Басқару мектептерінің классификациясы

Пән: Менеджмент
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: «Басқару мектептерінің классификациясы»

Менеджменттің қазіргі мектебі

М. Х. Мескон, М. Альберт, К. Хедоури «Менеджмент негіздері: басқарудағы ой-пікірдің дамуы» кітабында мектептің төрт түрін белгіледі. Ғылыми басқару мектебі, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-қатынасының мектебі және басқару ғылымының мектебі (немесе сандық мектеп) . Мектептің төртке бөлінуіне байланысты төрт түрлі тәсілге бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста қарастырылады.

Процестік тәсілде басқару өзара байланысы басқару қызметінің үздіксіз сериясы ретінде қарастырылады.

Жүйелік тәсілде атап көрсетілетіні: басшылар ұйымдастыруды адамдар, құрылым, міндеттер мен технология секілді өзара байланысты элементтердің жиынтығы ретінде қарастыруы, сөйтіп өзгермелі сыртқы орта жағдайында алуан түрлі мақсатқа жетуді көздеуі тиіс.

Ситуациялық (жағдай) тәсілінде басқарудың әр түрлі әдістерінің жарамдылығы нақты жағдайға қарай анықталады. Ұйымдастырудың өзінде де, қоршаған ортада да сан алуан факторлар болатындықтан, өндірісті басқарудың бірыңғай «таңдаулы» әдіс болмайды.

Ғылыми басқару

Ғылыми менеджменттің пайда болуы. Фредрик Уинслоу Тейлордың (1856-1915) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері «Фабриканы басқару» (1903), «Ғылыми менеджмент принциптері» (1911), «Конгрестің арнайы комиссиясы алдында көрсету» (1912), Филадельфиядағы оның зиратының басына «ғылыми менеджмент атасы» деп жазылған.

1880 жылдары өздігінен инженерлік білім алған американдық Фредрик Тейлор еңбек процесін зерттей бастады. Тейлор еңбек процесін өздігінен жүзеге асатын іс ретінде қарастырмай, оған терең деп қойып, зерттей бастаған тұңғыш адам болды.

1856 жылы филадельфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредрик Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор Филадельфиядағы шағын шеберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.

Төрт жылдың ішінде ол модельші және механик мамандықтарын меңгерді. Кейіннен Тейлор Филадильфиядағы «Миндвайл Стил Воркста» жұмыс істеп, түнге қарай инженер-механик мамандығын оқып үйренді. Тейлор «Миндвайльдің» басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы берекесіздікке қайран қалды. Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай ынтымақтастықты көре алмады. Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді. Жұмысшылардың өнім өндіруінің шектеулі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайы әскери қызмет деп атады. Нашар жабдықталған, әрі жеткілікті үйретілмеген жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-келген жұмыс тапсырылды. Осыдан бастап Тейлор ғылыми менеджменттің атасы «таңдаулы жол іздестіруге» құлшына кірісті. Ф. Тейлордың ғылыми менеджменті ұдайы бақылау, эксперименттеу және логикалық топшылау арқылы анықталған нормативтер көмегімен бизнесті жандандыратын менеджмент түрі болып саналады. «Миндоейлде» кейіннен «Бетлекем стилде» жұмыс істеген кезде Ф. Тейлор ғылыми менеджментті төрт салада дамытты: нормалау, уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулу, ақшалай нталандыру.

Тейлордың пікірінше, еңбек өнімділігінің артуы қожайынға, жұмысшыға да молшылық әкелді. Ол үшін қожайынның да, жұмысшының да психологиясын түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар аудармай, бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс. Ф. Тейлор өз теориясын тұжырымдай отырып, мынадай тоқтамаға келді: «дәстүрлі әдістің орнына ғылым; қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өнімділігін барынша арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру, оларға барынша қолайлы жағдай жасау.

Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:

Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол былай деді: басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек.
Жұмысшыларды ғылыми критерий бойынша таңдау, оларды жаттықтыру және баулу.
Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін практикаға енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы жауапкершілік.

Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып, Ф. Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды; материалдар мен аспаптар үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды, жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен хронометраждау арқылы еңбек процестерін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау орнатуды, бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т. б. көздеді.

Ф. Тейлор жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын талдай отырып, әрбір операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын дәлелдеді. Ф. Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы соншалық, жұмысшылардың күш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты болмайды екен. Тиімсіз қозғалыстарды жан отырып, олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс амалдарын пайдалану үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі туды.

Жұмыс уақытын дәл есептеу еңбек құралдары, жұмыс операциялары мен қозғалыстарын стандарттауды, нұсқаулық карталарды енгізуді және жұмыс барысын бақылауды қажет етті. Мұның өзі өндірісті жоспарлағанда басқаруға өзгеріс енгізуге, цехтарды басқаруды қайта құруға мүмкіндік берді. Линиядағы бір мастердің орнын әр түрлі жұмысты атқаратын сегіз мастер орындады. Цехта тікелей 4 мастер жұмыс істеді: инспектор жөндеу жөніндегі мастер, жұмыс ырғағын белгілейтін мастер, бригадир. Қалған мастерлер «үйлестір бюросы» деп аталатындар маршруттармен, нұсқау әзірлеумен және есеп берумен, өзіндік құнды анықтаумен, тәртіп мәселелерімен т. б. шұғылданады. Тейлор еңбек ақы жүйесіне де түбегейлі өзгеріс енгізді. Оның өзі белгіленген норманы орындауына қарай жеке дара жүргізілді.

Ф. Тейлор жұмысындағы басты жүйе - жекелеген жұмысшылардың еңбегін ұтымды ету. өндіріс процестерін және де осыған сәйкес басқару процесін ұйымдастыруды қайта құру болды. Тейлор ілімінің дәл осы жағы өнеркәсіп орындарында жаппай қолданылады.

ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Ф. Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен белсенді насихатшылары Генри Гантт, Фрек, Б. Гилберт, Лилиан Гилберт, Хрейс Хеэуй, Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г. Форд т. б. болды.

Гилберт прибор ойлап шығарып, оны микрохронометром деп атады. Оны кино камерамен қоса қолданып, белгілі бір операцияда қандай қозғалыстардың атқарылатындығын және де олардың әрқайсысы қанша уақыт алатындығын дәл анықтау үшін пайдаланылды. Олар артық өнімнің қозғалыстарды жою мақсатында жұмыс операцияларын өзгертті, әрі стандартты процедуралар мен жабдықтарды пайдаланып жұмыс тиімділігін арттыруға тырысты.

Г. Эммерсон 1953-1931 жж ойлап шығарған «өнімділіктің 12 принципі жұртқа» кеңінен мәлім болды (1912 ж) . мұнда ол кәсіпорынды басқарудың принциптерін қарастырды әрі тұжырымдады. Г. Эммерсонның пікірінше, мұндай принциптерге мыналар жатады:

дәл тұжырымдалған мақсат, басқарудың барлық деңгейінде бұған жетуге әрбір басшы мен оның қол астындағылар ұмтылады;
болашақ мақсатты ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы дұрыс көңіл бөлу;
білікті кеңес беру - өндіріске және басқаруға байланысты арнайы білімнің қпжеттілігі және барлық мәселеде білікті кеңес бірлесіп ақылдасқанды ғана нәтижелі болады;
тәртіп - барлық ұжым мүшелерінің белгіленген тәртіп ережеге бағынушы;
қызметкерлерге әділ төрелік;
басшыны қажетті мәліметтермен қамтамасыз ететін жедел, сенімді толық, дәл және тұрақты есеп;
ұжым қызметін мұқият, жедел басқаруды қамтамасыз ететін диспет черлік жұмыс;
ұйымдастырудағы бүкіл кемшілікті дәл белгілеуге және одан келетін шығындарды азайтуға мүмкіндік беретін нормалар мен жұмыс кестелері;
ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін уақыт, күш-қуат және өзіндік құнның үйлесімдерін қамтамасыз ететін жағдайларды қалыпқа келтіру;
уақытты белгілеуді және әрбір операцияның кеңінен орындалуын ұсынатын операциялар нормасы;
атқарылатын жұмыстардың барлық ержесін нақты бекітуде қамтамасыз ететін жазбаша стандартты нұсқаулар;
әрбір жұмысшылар еңбегін көтермелеу мақсатында еңбек өнімділігі үшін сыйлыққа ақы төлеу.

Өнеркәсіп орындарындағы өндірісті ұйымдастыруды жетілдірумен классикалық мектептің өкілі Г. Форд шұғылданып, Тейлор жүйесін пайдалануды одан әрі жетілді. Ол Ф. Тейлор принциптерін негізге ала отырып, оны көпшілік өндірісте қолданды. Г. Форд бұйым өңдеу жөніндегі операцияларды қарапайым қозғалыстарға дейін жіктеуге тырысты. Г. Форд басқаруды ұйымдастырудың мынадай принциптерін қолданды:

барлық өндіріс процесін, ондағы сатыларды, байланыстарды дәл есептеу және жоспарлау;
жұмыс жағдайын есептеу және жоспарлау;
шикізаттарды, материалдарды, механизмдерді, жұмысшы күштерін әзірлеу;
өндірісті стандартты технология бойынша жүзеге асыру;
өндірісті жетілдіру жолдарын үнемі іздестіру.

«Ғылыми басқару» қозғалысы қозғалысы АҚШ-тан тыс жерлерге қанат жайып, Германияда, Англияда, Францияда, Швецияда және басқа да еуропалық елдерде кеңінен мәлім болды, мұның өзі оларды «басқару», «ғылыми басқару», «рационализация», «еңбекті ғылыми ұйымдастыру» т. б. аттарымен жарияланды. Егер әуенде тек өндіріс табыстарына, бизнеске ғана көңіл бөлген болса, кейіннен адамдар қызметінің барлық санасында бірдей қолданылатын басқаруды ұйымдастырудың «ғылыми принциптері» концепциясы қалыптасты.

Басқарудың классикалық немесе әкімшілік мектебі (1920-1950)

Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін негізінен өндірісті басқаруға арнады. Олар басқарылатын деңгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін арттырумен шұғылданды. әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар басқаларды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен айналысты. Бұл проблемалар француз зерттеушісі Анри Файольдың (1841-1925) есімімен тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық ғалымы деп есептілінді.

А. Файоль өзінің негізгі «жалпы және өнеркәсіптік әкімшілік» (1916) атты еңбегінде капиталистік әкімшілік қызметке жалпы көзқарасын қарастырып, осының негізінде әкімшілік етудің кейбір қатаң міндетті принциптерін тұжырымдады. А. Файольдың пікірінше, әкімшілік ету жан-жақты қызмет ауқымын қамтитын басқарудың бір бөлігі және де техникалық, коммерциялық ақша қаражаттарын іздестіру және оны тиімді пайдалану, қорғаныстық, бухгалтерлік, әкімшілік саналарын қамтиды (А. Ясентренов, 74-83 бет) .

Әкімшілік қызметті талдай отырып, А. Файоль оның бес элементін бөліп көрсетті: жоспарлау, ұйымдастыру, басшылық ету, үйлестіру, бақылау Ф. Тейлор теориясына қарамастан, А. Файоль әкімшілік қызметі ұйымдастырудың барлық деңгейінде, тіпті жұмысшылар арасында да болады деп есептеді.

А. Файоль менеджерлерге арналған он төрт принципінде басқарушылардың қызмет міндеттерін қалай орындау керектігін көрсетеді.

Жұмысты бөлісу
Билік
Тәртіп
Дара басшылық
Бағыт билігі
Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру
Ақы төлеу
Орталықтандыру
Иерархиялық
Реттілік
Әділеттілік
Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі
Ынта-ықылас
Ерекше рух.

А. Файольдің қызметі мен принциптері уақыт тізінен ойдағыдай өтіп, жаппай қолданыла бастады.

Классикалық мектептің өкілі ағылшын Линдол Урвик А. Файольдің негізгі қағидаларын одан әрі дамытып, тереңдете түсті. Л. Урвик те А. Файоль секілді әкімшілік қызметтің негізгі элементтерін тұжырымдап, бұған доспарлауды, ұйымдастыруды, штатты жинақтауды, басшылықты үйлестіруді, есеп беруді және бюджет жасауды жатқызды.

Л. Урвик формальды ұйым құру принциптерін жасауға ерекше көңіл бөлді. Мұның маңыздылығы күні бүгінге дейін сақталынып отыр: