Корпоративті бағалы қағаздар
КІРІСПЕ
I. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
ІІ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005.2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды инфрақұрылымы
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I. КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ПОРТФЕЛІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
ІІ. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДАҒЫ КОРПОРАТИВТІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005.2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды инфрақұрылымы
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымын талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару тиімдірек болып отыр, себебі корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде: қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару тиімдірек болып отыр, себебі корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары. Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
1. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000 г.
2. Я.М.Миркин. «Ценные бумаги и фондовый рынок» Москва: Издательство «Перспектива» 2005 год.
3. Абдрахманова Г.Т. Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане: Учебное пособие. Алматы, 2002г.
4. Саханова А.Н. Исингарина Ж.С. Проблемы и перспективы развития фондового рынка Казахстана А: 2003 г.
5. Колтынюк Б.А. Рынок ценных бумаг: Учебник, СПб : 2006г
6. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие М: 2002
7. А.Джолдасбеков. «Проблемы развития Казахстанского фондового рынка» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2006 год №9.
8. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы ақпанның 19-ы. № 230-III ҚРЗ Қазақстан Республикасының Заңы
9. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне секьюритилендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 127-III ҚРЗ
10. «Секьюритилендіру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 126-III ҚРЗ
11. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2007 жылғы қаңтардың 11-сі.№ 214-III ҚРЗ
12. «Бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша ережелерді бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының қаулысы 21.04.2003 № 137
13. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы. Егемен Қазақстан 2003 жыл 21 шілде
14. В. Шаламов Брокеры-дилеры. Учебно-методическое пособие по подготовке специалистов для работы на рынке ценных бумаг. Алматы 2004г.
15. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстан. (учебно-практическое пособие) Алматы 2003г.
16. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000
17. Кравченко П.П. Как не проиграть на финансовых рынках. – 2-е издание. М 2000
18. А.Джолдасбеков. «Краткий отчет о развитии рынок ценных бумаг Республики Казахстан в 2000 году и основных задач на 2008 год» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2008 год №2.
2. Я.М.Миркин. «Ценные бумаги и фондовый рынок» Москва: Издательство «Перспектива» 2005 год.
3. Абдрахманова Г.Т. Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане: Учебное пособие. Алматы, 2002г.
4. Саханова А.Н. Исингарина Ж.С. Проблемы и перспективы развития фондового рынка Казахстана А: 2003 г.
5. Колтынюк Б.А. Рынок ценных бумаг: Учебник, СПб : 2006г
6. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело: Учебное пособие М: 2002
7. А.Джолдасбеков. «Проблемы развития Казахстанского фондового рынка» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2006 год №9.
8. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2007 жылғы ақпанның 19-ы. № 230-III ҚРЗ Қазақстан Республикасының Заңы
9. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне секьюритилендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 127-III ҚРЗ
10. «Секьюритилендіру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2006 жылғы ақпанның 20-сы. № 126-III ҚРЗ
11. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2007 жылғы қаңтардың 11-сі.№ 214-III ҚРЗ
12. «Бағалы қағаздар портфелін басқару бойынша ережелерді бекіту туралы»Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі басқармасының қаулысы 21.04.2003 № 137
13. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» заңы. Егемен Қазақстан 2003 жыл 21 шілде
14. В. Шаламов Брокеры-дилеры. Учебно-методическое пособие по подготовке специалистов для работы на рынке ценных бумаг. Алматы 2004г.
15. Адамбекова А.А. Рынок ценных бумаг в Казахстан. (учебно-практическое пособие) Алматы 2003г.
16. Фондовый рынок: учебное пособие под ред. Н.Д. Сутемгенова, Алматы 2000
17. Кравченко П.П. Как не проиграть на финансовых рынках. – 2-е издание. М 2000
18. А.Джолдасбеков. «Краткий отчет о развитии рынок ценных бумаг Республики Казахстан в 2000 году и основных задач на 2008 год» Алматы: Рынок Ценных Бумаг Казахстана 2008 год №2.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды
инфрақұрылымы
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің
құрамы мен құрылымын талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы
қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді
қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде:
қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі
бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы
қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде
дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция
шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
I Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
Шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің
және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша
түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек
бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдарда,
яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы
қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда
экономикалық өрістеудің қаржы көздері щоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. [1]
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың
басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары;
- брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
- инвистициялық компаниялар, зейнетақы қорлары және тағы басқа да
қорлар;
- қор биржалары, депозтарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын
және реттейтін заңдар мен мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. [1]
Олар:
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым, яғни комерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды
тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншіктік
жекешелендіру Ұлттық Бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының
негізгі субьектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде
шешуші роль атқарады .
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша
тауарымен ерекшеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни
олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі
пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауардың құны аз
болса да, өте жоғарғы нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құнынан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
[2]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалдық
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық
құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы
қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссия проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талдауына 2-4 жеті, оларды сатып
алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында
1,5-2 ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына
ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды, қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар
болып Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу
және қадағалау бойынша Агенттігі, Қаржы Министірлігі, Ұлттық Банк, Мүлікті
басқару жөніндегі Мемлекеттік комитет саналады.
Бағалы қағаздар нарығы үлкен екі бөліктен тұрады. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп аталады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға үкімет, басқарушы министрліктердің және ведомстволардың және
биліктің муниципалды бағалы қағаздары жатады. Мемлекеттік
емес бағалы қағаздарға корпоративті, шетел эмитенттерінің,
туынды бағалы қағаздары жатады. [3]
Мемлекеттік бағалы қағаздар әдетте қор құралдарын қамтиды,
оларды мемлекеттің министрліктерінің және ведомстволарының,
билікті муниципалды органдарының атынан өкімет шығарады және бұл бағалы
қағаздардың категориясына әлемдік тәжірибиеде мемлекетпен және басқа
құралдармен бірлескен жекешеліктердің органдары шығарған
бағалы қағаздар жатқызылады, олар мемлекет есебінен
қамқорлыққа алынады және оларға кепілдік беріледі. Қазақстандық іс-
тәжірибиенің біршама ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының ішкі қарыздары
заңында соңғысы Қазақстан өкіметі шығарған немесе кепілдік берген бағалы
қағаздардан тұрады. Ұғым заң бойынша мемлекеттік, өкіметтік
ұғымдары ажырамас (біртекті) болып табылады.
Корпоративті бағалы қағаздар – кәсіпорындардың және ұйымдардың
шығаратын қор құралдары.
Соңғы жылдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының дамуында
көзге көрінетіндей өзгешеліктерімен жетістіктер бар. Егер ұлттық
сауда ұйымдастырушыны, яғни Қазақстан қор биржасының қызметін
сараптасақ, келісімшарттар көлемі өсті. [4]
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік туғызатын
қаржы нарығы, тиімді жұмыс істемей, экономикалық реформаны түбегейлі
жүргізу мүмкін емес.
Қаржы нарығы екі нарықтан капитал және ақша нарығынан тұрады. Қаржы
нарығының екіге бөлінуі негізгі және айналым капиталына қызмет ететін қаржы
ресурстарының ерекше сипатымен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді
ссудалар (1 жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін қаражаттар айналыста
болса, капитал нарығында бір жылдан асатын ұзақ мерзімді қорлардың
қозғалысы жүзеге асырылады.
Экономика ғылымында бағалы қағаздар ұғымның синонимі ретінде қор
нарығы термині пайдаланылады.
Қор нарығы – бұл ерекше тауарлар сатылатын нарық, яғни бағалы қағаздар
тауар ретінде сатылады.
Шын мәнісінде бұл бағалы қағздар түкте тұрмайды, бірақ олардың
бағалылығы осы бағалы қағзадардың артында тұратын активтермен (мүлік,
қымбат әшекей заттар және т.б.) анықталады.
Қаржы нарығының секьюритизациясы. Қаржы нарығы елде қор жинақтары мен
инвестициялық тауарлар болған кезде ғана тиімді жұмыс жасайды.
Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда, қор жинағы тұтынушыға қажетті табыс
пен шығынның арасындағы айырманы құрайды.
Егер экономикада өндірістік мақсаттарда қолдануға негізделген қосымша
өндірістік құралдар жасалынса, онда бұл қоғамның активтерінің өскендігін
дәлелдейді. Бірақ осы активтер өндірістік процеске қатысқан жағдайда ғана
нақыт қайтарым әкеледі. Сол үшін кәсіпкерлікпен айналысатын экономикалық
субъектілердің өндірілген инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіншіліктері болуы керек. Машина, жабдықтар мен басқа да инвестицялық
тауарларды сатып алуды қамтамасыз етеін ресурсы болып кәсіпорынның ішкі
қаржыландыру көздері (аммортизация, пайда) табылады, ал олар жетіспегенде
кәміпорындар сыртқы қарзыдар алуына мәжбүр болады, яғни халықтың қолында
бар жинақтарды тартады.
Қаржы нарығында ақша қаражаттары қор жинаушылардан тұтынушыларға
ауысады.
Экономиканың бір секторында қаржы ресурстарының артықшылығы болса,
енді біреулерінде тапшылық туындайды, осыған байланысты бір сектордан
екіншісіне капитал құйылымы жүреді. Қаражаттардың қозғалысы қаржы
институттары арқылы, сондай-ақ тікелей инвестордан тұтынушыға жүзеге
асырылуы мүмкін.
Әдетте, қаржы делдалдары капитал қозғалысын тиімді пайдалануға әсер
етеді деп саналады. Кей жағдайларда делделдар капитал тарутмен байланысты
шығындарды өсіреді. Егер де қарыз алушы (тұтынушы) несие берушіге делдалдың
көмегінсіз тікелей шыға алатын болса, онда тартылатын ресурс құны төмен
дейді. Бұған қаржы нарығының секьюритизациясы септігін тигізеді.
Секьюритизациялау – бұл қаржы нарығында бағалы қағаздар рөлін арттыру
үрдісі. Секьютиризация кезінде өтімділігі төмен активтер инвесторларға
ұсынылатын бағалы қағаздарға трансформацияланады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы қаржы ресурстарын едәуір төмен бағамен тартуға мүмкіндік береді.
Мысалы, корпорация қаржы ресурстарында тапшылық көріп отыр. Бұл жағдайда
банкке несие беруді өтінеді немесе облигация шығаруға ұйғарым жасалады.
Бірінші жағдайда банк өзі көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір мөлшерде
ақы алады. Екінші жағдайда корпорация облигацияларын инвесторға сатады. Бұл
трансакциондық шығындарды төмендетеді.
1-сурет. Қаржы ресурстарының қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бірінші жағдайда қаржы ресурсының қозғалысы қаржы делдалдары (банк)
арқылы жүзеге асырылып отыр. Екінші жағдайда корпорация тікелей облигация
шығару арқылы инвестормен жұмыс істеп отыр.
Қор нарығының құрылымы.
Нарықтық қатынастар жүйесінде қор нарығының мәні мен рөлі келесідей
факторлармен анықталады:
– өндірісті дамыту мақсатында уақытша бос қаражаттарды
инвестиция түрінде тарту;
– капиталды экономиканың артта қалған салаларынан тез дамып,
өркендеп келе жатқан салаларға ауыстыру;
– жергілікті және мемлекеттік бюджет тапшылығын жою мақсатында
қаражаттарды тарту;
– қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын
бағалау мүмкіндігінің болуы;
– инфляция қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
Бағалы қағаздар нарығы кез-келген нарық сияқты күрделі құқықтық
ұйымдастырушылық жүйені білдіреді. Бұл жүйеде операцияларды жүргізу белгілі
бір технология бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығының
құрылымын төмендегідей көрсетуге болады:
2-сурет. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаты – ол экономикаға
инвестицияның тартылуы. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей шарттардың
болуы қажет:
– капиталдың қозғалысына кедергінің болмауы;
– бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз ету. Бұған
сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы және сатып алу мен
сату бағаларында көп айрмашылықтың болмауы арқылы қол
жеткізуге болады;
– сатып алушы мен сатушы арасындағы ұштасуды қамтамасыз етеін
сауда жүйесінің болуы;
– нарықтың ақпараттық айқындылығы.
Ақпарат нақты, дұрыс және мазмұнды болуы керек. Сондықтан қор
нарығында келесідей қатысушылар тарапынан ақпараттарын ашып көрсетуіне көп
көңіл бөлінеді:
– эмитенттердің кәсіпорынның қаржылық жағдайы, бағалы
қағаздардың болашақ шығарылымы, ірі акционерлер туралы және
т.б. ақпараттары;
– қор нарығының кәсіпқой қатысушыларының өз біліктілігі,
клиенттерге әр түрлі қызмет көрсету шартары, өздерінің
қаржылық міндеттемелері туралы ақпараттары;
– сауда ұйымдастырушылардың, сауда ережелері және листинг
шарттары туралы және т.б. ақпараттары;
– реттеуші органдардың нормативтік-құқықтық базасының өзгеру,
қаржы нарығындағы қызметке бақылау жүйесі және жұмыс
ережесінің сақталуы туралы ақпараттары.
Қор нарығы экономиканың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басты
механизм болып табылады. Қор нарығындағы қызметтің ерекше сипатын ескере
отырып, барлық мемлекеттерде ұйымдарды осы нарыққа жіберудің қатаң жүйесі
енгізілген. Бағалы қағаздар нарығында кәсіпқой қызметі жүзеге асырылуы үшін
ұйымдар бағалы қағаздармен жұмыс істеуіне құқық беретін лицензияны алуы
қажет. Қазақстанда қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан бастап
жүргізіледі. Бастапқыда бұл функция Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігіне жүктелген. Ол қаржы нарығында жұмыс істейтін келесідей
инвестициялық институттарға лицензияны берген:
– делдалдар, қаржылық брокерлер;
– инвестициялық консультанттар;
– инвестициялық компаниялар;
– инвестициялық қорлар.
Қор нарығының дамуымен байланысты осы нарықты реттейтін
арнайы мемлекеттік органның қажеттілігі пайда болды. 1994 жылдың 20
наурызында Үкімет тұсында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
(БҚҰК) құрылды. Ол қор нарығын реттеу және қызметтерді лицензиялау
бойынша кең өкілдіктерге ие болды. БҚҰК жүзеге асырады:
– пайлық инвестициялық қор компаниялары басқарушыларының
қызметін лицензиялау және осы қор эмиссиясының проспектісін
тіркеу;
– акционерлердің реестрін жүргізетін маманданған тіркеушілердің
қызметін лицензиялау;
– диллерлік және брокерлік қызметтерді лицензиялау;
– депозитарлық қызметті лицензиялау;
– клирингтік қызметті лицензиялау;
– бағалы қағаздар сатуды ұйымдастыру бойынша қызметті
лицензиялау.
Бағалы қағаздар нарығында профессионалды қатысушылардан басқа
институтционалды инвесторлар да қызмет етеді:
– банктер;
– мемлекеттік емес зейнетақы қор;
– сақтандыру компаниялары;
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде (оптимистік бағалау)
бағалы қағаздың нарықтық қисығының бұрыш ылдиы азаяды. Инвестор бұл
жағдайда тәуекелділіктің сол деңгейіндегі аз табысқа келісімін береді. Егер
инвестор экономикалық жағдайдың нашарлауын күтсе, онда ол бірдей
тәуекелділікте жоғары табыстылықыт талап етеді. Бұл кезде көлденең оське
қарағанда қисықтың бұрыш ылдиы өседі (5-сурет).
Кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты қор нарығындағы қызмет әрдайым
тәуекеліділіпен қатар жүреді. Экономиканың нақты секторларымен
салыстырғанда қор нарығына ерекше тәуекелдер тән. Тәуекелдер сан алуан
түрлері ішінде екі үлкен топты бөліп қарастырамыз. Жүйелік тәуекелділік –
бұл жалпы бағалы қағаздар нарығының төмендеуін көрсететін тәуелділік. Бұл
тәуелділік белгілі бір эмитенттің бағалы қағазын иемденумен байланыссыз,
барлық бағалы қағаздарды қамтиды. Бағалы қағаздар нарығының төмендеуі
жағдайында инвесторлар бағалы қағаздың түріне байланыссыз өз капиталын
жоғалтады немесе қаржылық шығындарға ұшырап нарықтан шығады. Жүйелі
тәуекелділікті бағалау барысында инвесторлар қор нарығындағы альтернативті
варианттарды қарастырғаны дұрыс.
Жүйеленбеген тәуекелділік – белгілі бір эмитенттің нақты бағалы
қағазын иемденумен байланысты тәуекелділік. Тәуекелдің бұл түрі
диверсификацияланады және оны бағалы қағаздардың оптималды портфелін құру
арқылы төмендетуге болады.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау
Қазіргі уақытта Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының (АӨҚО)
қатысушыларының саны 50 компанияны құрайды. Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының арнайы сауда алаңының (әрі қарай – АӨҚО АСА) ресми тізімінде 30
эмитент (18 эмитент акция және 22 - облигация) тіркелген. АӨҚО АСА
айналымындағы бағалы қағаздар эмиссиясының жалпы саны 81 құрайды, оның
ішінде 26 акцияға, 56 – облигацияға келеді. Аталған қаржы құралдарының
жалпы капиталға айналдырылуы 15,4 млрд. АҚШ долларын құрайды, оның акция
үлесіне 11,6 млрд. АҚШ доллары, облигация үлесіне – 3,7 млрд. АҚШ доллары
келеді. АСА келісім көлемі сауданың басталуынан 616,58 млрд. АҚШ долларын
құрайды.
Сурет 5. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының айналымындағы
бағалы қағаздар үлесі
Дерек көзі: ҚР Қаржы Министірлігінің есебі негізінде автормен кұрылған
Сурет 6. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының айналымындағы
бағалы қағаздар үлесі (млрд. АҚШ доллары)
Дерек көзі: ҚР Қаржы Министірлігінің есебі негізінде автормен кұрылған
Сонымен қатар, мүдделі мемлекеттік органдармен келісіліп және Агенттік
Төрағасының Қаржы құралдарының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының
арнайы сауда алаңына ену үшін аудиторлық ұйымдарға біліктілік талаптарын
бекіту туралы (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігіне мемлекеттік
тіркеу үшін жіберілді), Заңды тұлғаларды – Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қатысушыларын мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) Ережесіне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қатысушысы ретінде аккредиттеу Ережесіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы бұйрығы бекітілді.
Есепті кезең ішінде Pre-IPO Қорын құру шараларының жоспары
қалыптастырылды. Аталған Қор Kazyna Capital Management қоры базасында
шағын және орта бизнес кәсіпорындарының 10% дейінгі акцияларын сатып алып,
бағалы қағаздар нарығына шығуға дайындау мақсатында құрылды.
Шағын және орта бизнес субьектілерін тарту мақсатында биржалық саудаға
шығудың оңтайландырылған тәртібін көздейтін жаңа Листингтік ережелерді
дайындау аяқталды. АӨҚО АСА өңірлік эмитенттерді тарту мақсатында
республика өңірлерінде тұрақты негізде білім беру- ақпарат семинарлары
өткізіледі.
Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту мақсатында Алматы қаласының өңірлік
қаржы орталығы: қызмет механизмі және даму болашағы атты тақырыбында
жергілікті және аумақтық мемлекеттік органдардың қызметкерлері үшін
білімдік семинарлар өткізіледі.
2008 жылдың наурызында Агенттік Қаржы барометрі атты айдармен
жалпыұлттық Казахстанская правда газетінде жоба жарияланды, онда
Қазақстандағы қор нарығының жағдайының Қазақстан қор биржасында сауда
жасайтын компания акцияларының индексінің ағымдағы кезеңінің өзгеру
қозғалысы туралы газет аудиториясымен жеңіл қабылдану үшін ұғынықты
түсініктермен жазылған.
Қазіргі таңда Агенттік бағалы қағаздарға инвестициялау мүмкіндіктері
туралы халықты ақпараттандыруға, бағалы 2008 жылдың 1 наурызында бағалы
қағаздар нарығындағы өзгерістермен және жалпы отандық қор нарығын дамытуға
бағытталған екі телевизиялық бағдарламаны шығару жұмысы жүргізілуде.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында шетелдік инвесторлардың төмен
белсенділігі сақталуда. Облигациялар акционерлік қоғамдардың ағымдағы
санына қарағанда үлесі елеулі төмен акциялардан басым тұр. Бағалы
қағаздардың бастапқы айналысы нашар дамыған. Туынды қаржы құралдарының
нарығы мүлде дамымаған күйінде қалды. Шетелдік инвесторлардың белсендігі
төмендеді. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының 2007 жылы институтционалды инфрақұрылымының
өзгеруі Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы қызметінің кеңеюімен
байланысты. АӨҚО қатысушылары - брокерлер мен дилерлер санының өсуі
байқалады, инвестициялық компаниялар жəне инвестициялық портфельді
басқарушылар саны ұлғайды. Брокерлер жасаған мəмілелер саны ұлғайып, 2007
жылғы жағдай бойынша осы көрсеткіш 54% жетті. Банктер үлесі 32% болды, ал
зейнетақы қорлары 2006 жылмен салыстырғанда 10% төмендеп, 7% болды (7-
сурет).
2006ж
2007ж
7-сурет. Институтционалды инвесторлар жасаған мəмілелер саны
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Мəмілелердің негізгі көлемін - 63% банктер жасады, брокерлердің
үлесіне мəмілелердің 23%, ал зейнетақы қорларына – 11% тиесілі (8-Сурет).
2006 ж 2007ж
8-сурет. Институтционалды инвесторлар жасаған мəмілелер көлемі
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Биржаның Қазақстанның қор нарығын дамытудағы ролі едəуір маңызды.
Листингтік бағалы қағаздарды шығару саны өсуде, акциялар мен облигациялар
эмитенттерінің саны ұлғаю үстінде (9- сурет). 2006 жылдан бергінің өзінде
эмитенттер саны 1,5 есе өсті, ал А листингін жəне В листингін шығару
саны 1,3 жəне 1,5 есе ұлғайды, 2007 жылғы 1 қазанда тиісінше шығару 246
жəне 71 болды. Бұл ретте ресми тізімге енгізілген мəмілелер көлемі "А"
санаты бойынша 19,7% азайды, "В" санаты бойынша 22,3% ұлғайды. Барлық
шығарылған бағалы қағаздардың негізгі үлесін А листингінің облигациялары
- 63%, ең аз үлесін В листингінің облигациялары - 8% құрайды.
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
9- сурет. KASE сауда-саттыққа жіберілген бағалы қағаздар
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
10 - сурет. Қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік
қоғамдардың (АҚ) саны
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Акциялар үлесі 30% болды, бұл Қазақстандағы барлық акционерлік
қоғамдардың жалпы шығарғанының 4% құрайды. 2007 жылы бойынша қолданылып
жүрген акциялар шығарылымның жалпы саны 2 325 болды, бұл ретте қолданылып
жүрген шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың саны - 2 290 (Сурет 11).
облигациялар бойынша мəмілелер көлемі
2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
11- Сурет. Жасалған мəмілелердің көлемі бойынша бағалы қағаздардың салалық
құрылымы, %-бен
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
акциялар бойынша мəмілелер көлемі
2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
12- Сурет. Жасалған мəмілелердің көлемі бойынша бағалы қағаздардың
салалық құрылымы, %-бен
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Қалыптасқан жағдай Қазақстан экономикасының түрлі субъектілерінің
(акционерлік қоғамдар не қор биржасына орналастыруға мүдделі емес не өзінің
есептілігін көрсеткісі келмейді, бұл қор биржасының талаптарының бірі болып
табылады, не АҚ шетелдік қор биржаларына орналастыруды артық санайды)
қызметіне ықпал ететін субъективті факторлар ретінде, сол сияқты қор
нарығын дамытудың жалпы үрдісі ретінде түсіндірілуі мүмкін. А санатындағы
ресми тізімдердегі бағалы қағаздардың елеулі бөлігі - екінші деңгейдегі
банктердің шығарылымдары екендігін атап өткен жөн.
Қазақстандық қор биржасында жасалған мəмілелер көлемі бойынша БҚН
салалық құрылымында (Сурет 12) акциялар нарығы бойынша да облигациялар
нарығы бойынша да басым рольді қаржы секторы алатындығын көрсетеді, бұл БҚН
дамытуда сақталып отырған дисбалансты көрсетеді. Акциялар нарығы
айналымының өсуі 2007 жылғы нəтижелер бойынша 2006 жылғы көрсеткішпен
салыстырғанда 25,9% болды, ал тиісті кезеңдегі облигациялар нарығының өсуі
6,3% болды. Облигациялар нарығы бойынша айналым құрылымы 2007 жылы əлуеттік
қол жетімді корпоративтік борышқа сəйкес келді жəне негізінен инфляция
деңгейі бойынша индекстелген жəне теңгеге деноминирленген индекстелмеген
қағаздардан қалыптастырылды. Ұйымдастыру нарығындағы ахуал бастапқы
ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы белсенділік аз болған кезде
қайталама бағалы қағаздар нарығын дамытудың оң динамикасымен сипатталады.
Мəселен, қайталама нарықта акциялар бойынша жасалған мəмілелер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 57,3% жəне РЕПО операциялары бойынша 47,5% ұлғайған
кезде 2007 жылы бастапқы айналым нарығында акциялар бойынша ешқандай
мəмілелер жасалған жоқ. Облигациялар нарығында да осыған ұқсас проблема
бар. Нəтижесінде 2007 жылы РЕПО операциялары бойынша мəмілелер көлемінің
үлесі 77%, қайталама нарықтағы операциялар көлемінің үлесі – 21,5% болды,
ал фьючерспен операцияларға үлес 1,41% тиесілі. 2007 жылы мемлекеттік емес
бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі 19,3% қысқарды. Есепті кезең ішінде
ұйымдасқан нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша биржалық мəмілелер
көлемі РЕПО мəмілелері көлемінің - 46,2% жəне бастапқы орналастырулар
көлемінің - 58,2% ұлғаюына байлансты 40,9% ұлғайды (1-кесте).
1-кесте
KASE-дегі мемлекеттік бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі (млн. теңге)
2005ж 2006ж 2007ж
Мәмілелер көлемі,
оның ішінде 1754640 4227032 5956126
Бастапқы
орналастырушылар 17812 25456 40282
РЕПО мәмілелері 1623701 3849637 5626627
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Мемлекеттік бағалы қағаздармен мəмілелердің жалпы көлемінде РЕПО
мəмілелерінің үлесіне 94,46% тиесілі. 2007 жылы РЕПО нарығы бір бағалы
қағаздар нарығының кəсіби қатысушыларының қысқа мерзімді теңгелік
өтімділігін қолдауға арналған қысқа ақша функциясы болып табылатын
бірнеше функцияларды орындағандықтан операциялар көлемі бойынша KASE-да
жетекші позицияда болды. РЕПО-ның басқа функциялары – Ұлттық Банктің
уақытша бос қаражатын инвестициялау жəне ақша агрегаттарын басқару құралы
болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі көрсеткіштерінің бірі қор биржасы
жай-күйінің KASE Shares, KASE BY индикаторлары болып табылады.
KASE_Shares – акциялар бағасының KASE ашық нарығында KASE ресми
тізімінің "А" санатының акциялары бойынша тіркелген неғұрлым жақсы баға
өлшемдерінің өзгерісін көрсететін индексі;
KASE_BY – корпоративтік облигациялар кірістілігінің индексі –
мəмілелер немесе маркет-мейкерлердің арасындағы баға белгілеулердің орта
мəндері бойынша есептелген KASE ресми тізімінің "А" санатының корпоративтік
облигацияларының орташа алынған (капиталдандыру арқылы) кірістілігі
(мəмілелер болмаған жағдайда).
2006-2тоқ. 2006-3тоқ. 2006-4тоқ. 2007-1тоқ. 2007-2тоқ. 2007-3тоқ.
2007-4тоқ
13 -сурет.Бағалы қағаздар нарығы жай-күйінің көрсеткіштері
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Тұтастай алғанда республиканың қор биржасының индикаторлары едəуір
жақсарды. KASE-тің жалпы капиталдандырылуы 2007ж. 8 811 709 млн. теңгеге
дейін өсіп (Сурет 13), ЖІӨ-нің 73%-ын құрады. 2006 жылғы жағдай бойынша
осындай көрсеткіш 57% болған еді. Осылайша, ұйымдастырылған қор биржасының
едəуір өскені, сондай-ақ қазақстандық бағалы қағаздар нарығында жаңа
эмитенттердің пайда болғаны байқалады. Алайда, 2007 жылдың 3-ші жəне 4-ші
тоқсандарының көрсеткіштерін салыстырған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
1.2. Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау
2.2. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногының институционалды
инфрақұрылымы
2.3. Қазақстан Республикасындағы корпоративті бағалы қағаздар портфелінің
құрамы мен құрылымын талдау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Бағалы қағаздар нарығының дамуымен қатар
Қазақстан Республикасының өндірісінде корпоративтік бағалы қағаздар кең
көлемде дамуда. Корпоративтік бағалы қағаздар біздің экономикамыз үшін өте
қажет. Себебі, осы корпоративтік бағалы қағаздар шығару арқылы біздің
еліміздің потенциялы мықты ірі кәсіпорындарымыз дамиды, елдің экономикасы
жақсарады, халықтың тұрмыс жағдайы көтеріледі. Бағалы қағаздар нарығын
дамыту, жетілдіру – қазіргі Қазақстан Республикасында өте өзекті мәселе
болып табылады. Себебі, қоғамдық өндірісті жетілдіру ол тікелей бағалы
қағаздар нарығымен тығыз байланысты. Сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары өзінің бағалы қағаздарымен мәміле жасауында сенімді
қызмет етуші механизімді қажет етеді.
Бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез–келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ең тиімді саласына жібереді, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектілер ғана алады. Жиырмасыншы ғасырдың соңғы жылдарының
экономикалық тәжірибесі дәлелдегендей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық
әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы
бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Қарастырылып отырылған жұмысының мақсаты: корпоративті бағалы
қағаздар нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын сараптау және оны
болашақта жетілдіру бағыттарымен переспективаларын қарастыру.
Қойылған мақсатқа сай келесі мәселелер туындайды:
• бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздерін қарастыру;
• корпоративті бағалы қағаздар портфелінің құрамы мен құрылымы;
• Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау;
• корпоративті облигациялар инвестиция көзі ретінде:
қазақстандық корпорациялар тәжірибесін қарастыру;
• Қазақстан Республикасында корпоративті бағалы қағаздар портфелін
жетілдіруге ықпал ету шараларын қарастырып, зерттеу мәселесі
бойынша жетілдіру жолдарын қарастыру.
Біздің мемлекетімізде бүгінгі танда мемлекеттік бағалы
қағаздарға қарағанда корпоративті бағалы қағаздарды шығару
тиімдірек болып отыр, себебі
корпоративтік бағалы қағаздар бойынша табыс жоғары.
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына қарағанда потенциялы мықты ірі кәсіпорындар
күнннен күнге көбейе түсуде. Дәл қазіргі кезде корпоративті бағалы
қағаздар нарығында акцияға қарағанда облигацияны шығару жоғарғы деңгейде
дамып отыр. Себебі көптеген кәсіпорындар облигацияны шығаруда. Ал акция
шығару кәсіпорын үшін бүгінгі таңда қауіпті болып отыр.
I Корпоративті бағалы қағаздар портфелінің экономикалық мәні мен мазмұны
1.1. Бағалы қағаздар нарығының экономикалық негіздері
Шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің
және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы
қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша
түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек
бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдарда,
яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы
қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда
экономикалық өрістеудің қаржы көздері щоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. [1]
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың
басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- Эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын шаруашылық
субъектілері;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары;
- брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
- инвистициялық компаниялар, зейнетақы қорлары және тағы басқа да
қорлар;
- қор биржалары, депозтарийлер, клирингтік және басқа да бағалы
қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын
және реттейтін заңдар мен мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды меңгеру міндеті пайда болғанын айқындайды.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның
құрамдас бөліктері болуы қажет. [1]
Олар:
- сұраныс пен ұсыныс;
- делдалдар мен басқа қатысушылар;
- нарықтық инфрақұрылым, яғни комерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
- нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды
тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншіктік
жекешелендіру Ұлттық Бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының
негізгі субьектілері – акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде
шешуші роль атқарады .
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша
тауарымен ерекшеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар
біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни
олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі
пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауардың құны аз
болса да, өте жоғарғы нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс
кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі мөлшерін көрсетеді. Егер
бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның
бағасы көрсетілген құнынан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
[2]
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалдық
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субьектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар
нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық
құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы
қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссия проспектісін
шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талдауына 2-4 жеті, оларды сатып
алу-сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында
1,5-2 ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына
ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп
жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мемлекеттің ең маңызды міндеті. Ондағы
мақсаты бағалы қағаздармен келісімге қатысушылардың заңды мүдделері мен
құқығын сақтауды, қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар
болып Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу
және қадағалау бойынша Агенттігі, Қаржы Министірлігі, Ұлттық Банк, Мүлікті
басқару жөніндегі Мемлекеттік комитет саналады.
Бағалы қағаздар нарығы үлкен екі бөліктен тұрады. Олар мемлекеттік және
мемлекеттік емес бағалы қағаздар деп аталады. Мемлекеттік бағалы
қағаздарға үкімет, басқарушы министрліктердің және ведомстволардың және
биліктің муниципалды бағалы қағаздары жатады. Мемлекеттік
емес бағалы қағаздарға корпоративті, шетел эмитенттерінің,
туынды бағалы қағаздары жатады. [3]
Мемлекеттік бағалы қағаздар әдетте қор құралдарын қамтиды,
оларды мемлекеттің министрліктерінің және ведомстволарының,
билікті муниципалды органдарының атынан өкімет шығарады және бұл бағалы
қағаздардың категориясына әлемдік тәжірибиеде мемлекетпен және басқа
құралдармен бірлескен жекешеліктердің органдары шығарған
бағалы қағаздар жатқызылады, олар мемлекет есебінен
қамқорлыққа алынады және оларға кепілдік беріледі. Қазақстандық іс-
тәжірибиенің біршама ерекшеліктері бар.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының ішкі қарыздары
заңында соңғысы Қазақстан өкіметі шығарған немесе кепілдік берген бағалы
қағаздардан тұрады. Ұғым заң бойынша мемлекеттік, өкіметтік
ұғымдары ажырамас (біртекті) болып табылады.
Корпоративті бағалы қағаздар – кәсіпорындардың және ұйымдардың
шығаратын қор құралдары.
Соңғы жылдары Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының дамуында
көзге көрінетіндей өзгешеліктерімен жетістіктер бар. Егер ұлттық
сауда ұйымдастырушыны, яғни Қазақстан қор биржасының қызметін
сараптасақ, келісімшарттар көлемі өсті. [4]
Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік туғызатын
қаржы нарығы, тиімді жұмыс істемей, экономикалық реформаны түбегейлі
жүргізу мүмкін емес.
Қаржы нарығы екі нарықтан капитал және ақша нарығынан тұрады. Қаржы
нарығының екіге бөлінуі негізгі және айналым капиталына қызмет ететін қаржы
ресурстарының ерекше сипатымен анықталады. Ақша нарығында қысқа мерзімді
ссудалар (1 жылға дейін) қозғалысын қамтамасыз ететін қаражаттар айналыста
болса, капитал нарығында бір жылдан асатын ұзақ мерзімді қорлардың
қозғалысы жүзеге асырылады.
Экономика ғылымында бағалы қағаздар ұғымның синонимі ретінде қор
нарығы термині пайдаланылады.
Қор нарығы – бұл ерекше тауарлар сатылатын нарық, яғни бағалы қағаздар
тауар ретінде сатылады.
Шын мәнісінде бұл бағалы қағздар түкте тұрмайды, бірақ олардың
бағалылығы осы бағалы қағзадардың артында тұратын активтермен (мүлік,
қымбат әшекей заттар және т.б.) анықталады.
Қаржы нарығының секьюритизациясы. Қаржы нарығы елде қор жинақтары мен
инвестициялық тауарлар болған кезде ғана тиімді жұмыс жасайды.
Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда, қор жинағы тұтынушыға қажетті табыс
пен шығынның арасындағы айырманы құрайды.
Егер экономикада өндірістік мақсаттарда қолдануға негізделген қосымша
өндірістік құралдар жасалынса, онда бұл қоғамның активтерінің өскендігін
дәлелдейді. Бірақ осы активтер өндірістік процеске қатысқан жағдайда ғана
нақыт қайтарым әкеледі. Сол үшін кәсіпкерлікпен айналысатын экономикалық
субъектілердің өндірілген инвестициялық тауарларды сатып алуға
мүмкіншіліктері болуы керек. Машина, жабдықтар мен басқа да инвестицялық
тауарларды сатып алуды қамтамасыз етеін ресурсы болып кәсіпорынның ішкі
қаржыландыру көздері (аммортизация, пайда) табылады, ал олар жетіспегенде
кәміпорындар сыртқы қарзыдар алуына мәжбүр болады, яғни халықтың қолында
бар жинақтарды тартады.
Қаржы нарығында ақша қаражаттары қор жинаушылардан тұтынушыларға
ауысады.
Экономиканың бір секторында қаржы ресурстарының артықшылығы болса,
енді біреулерінде тапшылық туындайды, осыған байланысты бір сектордан
екіншісіне капитал құйылымы жүреді. Қаражаттардың қозғалысы қаржы
институттары арқылы, сондай-ақ тікелей инвестордан тұтынушыға жүзеге
асырылуы мүмкін.
Әдетте, қаржы делдалдары капитал қозғалысын тиімді пайдалануға әсер
етеді деп саналады. Кей жағдайларда делделдар капитал тарутмен байланысты
шығындарды өсіреді. Егер де қарыз алушы (тұтынушы) несие берушіге делдалдың
көмегінсіз тікелей шыға алатын болса, онда тартылатын ресурс құны төмен
дейді. Бұған қаржы нарығының секьюритизациясы септігін тигізеді.
Секьюритизациялау – бұл қаржы нарығында бағалы қағаздар рөлін арттыру
үрдісі. Секьютиризация кезінде өтімділігі төмен активтер инвесторларға
ұсынылатын бағалы қағаздарға трансформацияланады. Бағалы қағаздар
эмиссиясы қаржы ресурстарын едәуір төмен бағамен тартуға мүмкіндік береді.
Мысалы, корпорация қаржы ресурстарында тапшылық көріп отыр. Бұл жағдайда
банкке несие беруді өтінеді немесе облигация шығаруға ұйғарым жасалады.
Бірінші жағдайда банк өзі көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір мөлшерде
ақы алады. Екінші жағдайда корпорация облигацияларын инвесторға сатады. Бұл
трансакциондық шығындарды төмендетеді.
1-сурет. Қаржы ресурстарының қозғалысының схемасы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бірінші жағдайда қаржы ресурсының қозғалысы қаржы делдалдары (банк)
арқылы жүзеге асырылып отыр. Екінші жағдайда корпорация тікелей облигация
шығару арқылы инвестормен жұмыс істеп отыр.
Қор нарығының құрылымы.
Нарықтық қатынастар жүйесінде қор нарығының мәні мен рөлі келесідей
факторлармен анықталады:
– өндірісті дамыту мақсатында уақытша бос қаражаттарды
инвестиция түрінде тарту;
– капиталды экономиканың артта қалған салаларынан тез дамып,
өркендеп келе жатқан салаларға ауыстыру;
– жергілікті және мемлекеттік бюджет тапшылығын жою мақсатында
қаражаттарды тарту;
– қор нарығының индикаторлары бойынша экономиканың жағдайын
бағалау мүмкіндігінің болуы;
– инфляция қарқынының өзгеруіне ықпал ету;
Бағалы қағаздар нарығы кез-келген нарық сияқты күрделі құқықтық
ұйымдастырушылық жүйені білдіреді. Бұл жүйеде операцияларды жүргізу белгілі
бір технология бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздар нарығының
құрылымын төмендегідей көрсетуге болады:
2-сурет. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
Дерек көзі: Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг: учебник. М.:ЮНИТИ-
ДАНА,2007.-463с.[5]
Бағалы қағаздар нарығының негізгі мақсаты – ол экономикаға
инвестицияның тартылуы. Бұл мақсатқа жету үшін төмендегідей шарттардың
болуы қажет:
– капиталдың қозғалысына кедергінің болмауы;
– бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз ету. Бұған
сатушылар мен сатып алушылардың көп болуы және сатып алу мен
сату бағаларында көп айрмашылықтың болмауы арқылы қол
жеткізуге болады;
– сатып алушы мен сатушы арасындағы ұштасуды қамтамасыз етеін
сауда жүйесінің болуы;
– нарықтың ақпараттық айқындылығы.
Ақпарат нақты, дұрыс және мазмұнды болуы керек. Сондықтан қор
нарығында келесідей қатысушылар тарапынан ақпараттарын ашып көрсетуіне көп
көңіл бөлінеді:
– эмитенттердің кәсіпорынның қаржылық жағдайы, бағалы
қағаздардың болашақ шығарылымы, ірі акционерлер туралы және
т.б. ақпараттары;
– қор нарығының кәсіпқой қатысушыларының өз біліктілігі,
клиенттерге әр түрлі қызмет көрсету шартары, өздерінің
қаржылық міндеттемелері туралы ақпараттары;
– сауда ұйымдастырушылардың, сауда ережелері және листинг
шарттары туралы және т.б. ақпараттары;
– реттеуші органдардың нормативтік-құқықтық базасының өзгеру,
қаржы нарығындағы қызметке бақылау жүйесі және жұмыс
ережесінің сақталуы туралы ақпараттары.
Қор нарығы экономиканың тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін басты
механизм болып табылады. Қор нарығындағы қызметтің ерекше сипатын ескере
отырып, барлық мемлекеттерде ұйымдарды осы нарыққа жіберудің қатаң жүйесі
енгізілген. Бағалы қағаздар нарығында кәсіпқой қызметі жүзеге асырылуы үшін
ұйымдар бағалы қағаздармен жұмыс істеуіне құқық беретін лицензияны алуы
қажет. Қазақстанда қор нарығында қызметті лицензиялау 1992 жылдан бастап
жүргізіледі. Бастапқыда бұл функция Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігіне жүктелген. Ол қаржы нарығында жұмыс істейтін келесідей
инвестициялық институттарға лицензияны берген:
– делдалдар, қаржылық брокерлер;
– инвестициялық консультанттар;
– инвестициялық компаниялар;
– инвестициялық қорлар.
Қор нарығының дамуымен байланысты осы нарықты реттейтін
арнайы мемлекеттік органның қажеттілігі пайда болды. 1994 жылдың 20
наурызында Үкімет тұсында бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссия
(БҚҰК) құрылды. Ол қор нарығын реттеу және қызметтерді лицензиялау
бойынша кең өкілдіктерге ие болды. БҚҰК жүзеге асырады:
– пайлық инвестициялық қор компаниялары басқарушыларының
қызметін лицензиялау және осы қор эмиссиясының проспектісін
тіркеу;
– акционерлердің реестрін жүргізетін маманданған тіркеушілердің
қызметін лицензиялау;
– диллерлік және брокерлік қызметтерді лицензиялау;
– депозитарлық қызметті лицензиялау;
– клирингтік қызметті лицензиялау;
– бағалы қағаздар сатуды ұйымдастыру бойынша қызметті
лицензиялау.
Бағалы қағаздар нарығында профессионалды қатысушылардан басқа
институтционалды инвесторлар да қызмет етеді:
– банктер;
– мемлекеттік емес зейнетақы қор;
– сақтандыру компаниялары;
Экономикалық дамудың жағымды болжамы кезінде (оптимистік бағалау)
бағалы қағаздың нарықтық қисығының бұрыш ылдиы азаяды. Инвестор бұл
жағдайда тәуекелділіктің сол деңгейіндегі аз табысқа келісімін береді. Егер
инвестор экономикалық жағдайдың нашарлауын күтсе, онда ол бірдей
тәуекелділікте жоғары табыстылықыт талап етеді. Бұл кезде көлденең оське
қарағанда қисықтың бұрыш ылдиы өседі (5-сурет).
Кез келген кәсіпкерлік қызмет сияқты қор нарығындағы қызмет әрдайым
тәуекеліділіпен қатар жүреді. Экономиканың нақты секторларымен
салыстырғанда қор нарығына ерекше тәуекелдер тән. Тәуекелдер сан алуан
түрлері ішінде екі үлкен топты бөліп қарастырамыз. Жүйелік тәуекелділік –
бұл жалпы бағалы қағаздар нарығының төмендеуін көрсететін тәуелділік. Бұл
тәуелділік белгілі бір эмитенттің бағалы қағазын иемденумен байланыссыз,
барлық бағалы қағаздарды қамтиды. Бағалы қағаздар нарығының төмендеуі
жағдайында инвесторлар бағалы қағаздың түріне байланыссыз өз капиталын
жоғалтады немесе қаржылық шығындарға ұшырап нарықтан шығады. Жүйелі
тәуекелділікті бағалау барысында инвесторлар қор нарығындағы альтернативті
варианттарды қарастырғаны дұрыс.
Жүйеленбеген тәуекелділік – белгілі бір эмитенттің нақты бағалы
қағазын иемденумен байланысты тәуекелділік. Тәуекелдің бұл түрі
диверсификацияланады және оны бағалы қағаздардың оптималды портфелін құру
арқылы төмендетуге болады.
ІІ. Бағалы қағаздар нарығындағы корпоративті бағалы қағаздар
операцияларЫН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бағалы қағаздар нарығына
талдау
Қазіргі уақытта Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының (АӨҚО)
қатысушыларының саны 50 компанияны құрайды. Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының арнайы сауда алаңының (әрі қарай – АӨҚО АСА) ресми тізімінде 30
эмитент (18 эмитент акция және 22 - облигация) тіркелген. АӨҚО АСА
айналымындағы бағалы қағаздар эмиссиясының жалпы саны 81 құрайды, оның
ішінде 26 акцияға, 56 – облигацияға келеді. Аталған қаржы құралдарының
жалпы капиталға айналдырылуы 15,4 млрд. АҚШ долларын құрайды, оның акция
үлесіне 11,6 млрд. АҚШ доллары, облигация үлесіне – 3,7 млрд. АҚШ доллары
келеді. АСА келісім көлемі сауданың басталуынан 616,58 млрд. АҚШ долларын
құрайды.
Сурет 5. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының айналымындағы
бағалы қағаздар үлесі
Дерек көзі: ҚР Қаржы Министірлігінің есебі негізінде автормен кұрылған
Сурет 6. Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының айналымындағы
бағалы қағаздар үлесі (млрд. АҚШ доллары)
Дерек көзі: ҚР Қаржы Министірлігінің есебі негізінде автормен кұрылған
Сонымен қатар, мүдделі мемлекеттік органдармен келісіліп және Агенттік
Төрағасының Қаржы құралдарының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының
арнайы сауда алаңына ену үшін аудиторлық ұйымдарға біліктілік талаптарын
бекіту туралы (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігіне мемлекеттік
тіркеу үшін жіберілді), Заңды тұлғаларды – Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қатысушыларын мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) Ережесіне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы, Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығының қатысушысы ретінде аккредиттеу Ережесіне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы бұйрығы бекітілді.
Есепті кезең ішінде Pre-IPO Қорын құру шараларының жоспары
қалыптастырылды. Аталған Қор Kazyna Capital Management қоры базасында
шағын және орта бизнес кәсіпорындарының 10% дейінгі акцияларын сатып алып,
бағалы қағаздар нарығына шығуға дайындау мақсатында құрылды.
Шағын және орта бизнес субьектілерін тарту мақсатында биржалық саудаға
шығудың оңтайландырылған тәртібін көздейтін жаңа Листингтік ережелерді
дайындау аяқталды. АӨҚО АСА өңірлік эмитенттерді тарту мақсатында
республика өңірлерінде тұрақты негізде білім беру- ақпарат семинарлары
өткізіледі.
Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту мақсатында Алматы қаласының өңірлік
қаржы орталығы: қызмет механизмі және даму болашағы атты тақырыбында
жергілікті және аумақтық мемлекеттік органдардың қызметкерлері үшін
білімдік семинарлар өткізіледі.
2008 жылдың наурызында Агенттік Қаржы барометрі атты айдармен
жалпыұлттық Казахстанская правда газетінде жоба жарияланды, онда
Қазақстандағы қор нарығының жағдайының Қазақстан қор биржасында сауда
жасайтын компания акцияларының индексінің ағымдағы кезеңінің өзгеру
қозғалысы туралы газет аудиториясымен жеңіл қабылдану үшін ұғынықты
түсініктермен жазылған.
Қазіргі таңда Агенттік бағалы қағаздарға инвестициялау мүмкіндіктері
туралы халықты ақпараттандыруға, бағалы 2008 жылдың 1 наурызында бағалы
қағаздар нарығындағы өзгерістермен және жалпы отандық қор нарығын дамытуға
бағытталған екі телевизиялық бағдарламаны шығару жұмысы жүргізілуде.
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығында шетелдік инвесторлардың төмен
белсенділігі сақталуда. Облигациялар акционерлік қоғамдардың ағымдағы
санына қарағанда үлесі елеулі төмен акциялардан басым тұр. Бағалы
қағаздардың бастапқы айналысы нашар дамыған. Туынды қаржы құралдарының
нарығы мүлде дамымаған күйінде қалды. Шетелдік инвесторлардың белсендігі
төмендеді. Бағалы қағаздар нарығының құрылымы Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығының 2007 жылы институтционалды инфрақұрылымының
өзгеруі Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы қызметінің кеңеюімен
байланысты. АӨҚО қатысушылары - брокерлер мен дилерлер санының өсуі
байқалады, инвестициялық компаниялар жəне инвестициялық портфельді
басқарушылар саны ұлғайды. Брокерлер жасаған мəмілелер саны ұлғайып, 2007
жылғы жағдай бойынша осы көрсеткіш 54% жетті. Банктер үлесі 32% болды, ал
зейнетақы қорлары 2006 жылмен салыстырғанда 10% төмендеп, 7% болды (7-
сурет).
2006ж
2007ж
7-сурет. Институтционалды инвесторлар жасаған мəмілелер саны
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Мəмілелердің негізгі көлемін - 63% банктер жасады, брокерлердің
үлесіне мəмілелердің 23%, ал зейнетақы қорларына – 11% тиесілі (8-Сурет).
2006 ж 2007ж
8-сурет. Институтционалды инвесторлар жасаған мəмілелер көлемі
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Биржаның Қазақстанның қор нарығын дамытудағы ролі едəуір маңызды.
Листингтік бағалы қағаздарды шығару саны өсуде, акциялар мен облигациялар
эмитенттерінің саны ұлғаю үстінде (9- сурет). 2006 жылдан бергінің өзінде
эмитенттер саны 1,5 есе өсті, ал А листингін жəне В листингін шығару
саны 1,3 жəне 1,5 есе ұлғайды, 2007 жылғы 1 қазанда тиісінше шығару 246
жəне 71 болды. Бұл ретте ресми тізімге енгізілген мəмілелер көлемі "А"
санаты бойынша 19,7% азайды, "В" санаты бойынша 22,3% ұлғайды. Барлық
шығарылған бағалы қағаздардың негізгі үлесін А листингінің облигациялары
- 63%, ең аз үлесін В листингінің облигациялары - 8% құрайды.
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
9- сурет. KASE сауда-саттыққа жіберілген бағалы қағаздар
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
2003ж 2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
10 - сурет. Қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік
қоғамдардың (АҚ) саны
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Акциялар үлесі 30% болды, бұл Қазақстандағы барлық акционерлік
қоғамдардың жалпы шығарғанының 4% құрайды. 2007 жылы бойынша қолданылып
жүрген акциялар шығарылымның жалпы саны 2 325 болды, бұл ретте қолданылып
жүрген шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың саны - 2 290 (Сурет 11).
облигациялар бойынша мəмілелер көлемі
2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
11- Сурет. Жасалған мəмілелердің көлемі бойынша бағалы қағаздардың салалық
құрылымы, %-бен
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
акциялар бойынша мəмілелер көлемі
2004ж 2005ж 2006ж 2007ж
12- Сурет. Жасалған мəмілелердің көлемі бойынша бағалы қағаздардың
салалық құрылымы, %-бен
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Қалыптасқан жағдай Қазақстан экономикасының түрлі субъектілерінің
(акционерлік қоғамдар не қор биржасына орналастыруға мүдделі емес не өзінің
есептілігін көрсеткісі келмейді, бұл қор биржасының талаптарының бірі болып
табылады, не АҚ шетелдік қор биржаларына орналастыруды артық санайды)
қызметіне ықпал ететін субъективті факторлар ретінде, сол сияқты қор
нарығын дамытудың жалпы үрдісі ретінде түсіндірілуі мүмкін. А санатындағы
ресми тізімдердегі бағалы қағаздардың елеулі бөлігі - екінші деңгейдегі
банктердің шығарылымдары екендігін атап өткен жөн.
Қазақстандық қор биржасында жасалған мəмілелер көлемі бойынша БҚН
салалық құрылымында (Сурет 12) акциялар нарығы бойынша да облигациялар
нарығы бойынша да басым рольді қаржы секторы алатындығын көрсетеді, бұл БҚН
дамытуда сақталып отырған дисбалансты көрсетеді. Акциялар нарығы
айналымының өсуі 2007 жылғы нəтижелер бойынша 2006 жылғы көрсеткішпен
салыстырғанда 25,9% болды, ал тиісті кезеңдегі облигациялар нарығының өсуі
6,3% болды. Облигациялар нарығы бойынша айналым құрылымы 2007 жылы əлуеттік
қол жетімді корпоративтік борышқа сəйкес келді жəне негізінен инфляция
деңгейі бойынша индекстелген жəне теңгеге деноминирленген индекстелмеген
қағаздардан қалыптастырылды. Ұйымдастыру нарығындағы ахуал бастапқы
ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы белсенділік аз болған кезде
қайталама бағалы қағаздар нарығын дамытудың оң динамикасымен сипатталады.
Мəселен, қайталама нарықта акциялар бойынша жасалған мəмілелер көлемі 2006
жылмен салыстырғанда 57,3% жəне РЕПО операциялары бойынша 47,5% ұлғайған
кезде 2007 жылы бастапқы айналым нарығында акциялар бойынша ешқандай
мəмілелер жасалған жоқ. Облигациялар нарығында да осыған ұқсас проблема
бар. Нəтижесінде 2007 жылы РЕПО операциялары бойынша мəмілелер көлемінің
үлесі 77%, қайталама нарықтағы операциялар көлемінің үлесі – 21,5% болды,
ал фьючерспен операцияларға үлес 1,41% тиесілі. 2007 жылы мемлекеттік емес
бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі 19,3% қысқарды. Есепті кезең ішінде
ұйымдасқан нарықтағы мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша биржалық мəмілелер
көлемі РЕПО мəмілелері көлемінің - 46,2% жəне бастапқы орналастырулар
көлемінің - 58,2% ұлғаюына байлансты 40,9% ұлғайды (1-кесте).
1-кесте
KASE-дегі мемлекеттік бағалы қағаздармен мəмілелер көлемі (млн. теңге)
2005ж 2006ж 2007ж
Мәмілелер көлемі,
оның ішінде 1754640 4227032 5956126
Бастапқы
орналастырушылар 17812 25456 40282
РЕПО мәмілелері 1623701 3849637 5626627
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Мемлекеттік бағалы қағаздармен мəмілелердің жалпы көлемінде РЕПО
мəмілелерінің үлесіне 94,46% тиесілі. 2007 жылы РЕПО нарығы бір бағалы
қағаздар нарығының кəсіби қатысушыларының қысқа мерзімді теңгелік
өтімділігін қолдауға арналған қысқа ақша функциясы болып табылатын
бірнеше функцияларды орындағандықтан операциялар көлемі бойынша KASE-да
жетекші позицияда болды. РЕПО-ның басқа функциялары – Ұлттық Банктің
уақытша бос қаражатын инвестициялау жəне ақша агрегаттарын басқару құралы
болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі көрсеткіштерінің бірі қор биржасы
жай-күйінің KASE Shares, KASE BY индикаторлары болып табылады.
KASE_Shares – акциялар бағасының KASE ашық нарығында KASE ресми
тізімінің "А" санатының акциялары бойынша тіркелген неғұрлым жақсы баға
өлшемдерінің өзгерісін көрсететін индексі;
KASE_BY – корпоративтік облигациялар кірістілігінің индексі –
мəмілелер немесе маркет-мейкерлердің арасындағы баға белгілеулердің орта
мəндері бойынша есептелген KASE ресми тізімінің "А" санатының корпоративтік
облигацияларының орташа алынған (капиталдандыру арқылы) кірістілігі
(мəмілелер болмаған жағдайда).
2006-2тоқ. 2006-3тоқ. 2006-4тоқ. 2007-1тоқ. 2007-2тоқ. 2007-3тоқ.
2007-4тоқ
13 -сурет.Бағалы қағаздар нарығы жай-күйінің көрсеткіштері
Дерек көзі: KASE Қазақстандық қор биржасы
Тұтастай алғанда республиканың қор биржасының индикаторлары едəуір
жақсарды. KASE-тің жалпы капиталдандырылуы 2007ж. 8 811 709 млн. теңгеге
дейін өсіп (Сурет 13), ЖІӨ-нің 73%-ын құрады. 2006 жылғы жағдай бойынша
осындай көрсеткіш 57% болған еді. Осылайша, ұйымдастырылған қор биржасының
едəуір өскені, сондай-ақ қазақстандық бағалы қағаздар нарығында жаңа
эмитенттердің пайда болғаны байқалады. Алайда, 2007 жылдың 3-ші жəне 4-ші
тоқсандарының көрсеткіштерін салыстырған кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz