымының арқалаған жүгі мейлінше жауапты. Артта қалған жылдарда
ұлттың тапқаны мен жоғалтқанын, бары мен жоғын, тағылымы мен тәжірибесін
таразылаумен тарих ғылымы ұлттың санасын ашады, мінезін түзейді,
отансүйгіштік қасиетін қалыптастырады. Тоталитарлық тәртіп үстемдік құрған
кезеңде Қазақстан тарихы ғылымы бұл міндеттердің бірде біреуін толық атқара
алмады. Мүмкіндік енді ғана туып отыр. Ауыл-селоның интеллектуалдық әлеуеті
мен этномәдени дамуының тарихын зерттеумен тәуелсіз қазақ халқының,
Қазақстандағы барша ұлттардың қарым-қабілетін ашуға серпін беретін тетіктер
мен алғышарттарды жазбай тануға, оларды іске қосуға, нығайтуға қол жетеді.
Қысқасы, жас мемлекетіміздің болашағы ғылымға тіреліп тұр, ғылымның
болашағы мемлекеттік саясатқа берік байланды. Осынау өзара тәуелділіктің
жігі қатаймаса, таяу арада ажырамайтынын жақсы түсінген Қазақстан басшылығы
білім мен ғылымды сапалы жаңа биікке көтеруге ұмтылуда.
70 жылға созылған кеңестік атеистік қоғам кезінде де КСРО аумағындағы
діндер мен олардың институттарына орасан зор материалдық және рухани шығын
келтірілді. Нәтижесінде рухани дағдарысқа түскен кеңес қоғамы ертелі-кеш
бәрібір саяси, әлеуметтік-экономикалық құлдырауға да ұрынатыны белгілі еді.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның экономикалық негіздері қаланып, жаңа
қоғамдық сана, идеология мен әлеуметтік құндылықтар жүйесі қалыптасты.
Діни, ұлттық құндылықтар қайтадан сұранысқа ие болды. Бұл жөнінде Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дін мен ұлттық құндылықтардың
қоғамдағы рөліне баға бере келе былай деп атап көрсеткен болатын: Барлық
халықтар үшін дін - жаулаудың тәсілі мен тәпсірі болғанын еске салудың
зияны жоқ. Әр түрлі себептерге байланысты мемлекеттік немесе ұлттық
тұтастық идеясы дағдарысқа ұшыраған шақта, елдің қоғамдық және саяси
өмірінің сахнасына бүкіл рухани идеяға ұйытқы болып дін шығады. Көп
жағдайда сенімнің біртұтастығы тарихтың тайғақ кешулерінде халық тағдырына
араша түсіп отырады. Алайда кейбір жағдайларда, мемлекет рөлі баяу да
басыңқы болғанда, өмірдің барлық саласында діннің бел алуы сайқымазақтық
сипат алып қана қоймайды, сонымен бірге қауіп-қатер төндіретін кездері бар.
Мұның өзі жеке адамдар мен халыққа ғана қауіп төндіріп қоймайды, кейде
тұтас адамзат үшін де қатерлі [1, 75-б.].
Диссертациялық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Ұлы Отан соғысынан
кейінгі жарты ғасырға жуық уақыт ішіндегі Қазақстанда өмір сүрген діндер
мен конфессиялардың және Қазақстанның діни ахуалы мен этномәдени өмірін
зерделеген ғылыми еңбектер біршама баршылық.
Кеңес дәуіріндегі этноконфессиялық үдерістері тақырыбының тарихнамасы
бастауын кеңес дәуірі кезінен алады. Қоғамдық ғылымдар салалары бойынша
көші-қон мәселесіне қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Мәселенің
тарихнамасы жиналған тәжрибеден қорытынды жасау үшін жинақтап, халықтану
мәселесіндегі оның ашылмаған тұстарын анықтаудың негізгі міндеттерін
көрсетуді қажет етеді.
Діндер мен конфессиялар мәселесіне қатысты, дінге қарсы сипаттағы
әдебиеттерді жариялауға мүдделі болған Кеңес үкіметі билігі тұсында,
әсіресе, шамамен 1926-1959 жылдар аралығында-ақ 300-ден астам атеистік
бағыттағы үгіт-насихаттық сипаттағы еңбектер жарық көрген. Бұл тек бір
Ұлттық кітапхана қорында сақталғандары ғана. Аталмыш еңбектердің көлемі
шағын болғанмен, ішкі мазмұны діннің пайдасыздығын, тиімсіздігін, ең
бастысы зияндығын дәріптеген шығармаларға толы болған. Тіпті, 90-жылдарға
дейінгі аралықта жарық көрген зерттеу еңбектерінің өзінде дінге қарсы бір
жақты баға беріліп, таптық көзқарас тұрғысынан шыға алмаған. Мұның барлығы,
яғни КСРО мен Қазақ КСР-індегі діндер мен конфессиялардың қызметі туралы
кеңестік кезеңде жазылған зерттеу жұмыстарының бәрі оларды жоққа шығарумен
айналысты. Ал тәуелсіздік алған соң, Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессиялар тарихы туралы тың зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады.
Жалпы алғанда, дін, рухани мәдениет философия, филология, мәдениеттану
сияқты бірқатар ғылымдармен тығыз байланысты болғандықтан, аталмыш мәселені
осы ғылымдар түйісінде қарастырудың маңызы зор екендігін байқаймыз.
Олардың қатарына философиялық зерттеулерді де жатқыза аламыз. Ауыл-
селоның әлеуметтік құрылымы, ондағы жұмысшы табының, колхозшы шаруаның,
интеллигенцияның саны мен құрамы, өсу жолдары философ ғалымдар М.
Аженовтың, Б. Амантаевтың, А. Ишмұхамедовтың, В.И. Зориннің, Ц.Р.
Розенбергтің монографияларында теориялық-методологиялық тұрғыдан
қарастырылды. Жаңа адамды қалыптастырудағы, оқуды өнімді еңбекпен, ғылыми-
техникалық прогреспен ұштастырудағы білімнің орны мен маңызын философия
ғылымы ұстанымынан зерттегендердің маңдай алдысы Ж. Әбділдин, Р.А. Клещева,
С.Н. Соскин, А. Тұрғұмбаев сынды ғалымдар. Ұлттардың рухани өмірін
зерделеуге философтар А. Айталы, Р. Әбсаттаров, Ә. Нысанбаев, Н. Жанділдин,
Ж. Молдабеков сүбелі үлес қосты.
Әрине, маркстік-лениндік философия үстемдік құрып тұрған жылдарда
жазылған зерттеулер мен тәуелсіздік тұсында жарық көрген зерттеулер
арасындағы айырмашылық жер мен көктей екені түсінікті жайт.
Ал бүгінгі философиялық ғылыми пайым өресі мен батылдығы мүлде бөлек.
Бұған профессор А.Айталы мырзаның зерттеуінен үзінді келтірсек әбден көз
жеткізуге болады. Социализм, - дейді А.Айталы, - қазақ ұлтының болмысына,
дәлірек айтсақ, ұлтсыздануына, дінін ұмыттыруға үлкен әсер жасады.
Қазақстандағы индустрияландыру, 1932-1933 жылдардағы аштық, 1937-1938
жылдардағы репрессия, жер аударылған халықтарды (кәрістер, немістер,
поляктар, шешендер, ингуштер, т.б.) қоныстандыру, тың және тыңайған
жерлерді игеру – қазақ халқының сан жағынан республикадағы алатын орнын
төмендетті. Ұлттардың араласуы, ұлттық ортаның тарылуы орыстануға әкелді.
Дінге тиым салу, ұлттық мектептердің азаюы, қазақ тілінің аясының тарылуы
қазақ халқын төлтума қасиеттерінен айыра бастады; рухани азғындыққа
итермеледі. Ұлттық деп атайтын интеллигенцияның көпшілігі ұлттық
мәдениеттің, тілдің жақтаушысы бола алмады. Дәстүрлік мәдениет, тұрмыс-салт
мал шаруашылығымен айналысатын қазақтардың арасында молырақ сақталған.
Сонымен, қазақ халқының бір бөлігі – ұлттық және тілдік ерекшелігінен
айрылғандар. Олардың ұлттық танымы тар, рухы төмен, ұлттық психологиясы
тегін танитын сана-сезімнен аспайды. Оларды қазақ мәдениетінің мұрагерлері
деп айту қиын [2].
Қазақстанда ұлт мәселесінің кеңестік нұсқада шешілуін, тарихи
тағдырларын КОКП идеологиясының шеңберінде зерттегендер А. Ержанов, Н.
Киікбаев, Н.Жанділдин десек, қайта құру мен тәуелсіздік жылдарында мәселеге
сүбелі үлес қосқандар Р.Әбсаттаров, Ж.Әбділдин, М.Қозыбаев, Ә.Нысанбаев,
С.Борбасов А.Айталы, Қ.Марданов, Қ.Көшербаев, Р.Құттыбаева, А.Котов,
Ж.Кыдыралина сынды ғалымдар. Бұлар зерттеу тақырыбы тарихнамасының бесінші
тобын құрайтын еңбек жазды. Кеңестік жылдарда Қазақстандағы ұлттардың
мәдени-рухани өмірі гүлденгенін әрі жақындағанын дәйектеуге
зерттеушілердің бой алдырғаны айтпаса да түсінікті. Замана талабы солай
еді. Тәуелсіздіктің арқасында ғана ұлт мәселесі, ұлтаралық қатынастар,
этномәдени даму ауыр дағдарысқа душар болғанын айтуға мүмкіндік туды.
Тарихшылардың ішінде мәселені батыл көтерген М. Қозыбаев еді, 1992 жылы
бүкілқазақтық тұңғыш құрылтайда жасаған баяндамасында кеңестік шытырман
қайшылықты алға тартып, отаршылдық пен тоталитаризм табиғаты ұлт
мәселесіне келгенде бір екенін ашық айта алды. Сонымен қатар, - деген
еді М.Қозыбаев, - оның басына дінінен, тілінен айрылу қатері туды... Өз
еліңде қазақ жатақ болып, азшылыққа айналды. Көшпелі өркениет сөгілді,
жаңа өркениет арада емес, арманда да емес, елдің еңсесін түсірді,
болашағына күмән тудырды. Кеңестік орталық, большевизм жүргізген геноцид-
этноцид отаршылықтың шыңы болды
Академик М. Қозыбаев Тарих зердесі атты кітабында кеңестік саясатқа
баға бере отырып: Ленинизм өзі үстем болған замана туралы жазғанды
қадағалап отырды, большевизм рухы тарихшылар әулетін де, ғылымды да өзіне
тәнті етті, өз идеологиясына бағындырды да табындырды - деген тұжырым
жасайды [3]. 1992 жылы алғашқылардың бірі болып жазған Ақтаңдақтар
ақиқаты деген кітабында академик М. Қозыбаев қоғамдық ғылымдардың Кеңес
өкіметі кезіндегі қызметіне тоқтала келе, жартылай шындықтың жалғасуына сол
кездегі саяси биліктің ықпалы өте жоғары болғандығы туралы жазады [4].
Республика материалдары негізінде жазған – тарих ғылымдарының докторы
А. Қапаеваның, тарих ғылымдарының кандидаты Б. Каипованың ғылыми зерттеуін
ерекше атап айтуға болады.
Кеңестік Қазақстанның саяси цензура органдарының қалыптасуы мен
сталиндік кезеңдегі қызметін зерттеген Б. Каипова өзінің Қазақстанның
саяси цензурасының тарихы (1929-1956 жж.) деген зерттеу еңбегінде, [5]
кеңестік цензураның КСРО - дағы саяси жүйенің ажырамас бөлігі болғанын, сол
кезеңдегі цензураның барлық басылым өнімдеріне, әдебиетке, өнер мен ғылымға
жасаған науқандық сауықтыру шараларының қалай жүргізілгендігін ашып
көрсетеді. 1930-1956 жылдар аралығындағы сталиндік цензураның мемлекеттік
билікті бір адамның қолына яғни әміршіл-әкімшіл жүйені қалыптастыруға
қызмет еткені сөз болады. Бұл ғылыми зерттеуде біз мақсат етіп қойған
мәселелер қарастырылмаған, өйткені біздің зерттеу объектісі болған мерзім
ХХ ғасырдың екінші жартысынан ХХІ ғасырдың басына дейінгі жылдарды қамтиды.
Тәуелсіздік тұсында Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы
Қазақстандағы кеңестік цензураның 50-80 жылдардағы қызметін, ұлттық
шығармашылық интеллигенцияның тағдырын, жалпы мәдениет саласында
жүргізілген мемлекеттік саясатты ғалым А.Т. Қапаева 1940-1991 ж.ж. Саясат
және мәдениет атты монографиясында [6] жан-жақты зерттейді. Автор өзіндік
ерекшеліктерге толы әдебиет, баспасөз, өнер, ғылым қайраткерлерінің
қызметін мүмкіндігінше жүйелі, обьективті, сыни тұрғыдан саралайды.
Кеңестік Қазақстандағы шығармашылық интеллигенцияның қиын тағдыры деректі
мысалдар арқылы сипатталған. Сондай-ақ, автор өз монографиясында әдебиет
пен өнердегі, ғылым мен саяси цензурадағы табыс пен іркіліс, саяси қуғын-
сүргін мен өктемдік ақиқаты боямасыз ашқан. Зерттеуде ұлт тарихын
адамиландыруға көп көңіл бөлініпті. Автор ғылыми этиканы ыждахаттылықпен
сақтаған.
Қазақстанда аталмыш мәселе төңірегінде алғашқы тарихи зерттеулердің тек
90-жылдардың екінші жартысында ғана жарық көргенін көреміз. Тәуелсіздік
жылдары аталмыш мәселе төңірегінде зерттеу жүргізіп жүрген ғалым дар ішінен
Л. Тасмағамбетовты ерекше атауға болады 3. Зерттеуші, Кеңес үкіметінің
дінді жоққа шығаруды жоққа шығаруға бағытталған саясатының теориялық
негіздері талданып, Кеңес үкіметінің Қазақстанда Исламға қарасты жүргізген
саясаты, оның мазмұны, сипаты және ерекшеліктері баяндалған. Соның ішінде,
мемлекеттен шіркеуді бөлу әрекеті және бұл әдістің республикадағы ислам
дінінің жағдайына тигізген әсері қамтылған. [7].
А.К.Сұлтанғалиева Қазақстандағы кеңестік биліктің алғашқы он жылында
қоғамның діни өмірі мен мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынасты
реттеудің құқықтық және идеологиялық негізі қаланғандығы туралы тұжырымнан
шыға отырып, алғашқы жылдары дінге қарсы ашық күрестің бірден
басталмағанын, бірақ алғаш жарық көрген шартты нұсқаулардың мемлекетті
діннен бөліп қарастырғанын құжаттар мен мысалдар негізінде ашып көрсеткен
[8].
Ж. Кыдыралина дінге қарсы күрес барысында діни мейрамдар орнына
кеңестік мейрамдар ұйымдастырылғаны, коммунистік нормалар мен тұрмыс
өзіндік салт-дәстүр қалыптастырғандығы, туралы тың мәліметтер келтіреді.
Жалпы алғанда, Ж. Кыдыралина дін мәселесін кең ауқымда қарастырғанына
қарамастан, тоталитаризм мен дін мәселесінің сәйкессіздігін ашып көрсете
отырып, дінге қарсы күштеу саясатының айқын көріністерін жан-жақты талдап
берген [9].
Н.Д. Нұртазина ХХ ғасырдың 20-40 жылдарындағы Кеңес өкіметінің
Қазақстанда жүргізілген дінге қарсы саясатын ашып талдаған. Автор
коммунистердің дінге қарсы күресін Кеңес өкіметі жүргізген мәдени
революцияның құрамдас бөлігі ретінде қарастырған. Сонымен қатар, Н.
Нұртазина дінге қарсы саясаттың бастапқы кезіндегі ретінде 1917-1927
жылдардағы бұлтақта мен салыстырмалы түрдегі либерализм ымырашылдық кезеңін
ерекше атап көрсетіп, соным мәнін ашып талдаған [10].
Г. Мұхтарова дін мәселесін жалпы кеңестік діндер контексінде емес, жеке
дара ислам дінінің 1917-1991 жылдар аралығындағы кеңестік қазақ қоғамындағы
конфессиялық үдерістерге кең ауқымдағы құжаттық материалдар негізінде
талдау жасаған. Соның ішінде, Қазақстандағы діни ұйымдар үлгісі зерттеле
отырып, мемлекеттің дін саласындағы саясатының заңдық-құқықтық базасын
және оның негізгі принциптерін анықтауда КОКП-ның теориясы мен тәжірибесіне
талдау жасалынып, исламға қатысты саясатты жүргізуде үкіметтің ресми
органдарының қызметі және исламды кеңестік қазақ қоғамындағы қоғамдық-
саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірінен ығыстырып шығару
механизмі ашылып көрсетілген [11].
Зерттеуші пайымдаулары бойынша, КСРО көлемінде дінді мемлекеттік реттеу
– әлемдік тәжірибеде алғашқы емес, бірақ, осы саясатты жүзеге асырудағы
әдістерімен, көлемімен, қиратушылық зардаптарымен және идеологиялық
жанамалығымен ол өзінше ерекше болған
Сонымен бірге, автор кеңес өкіметінің дінге қатысты күштеу механизмінің
жұмысы туралы: Мұсылман әлеміне қатысты, мемлекеттің саясаттың мақсаты
ислам идеологиясын жою болды. Жалпы террор жағдайында діни ұйымдар мен дін
иелеріне қарсы күрес ашық түрде оларды басып жаншуды бұйырды. Дінге қарсы
күрес мемлекеттік масштабта жүзеге асырылып, мемлекеттік күштеудің барлық
механизмдері осы күреске тартылды - деп ашық көрсетіп жазды.
Жоғарыда аталған еңбектерді талдау нәтижелері, кеңестік дін саясатының
біржақты атеистік бағытта болғанына қарамастан, дінге деген сенімді
біржолата жоя алмағандығын, діннің жасырын түрде болса да өмір сүргендігін
анық көрсетеді.
Кеңестік дін саясатының, соның ішінде дінге қарсы жүргізілген күштеу
саясатының зерттелуінің мәселелерін қарастыра отырып тарихи білімдердің
кеңеюі мен жаңа деректер тобының ғылыми айналымға енуі нәтижесінде отандық
зерттеушілердің кеңестік дін мәселесі туралы қалыптасқан пікірлерді қайта
қарастыруды қолға алғандығын, мәселеге қатысты жаңа көзқарас қалыптасқаны
айқындалды. Кеңестік дін мәселесінің тарихнамасы мәселесі өте тың, тарихи
тұрғыдан да тарихнамалық тұрғыдан да жаңашылдық тұрғыдан толыққанды, жан-
жақты зерттеуді қажет ететіндігі белгілі.
ХХ ғ. екінші жартысынан тәуелсіздік жылдарына дейінгі Қазақстанда өмір
сүрген діндер мен конфессиялар тарихын, олардың таралуын және осы уақыт
аралығында Кеңес өкіметі тарапынан діндер мен конфессияларға жасалған қысым
туралы А. Мусагулованың Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы (1956-
1991 жж.) атты зерттеу жұмысында нақты көрсетілген. Автор осы мәселелер
жөнінде мұрағат қорларында деректер негізінде және нақты дәйектемелер
жасап, тың тұжырымдар ұсынған. Автордың бұл еңбегі біздің тақырыбымыз
аясында жазылған ең құнды дүниелердің бірі. Сонымен қатар, автор өз зерттеу
жұмысында негізінен кеңестік-коммунистік биліктің Қазақстанда өмір сүріп
жатқан діндерді мүлде жойып, оларға табынушыларды қудалап, оларды атеистік
біліммен тәрбиелеген. Атеистік білімді мектептен бастап, жоғары оқу
орындарына дейін оқытуды енгізгендігін нақты деректер арқылы көрсеткен
[12].
Диссертациялық жұмыстың дерек қорлары: Тақырыпты зерттеу барысы бізді
көбінесе мұрағат құжаттарын мұқият талдауды және оны үнемі өзара
салыстыруды қажет етті. Мұрағатта қалған құжаттардың көпшілігі біз зерттеп
отырған кезеңнің шынайы оқиғаларды айғақтайтын фактілерді "құпия" маңызын
сақтап берілмей отырған жайты бар. Осындай деректердің тапшылығына
қарамастан зерттеу, уақыт талабына сай болуы үшін тиісті міндеттерді шешуде
тарихи оқиғалардың шынайы бет – пердесін ашуға көмектесетін тәсілдер
арқылы, деректердің мол қоры кеңінен қолданылып, ғылыми айналымға
енгізілді.
Дереккөзі ретінде еліміздегі ірі мұрағат орталықтарының материалдары,
ғылыми зерттеулер, мемуарлар мен естеліктер жеке адамдардың күнделіктері,
зерттеліп отырған кезеңдегі одақ және республика басшылығында жауапты
қызметте болған адамдардың партия съездерінде, конференциялар мен
пленумдарда сөйлеген сөздері пайдаланылды.
Көркем әдебиеттер, жеке авторлардың естеліктері, хаттары мен
шығармалары, және т.б. осы кезеңге қатысты құжаттар пайдаланылды. Зерттеу
жұмысында пайдаланылған деректердің бір тобын сол кездегі мерзімді баспасөз
материалдары құрайды.
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының Орталық ғылыми
кітапханасының сирек кітаптар қоры бөлімінен алынған кітаптар мен
журналдар. Оның ішінде оқиғаларға қатысушы әдебиетшілердің естеліктері мен
күнделіктері, жазушылар мен ғалымдардың жазбалары пайдаланылды. Мәдениет
пен әдебиеттегі қайраткерлердің естеліктері жұмыс барысында үлкен рөл
атқарды. Түрлі дәрежедегі зиялы қауым туралы жазбалардан олардың күрделі
тағдырларын ашып көрсететін, жаңа қырларын танытатын қызықты айғақтар мол
пайдаланылды. Әдебиетшілер мен мәдениет қайраткерлерінің төл шығармалары
маңызды дереккөздерінің қызметін атқарды.
ҚР Орталық Мемлекеттік музейінің ғылыми кітапханасы, мерзімдік
баспасөз мәліметтері дерек ретінде пайдаланылып, молынан қолданысқа түсті.
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасынан, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-дың көпшілік кітапхана қорынан тақырыпқа байланысты ғылыми
зерттеулер, мерзімдік баспасөз материалдары жұмыстың дерек көзі ретінде
қолданылды. Олардан атап айтар болсақ, Ақиқат, Жұлдыз, Простор,
Социалистік Қазақстан, Қазақ әдебиеті, ҚазҰУ хабаршысы журналдары
(Тарих, Филология, Философия сериялары) пайдаланылып, молынан қолданысқа
түсті. Кеңестік кезеңдегі атеистік үгіт-насихатқа байланысты және ХХІ ғасыр
басындағы Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерге байланысты дерек
көздері интернат порталдарына жарияланған мақалалардан алынды. Олардың
қатарында Намыс, Муфтият т.б. интернет және ақпарат порталдарында
жарияланған мақалаларды айтуға болады.
Сонымен қатар, тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер
мен конфессиялар, олардың саны мен ұстанған бағыттары туралы газет
беттерінде жарияланған еңбектер зерттеу жұмысына қатысты деректердің бір
бөлігін құрады. Газет беттерінде де тәуелсіздік жылдары мен ХХІ ғасыр
басындағы Қазақстанның діни жағдайы туралы ақпараттар жарияланып отырды.
Мемлекетіміздегі діндер конфессиялық үдерістер туралы Егемен Қазақстан,
Айқын, Заң газеті, Қоғам газеттерінің беттерінде жиі жарияланып
тұрды. Зерттеу жұмысын жазу барысында осы аталған газеттер кеңінен
қолданылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Көптеген дерек көздері мен қазіргі қолда бар
теориялық материалдарды саралау арқылы, XХ ғасырдың екінші жартысы мен XXІ
ғ. басы аралығында, Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерді және
Қазақстанда өмір сүріп келе жатқан әлемдік діндер және конфессиялардың
тарихын зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Зерттеудің мақсатына сәйкес төмендегідей
міндеттерді шешу жоспарланады:
- ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, тәуелсіздік алғанға дейінгі
Қазақстандағы діни ахуалды айшықтау;
- ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессияларды, олардың тарихы мен Қазақстан жеріндегі таралу аймақтарын
көрсету;
- Кеңес үкіметінің дін саласында жүргізген саясаты мен кеңес
мемлекетіндегі атеистік білімнің таралуын көрсете отырып, олардың
кемшіліктеріне баға беру;
- ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, ХХІ ғасырдың басына дейінгі
Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістерді айқындау;
- Тәуелсіз Қазақстанның діни саясаты мен дін туралы заңдарына талдау
жүргізе отырып, зайырлы мемлекеттің ерекшеліктерін айқындау.
- Тәуелсіздік жылдарындағы және ХХІ ғасыр басындағы Қазақстанда өмір
сүрген діндер мен конфессияларды және оларға қатысты болған діни ұйымдардың
санын анықтау;
- Қазақстанда өткізілген әлемдік және дәстүрлік діндер съездері туралы
зерттеулер жүргізіп, олардың Қазақстандағы этноконфессиялық үдерістердің
көрінісі ретінде көрсету;
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеуші үшін
негізгі әдістемелік бағыттар тарихилық, нақтылық және логикалық бірізділік
қағидалары болды. Зерттеу әдістемесінің іргесі мәдениеттің гуманистік,
ақпараттық байыпталуы және саясатты адамдар мен институттардың өмір сүруі
мен өзара қызметін реттейтін күш ретінде ғылыми - тарихи тұрғыдан социум
аясында түсіндіру тәжірибесінде қаланады. Бұл құбылыстың күрделілігін
есепке ала отырып, жұмыс барысында жүйеліліктің, қызметтің, институттану
мен феноменологияланудың жалпы ғылыми қырларынан келу әдісі пайдаланылды.
Тарихи - хронологиялық әдіс цензураның кеңестік механизмін қалыптастырудың
негізгі деңгейлері мен заңға сыйымдылығын нақтылауға мүмкіндік берді.
Салыстырмалы – тарихи тәсілді пайдалану мемлекеттік бақылау жүйесі түзілген
Кеңестер Одағындағы атеистік институтының қалыптасуының жалпы үрдісін
талдауға көмектесті.
Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің жұмыс барысында кең қолданылуы
зерттеуде алға қойған мақсаттардың сәтті шешілуін мүмкін етті.
Тарихи және объективтік принциптер, жалпы ғылыми және тарихи талдаудың
жиынтығы ретіндегі жүйелі көзқарас болып табылады. Диссертант үшін
идеологияны адами тұрғыдан зерттеу, басты бағыт болып табылды. Жалпы
алғанда автор тарихи ғылымның және тарихи жүйелілік тәсілдерін қолдана
отырып зерттелуге тиісті тақырыпты тереңірек ашуға тырысты.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап, бүгінгі күнге дейінгі уақыт аралығын қамтиды, яғни 1950-2012
жылдар аралығындағы Қазақстандағы діндер мен конфессиялар тарихы мен
олардың өмір сүруіне кеңестік кезеңдегі және тәуелсіздік кезеңдегі
мемлекеттің әсері анықталады. Зерттеудің уақыт шеңберін осылайша алудың
себебі, Қазақстандағы кеңестік және тәуелсіздік кезеңдегі этноконфессиялық
үдерістердің жүру бағытын салыстыра отырып, олардың тарихын зерттеу еді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертацияның басты ғылыми
жаңалығы – осы хронология аралығындағы Қазақстандағы діндер тарихының
зерттелуі. Зерттеу жұмысының негізіне – мерзімді баспасөз құралдары мен
мұрағаттық қорлардағы құжаттарға негізделіп жазылған материалдар ғылыми
айналымға енгізіліп отыр. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалықтарына төмендегі
мәселелерді жатқызуға болады:
- Кеңес өкіметі тұсында өмір сүрген діндер мен конфессиялардың қызметі,
таралу аймағы мен олардың тағдыры анықталды;
- Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты, оның ішінде кеңестік цензураның
рухани өмірге қарсы әрекетінің зор саяси мәнге ие болғандығы көрсетілді;
- Тәуелсіздік алған тұстағы Қазақстанда пайда болған діндер мен
конфессиялар, олардың ұйымдары мен бірлестіктері және саны мен қызметі
анықталды;
- Мемлекеттік заңнамалық құжаттар негізінде, ХХІ ғасырдың басында
Қазақстандағы діндер мен конфессиялардың қызметі мен әрекеттері белгілі бір
құқықтық нормалар аясында жүргізілгені айқындалды.
- ХХІ ғасыр басындағы Қазақстанның діни саясаты нақты деректер мен
құжаттары негізінде көрсетілді;
- Қазақстанда ұйымдастырылған әлемдік және дәстүрлі діндер съездерінің
барысы мен маңыздылығын көрсету;
Зерттеу жұмысының қорғауға ұсынылатын тұжырымдары. Зерттеу жұмысы
бойынша төмендегідей тұжырымдар ұсынылды.
- 1950-1991 жж. аралығындағы Қазақстанда өмір сүрген діндер мен
конфессиялар және кеңестік биліктің дінге қарсы атеистік саясаты
көрсетіледі;
- халықтың діни-наным сеніміне қарсы қолданған Кеңес өкіметінің күштеп
жүргізілген саясатына баға беріледі;
- Тәуелсіздік жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі Қазақстандағы
діндер мен конфессиялардың қызметі ұсынылады;
- Қазақстан Республикасының дін саласындағы саясаты, заңдары мен
мемлекеттің зайырлы қоғам құру жолындағы әрекеттері және діндер мен
конфессиялардың бейбіт өмір сүруі мемлекеттің бақылауында болуы
көрсетіледі;
- Қазақстанда ұйымдастырылған әлемдік және дәстүрлі діндер съездерінің
мемлекеттік, діни, саяси және тарихи маңызы анықталады;
Зерттеу жұмысының ғылыми және қолданбалық құндылығы. Ұсынылып отырған
зерттеу жұмысы – кеңестік кезеңнің 50-90-шы жылдарындағы Қазақстандағы
діндер мен конфессиялардың және мемлекеттің дін саясатының тарихына қатысты
арнайы зерттеу ретінде оның теориялық және методологиялық негізін жасауға
мүмкіндік беретін ғылыми жұмыс.
Зерттеу барысында келтірілген мәліметтер мен жасалған тұжырымдар
Қазақстандағы діндер мен конфессиялар тарихы мен кеңестік дін саясатын
тануға, оның бұрын жазылмаған құпия тұстарын ұғынуға ерекше мән беретін
көпшілік оқырмандарға септігін тигізеді. Қазақстан тарихын танып-білгісі
келген ізденушілерге, тарихшы мамандарға, зерттеудің негізгі қорытындылары
мен нәтижелері Қазақстан тарихы курсының сабақтарында да, арнаулы курстар
мен кеңестер өткізу аясында да баспасөз, ғылым мен әдебиет аймағындағы
партия саясатын талдау барысында да пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары ғылыми мақалалар түрінде жарық көріп, бірнеше халықаралық
ғылыми конференцияларда баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес
төрт ғылыми мақала Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау
комитеті тізіміне енген журналдарда жарық көріп, сыннан өткен.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің Тарих,
археология және этнология факультетінің, Қазақстан тарихы кафедрасында
талқыланды және қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
әр бөлім төрт тараушадан және қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ХХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОКОНФЕССИЯЛЫҚ
ҮДЕРІСТЕР
1.1 ХХ ғ. екінші жартысында Қазақстандағы діндер мен конфессиялар және
олардың ұйымдары
Қазақстан территориясы өзінің географиялық орналасуы жағынан, ежелден
түрлі ұлттар мен халықтардың, мәдениеттер мен өркениеттердің түйісуіне өте
қолайлы болған. Осы ретте біз, Қазақстандағы діндер мен этноконфессиялардан
бұрын, Қазақстанда өмір сүрген этностар тарихына тоқталуымыз керек. Себебі,
кез-келген этностың өзіндік ерекшелігі, тілі, діні, мәдениеті болады және
олар сонымен бірге белгілі бір конфессиялық бағытты ұстанады.
ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан халықтарының этникалық құрамы
әр түрлі болды. Себебі, осы ғасырдың 30-40 жылдарында КСРО-ның әр аймағынан
Қазақстанға күштеп қоныс аударылған халықтардың келуінен, Қазақстан
халықтарының этникалық құрамын күрт өзгертіп, тіпті жергілікті қазақ
халқының пайыздық көрсеткішін төмендетіп жіберді.
Қазақстанға өзге этностарды күштеп қоныс аударту 50-жылдары да өз
жалғасын тауып, Қазақстан өзге этнос өкілдерінің тұрақты мекеніне айналды.
Сөйтіп, тоталитарлық жүйенің саясаты күштеп қоныс аударылған халықтар
тағдырында ауыр із қалдырды. Автономиялары жойылып, ата мекендерінен алыс
жерлерге көшірілген олардың жаңа ортаға бейімделуі қиынға соқты. Орналасқан
жерлерінде көшірілгендердің саяси құқықтық жағдайы өте ауыр болды. Күштеп
қоныс аударылғандарға арнайы шығарылған заңдар, олардың қалыпты өмір
сүруіне шек қойды.
Күштеп қоныс аударудың кезінде ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан
халқының саны, ұлттық құрамы үлкен өзгерістерді бастан кешті. Ол ауыл-
селолық жерлерді де қамтымай қалмады. Ең алдымен көзге түскен өзгеріс ауыл-
село тұрғындарының сандық ұлғаюы еді.
Соның нәтижесінде, Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда көпұлтты
республикаға айнала бастады. Олардың қатарында, біздер көпұлтты Қазақстан
ауыл-селосында тұрғындардың басым бөлігін қазақтар, орыстар, украиндар,
немістер құрағанын көреміз.
Ауыл-село тұрғындарының көпұлтты құрамын тұтастай алғанда жағымды
құбылыс ретінде қабылдауымыз керек. Өйткені, олар әр түрлі ұлттың өкілдері
болса да, тату өмір сүрген. Дегенмен тілі, діні, менталитеті сан алуан
халықтардың араласа-құраласа өмір сүруі олардың рухани дүниесін, салт-
дәстүрін әрлендірмей тұрмайды. Өйткені, жоғарыда аталғандай, әр этностың
өзіндік мәдениеті және діні болады. Мұндай ортадағы адамдар қай өңірге
барса да оңтайлы бейімделе алады, басқа ұлт өкілдерінің мүддесіне, талап-
тілегіне жатсынбай, түсіністікпен қарауға қабілетті. Сондықтан да
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға негізінен алғанда ынтымақтастық тән
еді. Ұлттарға ұстанған партиялық-мемлекеттік саясат туралы мұны айта
алмаймыз.
Төрт ғасыр бойы Ресейдің отарлау, жаулап алу саясатымен дүниеге келген
Кеңестік империя тілі, діні, өмір салты, даму деңгейі әр қилы этностардың
басын қосқанмен бұлардың табиғи-ырғақты дамуына қажетті жағдайды
қалыптастыра алмады, халықтарды мидай араластырып жібергенімен олардың
ұлттық тілімен мәдениетін дамытуға жағдай туғыза бермеді.
ХХ ғасырдың екінші жартысында, КСРО құрамындағы Кеңестік Қазақстан
көпұлтты, сонысымен көпдінді мемлекетке айналды. Барлық мәселе, Қазақ КСР-
інде өмір сүріп жатқан ұлттардың бір-бірінен ерекшелігі қайда жұмыс
істейтіндігі мен әлеуметтік қауымдастықтың қай тобына жататындығында емес,
тілінде, ұстанатын мәдени-рухани құндылықтарында және ұстанған дінінде
жатыр. Өйткені, КСРО-ның тағдырын ұстап, болмыс-бітімін анықтаған
коммунистік басшылық теориялық, бағдарламалық қағидаттарында ұлт мәселесіне
айтарлықтай мән бергенмен іс жүзінде орыс халқының мүддесіне басымдық
беріп, одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақстанның да этномәдени
табиғатына және ұлттардың ұстанатын діндері мен конфессияларына қиянат
жасаудан еш тартынбады.
Сондай-ақ, Ресми Мәскеу жүргізген ұлт саясатындағы әділетсіздік пен
зорлық қазақтардың этникалық сәйкестігін бұзып, байырғы халықтың
жартысына жуығы ана тілінде сөйлей алмайтын күйге түсірді және қазақтың ата-
баба діні Исламға мейлінше шектеу қойды. Мұның барлығын тарих жоққа шығара
алмайды. Демек, тоталитарлық дәуірдің тарихы мен тағдырын зерделеу арқылы
көпдінді, көпұлтты бүгінгі Қазақстанда келісім мен үйлесімді сақтау
тетіктерін жетілдіре түсуге мүмкіндік молаяды. Шынайы демократия бар жерде
ғана тілі, түрі, нәсілі бөлек этностардың тілегі бір арнаға тоғысып,
әркімнің және баршаның интеллектуалдық әлеуеті ортақ мақсатқа қызмет
ететінін тарих әлденеше дәлелдеді, оның алғашқы сабақтарын біздің ел
бастан кешуде [13. 4 б.].
Тарихи шегініс жасайтын болсақ, Қазақстан Ресей империясы құрамында
болған кезде де қазақтың діни бостандығына шектеу қою шаралары жүзеге
асырылып отырған. Мысалы, Қазақстан Ресей империясының қол астына толық
өтіп біткеннен кейін, Ресей империясының шекарасы ресми белгіленіп, картасы
сызылып бекітілген соң, патша үкіметі бұрынғы уақытша ислам дінін тарату
саясатынан бас тартып, ХІХ ғасырдың соңынан бастап ресми түрде қазақ халқын
шоқындыру, сол арқылы біртіндеп орыстандыру (христиандандыру) саясатын ашық
жүргізе бастаған болатын. Бірнеше ғасырдан бері Ислам дінін ұстанып келе
жатқан қазақ халқын христиан дініне үгіттеді [14. 36 б.].
Ендігі кезекте, ХХ ғасырдағы Қазақстан территориясындағы дін және
конфессияаралық қатынастардың тарихына келер болсақ, ХХ ғ. басында
Қазақстан территориясында өзіміздің ата дініміз Ислам діні өмір сүріп, бұл
дінді Қазақстан халықтарының ішінде қазақ халқымен бірге өзбек, түрікмен,
тәжік, ұйғыр, дүнген ұлттарының диаспоралары ұстанған. Олар қоғамда Ислам
дінінің Қасиетті кітабы болған Құранға негізделген қағидаларды, шариғатты
ұстанған. Оларға арнап, уездерде, болыстар мен ауылдарда мешіттер салынып,
онда ауыл молдалары жұмыс жасап, олар халықтың сауатын ашумен айналысқан.
Сонымен бірге, қазақ жерінде христиан дінінің православ бағыты да өмір
сүріп, қалаларда орыс [15. 43 б.] шіркеулері жұмыс істеген. Жалпы, ХХ ғ.
басында Қазақстан аумағында өмір сүрген діни конфессиялар немесе діни
ұйымдар арасында конфессиялық қатынастардың ара-жігі жақсы деңгейде болып,
этноконфессиялық үдерiстер айтарлықтай дәрежеде болған.
Ал, кеңес үкіметі орнап, билік большевиктердің қолына өтіп, кеңестік-
коммунистік жүйе орнаған соң, Қазақстан аумағындағы дағы діндер мен діни
ұйымдардың тағдыры басқаша болды. Мемлекетте кеңестік жүйе орнап, Кеңес
халқы бір ғана, яғни коммунистік идеологияның аясында тәрбиеленді. Діни
ұйымдарды шетінен таратып, мешіттер мен шіркеулер және басқа да сиынатын
орындар жабылды. Оларға қысым көрсетудің бірден-бір мақсаты, мемлекетте
өзге идеологиялық күштер мен Кеңестік Коммунистік партияға қарсы келер
ұйымдарды болдырмау еді [16. 46 б.].
Соның негізінде, кеңестік-коммунистік идеология Кеңес мемлекетінің
аумағында ешқандай өзге идеологиялық күштің өмір сүруіне жол берген жоқ.
Себебі, кез-келген дін идеологиялық күш бола алатын еді. Ел аумағындағы
христиан шіркеулері мен мешіттер тек белгілі бір уақытта ғана жұмыс істей
алды. Ұлттық мерекелермен бірге діни мерекелер арнайы аталып өткізілмеді.
Кей жерлерде, тіпті қайтыс болған адамның басында жаназа оқу мен діни
рәсімдер де қадағаланып отырған. Өскелең ұрпақ атеистік бағытта
тәрбиеленді. Мектептер мен арнаулы және жоғары оқу орындарында дін мен
дінбасылар және пайғамбарлар мен құдайлар туралы сабақтар мүлде
өткізілместен, мұнда ешқандай дін де құдай да болмаған деп, керісінше
коммунистік идеологияның өкілдері болған К. Маркс, Ф. Энгельс В.И.Ленин
сынды тұлғалардың еңбектері мен саясаты дәріптеліп келді. Бір сөзбен
айтқанда бұл тұлғалар халық санасына коммунистік [17. 54 б.] идеологияның
құдайы ретінде сіңдіріліп, Кеңес халықтары атеистік бағытта
тұншықтырылды. Бұл саясат ХХ ғасырдың екінші жартысында да өз жалғасын
тауып, күшейе түсті.
ХХ ғасырдың 30-40 жылдары және одан кейінгі онжылдықтарда да
Қазақстанға жер аударылған ұлттар мен этностар жоғарыда атап өткеніміздей,
өздерімен бірге өз діндерін де қоса әкелді. Соның негізінде Қазақстанға
Христиан дінінің тармақтары болып саналатын католицизм, лютерандық,
менониттер, баптистер, адвентистер мен басқа да конфессия түрлері келе
бастады [18. 3 б.].
Ендігі кезекте, ХХ ғасырдың 50-60 жылдардағы Қазақстан территориясында
өмір сүріп жатқан діндер мен конфессиялардың саны мен олардың ұстану аясына
және коммунистердің оларға деген көзқарасы туралы айтып өтеміз. Осы
уақытта, Христиан дінінің Православие бағытының Қазақстан территориясындағы
шіркеулік өмір ережесі туралы мәселе шешіліп жатты. 1945 жылы Қасиетті
Синодтың қаулысымен Алматыда митрополит Николайдың (Могилевский)
жетекшілігімен дербес Алматылық және Қазақстандық епархия құрылды. Бұл
оқиға Кеңестік Қазақстандағы христиан дінінің жасаған ірі қадамдарының бірі
болды.
ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан жерінде көптеген діндер мен
конфессиялар өмір сүрді. Солардың ішінде ең көбі Ислам мен Христиан діндері
болды. Христиан дініне табынатындар қатары көп болып, олардың бірнеше
бағыттары мен тармақтары да өмір сүрді.
Солардың бірі, Православие бағыты болып, ХХ ғ. екінші жартысында
Қазақстанда оған табынатындар саны айтарлықтай болды. 1956 ж. Қазақстанда
Орыс православ шіркеуінің (ОПШ) 55 приходы болса, 1999 ж. басында
республика территориясында 212 приход пен 8 монастырь қызмет етті. Бұл
мәліметтерге қарай отырып, Кеңестік кезеңде Қазақстанда православтық
шіркеулердің жақсы жұмыс істегенін көреміз [19. 6 б.].
Еліміздегі православие тарихында бұл кезеңде старообрядтар тарихының да
өзіндік орны бар. Бұл діни ағым еліміз қазақ жеріне ресми православ
шіркеуінен бұрын кіріп, дамыған болатын. Старообрядтардың Қазақстандағы
басты таралу аймағы Орал казак әскерінің территориясы болды. Орал казактары
арасындағы көне дәстүршілдік, негізінен, поптық бағытта өрбіді. Сонымен
қатар, еліміздің солтүстік - шығыс аймақтарында поптық емес бағыттағы көне
дәстүр ілімі белең алды.
Аталмыш кезеңде еліміздің жекелеген аймақтарында ресми билік өкілдері
тарапынан старообрядтар арасында біртұтас сенім шіркеу қағидаларын енгізуге
әрекет жасалды. Алайда, бұл іс-шаралар нәтижесіз болып, ол тек қағаз
жүзінде қалды. Бұны старообрядтар ресми биліктің қудалауынан құтылудың
тиімді құралы ретінде пайдаланып отырды [20. 8 б.].
Сонымен қатар, ХХ ғ. екінші жартысынан бастап, Қазақстанда Христиан
дінінің католиктік бағытын ұстанушылар да болған. Жоғарыда айтып
өткеніміздей, 1930-1950 жж. Қазақстан территориясы жаппай жер аударулар мен
депортациялар мекеніне айналды. Шет жерлер мен одақтас республикалардан
көшіп келіп қоныстанған неміс, поляк, латыштар сияқты өзге ұлттардың
есебінен католик дінін ұстанатын адам саны ұлғайды.
Католиктік храмдарды салуға ресми рұқсат тек ХХ ғ. 70-жылдары ғана
берілді. 1978 ж. в Қарағандыда Қасиетті Иосиф храмы салынды, 1979 ж.
Целиноградта (қазіргі Астана) католиктердің бірінші діни бірлестіктері
тіркелді.
Католик қауымының шынайы жаңғыруы Қазақстан тәуелсіздігін алған соң
ғана мүмкін болды. Христиан дінінің Католик бағытының таралуы туралы мұндай
мәліметтерге сүйене отырып, біз оның Кеңестік кезеңдегі таралу көлемінің
Православие бағытымен салыстырғанда аз болғандығын байқаймыз.
Христиан дінінің бір тармағы болып саналатын Протестантизм өкілдерінің
қазақ жеріне жаппай қоныстануы бұл уақытқа, яғни ХХ ғ. екінші жартысына
дейін өріс алған болатын. Протестанттық бағыттың Қазақстанға келуі ХХ ғ. 30-
40 ж.ж. сталиндік репрессиямен және күштеп жер аударулармен байланысты
болды. Қазақстанға осындай жер аударылғандардың құрамында Поволжьеның 360
мың немістер болды.
1950 ж. ортасында жарамсыз халықтар мен конфессияларға қатысты
саясаттың әлсіреуімен байланысты, республикада лютеран шіркеуінің,
евангелдік христиан-баптисттердің, адвентисттер мен меннониттердің
қауымдастықтары құрыла бастайды. Ұзақ уақыттар бойы көптеген
қауымдастықтары жасырын түрде қызмет етті. Алғашқы лютеран шіркеуінің
қауымы Ақмолада (Астана) 1955 ж. тіркелді.
Еліміздегі дәстүрлі емес ағымдардың пайда болуын ғалымдар шартты түрде
екі кезеңге бөледі.
Бірінші кезең ХХ ғ. 30-50 жылдары. Осы кездері Қазақстан территориясына
дін ұстанушылар қоныстандырылды, олардың ішінде Иегова Куәгерлері,
Жетінші күн адвентисттері, елуіншілердің түрлі бағыттары және өзге
конфессиялар өкілдері болды. Осы кезден Кеңес үкіметінің ыдырауына дейін
атеистік идеология жетекшілерінің түрлі қуғындарына қарамастан, олар өз дін
сенімдерін жоғалтпады.
Екінші кезең 1980 жылдардың соңынан қазіргі кезге дейін жалғасуда.
Кеңестік идеологияның орнына түрлі ағымдар келіп, олардың кейбіреулерін
ұстану (мәселен, оккультизм) сәнге де айналған кездер болды. Осы тұста діни
ағымдардың ең көп шоғырланған жерлері Алматы, Астана, Қарағанды секілді
үлкен қалалар болды.
80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басынан бастап, Кришна санасы
қоғамы, Виссарион шіркеуі, Трансценденталді медитация, Бірігу
шіркеуі секілді ұйымдар өздері туралы белсенді түрде жариялай бастады.
Баспа беттеріндегі жарияланымдар арқасында сатаналықтар мен неотілдік
ағымдар кеңінен танымал бола бастады [19. 8 б.].
ХХ ғасырдың екінші жартысында, Қазақстанда Ислам дініне қарсы
шектеулердің көлемі айтарлықтай өсті. Ал, бұған дейін, яғни Кеңес
өкіметінің алғашқы онжылдықтарында елімізде дінді терістеу ахуалы үстемдік
құрылып, жалпыға ортақ атеизм дәуірі басталған еді. Соның негізінде, 1921
жылы Кеңес өкіметі тұсында би, имам, ишан, хазірет, мүфтилер сайлауға
қатысудан шеттетіліп, көптеген құқықтардан айырылды. 1926 жылдан бастап,
ресми құжаттарда мұсылмандықтың "антикеңестік сипаты" жөніндегі тезис пайда
болды. Ал 1927 жылдан бастап, "дінге қарсы үгіт-насихат" қана емес, тіпті
"исламмен күрес шаралары" да қолға алына бастаған болатын. Бұл мәліметтерге
қарасақ, Кеңес мемлекетінің Исламға деген көзқарасы біртіндеп нашарлай
бастағанын көреміз. Ал, аталған уақытқа, яғни ХХ ғ. екінші жартысына келіп,
бұл саясат үдей түсті. Мемлекет, өзге діндермен қатар, Исламды жою амалын
жасады. Осының кесірінен өзге де дін өкілдері сияқты ислам діни
қызметкерлері де қатігездікпен репрессияға ұшырап, көптеген мешіттер
жабылды немесе қиратылды. Молдалар мен имамдар бұрын сайлаудан шеттетілсе,
енді мемлекеттен қуыла бастады, тіпті негізсіз айыптар таға отырып, ату
жазасына дейін жіберіп отырған [21. 4 б.].
ХХ ғасырдың 50 жылдардың соңы мен 60-жылдардың басында Исламға қарсы
мемлекет саясаты одан сайын күшейе түсті. Атап айтсақ, 1958 жылғы 28
қарашадағы КОКП Орталық комитеті Президиумының қаулысымен Әулие жерлер деп
аталатын орындарға баруды тоқтату шаралары туралы шешім қабылданып дінге
сенушілердің қасиетті орындарға (бұлақтар, үңгірлер, мазарлар) барып
түнеуіне тыйым салынып, ол жерлерді жаппай жабу орын ала бастайды.
Қазақстанда тіркелген 26 қасиетті орынның 1959 жылы 13-і жабылған. 1958
жылы Қызылорда облысындағы Арыстанбай әулие, Қожан қожа, Адам ата т.б
мазарларға бару тоқтатылды. Сонымен қатар, Сығанақ, Қорқыт, Оқшы ата және
Бегім ана мазарлары облыстық еңбекшілер депутаттарының шешімімен
республикалық дәрежедегі мәдениет және тарихи орындар қатарына енгізіліп,
оған діни рәсімдер орны ретінде пайдалануға тыйым салынды. Ал, Оңтүстік
Қазақстан облысындағы 1958 жылғы тізім бойынша 16 қасиетті мазардың 1960
жылы 14-і жабылып, 1964 жылы бірде-біреуі қалмаған. Олардың кейбіреулерін
трактормен талқандап, кірпіштерін бастықсымақтар шошқа қора салуға таратып
әкеткен. Мұның барлығы кеңестік биліктің діни сенімге деген соқырлығы мен
адами құндылықтарға деген көзқарасының төмендігін көрсетіп берді.
Қазақ КСР КП Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімінің нұсқаушысы Ж.
Үстеміровтың берген ақпараты бойынша, 1958 жылы құрбан айт намазына 60 мың
адам қатысқаны және бұл мерекеде 10 мыңнан астам құрбандық шалынғандығы
белгілі болды. Мұндай мәліметтерге қарай отырып, Қазақстанда Кеңес
үкіметінің қатал саясатына қарамастан, халықтың өз дінінен қол үзбегендігін
көреміз. Айта кетерлік жәйт, ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында Ислам дінін
ұстанушы молдалар мен имамдар коммунистік идеология мен кеңестік-атеистік
саясаттың құрбаны болмас үшін жан сауғалауға мәжбүр болған және жасырынып
өмір сүрген [12. 7 б.].
Екінші дүниежүзілік соғыста мемлекет позициясына өзгеріс еніп, орталығы
Ташкент боп бекітілген Орта Азия мен Қазақстанның діни басқармасы құрылды.
1961 жылы Қазақстанда тіркелген мешітімен қосқанда, 25 қауымдастық болған.
Бұдан басқа 60 тіркелмеген қауымдастық және 500 тіркелмеген молда болған
[21. 5 б.].
ХХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы Қазақстандағы діндер мен конфессиялардың
саны және олардың ұйымдары туралы ресми мәліметтерге сүйенсек, 1956 жылғы
есеп бойынша Қазақстанда 60 православие шіркеуі, 26 мешіт, 2 синагога, 1
лютеран үйі тіркелген. Оларда 40 священник, 30 имам болған. 1958 жылы
шіркеуге Украинамен Беларуссиядан тағы да 20 священник, 1960 жылы Қытайдан
22 молда келіп, олардың жұмысы толық бақылауға алынды. 1962 жылы
республика бойынша барлығы 25 мешіт қана болды. Оның алтауы Шымкент
облысында, Семейде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz