Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының экономикалық байланысы (1991-2009 жж.)
ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының экономикалық байланысының қалыптасу жолдары
1.1 Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу кезеңдері
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
II. Екі жақты экономикалық қатынасының негізгі бағыттары және олардың даму үрдісі
2.1 Өзара экономикалық қарым.қатынастағы энергетика саласы және
ондағы қиындық тудырған мәселелер
2.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы сауданың дамуы
2.3 Көлік және коммуникация саласы бойынша әріптестік
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының экономикалық байланысының қалыптасу жолдары
1.1 Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу кезеңдері
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
II. Екі жақты экономикалық қатынасының негізгі бағыттары және олардың даму үрдісі
2.1 Өзара экономикалық қарым.қатынастағы энергетика саласы және
ондағы қиындық тудырған мәселелер
2.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы сауданың дамуы
2.3 Көлік және коммуникация саласы бойынша әріптестік
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи тамыры терең әрі көршілес жатқан Қытай Халық Республикасымен экономикалық байланысының қалыптасуы мен оның негізгі бағыттарының даму үрдісін тарихи тұрғыда зерттеуге арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз салып қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді. XX ғасырдың аяқ шені, дәлірек айтсақ, 1990-шы жылдар жетпіс жыл бойы социалистік тәртіп орнатып келген Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстан үшін тарихи бетбұрысты кезең болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекет халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен, шет елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату мүмкіндігіне ие болды. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы секілді беделді халықаралық ұйымдарға мүше болып, алыс-жақын шет мемлекеттермен ресми байланыстар орнатып, сан-саладағы ынтымақтастықты дамыта бастады. Қазақстан Республикасының жаңаща дамуы қарсаңында бұл өңірге қатысты әлемнің алпауыт мемлекеттерінің қызығушылығының артқанын байқаймыз. Қазақстанның стратегиялық маңызды өңірге айналуы оның геосаяси және геоэкономикалық жағдайымен түсіндіріледі. Біріншіден, Қазақстан шығыс пен батысты, оңтүстік пен солтүстікті байланыстыратын маңызды жол тораптарының тоғысатын жерінде орналасқан болса, екіншіден, табиғи ресурстарға, шикізат қорына өте бай болып келеді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан әлемнің ірі державалары ғана емес, сондай-ақ орташа деңгейдегі аймақтық «күш орталықтары» қатысқан жаңа «үлкен ойынның» сахнасына айналды. Егер XIX ғ. – XX ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар, еуропалық мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады. 1990-шы жылдары аталмыш мемлекеттердің Қазақстанға қатысты саясатында экономикалық мүдде басым тұрды. Кейінірек геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты аймақтағы ойыншылардың, оның ішінде АҚШ-тың саяси белсенділігінің артқанын байқауға болады. Әсіресе, 2001 жылы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін АҚШ-тың аймақтағы әскери-саяси ықпалы күшейе түсті. Бұл жағдай өз кезегінде Қытай мен Ресейді алаңдатты. Сөйтіп олар бірлесіп ынтымақтаса отырып, АҚШ-тың аймақтағы белсенуіне тосқауыл қоюға тырысып бақты. Қазақстанның жалпы ахуалының қалыптасуы мен бағытталуы ең бірінші кезекте Ресеймен және Қытаймен айқындалады. Сондықтан да Қазақстан үшін солтүстіктегі және шығыстағы көршілер – Ресеймен және Қытаймен байланыстарды дамытып, нығайту алғашқы мақсаттардың бірі болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз салып қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді. XX ғасырдың аяқ шені, дәлірек айтсақ, 1990-шы жылдар жетпіс жыл бойы социалистік тәртіп орнатып келген Кеңес Одағының құрамында болған Қазақстан үшін тарихи бетбұрысты кезең болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекет халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен, шет елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату мүмкіндігіне ие болды. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы секілді беделді халықаралық ұйымдарға мүше болып, алыс-жақын шет мемлекеттермен ресми байланыстар орнатып, сан-саладағы ынтымақтастықты дамыта бастады. Қазақстан Республикасының жаңаща дамуы қарсаңында бұл өңірге қатысты әлемнің алпауыт мемлекеттерінің қызығушылығының артқанын байқаймыз. Қазақстанның стратегиялық маңызды өңірге айналуы оның геосаяси және геоэкономикалық жағдайымен түсіндіріледі. Біріншіден, Қазақстан шығыс пен батысты, оңтүстік пен солтүстікті байланыстыратын маңызды жол тораптарының тоғысатын жерінде орналасқан болса, екіншіден, табиғи ресурстарға, шикізат қорына өте бай болып келеді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан әлемнің ірі державалары ғана емес, сондай-ақ орташа деңгейдегі аймақтық «күш орталықтары» қатысқан жаңа «үлкен ойынның» сахнасына айналды. Егер XIX ғ. – XX ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар, еуропалық мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады. 1990-шы жылдары аталмыш мемлекеттердің Қазақстанға қатысты саясатында экономикалық мүдде басым тұрды. Кейінірек геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты аймақтағы ойыншылардың, оның ішінде АҚШ-тың саяси белсенділігінің артқанын байқауға болады. Әсіресе, 2001 жылы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін АҚШ-тың аймақтағы әскери-саяси ықпалы күшейе түсті. Бұл жағдай өз кезегінде Қытай мен Ресейді алаңдатты. Сөйтіп олар бірлесіп ынтымақтаса отырып, АҚШ-тың аймақтағы белсенуіне тосқауыл қоюға тырысып бақты. Қазақстанның жалпы ахуалының қалыптасуы мен бағытталуы ең бірінші кезекте Ресеймен және Қытаймен айқындалады. Сондықтан да Қазақстан үшін солтүстіктегі және шығыстағы көршілер – Ресеймен және Қытаймен байланыстарды дамытып, нығайту алғашқы мақсаттардың бірі болып табылады.
1. Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX – начале
XX века. - Алматы, 1996, - 8 б.
2. Сыроежкин К.Л. Казахстан – Китай: торгово-экономические
отношения. //Казахстан и мировое сообщество. – Алматы. – 1995. -№ 1. -
63-72 бб.
3. Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX- начале
XX века. - Алматы, 1996, - 98 б.
4. А.К. Хасенова Вопрос приграничного сотрудничества в казахстанско
китайских отношениях. //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3 (46).
2007. - 178 б.
5. Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX- начале
XX века. - Алматы, 1996, - 98 б.
6. Кляшторный С.Г., Султанов И.Т. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. - Алматы, 1992. - 224 б.
7. Н. Назарбаев Тәуелсіздігіміздің бес жылы. –Алматы, 1996. - 489 б.
8. Қ.К. Тоқаев. Беласу. – Алматы: САК, 2003. - 155 б.
9. Қ.К. Тоқаев. Беласу. – Алматы: САК, 2003. - 156 б.
10. Тоқаев Қ.Қ. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.,
- Алматы, 2000. - 332 б.
11. Тоқаев Қ.Қ. Состояние и перспективы казахстанско-китайского
сотрудничества. Дипломатия Республики Казахстан. – Алматы, 1998., -
120 б.
12. DUMAEM.RU Спецпроект "Казахстан" 27.01.07
13. Гүлзада Ниетқалиқызы. Теңіздің төте жолы. //Дала мен қала. 26
қаңтар, 2007, - 7 б.
14. А.Б. Кыдырбекұлы, Транспортная инфраструктура нефтегазового
комплекса Казахстана. //ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар
және халықаралық құқық сериясы. №2, 2006, 72 б.
15. Қазақстан Қытайдың шикізат қазанына айналмауы керек. //Айқын.
№ 153, 2007, тамыз. - 3 б.
16. Хуан Вэй Развитие энергетической стратегии КНР. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 6. 2009. - 78 б.
17. С. Қырымқұлов Қара алтын –ел несібесі. //Ақиқат. № 6. 2003. - 34 б.
18. И. Карсаков Центральная Азия и Китайская нефтяная политика. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 1. 2006. - 58 б.
19. Назарбаев Н.А. “КАЗАХСТАН НА ПУТИ УСКОРЕННОЙ
ЭКОНОМИЧЕСКОЙ, СОЦИАЛЬНОЙ И ПОЛИТИЧЕСКОЙ
МОДЕРНИЗАЦИИ”. Послание Президента Республики Казахстан
Нурсултана Назарбаева народу Казахстана. – Алматы: Атамұра, 2005.
20. Мұнай туралы. Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. – Алматы: Юрист, 2002.
21. Надиров Н.К. Высоковязкие нефти и природные битумы. – Алматы:
Ғылым, 2001.
22. Программа развития КННК //официальный сайт КННК//
http://www.google.kz
23. Андев М. Куда идет Шанхайская пятерка? //http://www.analytik.ru
24. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 132 б.
25. сонда, - 136 б.
26. сонда, - 138 б.
27. сонда. - 141 б.
28. сонда. - 148 б.
29. Хафизова К.О. Казахстанско – китайская граница в прошлом и
сегодня. //Проблемы Дальнего Востока. 1998, № 4. 35-37с.
30. Лидеры «Шанхайской пятерки» намерены взаимодействовать в
освоении западных районов Китая
31. И. Карсаков Центральная Азия и Китайская нефтяная политика. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 1. 2006.- 59 б.
32. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 150 б.
33. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 149 б.
34. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстан: между прошлым и будущим.
- Алматы: Жеті Жарғы, 1999. - 17 б.
35. Әшімбаева Ә. Қазақстан – Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен
болашағы. //Егемен Қазақстан. 2006. - 14 маусым. 6 б.
36. Арыстанбеков К. Экономическая политика Казахстана в условиях
высокого уровня иностранных инвестиций. //Вопросы экономики.
2004. № 8. - 113 б.
37. М.Е.Шайхутдинова Состояние и перспективы казахстанско-китайских
отношений в зеркале казахстанской аналитики (современная
историография вопроса). //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 4 (23).
- 102 б.
38. Тоқаев К.К. внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.
- Алматы, 2000, - 14 б.
39. Казахстан в цифрах. 2002. статистический сборник. - Алматы. 2002, -
117 б.
40. Бергер Я. Об энергетической стратегии Китая. //Проблемы Дальнего
Востока. 2004. - № 3. - 137 б.
41. Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы. –Научное
издание. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005, - 126 б.
42. Раченков Е. Миллиарды, которые можно освоить самим. //АИФ. –
2005. – 8 октября.
43. http://www.inform.kz – официальный сайт «Казинформ»
44. Мұқаметқанұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және
оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері. //Отан тарихы. 2005. – № 1. -
137-141 бб.
45. http://www.inform.kz – «Казинформ» ресми сайты
46. Ж.Қ. Қаражанова Қазақстан – Қытай арасындағы трансшекаралық
өзендер мәселесінің шешілу барысы. //Вестник КазНУ. Серия
историсческая. № 1. - 56 б.
47. Ұ. Таубалдиева, ҚР кәсіпорындарының инвестициялық қызметін
дағдарысқа қарсы басқару. //Қоғам және дәуір. № 2 (26) 2010. - 61 б.
48. Идрисов Е. Новые рубежи сотрудничества. //Казахстанская правда,
января, 2002 г. - 7 б.
49. ҚХР мен ҚР арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық. //http://
russian.people.com.ch.
50. Приоритетные направления экономического сотрудничества
Казахстана с Китаем. Экономическое сотрудничество Казахстана и
Китая. Сборник статей и документов. Алматы –Урумчи. Май, 2004.
- 18 б.
51. Ф. Әбсаттарұлы Қытайдың Қазақтанға байланысты саясаты. //«Жас
қазақ үні» газеті. 2010. 13 мамыр.
52. Альпиев Д.А. Транспортно-транзитные и энергетические проекты в
отношениях между Казахстаном и Китаем. //ҚазҰУ Хабаршысы.
Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 4-5(42-
43). 2009. – Алматы.
53. Қаражанова Ж.Қ. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастарындағы
Қытайдың «Батыс аймақты игеру» стратегиясының алатын орны. //
Қоғам және дәуір. № 2 (26) 2010. - 42-43 бб.
54. М. Е. Шайхутдинова Состояние и перспективы казахстанско-
китайских отношений в зеркале казахстанской аналитики (современная
историография вопроса). //ҚазҰУ тарихы. Тарих сериясы. № 4(23) 103 б.
55. Восстановление Великого Шелкового пути.
http://china.kulichki.com/news/2005/0038.shtml
56. Создание центрально-азиатского союза. //Интерфакс-Казахстан. – 2005.
– 24 ақпан.
XX века. - Алматы, 1996, - 8 б.
2. Сыроежкин К.Л. Казахстан – Китай: торгово-экономические
отношения. //Казахстан и мировое сообщество. – Алматы. – 1995. -№ 1. -
63-72 бб.
3. Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX- начале
XX века. - Алматы, 1996, - 98 б.
4. А.К. Хасенова Вопрос приграничного сотрудничества в казахстанско
китайских отношениях. //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 3 (46).
2007. - 178 б.
5. Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX- начале
XX века. - Алматы, 1996, - 98 б.
6. Кляшторный С.Г., Султанов И.Т. Казахстан: летопись трех
тысячелетий. - Алматы, 1992. - 224 б.
7. Н. Назарбаев Тәуелсіздігіміздің бес жылы. –Алматы, 1996. - 489 б.
8. Қ.К. Тоқаев. Беласу. – Алматы: САК, 2003. - 155 б.
9. Қ.К. Тоқаев. Беласу. – Алматы: САК, 2003. - 156 б.
10. Тоқаев Қ.Қ. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.,
- Алматы, 2000. - 332 б.
11. Тоқаев Қ.Қ. Состояние и перспективы казахстанско-китайского
сотрудничества. Дипломатия Республики Казахстан. – Алматы, 1998., -
120 б.
12. DUMAEM.RU Спецпроект "Казахстан" 27.01.07
13. Гүлзада Ниетқалиқызы. Теңіздің төте жолы. //Дала мен қала. 26
қаңтар, 2007, - 7 б.
14. А.Б. Кыдырбекұлы, Транспортная инфраструктура нефтегазового
комплекса Казахстана. //ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар
және халықаралық құқық сериясы. №2, 2006, 72 б.
15. Қазақстан Қытайдың шикізат қазанына айналмауы керек. //Айқын.
№ 153, 2007, тамыз. - 3 б.
16. Хуан Вэй Развитие энергетической стратегии КНР. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 6. 2009. - 78 б.
17. С. Қырымқұлов Қара алтын –ел несібесі. //Ақиқат. № 6. 2003. - 34 б.
18. И. Карсаков Центральная Азия и Китайская нефтяная политика. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 1. 2006. - 58 б.
19. Назарбаев Н.А. “КАЗАХСТАН НА ПУТИ УСКОРЕННОЙ
ЭКОНОМИЧЕСКОЙ, СОЦИАЛЬНОЙ И ПОЛИТИЧЕСКОЙ
МОДЕРНИЗАЦИИ”. Послание Президента Республики Казахстан
Нурсултана Назарбаева народу Казахстана. – Алматы: Атамұра, 2005.
20. Мұнай туралы. Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы. – Алматы: Юрист, 2002.
21. Надиров Н.К. Высоковязкие нефти и природные битумы. – Алматы:
Ғылым, 2001.
22. Программа развития КННК //официальный сайт КННК//
http://www.google.kz
23. Андев М. Куда идет Шанхайская пятерка? //http://www.analytik.ru
24. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 132 б.
25. сонда, - 136 б.
26. сонда, - 138 б.
27. сонда. - 141 б.
28. сонда. - 148 б.
29. Хафизова К.О. Казахстанско – китайская граница в прошлом и
сегодня. //Проблемы Дальнего Востока. 1998, № 4. 35-37с.
30. Лидеры «Шанхайской пятерки» намерены взаимодействовать в
освоении западных районов Китая
31. И. Карсаков Центральная Азия и Китайская нефтяная политика. //ҚазҰУ
хабаршысы. Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық
сериясы. № 1. 2006.- 59 б.
32. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 150 б.
33. Қаражанова Ж.Қ. «Қытай Халық Республикасының сыртқы саясаты
және Қазақстан Республикасымен қатынасы (1992-2005)» т.ғ.к. дәреж.
алу. Канд. Диссерт. - Алматы, 2007, - 149 б.
34. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстан: между прошлым и будущим.
- Алматы: Жеті Жарғы, 1999. - 17 б.
35. Әшімбаева Ә. Қазақстан – Қытай: ынтымақтастықтың бүгіні мен
болашағы. //Егемен Қазақстан. 2006. - 14 маусым. 6 б.
36. Арыстанбеков К. Экономическая политика Казахстана в условиях
высокого уровня иностранных инвестиций. //Вопросы экономики.
2004. № 8. - 113 б.
37. М.Е.Шайхутдинова Состояние и перспективы казахстанско-китайских
отношений в зеркале казахстанской аналитики (современная
историография вопроса). //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. № 4 (23).
- 102 б.
38. Тоқаев К.К. внешняя политика Казахстана в условиях глобализации.
- Алматы, 2000, - 14 б.
39. Казахстан в цифрах. 2002. статистический сборник. - Алматы. 2002, -
117 б.
40. Бергер Я. Об энергетической стратегии Китая. //Проблемы Дальнего
Востока. 2004. - № 3. - 137 б.
41. Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы. –Научное
издание. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2005, - 126 б.
42. Раченков Е. Миллиарды, которые можно освоить самим. //АИФ. –
2005. – 8 октября.
43. http://www.inform.kz – официальный сайт «Казинформ»
44. Мұқаметқанұлы Н. Қытайдың батыс бөлікті игеру стратегиясы және
оның Қазақстан-Қытай қатынасына әсері. //Отан тарихы. 2005. – № 1. -
137-141 бб.
45. http://www.inform.kz – «Казинформ» ресми сайты
46. Ж.Қ. Қаражанова Қазақстан – Қытай арасындағы трансшекаралық
өзендер мәселесінің шешілу барысы. //Вестник КазНУ. Серия
историсческая. № 1. - 56 б.
47. Ұ. Таубалдиева, ҚР кәсіпорындарының инвестициялық қызметін
дағдарысқа қарсы басқару. //Қоғам және дәуір. № 2 (26) 2010. - 61 б.
48. Идрисов Е. Новые рубежи сотрудничества. //Казахстанская правда,
января, 2002 г. - 7 б.
49. ҚХР мен ҚР арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық. //http://
russian.people.com.ch.
50. Приоритетные направления экономического сотрудничества
Казахстана с Китаем. Экономическое сотрудничество Казахстана и
Китая. Сборник статей и документов. Алматы –Урумчи. Май, 2004.
- 18 б.
51. Ф. Әбсаттарұлы Қытайдың Қазақтанға байланысты саясаты. //«Жас
қазақ үні» газеті. 2010. 13 мамыр.
52. Альпиев Д.А. Транспортно-транзитные и энергетические проекты в
отношениях между Казахстаном и Китаем. //ҚазҰУ Хабаршысы.
Халықаралық қатынастар және халықаралық құқық сериясы. № 4-5(42-
43). 2009. – Алматы.
53. Қаражанова Ж.Қ. Қазақстан – Қытай қарым-қатынастарындағы
Қытайдың «Батыс аймақты игеру» стратегиясының алатын орны. //
Қоғам және дәуір. № 2 (26) 2010. - 42-43 бб.
54. М. Е. Шайхутдинова Состояние и перспективы казахстанско-
китайских отношений в зеркале казахстанской аналитики (современная
историография вопроса). //ҚазҰУ тарихы. Тарих сериясы. № 4(23) 103 б.
55. Восстановление Великого Шелкового пути.
http://china.kulichki.com/news/2005/0038.shtml
56. Создание центрально-азиатского союза. //Интерфакс-Казахстан. – 2005.
– 24 ақпан.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Қазақстан Республикасының тарихы кафедрасы
Магистрлік диссертация
Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысы (1991-2009 жж.)
Тарих – 6N0203
Орындаған 2 курс магистранты _____________________Момунтаева Л.Б.
Ғылыми жетекші,
т.ғ.д., профессор _____________________Алтаев
А.Ш.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
т.ғ.д., профессор _____________________Алтаев
А.Ш.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының экономикалық
байланысының қалыптасу жолдары
1. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу кезеңдері
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
II. Екі жақты экономикалық қатынасының негізгі бағыттары және олардың
даму үрдісі
2.1 Өзара экономикалық қарым-қатынастағы энергетика саласы және
ондағы қиындық тудырған мәселелер
2.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы сауданың дамуы
2.3 Көлік және коммуникация саласы бойынша әріптестік
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ –Америка Құрама Штаттары
АТА – Азиялық-Тынық мұхиттық аймақ
БҰҰ (ООН) – Біріккен Ұлттар Ұйымы
БРИК – Бразилия, Ресей, Үндістан және Қытай елдері
БХӨЖ (ВСНП) – Бүкілқытайлық халық өкілдер жиналысы
ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
КҚК (КТК) – Каспий Құбыр Консорциумы
ҚКП – Қытай Коммунистік Партиясы
ҚҰМК (КННК) – Қытайдың Ұлттық Мұнай компаниясы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
ІЖӨ – ішкі жалпы өнім
ШҰАА – Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданы
ШЫҰ – Шанхай ынтымақтастық ұйымы
CNODC – Қытай Ұлттық Мұнайгаз Корпорациясы
CNOOC – Қытайдың мұнай және химия корпорациясы
CNPC – Қытай Ұлттық Мұнай Корпорациясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи тамыры терең әрі
көршілес жатқан Қытай Халық Республикасымен экономикалық байланысының
қалыптасуы мен оның негізгі бағыттарының даму үрдісін тарихи тұрғыда
зерттеуге арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік
державалар арасында шаңырақ көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін
Қазақстан осы екі елмен ерекше саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан
кейін араға үш жүз салып қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру
мүмкіндігін берді. XX ғасырдың аяқ шені, дәлірек айтсақ, 1990-шы жылдар
жетпіс жыл бойы социалистік тәртіп орнатып келген Кеңес Одағының құрамында
болған Қазақстан үшін тарихи бетбұрысты кезең болды. Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекет халықаралық
қатынастардың субъектісі ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы
әлеммен, шет елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату
мүмкіндігіне ие болды. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы Қауіпсіздік
және Ынтымақтастық Ұйымы секілді беделді халықаралық ұйымдарға мүше болып,
алыс-жақын шет мемлекеттермен ресми байланыстар орнатып, сан-саладағы
ынтымақтастықты дамыта бастады. Қазақстан Республикасының жаңаща дамуы
қарсаңында бұл өңірге қатысты әлемнің алпауыт мемлекеттерінің
қызығушылығының артқанын байқаймыз. Қазақстанның стратегиялық маңызды
өңірге айналуы оның геосаяси және геоэкономикалық жағдайымен түсіндіріледі.
Біріншіден, Қазақстан шығыс пен батысты, оңтүстік пен солтүстікті
байланыстыратын маңызды жол тораптарының тоғысатын жерінде орналасқан
болса, екіншіден, табиғи ресурстарға, шикізат қорына өте бай болып келеді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан әлемнің ірі державалары ғана емес,
сондай-ақ орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен
ойынның сахнасына айналды. Егер XIX ғ. – XX ғ. басында негізгі ойыншылар
Ресей және Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай,
Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар, еуропалық
мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады. 1990-шы жылдары аталмыш
мемлекеттердің Қазақстанға қатысты саясатында экономикалық мүдде басым
тұрды. Кейінірек геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты аймақтағы
ойыншылардың, оның ішінде АҚШ-тың саяси белсенділігінің артқанын байқауға
болады. Әсіресе, 2001 жылы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін АҚШ-тың аймақтағы
әскери-саяси ықпалы күшейе түсті. Бұл жағдай өз кезегінде Қытай мен Ресейді
алаңдатты. Сөйтіп олар бірлесіп ынтымақтаса отырып, АҚШ-тың аймақтағы
белсенуіне тосқауыл қоюға тырысып бақты. Қазақстанның жалпы ахуалының
қалыптасуы мен бағытталуы ең бірінші кезекте Ресеймен және Қытаймен
айқындалады. Сондықтан да Қазақстан үшін солтүстіктегі және шығыстағы
көршілер – Ресеймен және Қытаймен байланыстарды дамытып, нығайту алғашқы
мақсаттардың бірі болып табылады. Әлемнің осы екі ірі державасы
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басымдықтардың қатарына кіреді. 2006
жылдың наурызындағы Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың халыққа Жолдауында
осы екі мемлекетпен ынтымақтастықты дамытуға ерекше назар аударылған.
Сондықтан Қазақстанның геосаяси жағдайы, тікелей Қытаймен шекаралас
болуының өзі тақырыптың өзектілігін айқындайды. Қазақ елінің тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жаңа кезеңдегі халықаралық қатынастар жүйесіне өзіне
тиесілі орынды иеленуде әлем елдерімен, әсіресе көршілес Қытаймен және
Ресеймен байланыстары зерт теудің өзектілігін айқындайды.
Әлемде 97 халықаралық ұйым болса, Қазақстан олардың 64-не мүше.
Қазақстанның өзін қазіргі таңда 117 мемлекет мойындаған, жүзден аса
мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылған, 40-қа жуық
мемлекетте Қазақстанның елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істейді, ал
Қазақстанда шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың 56 дипломатиялық
өкілдіктері қызмет жасайды.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай – ұлы мемлекет. Аспан асты
елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының
нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Қытайдың жалпы ішкі өнімінің жылдық орташа өсімі 9,4 %
құрап, 2003 жылы 1 трлн. 400 млрд. АҚШ долларды көрсеткен. Белгілі
американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің Қытайдың әлеуеті жөніндегі
сөзін келтірсек: Барлық ұлы және әлеуеті зор мемлекеттердің ішінде Қытай
алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен,
Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей – сүрініп
келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса,
экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл сайынғы қарқынын сақтап, өте
күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да мықты әскери күшке ие бола
отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда қатысты жоғары өсімді көрсетіп
отыр. Американдық саясаткер Збигнев Бжезинский өзінің Великая шахматная
доска атты кітабында 20-шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік
геосаяси жағдайға баға бере отырып, Қытайды әлемдік емес, аймақтық держава
деп атайды. Автор қандай қолайлы жағдайда дамығанның өзінде объективті
себептер Қытайды 2020 жылға қарай әлемдік мемлекетке айналдыруға қол
жеткіздіре алмайтынын айта келе, былайша қорытынды жасайды: Қытай қазірдің
өзінде құрлықтағы геосаяси тұрғыдан алғанда ең ықпалы күшті мемлекет болып
табылады. Оның әскери және экономикалық қуаты көршілес елдермен,
Үндістаннан басқа, ешқандай салыстыруға келмейді. Сондықтан өз тарихының,
географиясының және экономикасының талаптарына сәйкес Қытай аймақтағы өз
ықпалын нығайта түсері хақ.
Ежелгі Ұлы Жібек жолының гүлдену шағынан бастап Қазақстан жері Қытай
үшін өте маңызды өңір болған. Осы Жібек жолы арқылы Қытай елі батыспен
сауда қатынастарын дамытқан, яғни аймақ Қытайды Еуропамен жалғастырушы,
байланыстырушы көпір болды десе де болады. Ал бүгінгі ғаламдасу заманында
да аймақтың Қытай елі үшін маңызы одан сайын арта түсті. Өйткені, бүгінгі
таңда, интеграциялық процестердің жандануы сыртқы саясатта
көптармақтылықты, барлық мемлекеттермен тығыз байланыстар орнатуды ұстануды
қажет етеді. Қытай Халық Республикасының әлемдік саясатта, әлемдік
экономикалық қатынастар жүйесіндегі жетекшілік рөлінің артуы бұл елдің
сыртқы саясатын зерттеудің маңыздылығын және қажеттілігін айқындайды.
Сондықтан Қытай сыртқы саясатының негізгі принциптері мен ұстанымдарын
анықтау, әсіресе, оның қазақ еліне қатысты ұстанған сыртқы саясатына талдау
жасау өте қажет. Сол себепті Қытайдың Қазақстандағы стратегиялық мақсаттары
мен мүдделерін айқындаудың маңыздылығы зерттеудің өзектілігін арттырады.
Қытайдың Қазақстандағы сыртқы саясатындағы негізгі салалар ретінде сауда-
экономикалық және саяси ынтымақтастықты атауға болады. Аталған мәселелерге
ғылыми тұрғыда баға беру, талдау және сараптау тарих ғылымы үшін өте
маңызды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы экономикалық ынтымақтастығының бағыттары, олардың
даму үрдісі мен деңгейіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. 1991-2009 жж. аралығында Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасының алатын
орны, өзара экономикалық бағыттағы ынтымақтасығының қалыптасуы мен даму
деңгейі.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық байланыстың негізгі
бағыттарын жүйелі әрі кешенді түрде зерттей отырып, тарихи тұрғыда талдау
жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес мынадай міндеттер түйінделеді:
• Қазақстан Республикасы мен қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу жолының кезеңдерін анықтау;
• Екі жақты экономикалық байланыстың негізгі бағыттарын айқындау;
• ҚР мен ҚХР арасындағы мұнай және газ саласындағы мәселелерді
сараптау;
• ҚР мен ҚХР әріптестігіндегі сауданың орнын анықтап, даму деңгейіне
баға беру;
• Қазақстан – Қытай қатынасындағы көлік және коммуникация
саласының маңыздылығын ашып көрсету;
• Екі мемлекеттің өзара инвестициялық саясатын талдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алған жылынан бастап, яғни 1991 жылдан 2009 жылға дейінгі
аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тақырыпқа қатысты деректерді үлкен
үш топқа бөліп қарасытруға болады.
Бірінші топқа заңдық-құқықтық негіздегі, мемлекеттік маңызы бар
құжаттар жатады. Оның ішінде дипломатиялық құжаттар, ІІМ құжаттары, екі
мемлекет арасындағы келісімдер бар. Атап айтқанда, ең алдымен, ҚР
Конституциясы, ҚХР Конституциясы, ҚХР сыртқы саудасы туралы Заң, Қытай
Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық өзара
қатынастар негіздері туралы Бірлескен Декларация, 2003-2008 жж.
аралығындағы Қазақстан – Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарлама, Қытай
Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда жан –
жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, т.б.
сияқты ресми құжаттарды атауға болады.
Екінші топты мемлекет басшылары, ресми тұлғалар мен өкілдердің,
мемлекеттік қызметкерлерінің тақырыпқа қатысты сөйлеген сөздері, берген
сұхбаттары, баяндамалары және зерттеушілердің еңбектері құрайды. Мұнда ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, СІ Министрі болған Қ. Тоқаевтың, Қытай
тарапынан Дэн Сяопин, Ли Пэн, Цзян Цзэминнің сөйлеген сөздері, баяндамалары
басты болып табылады.
Үшінші топқа мерзімді басылым, баспасөз және интернет желісіндегі
мәліметтерді жатқызуға болады. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас
алаш, Панорама, Казахстанская правда, газеттерінде және Дипломатия
жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы, Саясат,
Қоғам және дәуір, Қазахстан – Спектр, Аналитик, Континент,
Центральная Азия журналдарында; ресейлік Известия, Независимая
газета, Аргументы и факты, Проблемы Дальнего Востока, Мировая
экономика и международные отношения, Нефть и газ сияқты газет пен
журналдарды, қытайлық “Renmin ribao”, “Zhongguo ribao”,газеттері мен
Көрші, Контимост, “Shijie jingji yu zhegzhe” журналдарында жинақталған.
Ал әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық “Xinhua”, “Zaobao”,
“China.org.cn”, “CRL Onlinr” ресми сайттары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытай мен Қазақстан арасындағы 1990-шы
жылдардағы байланыстар көптеген зерттеулерде орын алған. Бүгінгі таңда
Қазақстан мемлекеті мен Қытай арасындағы экономикалық байланыстар кең
аумақты саяси қызығу құралына айналды. Қытайдың сыртқы саясаты, оның ішінде
Қазақстанға қатысты саясаты мәселелері көптеген зерттеушілердің еңбектеріне
арқау болды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында Қазақстан
Республикасы елбасының еңбектерін айтуға болады. Мемлекет басшысының
еңбектерінде елдің жалпы жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен
өзара байланыстарды дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырылып
отырған тақырыпты талдауға көмектеседі. Мысалы, Н. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы, Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл атты кітаптары
еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму
бағытын қарастырған. Оның ішінде міндетті түрде шығыс көршіміз – Қытаймен
сан-саладағы ынтымақтастық, Қазақстанның бұл мемлекетпен өзара тиімді,
достық, тату көршілік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады.
Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның
халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан –
Қытай байланыстары мәселелерін Қ. Тоқаевтың Под стягом независимости,
Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу атты
еңбектерінен біле аламыз. Оларда тәуелсіздік алғаннан бергі Қазақстанның
жүргізген саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері және
басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде Орталық Азия елдерінің Қытаймен
байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы
байланыстар қарастырылып, жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар белгілі саяси қайраткер,
дипломат Қ. Сұлтановтың да зерттеу еңбектерінің негізін құрайды. Ол өзінің
зерттеулерінде Қазақстан мен Қытай арасындағы екіжақты байланыстың
қалыптасуы мен дамуын, Қазақстан мен Қытайда жүргізілген экономикалық
реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды. Қ.
Сұлтановтың Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтастықты
қарастыруға бірқатар мақалалары арналса, Пробуждение гиганта, Реформы в
Казахстане и Китае атты кітаптары Қытайдың ашық есік саясаты мен
реформалар жүргізуі нәтижесінде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай
отырып, Қазақстан мен Қытайдағы экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне,
ортақ жақтарына баға беріледі.
Қытайтанушы-ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектері , бірқатар ғылыми
мақалалары қазіргі заманғы, яғни, Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері,
соның ішінде, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытай мен Қазақстан
арасындағы байланыстарға арналған. Сонымен қатар, Шыңжаңның Қазақстанмен
саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастығына
талдау жасалынған.
Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынасты зерттеуші К.
Сыроежкиннің де еңбектері талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық және саяси байланыстарды қарастырады. Сонымен
қатар, автордың ғылыми мақалаларында тарихи шолу жасау арқылы Қытай мен
Қазақстанның шекара мәселесінің шешілу процесі кеңінен талқыланған.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Қазақстанның қарым-қатынасы тұсындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе
американдық зерттеушілердің көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер,
Дж. Гинсбург, Ч. Аделенд, Н. Платт, М. Олкотт және т.б. бар. 2005 жылы ҚР
Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып
шығарған Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы атты
ғылыми зерттеу кітабы жарық көрді. Бірінші тарауда М.Т. Лаумулин мен К.Л.
Сыроежкин Қытайдың сыртқы саясатының тетіктерін аша отырып, оның Еуразия,
Батыс бағыттарындағы саясатына талдау жасайды. Олар Қытайдың аймақтық
ойыншыдан біртіндеп халықаралық қатынастардың маңызды ғаламдық факторына
айналып бара жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы саясатын зерделей
келе мынадай түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін, ең алдымен, Ресей
мен Қазақстан үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды – қытай
мемлекетінің сыртқы саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың ірі,
экономикалық және саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлеуметтік оқшауланған
отарларын құру болып табылады.
Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және аймақтармен
байланыстарын зерттеген ғалымдар қатарында В. Моисеев, Р. Сүлейменов
секілді отандық ғалымдар бар.
Қазақстан мен Қытайдың өзара ықпалдастығы тақырыбына қатысты
зерттеулердің көп болуына қарамастан, арнайы экономикалық ынтымақтастығына
қатысты жекелеген зерттеулер жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Зерттеудің
методологиялық негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық принциптері
құрайды: қажетті мәліметтерді табу және оларға сипаттама берудегі тарихи
таным; оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде тарихи объективтілік, нақтылық;
қоғамдық құбылыстардың дамуын және өзгеруін зертеудегі нақтылы-тарихи
әрекет; танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-бірімен ара қатынасы және
байланыстары.
Ғылыми жұмыста қоғамдық ғылымдар саласындағы зерттеушілердің еңбектері
және ондағы көтерілген концептуалдық мәселелер өткен және қазіргі
кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде пайдаланылды.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу әдістері
барынша пайдаланылды.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасының өзара экономикалық саясатын анықтауда Мемлекеттік
сыртқы саясатындағы ұлттық және мемлекеттік мүдделерді сақтау принципі
методологиялық принципінің арқау болуы нәтижесінде зерттеу жұмысының
мазмұнын объективті түрде сараптауға, Қытай - Қазақстан экономикалық
ынтымақтастығының нысандары мен бағыттарын анықтауға, оның шынайы сипатын
тура айқындауға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша жарық көрген нақты
деректер мен ғылыми зерттеулер негізінде Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасының экономикалық байланысы (1991-2009 жж.) тарихи
тұрғыда талданып, сарапталған. Алынған кезеңге сәйкес Қазақстан – Қытай
экономикалық әріптестігінің жағдайына өзіндік тұрғыда баға беруге
тырысқан.
• Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытайдың біздің елмен
экономикалық ынтымақтастығының деңгейін ашуға талпыныс жасалынды;
• ҚР мен ҚХР арасындағы дипломатиялық құжаттар мен өзара
сапарларға талдау жасау негізінде Қазақстан мен Қытай арасындағы
экономикалық әріптестігінің даму үрдісі жүйелі түрде қарастырылды;
• Экономикалық бағыттағы ынтымақтастығы нәтижелеріне сүйене
отырып, Қытайдың Қазақстандағы осы сала бойынша сыртқы саясатының
болашақтағы бағдары мен байланыстарының дамуына болжам жасалынды;
• Екі ел арасындағы экономикалық қарым-қатынас жайлы өз зерттеуін
Жүргізген авторлардың еңбектерін шынайылық принцип тұрғысынан заңдастырдық
және ғалымдар жариялаған еңбектің пайда болу уақытымен санастық;
• Егеменді еліміздің ғалымдарының зерттеулеріндегі Қазақстан және
Қытай арасындағы экономикалық ынтымақтастығы мәселесінің жазылу шамасына
өзімізше талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс арқылы
оқырмандар Қазақстан Республикасының Қытай Халық Республикасымен жүргізген
экономикалық байланысының қалыптасу тарихымен таныс бола алады. Яғни, оның
негізгі даму үрдісін объективті түрде бағалап, оны тереңінен танып білуге
м.мкіндік алады. Сонымен қатар, ҚР мен ҚХР арасындағы экономикалық
ынтымақтастығының негізгі бағыттары, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер
туралы мәлімет ала алады. аталған тақырыптағы зерттеу жұмысы кез-келген
оқырманға Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланысы жайында
толық әрі жүйелі көрініс қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық ұниверситеті Тәуелсіз Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып,
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері
диссертанттың 2 ғылыми мақаласында көпшілік назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі - 83 бет.
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының қалыптасу жолдары
1.1 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының қалыптасу кезеңдері
Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық байланысының
даму тарихы сан жылдарға созылған. Оның даму үрдісі саяси жағдайларға
тікелей тәуелді болды және түрлі өзгерістерге ұшырап отырды, себебі,
көршілес жатқан мемлекеттердің геосаяси жағдайы да, олардың әріптестік
орнатудағы қызығушылықтары да өзгеріп отырған.
Қазақстан ежелден Ұлы Жібек жолы тармағы жатқан Батыс пен Шығысты
жалғастырушы көпір іспеттес рөл атқарғаны белгілі, яғни Орта және Орталық
Азияның халықтары мен мемлекеттері арасындағы өзара айырбасты кеңейтуде
маңызды орын алды, кей жағдайда саяси шиеленістердің өршуі мен бәсеңдеуіне
де себепші болды. Ресейдің ішкі аудандарынан, Орта Азия мен Қазақстанның
шекаралық аудандарынан Қытай шекараларына дейін жететін көпестік керуендер
тек тауар айырбасының дамуына ғана емес, жергілікті халықтардың әдет-
ғұрыптарының бір-біріне әсер етуіне ықпал етті, Құлжа, Қашқар және Шығыс
Түркістанның басқа да мекендерінде орналасқан ресейлік факториялар Қытай
мен Қазақстанның шекаралас жатқан аймақтарының бір-бірімен тығыз байланысқа
түсуіне жағдай жасады, сауда келісімдерінің көбеюіне алып келді [1].
Қазақ хандары мен Қытайдың Цин династиясы билеушілерінің арасындағы
ең алғашқы ресми түрдегі саяси байланыс 1755 жылдың жазында болды. Ол
қазақтың орта жүз сұлтаны Абылай мен Цинь әскерінің басшылығы елшілік
дәрежеде байланыс орнатуымен белігілі. Дегенмен, 1755 жылдың күзінде Жоңғар
жеріндегі циндіктерге қарсы көтерілістің басталуы өзара тепе-теңдікті
бұзып, 1756 жылдың жаз айында цинь әскерінің қазақ жеріне шабуыл жасауына
алып келді. Жауға қарсы Абылай мен Әмірсананың біріккен күші жеңіліс
тауып, келесі жылдың басында цинь үкіметімен қайта келіссөз жүргізуге
мәжбүр болды. Нәтижесінде, олардың арасында және кейбір жекелеген қазақ
билеушілерінің арасында алдымен дипломатиялық, кейіннен сауда қатынасы
туралы келісім жасалды. Дегенмен, Қытайда үстем болып тұрған эгоцентризмге
байланысты қазақ хандары мен сұлтандары сол мезеттен бастап маньчжур
әулиетінің бодандары деп танылды және міндетті түрде дәстүрлі сый-сыяпат
жасауға тиесілі болды. Бұл тарихи шежіреде алым деп жазылып отырған [2].
XVIII ғасырдың екінші жартысында Шығыс Түркістанмен саудада қытайлық
көпестер үшін үйреншікті Семей және Бұқтырма бекіністері жұмыс жасады [3].
XVIII ғасырдың аяғында елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінде көпестік
үлкен рөл атқарған. Қытайдың солтүстігінде тұз саудасын басты шаруашылыққа
айналдарған шаньсийлік саудагерлердің монополиялық бірлестігі жұмыс
жасаған, сонымен қатар, олар Ресей, Монғолия, Түркістан және т.б. елдермен
сыртқы байланыс та орнатқан. Бұл бірлестіктің де қазақ саудагерлерімен
сауда қатынастарын жүзеге асырғаны белгілі.
Негізінен, архив мәліметтеріне сүйенсек, шекаралық кеден 1730 жылы
маусым айында бекітілген болатын. Ал 1868 жылы Ресейдің шығысында Каспий
теңізі арқылы оңтүстіктен солтүстікке Орал арқылы, Орынбор губерниясының
шығыс шекарасынан Звериноголовский заставасына дейін жалғасқан кедендік
желісі қызмет жасаған. Бұл жерден ол тікелей шыысқа бұрылып, Батыс
Сібірдің оңтүстік шекарасынан Семей мен Бұқтырма бекетіне дейін жалғасқан
[4].
Ал XVIII ғасырдың ортасынан бастап Ресейде патшалық үкіметтің
жойылуынан КСРО-ның құрылуына дейін Қазақстан мен Қытайдың шекаралық
аймақтарында сауда-экономикалық қатынасты дамыту үрдісі жалғасын тапты.
XIX ғасырдың басында пекин үкіметі қолға алған саясаты ресей көпестеріне
қытайлық көпестермен сауда қатынасын кеңейтуіне қиыншылықтар тудырып
отырған. Қытаймен байланысты ретке келтіру үшін Ресей үкіметі жіберген Ю.А.
Головкиннің елшілігі Қытай астанасына өткізілмей, Ұлан-Батордан кері
қайтуына мәжбүр болды. Дегенмен, екі ел үшін керуен саудасынан түсетін
негізгі табыс Қазақстан территориясы арқылы өтетін экономикалық
байланыстардың дамуына жол берді. XIX ғасырдың басында сауда қатынастарының
дамуында Бұқтырма, Кереку, Өскемен ьекіністері мен Семей және Петропавл
қалаларының маңызы зор болды, бұлар Шығыспен байланыс жасаудың экономикалық
орталығына айналды десе де болады. қытайдың шекаралық аудандарына керуендік
тауар тасымалы ешқандай шығынды талап етпеді. Цинь үкіметімен экономикалық
қатынастардың тұрақты дамуына қазақ сұлтандары мен билері негізгі орынды
алды. Ресей үкіметі билігін мойындай отырып, олар көптеген жеңілдіктерге
қол жеткізген кейбір қазақ сұлтандары сібір шекаралық комиссиясының
қолдауына сүйеніп, керуен саудасының жандануына ықпал етті.
Ресей қазақтар мен ортаазиялық көпестердің делдалдығымен Шыңжаң базарлары
мен жәрмеңкелеріне дайын өндірістік тауарлары мен жекелеген мата түрлерін
шығарып отырған. Ресейдегі жеңіл өнеркәсіптің дамуы және металдан жасалған
тұтыну тауарларыкөбеюі оның өсуіне ықпал етті. Шекаралық аймақтарда
мекендейтін қазақтар ол заттарды мал және одан алынатын шикізаттарға
айырбастау арқылы қол жеткізген.
Қазақстан тек Шығыс Түркістанмен ғана сауда жасамады, ол Ресей және Батыс
Қытай қалалары арасындағы саудада делдал рөлін атқарды. Қазақстан арқылы
Ресей империясы үшін бұрындары тұрақты экономикалық байланыс жасауға мүмкін
болмаған Тибетпен, Кашмирмен және Солтүстік Үндістанмен байланыс жасауға
жол ашылды. Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ ақсүйектері арасындағы
араздықтар, керуендердің тоналуы сияқты саяси жағдайдың күрделенуіне
қарамастан, Қазақстанның алыс шетелдермен сауда-экономикалық қатынасы өз
дамуын өткерді. Қазақ даласының Цинь империясы иеліктері мен қалаларына
жақын орналасуы Хиуа, Бұхара, Қоқан, Ташкент және Сібір орталықтарынан
керуендер жіберуін жеңілдетті. Сауда саласында Шыңжаң үкіметімен жақсы әрі
тұрақты қарым-қатынас орнатып үлгерген қазақ сұлтандары мен билері
қызметінің маңызы ерекше болды. Ресей территориясы құрамына енген
Ауғанстан, Түркия және Кавказ үшін Қазақстанды Қытаймен сауда жасауда
орталық пункті деп белгілеуі бекер емес: Шығыс Түркістанда мекендейтін
қазақтар мұндай саудаға қолайлы жағдай жасады. Қазақ жері арқылы Шыңжаңмен
сауда байланысын орнатуға ерекше көңіл бөлген Ресей қазына толтырудың
маңызды көзін қолына алды. XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап қазақстандық
қалалардын өтетін керуендер үшін кедендік төлемдер күрт көбейіп, оның
уақытылы қазына өткізілуін жіті қадағалау қолға алынды. Төлем төлеуден бас
тартып, бекітілген керуен жолдарынан қашып жүрген керуендердің ресей
заңдарына сәйкес мүліктері тәркіленіп отырды.
Қазақстан мен Шығыс Түркістанның территориялық жақындығы мен халықтарының
тарихи байланысының арқасында аймақта ертеден шекаралық сауда қатынасы
дамыған. Мұндай сауданың дамуына Ресей империясының экономикалық саясаты да
өз септігін тигізді, себебі, 1812 жылғы Ұлы Отан соғысының салдарына
байланысты орын алған өзінің халықаралық жағдайының күрделілігіне
қарамастан әдеттегідей Батыс Қытаймен керуен саудасын дамытуға ереше мән
берді [5].
Қазақстанның Батыс Қытаймен дәстүрлі сауда-экономикалық байланысы
Шыңжаңдағы мұсылман халықтарының Цинь үкіметіне қарсы шығуына байланысты
күрделі өзгерістерді өткерді. 60-70-ші жылдары Шығыс Түркістанда орын алған
жағдайлар осы аймақтағы халықаралық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді,
бұл өз кезегінде, орыс-ағылшын, орыс-қытай қатынастарында қиындықтар
тудырып, Қазақстан мен Қырғызстанның шекаралық аймақтарында жүзеге
асырылатын керуендік сауданың жағдайына кері әсер етті. Ал экономикалық
байланыстың дамуындағы шекаралық қалалардың маңызы кеңес тарихнамасында
бірнеше рет бағаланған 1881 жылғы Петербор келісімінің қабылдануымен ерекше
өскен болатын.
Петербор келісімінің шарттарына сәйкес Ресей шекаралық пунктілерде және
Шыңжаң мен Монғолия территорияларында да саудамен айналысуға құқылы болды.
ондағы барлық негізгі қалаларда орыс елшіліктері мен орыс сауда
факториялары орналастырылды.
Қазақстанның Цинь укіметімен экономикалық қатынастарын кеңейтуі оның
батыс елдерімен сауда жасауға мүмкіндіктің пайда болуымен өзара келісілген.
Жоғары сапалы қазақстандық бидай батыс еуропалық елдерге табысты түрде
экспортталып отырды, себебі, құжаттардың өзі көрсеткендей, сол кезеңдерде
ол аймақтарда бидайға деген сұраныс едәуір көп болған.
Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың даму
тарихы енді КСРО-ның Цинь империясы, Республикалық Қытаймен және ҚХР-мен
экономикалық байланысы тарихы аясында өрбиді, себебі, Қазақстан енді
Қытаймен егеменді серіктес ретінде емес, әкімшілік-территориялық құрылым
ретінде байланыс орнатты. Азамат соғысы кезінде Орта Азияда және онда кеңес
органдарының орнауы тұсында ортаазиялық аймақтардың Шыңжаң ауданымен сауда
қатынасы тұрақты әрі қалыпты жағдайда дамыды, тауарлар әдеттегідей ешбір
кедендік бақылаусыз кіргізіліп, шығарылып отырды, бұл, әрине, шекаралық
органдардың аталған жүктерді ұстап қалуы мен қақтығыстардың орын алуын
итермеледі. 1918 жылы желтоқсан айының басында Шыңжаң ауданының Қашқар
округінің әскери қолбасшысы генерал Ма Бу-фан Түркістанға ерекше
нұсқауымен сауда және қаржы мәселелерін ретке келтіру және бұрғылау
машиналары мен трубаларды сатып алу үшін арнайы шенеунік Хань Шоуды
жіберген. Хань Шоудың келуіне байланысты Түркістан Кеңестік Автономиялы
Республикасының үкіметі 1918 жылы 15 желтоқсанда Қытайдан келген
тауарлардың арнайы кеңес коммерциялық агенттері берген куәліктеріне сәйкес
еш кедергісіз өтулеріне рұқсат беру туралы шешім шығарады.
Дегенмен, XX ғасырдың басында Қытайда орын алған ішкі саяси тұрақсыздық
пен ішкі жанжалдар империяның тек өз ұстанымдарына ғана әсер етіп қоймады,
оның экономикасына, оның ішінде, сауда байланыстарына кері әсерін тигізді.
Осылайша, модернизациялық үрдіс республикалық режимді орнатуды мақсат еткен
революциялық үкіметтердің пайда болуымен сипатталды. 1912 жылы 12 ақпанның
өзінде жас император Пу И тақтан бас тартып, Ұлттық Партия (Гоминьдан)
диктатурасын орнатады.
Әрине, мұндай жағдайда, шекаралық сауда қатынасын дамыту туралы сөз
қозғаудың өзі орынсыз саналды.
1920 жылы 27 мамырда Құлжада Кеңестік Ресей мен Қытай арасындағы
Түркістан-Шыңжаң шекарасындағы сауда қатынастарының және орыс қашқындары
мен казактардың кері қайтуының шарттарын анықтаған қаулы қабылданады. Бұл
құжатқа сәйкес Құлжада Кеңес Одағы агенттігі құрылады, ал Верныйда Іле
билігі агенттігі құрылды. Іле қаулысы Шығыс елдері үшін өте маңызды саяси-
құқықтық негізге ие болды.
XX ғасырдың екінші жартысында кеңес-қытайлық қатынаста біршама салқындық
байқала бастады. Бұл тек саудағ ғана емес, саяси қатынастың да тоқтатылуына
алып келді.
1949 жылдың шілде айында Қытайдың гоминьдандық биліктен толық азат
етілуі қарсаңында Кеңес Одағына И.В. Сталинмен 5 рет кездескен Лю Шаоци
басқарған делегация келеді [6]. Үшінші кездесуінде Қытай үкіметі Кеңес
Одағы үкіметіне Қытай Халық Республикасының жариялануы мен орталық
үкіметтің құрылуы 1950 жылдың 1 қаңтарына жоспарланғаны туралы хабардар
етеді. Қытай өкілдерін тыңдаған И.В. Сталин Қытайға өзінің ішкі істеріне
сырттан ешкім араласпауын қамтамасыз ету үшін тез арада орталық үкіметтің
құрылуын жеделдету қажеттігін айтады. Қытайға келе салысымен Лю Шаоци
Сталиннің сөздерін Мао Цзедун мен Орталық Комитетке жеткізгеннен соң,
жедел түрде ҚХР-дың құрылуы туралы 1949 жылдың 1 қазанында жариялау туралы
шешім шығарылады. Сөйтіп, Орталық халық үкіметі құрылады. Сол күні
Мәскеуден Пекинге КСРО-ның ҚХР-мен дипломатиялық байланысы 1949 жылдың 3
қазанында орнатқандығы туралы хабарланған үкіметтік жеделхат келіп түседі.
Осындай байланыстың орнатылуы нәтижесінде, осы құжаттар негізінде
Қазақстанның Қытаймен экономикалық байланысы жүзеге асырылады.
70-ші жылдардың соңында ҚХР-на жаңа үкіметтің келуі әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалардың жүзеге асырылуымен ерекшеленді,
Қытайдың сыртқы саяси және сыртқы экономикалық доктринасы өзгере бастады.
Ал 80-ші жылдардан бастап Қытай үкіметі мәдени-экономикалық және саяси
сұрақтарға қатысты әріптестікті жандандыруға дайын екендігін мәлімдеген.
1983 жылы шекаралық сауда қалпына келтіріледі, бірақ әлі ҚХР солтүстік-
шығыс аймағы мен Таяу Шығыс шеңберінде ғана мүмкін болды. 1986 жылы
қаңтарда ҚХР Мемлекеттік Кеңесі Кеңес одағы тарапынан Қазақ ССР-нің
міндетті түрде қатысуы талап етілген КСРО мен ҚХР ШҰАА арасында сауда
қатынастарын қалпына келтіру туралы шешім шығарылады.
Ал Қытай Халық Республикасы мен Қазақ Республикасы арасындағы алғашқы
ресми қатынастар XX ғ. 80-ші жылдардың ортасына қарай орнатылған болатын.
1985 жылы қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Л. Толкунов КСРО-ның
парламенттік делегациясын басқарып, ҚХР-на ресми сапарын жасады. КСРО-ның
делегациясы құрамына Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Н. Назарбаев
та кірді. Бұл сапар – КСРО мен ҚХР үкіметтерінің арасындағы ұзақ жылдарға
созылған шиеленіскен қарым-қатынастарынан кейінгі болып отырған алғашқы
сапары болып табылады. Екі жақты жүргізілген келіссөздер барысында Н.
Назарбаев делегацияның басты тұлғасы ретінде танылды және ҚХР басшыларының
назарын өзіне аударта білді.
Н. Назарбаев ҚХР басшылығына Қазақстанның Қытаймен өзара дербес тату
көршілік қарым-қатынастарды, олардың ішінде, ең алдымен, экономика және
саясат салаларында тығыз байланыстарды орнатуға мүдделі екендігін білдірген
болатын. Әрине, Қазақстан тарапының мұндай әрекеттері Пекиннің назарынан
тыс қалмай, олардың тарапынан үлкен қолдау тапты. Қытай үкіметі
Қазақстанның әлі де болса Кеңес Одағының құрамдас бөлігі болып
табылатындығына қарамастан, онымен дипломатиялық қатынастарды орнатуға өз
әзірлігін білдірді.
Ал 1991 жылғы шілде айында Н. Назарбаев Қазақ КСР-нің Президенті
ретінде Қытайға алғашқы сапарын жасайды. Тарихта бұл сапар болашақтағы
Қазақстан-Қытай қатынастарының орнатылуына үлкен үлесін тигізді деп
есептеуге болады. Екі мемлекет арасында жүргізілген келіссөздердің
барысында маңызды құжатқа – Қазақ КСР мен ҚХР-ның арасындағы
ынтымақтастықтың даму принциптері мен негізгі бағыттары туралы Келісімге
қол қойылды. Келісім бойынша байланыс Қазақ КСР мен Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр
Автономиялық Ауданы арасында орнатылды, екі жақты тауарлардың, қызметтердің
және капиталдардың алмасуына барынша жағдай жасалатыны және экономика
саласындағы ынтымақтастықты нығайту келісілді.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Заң қабылданып, Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялаған болатын. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
дүниежүзінің ондаған елдері мойындады. Оның ішінде: Қытай, Түркия, АҚШ,
Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. мемлекеттер [7].
Халықаралық қатынастарда тәуелсіз Қазақстан Республикасын
дипломатиялық тұрғыдан танығаннан кейін, енді елдің алдында сыртқы
саясаттың басым бағыттарын анықтау міндеті тұрды. Қазақстан Республикасы
қандай сыртқы саяси бағытты ұстанады деген мәселе көптеген көрші
мемлекеттерді, әсіресе, Қытайды алаңдатты.
Қазақстан Республикасы халықаралық бағытта төмендегі сыртқы саясат
принциптерін ұстанатындығын жариялады:
• Бейбітшілікті сақтау;
• Соғыстан немесе соғыс күштерімен қауіп төндіруден бас тарту;
• Қалыптасқан шекараларды бұзбау, басқа мемлекеттердің ішкі
істеріне істеріне араласпау [8].
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының басты бағыттарының бірі
ретінде - өзінің мәңгі және тұрақты шығыс көршісі – ұлы Қытай Халық
Республикасымен терезесі тең дәрежедегі байланыстарын дамытуды мақсат етіп
қойды. Арадағы байланыстарға текетірестік және өзара күдік келтіру
Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделеріне қайшы келген болар еді.
Бұл жөнінде ҚР Президенті Н. Назарбаев: ашық теңізге тікелей шығу
мүмкіндігінің болмауы, коммуникативтік құралдардан қашық болуы
республиканың халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатты.
Сондықтан шекаралас мемлекеттермен, соның ішінде, біз үшін Қытаймен толық
сенімділік принциптеріне сай өзара пайдалы достық қарым-қатынас орнатудың
айрықша маңызы бар - деп айтқан [9].
2. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасымен қатынасы белгілі
бір мағынада айтқанда тарихи дәстүрдің жаңа сипаттағы жалғасы, қазақ
хандығы мен Қытай арасындағы тікелей байланыс кезеңінен басталған.
Ал Кеңес Үкіметінің кезінде Қазақстан мен Қытайдың ресми түрдегі
қарым-қатынастары орнаған. 1990 жылы 23 қарашада ҚХР ШҰАА және Қазақ ССР
Басқарушылары мәдени бірлестік, ғылыми техникалық және экономикалық даму
жайлы келісімге өзара қол қойған. Екі ел өз жауапкершілігіне заң,
экономикалық, қаржылық және коммерциялық жағынан жағдай жасауды алған,
сонымен қатар, тауарларды аудару ондағы қызмет пен екеуінің арасындағы
капиталға, өндіріс аймағындағы бірлестікті нығайтуға, транспорт, байланыс,
энергия көздері, ауыл шаруашылық және туризмге, және де екеуаралық пен
көпаралық жобаларды демеуге барынша жағдай жасады. 1991 жылы 16 шілдеде
Қазақ ССР-ның Президенті Н.А.Назарбаев Үрімші қаласындағы сапарында
негізгі бірлесіп даму бағыттары мен принциптері жайлы Келісімге Қазақ ССР
және ҚХР-нің Синьцзян Ұйғыр автономды районы қол қойды. Келісім бойынша,
екі жақ өзара көрші болғандықтан аса берік сеніммен ара қатынастарын
қалыптастыруға, тауарлардың орын ауыстыруына қолайлы жағдай жасауға, қызмет
капиталдарға, экономика саласындағы бірлестікті нығайтуды ескерген. Екі жақ
та мәлімет және тәжірибе алмасумен, жиі жиі әртүрлі сала бойынша
консультация ұйымдастырумен, және Қазақстан мен Синьцзянның потенциалдарын
толық қолдану үшін байланыс деңгейін дамыту туралы мәселелерді қарастырды.
Сонымен қатар, шекаралық облыстарды, аудандарда, райондар мен бөлімшелерді
және де Қазақстан мен ҚХР кәсіпорындарына көңіл бөлуге керекті шаралар
мақұлданды, екі ел арасындағы міндеттері де міндеттелген.
КСРО-нің құлдырауынан кейін және жаңа тәуелсіз мемлекеттің құрылуына
байланысты Қытай мен Қазақстанның өзара жан жақты байланыстарының жаңа
даму кезеңі басталды. Аз ғана тарихи кезеңде, бірлесе әрекет ету
нәтижесінде қытайлы кеңестіктен қытайлы қазақстандық қатынастар жеңісті
әрі тұрақты жүзеге асты. Достық, жақсы көршілік байланыстар және өзара
тиімді бірлестіктер екі ел арасында үздіксіз дамуда. Қазақстан мен Қытай
арасындағы саяси қатынастар да жүргізіледі, сонымен қоса, жоғары дәрежеде
кездесулер өткізіледі. ҚХР-нің өкілі Цзян Цзэмин ҚР екі рет сапар шекті (
1996 жылы және 1998 жылы), ал, ҚР Президенті Н.А. Назарбаев Қытайға
төрт рет ресми сапар шекті. Жалпы негізде 2000 жылы соңына таман ҚР мен
ҚХР арасында 80-ге жуық Үкіметаралық және ведомство аралық келісімдерге
қол қойылған, ондағы негізгі құжат ретінде 1995 жылы ҚР мен КХР-дің негізгі
достық қарым қатынастың декларациясы болып табылады, онда, экономика
жағынан барынша белсенді қадамдар жасауға , шешім қабылдауға, оны шығара
білуге, негізгі принциптерге, яғни, бейбіт байланысқа, шешілген түрде және
ауытқусыз қабылданған қатынастарды сақтауға, дамытуға, екі Ел арасындағы
достықты жалғастырып, нығайтып және сенімді түрде қолдауға, туындаған әрбір
мәселені келісім бойынша әділ әрі нақты түрде екі жақты бірдей
қанағаттандырарлықтай етіп орындау болып табылады.
Екі жақты қарым-қатынастың тиімді дамуында 1996 жылғы 5 шілдеде қол
қойылған Біріккен Декларация және де Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы
туралы Келісім, ҚР мен ҚХР арасындағы шекара мәселесінің толыққанды
шешілгендігі туралы Коммюникенің алар орны ерекше. ҚР мен ҚХР басшылары екі
елдің шекара мәселелері 1994 жылы 26 сәуірдегі Қазақстан-Қытай мемлекеттік
шекарасы туралы және 1997 жылғы 24 қыркүйектегі ҚР мен ҚХР арасындағы
мемлекеттік шекара туралы қосымша Келісім, сонымен қатар, 1994 жылғы 4
шілдедегі ҚР мен ҚХР арасындағы Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы
Келісімдерге сәйкес толығымен ретке келтірілгендігін мақтанышпен жеткізген
болатын. Бұл екі жақты қарым-қатынастың тарихи маңызы бар айтулы мәнге ие
екендігі сөзсіз. Бұл тек екі жақты достық әрі бейбіт түрдегі қарым-
қатынастың тиімді өрбуіне ғана емес, осы аймақтағы бейбітшілік пен
тұрақтылықты сақтауға жағдай жасайды.
Осылайша, ҚР мен ҚХР арасындағы дипломатиялық байланыс 1992 жылы 3
қаңтарда орын алды. Дипломатиялық байланыс туралы біріккен коммюнткеде
былай делінген: Қазақстан Республикасы мен қытай Халық Республикасының
Үкіметтері арасында екі елдің қызығушылықтары мен мүдделеріне сәйкес 1992
жылы 3 қаңтарда елшілер деңгейінде дипломатиялық байланыс орнату туралы
келісімге келдік. Дипломатиялық байланыс орнатылғаннан кейінгі жылдары
Қазақстан мен Қытай осы мақсатта дипломатиялық байланыстың келісімдік-
құқықтық негізін қалыптастыруда маңызы жоғары түрлі сұрақтар мен
мәселелерді қамтыған өте жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздерді жиі-
жиі ұйымдастыруға тырысты.
Екі елдің үкіметі достық пен әріптестік байланысты өзара түсіністік
әрі территориялық тұтастықты сақтау, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау,
теңдік және өзара тиімділік, сонымен қатар, бейбіт өмір сүру сияқты
принциптерді ұстану арқылы дамытуға келіскен болатын. ҚР Үкіметі Қытай
Халық Республикасы Үкіметін Қытай Үкіметінің жалғыз заңды Үкіметі деп
танитындығын, ал Тайвань Қытай территориясының ажырамас бөлігі екендігін
мойындап отыр. Қазақстан Үкіметі Тайваньмен қандай да болсын формада ресми
байланыс орнатпайтығын растап отыр [10]. Тайваньмен ресми байланыс
орнатпау Қытай Халық Республикасы Үкіметінің барлық елдерге қатысты талабы,
бірақ ҚХР Үкіметі Қазақстанның Үкіметтік емес сауда-экономикалық байланыс
орнатуына еш қарсылық білдіре қоймады. 1992 жылы екі ел территориясында
сауда өкілдіктері ашыла бастады, 28 ақпанда сыртқы экономикалық, сауда,
ғылыми және техникалық қарым-қатынас Комитетін құру туралы Үкіметаралық
Келісімге қол қойылды, сонымен қатар, екі елдің Үкіметі 5 жылға
жоспарланған Сауда-экономикалық Келісімді қабылдады. 1992 жылы ақпанда ҚХР
Алматы қаласында өзінің елшілігін ашты, ал осы жылдың желтоқсанында Пекин
қаласында ҚР елшілігін салтанатты ашылу кеші өтті. Екі жақты байланыстың
тиімді дамуында 1992 жылы ақпанда премьер-министр С. Терещенконың
басшылығмен Қазақстан үкіметтік делегациясының Қытайға сапары маңызды орын
алды десе де болады. Бұл сапар өте жоғары деңгейдегі келесі кездесулердің
бастамасына айналғаны белгілі.
1992 жылы дипломатиялық байланыс орнатқаннан соң екі жақты келісімнің
құқықтық негізін қалыптастыру мақсатында Қазақстан мен Қытай нақты
дипломатиялық әрекетке көшуді жөн көрді. 1992 жылы Қазақстан мне Қытай
бірнеше құжатқа қол қойды, атап айтсақ, сауда-экономикалық және ғылыми-
техникалық үкіметаралық комиссия құру туралы Келісім; екі ел арасында
қызмет бабымен сапар шегетін азаматтарға қандай да болмасын көлік түріне
қарамастан еркін жүруіне мүмкіндік беретін визасыз жол режимі туралы
Келісім; мемлекеттік шекарадан өту бекеттерін ашу туралы Келісім [11]. Ең
алғашқы өте жоғары саяси деңгейдегі кездесулердің ұйымдастырылуы сауда-
эконромикалық қатынастың дамуына жол ашты. Өзара тиімді әрі пайдалы қарым-
қатынас салалары іздестірле басталды. Шекараға жақын аймақтағы тұрғындарға
өте үлкен мүмкіндіктер берілді, себебі, олар Қытайдың аумағында, яғни ішкі
экономикалық қызметтерінде әрекет ету құқығы берілді. Сөйтіп, 90-шы
жылдардың басында-ақ Қазақстан Қытайдың Орталық Азия аймағындағы негізгі
әріптесіне айналуына мүмкіндік берді.
Екі ел арасында қол қойылған құжаттардың ішінен екі ел азаматтарының
қызмет бабына байланысты паспорт түріне қарамастан визасыз жол жүруіне
мүмкіндік беретін Келісімді ерекше атап өту қажет. Бұл келісім сауда
байланысының дамуына жол ашты, соның ішінде, шекаралық сауда мен шоп-
туризм. Бірақ, бақылаусыз Қазақстан территориясына қытай азаматтарының
көптеп өтуі криминалдық жағдайдың өршуіне алып келіп, бұл өз кезегінде
халықтың Қазақстанның қытайлануы сияқты үрейін тудырды. Осыған байланысты
1993 жылы тек қызметтік және дипломатиялық паспорт иелеріне ғана визасыз
жол жүру мүмкіндігін қарастыратын жаңа келісімдер қабылданды. 1992 жылы
тамыз айында пекмн қаласына сыртқы істер министрі Т. Сүлейменовтың сапары
болды, сапар барысында түрлі сала бойынша қарым-қатынасты дамытуға
бағытталған бірнеше құжатқа қол қойылған болатын, атап айтсақ: мәдениет,
білім беру, ғылыми білім, денсаулық, баспа ісі, радио, телевизия саласы мен
кинематография саласы бойынша қарым-қатынасты дамыту мен мамандарды
тәжірбие жинақтауына мүмкіндік беретін Мәдени байланыс туралы Келісім. Онда
оқытушылар мен ғалымдар және түрлі сала мамандарын өзара алмастыру,
кітапхана мен мұражай ісі бойынша байланыс орнату мәселелері қарастырылған.
Білім беру ісі бойынша байланыс Келісімі Қазақстан мен Қытайдың қанша
студенті, аспиранты мен басқа да мамандардың алмасып білім алуына мүмкіндік
беретін шарттарын қамтыған болатын. Сонымен қатар, консульдық Келісімге
қол қойылған болатын, ол ҚХР-дағы біздің жерлестеріміз бен Қазақстандағы
қытай азаматтарының қызығушылығын қорғауда маңызды болып отыр.
1992 жылы тамызда қол қойылған тағы бір маңызды құжаттардың бірі –
1994 жылы 18 тамызда күшіне енген өзара инвестицияны қорғау және қолдау
туралы Келісім. Екі жақ өзара инвестицияның шарттары, принциптері мен
берілу тәртібі және де орын алған даулы сұрақтарды шешу жолдары туралы
келісті. Мемлекеттеік шекарадан өту пунктерінің ашылуы туралы Келісімге
сәйкес өту пунктеріне халықаралық дәрежедегі Хоргос (Қазақстан) –
Хоргос (Қытай), Достық (Қазақстан) – Алашанькоу (Қытай), Бахты
(Қазақстан) – Покиту (Қытай) атаулары берілді, бұл азаматтардың,
транспорт түрлерінің және үшінші ел жүк мәшинелерінің өтуіне мүмкіндік
берді. Қазақстан-Қытай байлансындағы тағы бір маңызды қадам 1993 жылғы
қазандағы ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қытайға ресми сапары болды. Осы
кезден бастап ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев пен ҚХР басшысы Цзян Цземиннің
келіссөздері басталды.келіссөз барысында ҚР мен ҚХР арасында достық қарым-
қатынасқа негізделген Біріккен Декларацияны қабылдауға басты назар
аударылды. Тарихи маңызы бар бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ
УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Қазақстан Республикасының тарихы кафедрасы
Магистрлік диссертация
Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысы (1991-2009 жж.)
Тарих – 6N0203
Орындаған 2 курс магистранты _____________________Момунтаева Л.Б.
Ғылыми жетекші,
т.ғ.д., профессор _____________________Алтаев
А.Ш.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
т.ғ.д., профессор _____________________Алтаев
А.Ш.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының экономикалық
байланысының қалыптасу жолдары
1. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу кезеңдері
1.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
II. Екі жақты экономикалық қатынасының негізгі бағыттары және олардың
даму үрдісі
2.1 Өзара экономикалық қарым-қатынастағы энергетика саласы және
ондағы қиындық тудырған мәселелер
2.2 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы сауданың дамуы
2.3 Көлік және коммуникация саласы бойынша әріптестік
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ –Америка Құрама Штаттары
АТА – Азиялық-Тынық мұхиттық аймақ
БҰҰ (ООН) – Біріккен Ұлттар Ұйымы
БРИК – Бразилия, Ресей, Үндістан және Қытай елдері
БХӨЖ (ВСНП) – Бүкілқытайлық халық өкілдер жиналысы
ЕЭА – Еркін экономикалық аймақ
КҚК (КТК) – Каспий Құбыр Консорциумы
ҚКП – Қытай Коммунистік Партиясы
ҚҰМК (КННК) – Қытайдың Ұлттық Мұнай компаниясы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
ІЖӨ – ішкі жалпы өнім
ШҰАА – Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданы
ШЫҰ – Шанхай ынтымақтастық ұйымы
CNODC – Қытай Ұлттық Мұнайгаз Корпорациясы
CNOOC – Қытайдың мұнай және химия корпорациясы
CNPC – Қытай Ұлттық Мұнай Корпорациясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғаннан кейін тарихи тамыры терең әрі
көршілес жатқан Қытай Халық Республикасымен экономикалық байланысының
қалыптасуы мен оның негізгі бағыттарының даму үрдісін тарихи тұрғыда
зерттеуге арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік
державалар арасында шаңырақ көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін
Қазақстан осы екі елмен ерекше саясат жүргізу керек. Тарих Абылай ханнан
кейін араға үш жүз салып қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру
мүмкіндігін берді. XX ғасырдың аяқ шені, дәлірек айтсақ, 1990-шы жылдар
жетпіс жыл бойы социалистік тәртіп орнатып келген Кеңес Одағының құрамында
болған Қазақстан үшін тарихи бетбұрысты кезең болды. Кеңес Одағы
ыдырағаннан кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекет халықаралық
қатынастардың субъектісі ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы
әлеммен, шет елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату
мүмкіндігіне ие болды. Ол Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы Қауіпсіздік
және Ынтымақтастық Ұйымы секілді беделді халықаралық ұйымдарға мүше болып,
алыс-жақын шет мемлекеттермен ресми байланыстар орнатып, сан-саладағы
ынтымақтастықты дамыта бастады. Қазақстан Республикасының жаңаща дамуы
қарсаңында бұл өңірге қатысты әлемнің алпауыт мемлекеттерінің
қызығушылығының артқанын байқаймыз. Қазақстанның стратегиялық маңызды
өңірге айналуы оның геосаяси және геоэкономикалық жағдайымен түсіндіріледі.
Біріншіден, Қазақстан шығыс пен батысты, оңтүстік пен солтүстікті
байланыстыратын маңызды жол тораптарының тоғысатын жерінде орналасқан
болса, екіншіден, табиғи ресурстарға, шикізат қорына өте бай болып келеді.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан әлемнің ірі державалары ғана емес,
сондай-ақ орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен
ойынның сахнасына айналды. Егер XIX ғ. – XX ғ. басында негізгі ойыншылар
Ресей және Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай,
Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар, еуропалық
мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады. 1990-шы жылдары аталмыш
мемлекеттердің Қазақстанға қатысты саясатында экономикалық мүдде басым
тұрды. Кейінірек геосаяси жағдайдың өзгеруіне байланысты аймақтағы
ойыншылардың, оның ішінде АҚШ-тың саяси белсенділігінің артқанын байқауға
болады. Әсіресе, 2001 жылы 11 қыркүйек оқиғаларынан кейін АҚШ-тың аймақтағы
әскери-саяси ықпалы күшейе түсті. Бұл жағдай өз кезегінде Қытай мен Ресейді
алаңдатты. Сөйтіп олар бірлесіп ынтымақтаса отырып, АҚШ-тың аймақтағы
белсенуіне тосқауыл қоюға тырысып бақты. Қазақстанның жалпы ахуалының
қалыптасуы мен бағытталуы ең бірінші кезекте Ресеймен және Қытаймен
айқындалады. Сондықтан да Қазақстан үшін солтүстіктегі және шығыстағы
көршілер – Ресеймен және Қытаймен байланыстарды дамытып, нығайту алғашқы
мақсаттардың бірі болып табылады. Әлемнің осы екі ірі державасы
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басымдықтардың қатарына кіреді. 2006
жылдың наурызындағы Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың халыққа Жолдауында
осы екі мемлекетпен ынтымақтастықты дамытуға ерекше назар аударылған.
Сондықтан Қазақстанның геосаяси жағдайы, тікелей Қытаймен шекаралас
болуының өзі тақырыптың өзектілігін айқындайды. Қазақ елінің тәуелсіздік
алғаннан кейінгі жаңа кезеңдегі халықаралық қатынастар жүйесіне өзіне
тиесілі орынды иеленуде әлем елдерімен, әсіресе көршілес Қытаймен және
Ресеймен байланыстары зерт теудің өзектілігін айқындайды.
Әлемде 97 халықаралық ұйым болса, Қазақстан олардың 64-не мүше.
Қазақстанның өзін қазіргі таңда 117 мемлекет мойындаған, жүзден аса
мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылған, 40-қа жуық
мемлекетте Қазақстанның елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істейді, ал
Қазақстанда шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың 56 дипломатиялық
өкілдіктері қызмет жасайды.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай – ұлы мемлекет. Аспан асты
елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының
нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Қытайдың жалпы ішкі өнімінің жылдық орташа өсімі 9,4 %
құрап, 2003 жылы 1 трлн. 400 млрд. АҚШ долларды көрсеткен. Белгілі
американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің Қытайдың әлеуеті жөніндегі
сөзін келтірсек: Барлық ұлы және әлеуеті зор мемлекеттердің ішінде Қытай
алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен,
Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей – сүрініп
келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса,
экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл сайынғы қарқынын сақтап, өте
күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да мықты әскери күшке ие бола
отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда қатысты жоғары өсімді көрсетіп
отыр. Американдық саясаткер Збигнев Бжезинский өзінің Великая шахматная
доска атты кітабында 20-шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік
геосаяси жағдайға баға бере отырып, Қытайды әлемдік емес, аймақтық держава
деп атайды. Автор қандай қолайлы жағдайда дамығанның өзінде объективті
себептер Қытайды 2020 жылға қарай әлемдік мемлекетке айналдыруға қол
жеткіздіре алмайтынын айта келе, былайша қорытынды жасайды: Қытай қазірдің
өзінде құрлықтағы геосаяси тұрғыдан алғанда ең ықпалы күшті мемлекет болып
табылады. Оның әскери және экономикалық қуаты көршілес елдермен,
Үндістаннан басқа, ешқандай салыстыруға келмейді. Сондықтан өз тарихының,
географиясының және экономикасының талаптарына сәйкес Қытай аймақтағы өз
ықпалын нығайта түсері хақ.
Ежелгі Ұлы Жібек жолының гүлдену шағынан бастап Қазақстан жері Қытай
үшін өте маңызды өңір болған. Осы Жібек жолы арқылы Қытай елі батыспен
сауда қатынастарын дамытқан, яғни аймақ Қытайды Еуропамен жалғастырушы,
байланыстырушы көпір болды десе де болады. Ал бүгінгі ғаламдасу заманында
да аймақтың Қытай елі үшін маңызы одан сайын арта түсті. Өйткені, бүгінгі
таңда, интеграциялық процестердің жандануы сыртқы саясатта
көптармақтылықты, барлық мемлекеттермен тығыз байланыстар орнатуды ұстануды
қажет етеді. Қытай Халық Республикасының әлемдік саясатта, әлемдік
экономикалық қатынастар жүйесіндегі жетекшілік рөлінің артуы бұл елдің
сыртқы саясатын зерттеудің маңыздылығын және қажеттілігін айқындайды.
Сондықтан Қытай сыртқы саясатының негізгі принциптері мен ұстанымдарын
анықтау, әсіресе, оның қазақ еліне қатысты ұстанған сыртқы саясатына талдау
жасау өте қажет. Сол себепті Қытайдың Қазақстандағы стратегиялық мақсаттары
мен мүдделерін айқындаудың маңыздылығы зерттеудің өзектілігін арттырады.
Қытайдың Қазақстандағы сыртқы саясатындағы негізгі салалар ретінде сауда-
экономикалық және саяси ынтымақтастықты атауға болады. Аталған мәселелерге
ғылыми тұрғыда баға беру, талдау және сараптау тарих ғылымы үшін өте
маңызды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық
Республикасы арасындағы экономикалық ынтымақтастығының бағыттары, олардың
даму үрдісі мен деңгейіне талдау жасау.
Зерттеу жұмысының пәні. 1991-2009 жж. аралығында Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатындағы Қытай Халық Республикасының алатын
орны, өзара экономикалық бағыттағы ынтымақтасығының қалыптасуы мен даму
деңгейі.
Диссертациялық зерттеу жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасы мен
Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық байланыстың негізгі
бағыттарын жүйелі әрі кешенді түрде зерттей отырып, тарихи тұрғыда талдау
жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатына сәйкес мынадай міндеттер түйінделеді:
• Қазақстан Республикасы мен қытай Халық Республикасы арасындағы
экономикалық байланыстың қалыптасу жолының кезеңдерін анықтау;
• Екі жақты экономикалық байланыстың негізгі бағыттарын айқындау;
• ҚР мен ҚХР арасындағы мұнай және газ саласындағы мәселелерді
сараптау;
• ҚР мен ҚХР әріптестігіндегі сауданың орнын анықтап, даму деңгейіне
баға беру;
• Қазақстан – Қытай қатынасындағы көлік және коммуникация
саласының маңыздылығын ашып көрсету;
• Екі мемлекеттің өзара инвестициялық саясатын талдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алған жылынан бастап, яғни 1991 жылдан 2009 жылға дейінгі
аралықты қамтиды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тақырыпқа қатысты деректерді үлкен
үш топқа бөліп қарасытруға болады.
Бірінші топқа заңдық-құқықтық негіздегі, мемлекеттік маңызы бар
құжаттар жатады. Оның ішінде дипломатиялық құжаттар, ІІМ құжаттары, екі
мемлекет арасындағы келісімдер бар. Атап айтқанда, ең алдымен, ҚР
Конституциясы, ҚХР Конституциясы, ҚХР сыртқы саудасы туралы Заң, Қытай
Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы Достық өзара
қатынастар негіздері туралы Бірлескен Декларация, 2003-2008 жж.
аралығындағы Қазақстан – Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарлама, Қытай
Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы ХХІ ғасырда жан –
жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, т.б.
сияқты ресми құжаттарды атауға болады.
Екінші топты мемлекет басшылары, ресми тұлғалар мен өкілдердің,
мемлекеттік қызметкерлерінің тақырыпқа қатысты сөйлеген сөздері, берген
сұхбаттары, баяндамалары және зерттеушілердің еңбектері құрайды. Мұнда ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың, СІ Министрі болған Қ. Тоқаевтың, Қытай
тарапынан Дэн Сяопин, Ли Пэн, Цзян Цзэминнің сөйлеген сөздері, баяндамалары
басты болып табылады.
Үшінші топқа мерзімді басылым, баспасөз және интернет желісіндегі
мәліметтерді жатқызуға болады. Олар қазақстандық Егеменді Қазақстан, Жас
алаш, Панорама, Казахстанская правда, газеттерінде және Дипломатия
жаршысы, Ақиқат, Шекарашы, Отан тарихы, Қазақ тарихы, Саясат,
Қоғам және дәуір, Қазахстан – Спектр, Аналитик, Континент,
Центральная Азия журналдарында; ресейлік Известия, Независимая
газета, Аргументы и факты, Проблемы Дальнего Востока, Мировая
экономика и международные отношения, Нефть и газ сияқты газет пен
журналдарды, қытайлық “Renmin ribao”, “Zhongguo ribao”,газеттері мен
Көрші, Контимост, “Shijie jingji yu zhegzhe” журналдарында жинақталған.
Ал әлемдік электронды интернет жүйесіндегі қытайлық “Xinhua”, “Zaobao”,
“China.org.cn”, “CRL Onlinr” ресми сайттары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытай мен Қазақстан арасындағы 1990-шы
жылдардағы байланыстар көптеген зерттеулерде орын алған. Бүгінгі таңда
Қазақстан мемлекеті мен Қытай арасындағы экономикалық байланыстар кең
аумақты саяси қызығу құралына айналды. Қытайдың сыртқы саясаты, оның ішінде
Қазақстанға қатысты саясаты мәселелері көптеген зерттеушілердің еңбектеріне
арқау болды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында Қазақстан
Республикасы елбасының еңбектерін айтуға болады. Мемлекет басшысының
еңбектерінде елдің жалпы жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен
өзара байланыстарды дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырылып
отырған тақырыпты талдауға көмектеседі. Мысалы, Н. Назарбаевтың
Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының
стратегиясы, Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл атты кітаптары
еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму
бағытын қарастырған. Оның ішінде міндетті түрде шығыс көршіміз – Қытаймен
сан-саладағы ынтымақтастық, Қазақстанның бұл мемлекетпен өзара тиімді,
достық, тату көршілік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады.
Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның
халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан –
Қытай байланыстары мәселелерін Қ. Тоқаевтың Под стягом независимости,
Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации, Беласу атты
еңбектерінен біле аламыз. Оларда тәуелсіздік алғаннан бергі Қазақстанның
жүргізген саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері және
басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде Орталық Азия елдерінің Қытаймен
байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы
байланыстар қарастырылып, жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар белгілі саяси қайраткер,
дипломат Қ. Сұлтановтың да зерттеу еңбектерінің негізін құрайды. Ол өзінің
зерттеулерінде Қазақстан мен Қытай арасындағы екіжақты байланыстың
қалыптасуы мен дамуын, Қазақстан мен Қытайда жүргізілген экономикалық
реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды. Қ.
Сұлтановтың Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтастықты
қарастыруға бірқатар мақалалары арналса, Пробуждение гиганта, Реформы в
Казахстане и Китае атты кітаптары Қытайдың ашық есік саясаты мен
реформалар жүргізуі нәтижесінде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай
отырып, Қазақстан мен Қытайдағы экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне,
ортақ жақтарына баға беріледі.
Қытайтанушы-ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектері , бірқатар ғылыми
мақалалары қазіргі заманғы, яғни, Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері,
соның ішінде, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытай мен Қазақстан
арасындағы байланыстарға арналған. Сонымен қатар, Шыңжаңның Қазақстанмен
саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастығына
талдау жасалынған.
Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынасты зерттеуші К.
Сыроежкиннің де еңбектері талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық және саяси байланыстарды қарастырады. Сонымен
қатар, автордың ғылыми мақалаларында тарихи шолу жасау арқылы Қытай мен
Қазақстанның шекара мәселесінің шешілу процесі кеңінен талқыланған.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Қазақстанның қарым-қатынасы тұсындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе
американдық зерттеушілердің көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер,
Дж. Гинсбург, Ч. Аделенд, Н. Платт, М. Олкотт және т.б. бар. 2005 жылы ҚР
Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып
шығарған Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы атты
ғылыми зерттеу кітабы жарық көрді. Бірінші тарауда М.Т. Лаумулин мен К.Л.
Сыроежкин Қытайдың сыртқы саясатының тетіктерін аша отырып, оның Еуразия,
Батыс бағыттарындағы саясатына талдау жасайды. Олар Қытайдың аймақтық
ойыншыдан біртіндеп халықаралық қатынастардың маңызды ғаламдық факторына
айналып бара жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы саясатын зерделей
келе мынадай түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін, ең алдымен, Ресей
мен Қазақстан үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды – қытай
мемлекетінің сыртқы саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың ірі,
экономикалық және саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлеуметтік оқшауланған
отарларын құру болып табылады.
Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және аймақтармен
байланыстарын зерттеген ғалымдар қатарында В. Моисеев, Р. Сүлейменов
секілді отандық ғалымдар бар.
Қазақстан мен Қытайдың өзара ықпалдастығы тақырыбына қатысты
зерттеулердің көп болуына қарамастан, арнайы экономикалық ынтымақтастығына
қатысты жекелеген зерттеулер жоқтың қасы.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Зерттеудің
методологиялық негізін тарих ғылымының мынадай жалпы теориялық принциптері
құрайды: қажетті мәліметтерді табу және оларға сипаттама берудегі тарихи
таным; оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде тарихи объективтілік, нақтылық;
қоғамдық құбылыстардың дамуын және өзгеруін зертеудегі нақтылы-тарихи
әрекет; танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-бірімен ара қатынасы және
байланыстары.
Ғылыми жұмыста қоғамдық ғылымдар саласындағы зерттеушілердің еңбектері
және ондағы көтерілген концептуалдық мәселелер өткен және қазіргі
кезеңдегі байланыстық мағына дәрежесінде пайдаланылды.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпыға мәлім зерттеу әдістері
қолданылды. Ғылыми әдістің жалпыдан жалқыға көшу принципін сақтай отырып,
еңбекте анализ, синтез, салыстыру және басқада әмбебаптық зерттеу әдістері
барынша пайдаланылды.
Зерттеу жұмысын жүргізу барысында Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасының өзара экономикалық саясатын анықтауда Мемлекеттік
сыртқы саясатындағы ұлттық және мемлекеттік мүдделерді сақтау принципі
методологиялық принципінің арқау болуы нәтижесінде зерттеу жұмысының
мазмұнын объективті түрде сараптауға, Қытай - Қазақстан экономикалық
ынтымақтастығының нысандары мен бағыттарын анықтауға, оның шынайы сипатын
тура айқындауға мүмкіндік туғызады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып бойынша жарық көрген нақты
деректер мен ғылыми зерттеулер негізінде Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасының экономикалық байланысы (1991-2009 жж.) тарихи
тұрғыда талданып, сарапталған. Алынған кезеңге сәйкес Қазақстан – Қытай
экономикалық әріптестігінің жағдайына өзіндік тұрғыда баға беруге
тырысқан.
• Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытайдың біздің елмен
экономикалық ынтымақтастығының деңгейін ашуға талпыныс жасалынды;
• ҚР мен ҚХР арасындағы дипломатиялық құжаттар мен өзара
сапарларға талдау жасау негізінде Қазақстан мен Қытай арасындағы
экономикалық әріптестігінің даму үрдісі жүйелі түрде қарастырылды;
• Экономикалық бағыттағы ынтымақтастығы нәтижелеріне сүйене
отырып, Қытайдың Қазақстандағы осы сала бойынша сыртқы саясатының
болашақтағы бағдары мен байланыстарының дамуына болжам жасалынды;
• Екі ел арасындағы экономикалық қарым-қатынас жайлы өз зерттеуін
Жүргізген авторлардың еңбектерін шынайылық принцип тұрғысынан заңдастырдық
және ғалымдар жариялаған еңбектің пайда болу уақытымен санастық;
• Егеменді еліміздің ғалымдарының зерттеулеріндегі Қазақстан және
Қытай арасындағы экономикалық ынтымақтастығы мәселесінің жазылу шамасына
өзімізше талдау жасалынды.
Зерттеу жұмысының қолданбалы маңызы. Диссертациялық жұмыс арқылы
оқырмандар Қазақстан Республикасының Қытай Халық Республикасымен жүргізген
экономикалық байланысының қалыптасу тарихымен таныс бола алады. Яғни, оның
негізгі даму үрдісін объективті түрде бағалап, оны тереңінен танып білуге
м.мкіндік алады. Сонымен қатар, ҚР мен ҚХР арасындағы экономикалық
ынтымақтастығының негізгі бағыттары, ондағы жетістіктер мен кемшіліктер
туралы мәлімет ала алады. аталған тақырыптағы зерттеу жұмысы кез-келген
оқырманға Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық байланысы жайында
толық әрі жүйелі көрініс қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Аяқтау жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұлттық ұниверситеті Тәуелсіз Қазақстан тарихы кафедрасында дайындалып,
талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері
диссертанттың 2 ғылыми мақаласында көпшілік назарына ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспе, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі - 83 бет.
I. Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының қалыптасу жолдары
1.1 Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының қалыптасу кезеңдері
Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық байланысының
даму тарихы сан жылдарға созылған. Оның даму үрдісі саяси жағдайларға
тікелей тәуелді болды және түрлі өзгерістерге ұшырап отырды, себебі,
көршілес жатқан мемлекеттердің геосаяси жағдайы да, олардың әріптестік
орнатудағы қызығушылықтары да өзгеріп отырған.
Қазақстан ежелден Ұлы Жібек жолы тармағы жатқан Батыс пен Шығысты
жалғастырушы көпір іспеттес рөл атқарғаны белгілі, яғни Орта және Орталық
Азияның халықтары мен мемлекеттері арасындағы өзара айырбасты кеңейтуде
маңызды орын алды, кей жағдайда саяси шиеленістердің өршуі мен бәсеңдеуіне
де себепші болды. Ресейдің ішкі аудандарынан, Орта Азия мен Қазақстанның
шекаралық аудандарынан Қытай шекараларына дейін жететін көпестік керуендер
тек тауар айырбасының дамуына ғана емес, жергілікті халықтардың әдет-
ғұрыптарының бір-біріне әсер етуіне ықпал етті, Құлжа, Қашқар және Шығыс
Түркістанның басқа да мекендерінде орналасқан ресейлік факториялар Қытай
мен Қазақстанның шекаралас жатқан аймақтарының бір-бірімен тығыз байланысқа
түсуіне жағдай жасады, сауда келісімдерінің көбеюіне алып келді [1].
Қазақ хандары мен Қытайдың Цин династиясы билеушілерінің арасындағы
ең алғашқы ресми түрдегі саяси байланыс 1755 жылдың жазында болды. Ол
қазақтың орта жүз сұлтаны Абылай мен Цинь әскерінің басшылығы елшілік
дәрежеде байланыс орнатуымен белігілі. Дегенмен, 1755 жылдың күзінде Жоңғар
жеріндегі циндіктерге қарсы көтерілістің басталуы өзара тепе-теңдікті
бұзып, 1756 жылдың жаз айында цинь әскерінің қазақ жеріне шабуыл жасауына
алып келді. Жауға қарсы Абылай мен Әмірсананың біріккен күші жеңіліс
тауып, келесі жылдың басында цинь үкіметімен қайта келіссөз жүргізуге
мәжбүр болды. Нәтижесінде, олардың арасында және кейбір жекелеген қазақ
билеушілерінің арасында алдымен дипломатиялық, кейіннен сауда қатынасы
туралы келісім жасалды. Дегенмен, Қытайда үстем болып тұрған эгоцентризмге
байланысты қазақ хандары мен сұлтандары сол мезеттен бастап маньчжур
әулиетінің бодандары деп танылды және міндетті түрде дәстүрлі сый-сыяпат
жасауға тиесілі болды. Бұл тарихи шежіреде алым деп жазылып отырған [2].
XVIII ғасырдың екінші жартысында Шығыс Түркістанмен саудада қытайлық
көпестер үшін үйреншікті Семей және Бұқтырма бекіністері жұмыс жасады [3].
XVIII ғасырдың аяғында елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінде көпестік
үлкен рөл атқарған. Қытайдың солтүстігінде тұз саудасын басты шаруашылыққа
айналдарған шаньсийлік саудагерлердің монополиялық бірлестігі жұмыс
жасаған, сонымен қатар, олар Ресей, Монғолия, Түркістан және т.б. елдермен
сыртқы байланыс та орнатқан. Бұл бірлестіктің де қазақ саудагерлерімен
сауда қатынастарын жүзеге асырғаны белгілі.
Негізінен, архив мәліметтеріне сүйенсек, шекаралық кеден 1730 жылы
маусым айында бекітілген болатын. Ал 1868 жылы Ресейдің шығысында Каспий
теңізі арқылы оңтүстіктен солтүстікке Орал арқылы, Орынбор губерниясының
шығыс шекарасынан Звериноголовский заставасына дейін жалғасқан кедендік
желісі қызмет жасаған. Бұл жерден ол тікелей шыысқа бұрылып, Батыс
Сібірдің оңтүстік шекарасынан Семей мен Бұқтырма бекетіне дейін жалғасқан
[4].
Ал XVIII ғасырдың ортасынан бастап Ресейде патшалық үкіметтің
жойылуынан КСРО-ның құрылуына дейін Қазақстан мен Қытайдың шекаралық
аймақтарында сауда-экономикалық қатынасты дамыту үрдісі жалғасын тапты.
XIX ғасырдың басында пекин үкіметі қолға алған саясаты ресей көпестеріне
қытайлық көпестермен сауда қатынасын кеңейтуіне қиыншылықтар тудырып
отырған. Қытаймен байланысты ретке келтіру үшін Ресей үкіметі жіберген Ю.А.
Головкиннің елшілігі Қытай астанасына өткізілмей, Ұлан-Батордан кері
қайтуына мәжбүр болды. Дегенмен, екі ел үшін керуен саудасынан түсетін
негізгі табыс Қазақстан территориясы арқылы өтетін экономикалық
байланыстардың дамуына жол берді. XIX ғасырдың басында сауда қатынастарының
дамуында Бұқтырма, Кереку, Өскемен ьекіністері мен Семей және Петропавл
қалаларының маңызы зор болды, бұлар Шығыспен байланыс жасаудың экономикалық
орталығына айналды десе де болады. қытайдың шекаралық аудандарына керуендік
тауар тасымалы ешқандай шығынды талап етпеді. Цинь үкіметімен экономикалық
қатынастардың тұрақты дамуына қазақ сұлтандары мен билері негізгі орынды
алды. Ресей үкіметі билігін мойындай отырып, олар көптеген жеңілдіктерге
қол жеткізген кейбір қазақ сұлтандары сібір шекаралық комиссиясының
қолдауына сүйеніп, керуен саудасының жандануына ықпал етті.
Ресей қазақтар мен ортаазиялық көпестердің делдалдығымен Шыңжаң базарлары
мен жәрмеңкелеріне дайын өндірістік тауарлары мен жекелеген мата түрлерін
шығарып отырған. Ресейдегі жеңіл өнеркәсіптің дамуы және металдан жасалған
тұтыну тауарларыкөбеюі оның өсуіне ықпал етті. Шекаралық аймақтарда
мекендейтін қазақтар ол заттарды мал және одан алынатын шикізаттарға
айырбастау арқылы қол жеткізген.
Қазақстан тек Шығыс Түркістанмен ғана сауда жасамады, ол Ресей және Батыс
Қытай қалалары арасындағы саудада делдал рөлін атқарды. Қазақстан арқылы
Ресей империясы үшін бұрындары тұрақты экономикалық байланыс жасауға мүмкін
болмаған Тибетпен, Кашмирмен және Солтүстік Үндістанмен байланыс жасауға
жол ашылды. Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ ақсүйектері арасындағы
араздықтар, керуендердің тоналуы сияқты саяси жағдайдың күрделенуіне
қарамастан, Қазақстанның алыс шетелдермен сауда-экономикалық қатынасы өз
дамуын өткерді. Қазақ даласының Цинь империясы иеліктері мен қалаларына
жақын орналасуы Хиуа, Бұхара, Қоқан, Ташкент және Сібір орталықтарынан
керуендер жіберуін жеңілдетті. Сауда саласында Шыңжаң үкіметімен жақсы әрі
тұрақты қарым-қатынас орнатып үлгерген қазақ сұлтандары мен билері
қызметінің маңызы ерекше болды. Ресей территориясы құрамына енген
Ауғанстан, Түркия және Кавказ үшін Қазақстанды Қытаймен сауда жасауда
орталық пункті деп белгілеуі бекер емес: Шығыс Түркістанда мекендейтін
қазақтар мұндай саудаға қолайлы жағдай жасады. Қазақ жері арқылы Шыңжаңмен
сауда байланысын орнатуға ерекше көңіл бөлген Ресей қазына толтырудың
маңызды көзін қолына алды. XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап қазақстандық
қалалардын өтетін керуендер үшін кедендік төлемдер күрт көбейіп, оның
уақытылы қазына өткізілуін жіті қадағалау қолға алынды. Төлем төлеуден бас
тартып, бекітілген керуен жолдарынан қашып жүрген керуендердің ресей
заңдарына сәйкес мүліктері тәркіленіп отырды.
Қазақстан мен Шығыс Түркістанның территориялық жақындығы мен халықтарының
тарихи байланысының арқасында аймақта ертеден шекаралық сауда қатынасы
дамыған. Мұндай сауданың дамуына Ресей империясының экономикалық саясаты да
өз септігін тигізді, себебі, 1812 жылғы Ұлы Отан соғысының салдарына
байланысты орын алған өзінің халықаралық жағдайының күрделілігіне
қарамастан әдеттегідей Батыс Қытаймен керуен саудасын дамытуға ереше мән
берді [5].
Қазақстанның Батыс Қытаймен дәстүрлі сауда-экономикалық байланысы
Шыңжаңдағы мұсылман халықтарының Цинь үкіметіне қарсы шығуына байланысты
күрделі өзгерістерді өткерді. 60-70-ші жылдары Шығыс Түркістанда орын алған
жағдайлар осы аймақтағы халықаралық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді,
бұл өз кезегінде, орыс-ағылшын, орыс-қытай қатынастарында қиындықтар
тудырып, Қазақстан мен Қырғызстанның шекаралық аймақтарында жүзеге
асырылатын керуендік сауданың жағдайына кері әсер етті. Ал экономикалық
байланыстың дамуындағы шекаралық қалалардың маңызы кеңес тарихнамасында
бірнеше рет бағаланған 1881 жылғы Петербор келісімінің қабылдануымен ерекше
өскен болатын.
Петербор келісімінің шарттарына сәйкес Ресей шекаралық пунктілерде және
Шыңжаң мен Монғолия территорияларында да саудамен айналысуға құқылы болды.
ондағы барлық негізгі қалаларда орыс елшіліктері мен орыс сауда
факториялары орналастырылды.
Қазақстанның Цинь укіметімен экономикалық қатынастарын кеңейтуі оның
батыс елдерімен сауда жасауға мүмкіндіктің пайда болуымен өзара келісілген.
Жоғары сапалы қазақстандық бидай батыс еуропалық елдерге табысты түрде
экспортталып отырды, себебі, құжаттардың өзі көрсеткендей, сол кезеңдерде
ол аймақтарда бидайға деген сұраныс едәуір көп болған.
Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың даму
тарихы енді КСРО-ның Цинь империясы, Республикалық Қытаймен және ҚХР-мен
экономикалық байланысы тарихы аясында өрбиді, себебі, Қазақстан енді
Қытаймен егеменді серіктес ретінде емес, әкімшілік-территориялық құрылым
ретінде байланыс орнатты. Азамат соғысы кезінде Орта Азияда және онда кеңес
органдарының орнауы тұсында ортаазиялық аймақтардың Шыңжаң ауданымен сауда
қатынасы тұрақты әрі қалыпты жағдайда дамыды, тауарлар әдеттегідей ешбір
кедендік бақылаусыз кіргізіліп, шығарылып отырды, бұл, әрине, шекаралық
органдардың аталған жүктерді ұстап қалуы мен қақтығыстардың орын алуын
итермеледі. 1918 жылы желтоқсан айының басында Шыңжаң ауданының Қашқар
округінің әскери қолбасшысы генерал Ма Бу-фан Түркістанға ерекше
нұсқауымен сауда және қаржы мәселелерін ретке келтіру және бұрғылау
машиналары мен трубаларды сатып алу үшін арнайы шенеунік Хань Шоуды
жіберген. Хань Шоудың келуіне байланысты Түркістан Кеңестік Автономиялы
Республикасының үкіметі 1918 жылы 15 желтоқсанда Қытайдан келген
тауарлардың арнайы кеңес коммерциялық агенттері берген куәліктеріне сәйкес
еш кедергісіз өтулеріне рұқсат беру туралы шешім шығарады.
Дегенмен, XX ғасырдың басында Қытайда орын алған ішкі саяси тұрақсыздық
пен ішкі жанжалдар империяның тек өз ұстанымдарына ғана әсер етіп қоймады,
оның экономикасына, оның ішінде, сауда байланыстарына кері әсерін тигізді.
Осылайша, модернизациялық үрдіс республикалық режимді орнатуды мақсат еткен
революциялық үкіметтердің пайда болуымен сипатталды. 1912 жылы 12 ақпанның
өзінде жас император Пу И тақтан бас тартып, Ұлттық Партия (Гоминьдан)
диктатурасын орнатады.
Әрине, мұндай жағдайда, шекаралық сауда қатынасын дамыту туралы сөз
қозғаудың өзі орынсыз саналды.
1920 жылы 27 мамырда Құлжада Кеңестік Ресей мен Қытай арасындағы
Түркістан-Шыңжаң шекарасындағы сауда қатынастарының және орыс қашқындары
мен казактардың кері қайтуының шарттарын анықтаған қаулы қабылданады. Бұл
құжатқа сәйкес Құлжада Кеңес Одағы агенттігі құрылады, ал Верныйда Іле
билігі агенттігі құрылды. Іле қаулысы Шығыс елдері үшін өте маңызды саяси-
құқықтық негізге ие болды.
XX ғасырдың екінші жартысында кеңес-қытайлық қатынаста біршама салқындық
байқала бастады. Бұл тек саудағ ғана емес, саяси қатынастың да тоқтатылуына
алып келді.
1949 жылдың шілде айында Қытайдың гоминьдандық биліктен толық азат
етілуі қарсаңында Кеңес Одағына И.В. Сталинмен 5 рет кездескен Лю Шаоци
басқарған делегация келеді [6]. Үшінші кездесуінде Қытай үкіметі Кеңес
Одағы үкіметіне Қытай Халық Республикасының жариялануы мен орталық
үкіметтің құрылуы 1950 жылдың 1 қаңтарына жоспарланғаны туралы хабардар
етеді. Қытай өкілдерін тыңдаған И.В. Сталин Қытайға өзінің ішкі істеріне
сырттан ешкім араласпауын қамтамасыз ету үшін тез арада орталық үкіметтің
құрылуын жеделдету қажеттігін айтады. Қытайға келе салысымен Лю Шаоци
Сталиннің сөздерін Мао Цзедун мен Орталық Комитетке жеткізгеннен соң,
жедел түрде ҚХР-дың құрылуы туралы 1949 жылдың 1 қазанында жариялау туралы
шешім шығарылады. Сөйтіп, Орталық халық үкіметі құрылады. Сол күні
Мәскеуден Пекинге КСРО-ның ҚХР-мен дипломатиялық байланысы 1949 жылдың 3
қазанында орнатқандығы туралы хабарланған үкіметтік жеделхат келіп түседі.
Осындай байланыстың орнатылуы нәтижесінде, осы құжаттар негізінде
Қазақстанның Қытаймен экономикалық байланысы жүзеге асырылады.
70-ші жылдардың соңында ҚХР-на жаңа үкіметтің келуі әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалардың жүзеге асырылуымен ерекшеленді,
Қытайдың сыртқы саяси және сыртқы экономикалық доктринасы өзгере бастады.
Ал 80-ші жылдардан бастап Қытай үкіметі мәдени-экономикалық және саяси
сұрақтарға қатысты әріптестікті жандандыруға дайын екендігін мәлімдеген.
1983 жылы шекаралық сауда қалпына келтіріледі, бірақ әлі ҚХР солтүстік-
шығыс аймағы мен Таяу Шығыс шеңберінде ғана мүмкін болды. 1986 жылы
қаңтарда ҚХР Мемлекеттік Кеңесі Кеңес одағы тарапынан Қазақ ССР-нің
міндетті түрде қатысуы талап етілген КСРО мен ҚХР ШҰАА арасында сауда
қатынастарын қалпына келтіру туралы шешім шығарылады.
Ал Қытай Халық Республикасы мен Қазақ Республикасы арасындағы алғашқы
ресми қатынастар XX ғ. 80-ші жылдардың ортасына қарай орнатылған болатын.
1985 жылы қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Л. Толкунов КСРО-ның
парламенттік делегациясын басқарып, ҚХР-на ресми сапарын жасады. КСРО-ның
делегациясы құрамына Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Н. Назарбаев
та кірді. Бұл сапар – КСРО мен ҚХР үкіметтерінің арасындағы ұзақ жылдарға
созылған шиеленіскен қарым-қатынастарынан кейінгі болып отырған алғашқы
сапары болып табылады. Екі жақты жүргізілген келіссөздер барысында Н.
Назарбаев делегацияның басты тұлғасы ретінде танылды және ҚХР басшыларының
назарын өзіне аударта білді.
Н. Назарбаев ҚХР басшылығына Қазақстанның Қытаймен өзара дербес тату
көршілік қарым-қатынастарды, олардың ішінде, ең алдымен, экономика және
саясат салаларында тығыз байланыстарды орнатуға мүдделі екендігін білдірген
болатын. Әрине, Қазақстан тарапының мұндай әрекеттері Пекиннің назарынан
тыс қалмай, олардың тарапынан үлкен қолдау тапты. Қытай үкіметі
Қазақстанның әлі де болса Кеңес Одағының құрамдас бөлігі болып
табылатындығына қарамастан, онымен дипломатиялық қатынастарды орнатуға өз
әзірлігін білдірді.
Ал 1991 жылғы шілде айында Н. Назарбаев Қазақ КСР-нің Президенті
ретінде Қытайға алғашқы сапарын жасайды. Тарихта бұл сапар болашақтағы
Қазақстан-Қытай қатынастарының орнатылуына үлкен үлесін тигізді деп
есептеуге болады. Екі мемлекет арасында жүргізілген келіссөздердің
барысында маңызды құжатқа – Қазақ КСР мен ҚХР-ның арасындағы
ынтымақтастықтың даму принциптері мен негізгі бағыттары туралы Келісімге
қол қойылды. Келісім бойынша байланыс Қазақ КСР мен Қытайдың Шыңжаң Ұйғыр
Автономиялық Ауданы арасында орнатылды, екі жақты тауарлардың, қызметтердің
және капиталдардың алмасуына барынша жағдай жасалатыны және экономика
саласындағы ынтымақтастықты нығайту келісілді.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Заң қабылданып, Қазақстан Республикасы өз
тәуелсіздігін жариялаған болатын. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
дүниежүзінің ондаған елдері мойындады. Оның ішінде: Қытай, Түркия, АҚШ,
Германия, Франция, Ұлыбритания және т.б. мемлекеттер [7].
Халықаралық қатынастарда тәуелсіз Қазақстан Республикасын
дипломатиялық тұрғыдан танығаннан кейін, енді елдің алдында сыртқы
саясаттың басым бағыттарын анықтау міндеті тұрды. Қазақстан Республикасы
қандай сыртқы саяси бағытты ұстанады деген мәселе көптеген көрші
мемлекеттерді, әсіресе, Қытайды алаңдатты.
Қазақстан Республикасы халықаралық бағытта төмендегі сыртқы саясат
принциптерін ұстанатындығын жариялады:
• Бейбітшілікті сақтау;
• Соғыстан немесе соғыс күштерімен қауіп төндіруден бас тарту;
• Қалыптасқан шекараларды бұзбау, басқа мемлекеттердің ішкі
істеріне істеріне араласпау [8].
Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының басты бағыттарының бірі
ретінде - өзінің мәңгі және тұрақты шығыс көршісі – ұлы Қытай Халық
Республикасымен терезесі тең дәрежедегі байланыстарын дамытуды мақсат етіп
қойды. Арадағы байланыстарға текетірестік және өзара күдік келтіру
Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделеріне қайшы келген болар еді.
Бұл жөнінде ҚР Президенті Н. Назарбаев: ашық теңізге тікелей шығу
мүмкіндігінің болмауы, коммуникативтік құралдардан қашық болуы
республиканың халықаралық экономикалық байланыстарға қатысуын қиындатты.
Сондықтан шекаралас мемлекеттермен, соның ішінде, біз үшін Қытаймен толық
сенімділік принциптеріне сай өзара пайдалы достық қарым-қатынас орнатудың
айрықша маңызы бар - деп айтқан [9].
2. Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының
экономикалық байланысының құқықтық негізінің қалануы
Қытай Халық Республикасының Қазақстан Республикасымен қатынасы белгілі
бір мағынада айтқанда тарихи дәстүрдің жаңа сипаттағы жалғасы, қазақ
хандығы мен Қытай арасындағы тікелей байланыс кезеңінен басталған.
Ал Кеңес Үкіметінің кезінде Қазақстан мен Қытайдың ресми түрдегі
қарым-қатынастары орнаған. 1990 жылы 23 қарашада ҚХР ШҰАА және Қазақ ССР
Басқарушылары мәдени бірлестік, ғылыми техникалық және экономикалық даму
жайлы келісімге өзара қол қойған. Екі ел өз жауапкершілігіне заң,
экономикалық, қаржылық және коммерциялық жағынан жағдай жасауды алған,
сонымен қатар, тауарларды аудару ондағы қызмет пен екеуінің арасындағы
капиталға, өндіріс аймағындағы бірлестікті нығайтуға, транспорт, байланыс,
энергия көздері, ауыл шаруашылық және туризмге, және де екеуаралық пен
көпаралық жобаларды демеуге барынша жағдай жасады. 1991 жылы 16 шілдеде
Қазақ ССР-ның Президенті Н.А.Назарбаев Үрімші қаласындағы сапарында
негізгі бірлесіп даму бағыттары мен принциптері жайлы Келісімге Қазақ ССР
және ҚХР-нің Синьцзян Ұйғыр автономды районы қол қойды. Келісім бойынша,
екі жақ өзара көрші болғандықтан аса берік сеніммен ара қатынастарын
қалыптастыруға, тауарлардың орын ауыстыруына қолайлы жағдай жасауға, қызмет
капиталдарға, экономика саласындағы бірлестікті нығайтуды ескерген. Екі жақ
та мәлімет және тәжірибе алмасумен, жиі жиі әртүрлі сала бойынша
консультация ұйымдастырумен, және Қазақстан мен Синьцзянның потенциалдарын
толық қолдану үшін байланыс деңгейін дамыту туралы мәселелерді қарастырды.
Сонымен қатар, шекаралық облыстарды, аудандарда, райондар мен бөлімшелерді
және де Қазақстан мен ҚХР кәсіпорындарына көңіл бөлуге керекті шаралар
мақұлданды, екі ел арасындағы міндеттері де міндеттелген.
КСРО-нің құлдырауынан кейін және жаңа тәуелсіз мемлекеттің құрылуына
байланысты Қытай мен Қазақстанның өзара жан жақты байланыстарының жаңа
даму кезеңі басталды. Аз ғана тарихи кезеңде, бірлесе әрекет ету
нәтижесінде қытайлы кеңестіктен қытайлы қазақстандық қатынастар жеңісті
әрі тұрақты жүзеге асты. Достық, жақсы көршілік байланыстар және өзара
тиімді бірлестіктер екі ел арасында үздіксіз дамуда. Қазақстан мен Қытай
арасындағы саяси қатынастар да жүргізіледі, сонымен қоса, жоғары дәрежеде
кездесулер өткізіледі. ҚХР-нің өкілі Цзян Цзэмин ҚР екі рет сапар шекті (
1996 жылы және 1998 жылы), ал, ҚР Президенті Н.А. Назарбаев Қытайға
төрт рет ресми сапар шекті. Жалпы негізде 2000 жылы соңына таман ҚР мен
ҚХР арасында 80-ге жуық Үкіметаралық және ведомство аралық келісімдерге
қол қойылған, ондағы негізгі құжат ретінде 1995 жылы ҚР мен КХР-дің негізгі
достық қарым қатынастың декларациясы болып табылады, онда, экономика
жағынан барынша белсенді қадамдар жасауға , шешім қабылдауға, оны шығара
білуге, негізгі принциптерге, яғни, бейбіт байланысқа, шешілген түрде және
ауытқусыз қабылданған қатынастарды сақтауға, дамытуға, екі Ел арасындағы
достықты жалғастырып, нығайтып және сенімді түрде қолдауға, туындаған әрбір
мәселені келісім бойынша әділ әрі нақты түрде екі жақты бірдей
қанағаттандырарлықтай етіп орындау болып табылады.
Екі жақты қарым-қатынастың тиімді дамуында 1996 жылғы 5 шілдеде қол
қойылған Біріккен Декларация және де Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы
туралы Келісім, ҚР мен ҚХР арасындағы шекара мәселесінің толыққанды
шешілгендігі туралы Коммюникенің алар орны ерекше. ҚР мен ҚХР басшылары екі
елдің шекара мәселелері 1994 жылы 26 сәуірдегі Қазақстан-Қытай мемлекеттік
шекарасы туралы және 1997 жылғы 24 қыркүйектегі ҚР мен ҚХР арасындағы
мемлекеттік шекара туралы қосымша Келісім, сонымен қатар, 1994 жылғы 4
шілдедегі ҚР мен ҚХР арасындағы Қазақстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы
Келісімдерге сәйкес толығымен ретке келтірілгендігін мақтанышпен жеткізген
болатын. Бұл екі жақты қарым-қатынастың тарихи маңызы бар айтулы мәнге ие
екендігі сөзсіз. Бұл тек екі жақты достық әрі бейбіт түрдегі қарым-
қатынастың тиімді өрбуіне ғана емес, осы аймақтағы бейбітшілік пен
тұрақтылықты сақтауға жағдай жасайды.
Осылайша, ҚР мен ҚХР арасындағы дипломатиялық байланыс 1992 жылы 3
қаңтарда орын алды. Дипломатиялық байланыс туралы біріккен коммюнткеде
былай делінген: Қазақстан Республикасы мен қытай Халық Республикасының
Үкіметтері арасында екі елдің қызығушылықтары мен мүдделеріне сәйкес 1992
жылы 3 қаңтарда елшілер деңгейінде дипломатиялық байланыс орнату туралы
келісімге келдік. Дипломатиялық байланыс орнатылғаннан кейінгі жылдары
Қазақстан мен Қытай осы мақсатта дипломатиялық байланыстың келісімдік-
құқықтық негізін қалыптастыруда маңызы жоғары түрлі сұрақтар мен
мәселелерді қамтыған өте жоғары деңгейдегі кездесулер мен келіссөздерді жиі-
жиі ұйымдастыруға тырысты.
Екі елдің үкіметі достық пен әріптестік байланысты өзара түсіністік
әрі территориялық тұтастықты сақтау, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау,
теңдік және өзара тиімділік, сонымен қатар, бейбіт өмір сүру сияқты
принциптерді ұстану арқылы дамытуға келіскен болатын. ҚР Үкіметі Қытай
Халық Республикасы Үкіметін Қытай Үкіметінің жалғыз заңды Үкіметі деп
танитындығын, ал Тайвань Қытай территориясының ажырамас бөлігі екендігін
мойындап отыр. Қазақстан Үкіметі Тайваньмен қандай да болсын формада ресми
байланыс орнатпайтығын растап отыр [10]. Тайваньмен ресми байланыс
орнатпау Қытай Халық Республикасы Үкіметінің барлық елдерге қатысты талабы,
бірақ ҚХР Үкіметі Қазақстанның Үкіметтік емес сауда-экономикалық байланыс
орнатуына еш қарсылық білдіре қоймады. 1992 жылы екі ел территориясында
сауда өкілдіктері ашыла бастады, 28 ақпанда сыртқы экономикалық, сауда,
ғылыми және техникалық қарым-қатынас Комитетін құру туралы Үкіметаралық
Келісімге қол қойылды, сонымен қатар, екі елдің Үкіметі 5 жылға
жоспарланған Сауда-экономикалық Келісімді қабылдады. 1992 жылы ақпанда ҚХР
Алматы қаласында өзінің елшілігін ашты, ал осы жылдың желтоқсанында Пекин
қаласында ҚР елшілігін салтанатты ашылу кеші өтті. Екі жақты байланыстың
тиімді дамуында 1992 жылы ақпанда премьер-министр С. Терещенконың
басшылығмен Қазақстан үкіметтік делегациясының Қытайға сапары маңызды орын
алды десе де болады. Бұл сапар өте жоғары деңгейдегі келесі кездесулердің
бастамасына айналғаны белгілі.
1992 жылы дипломатиялық байланыс орнатқаннан соң екі жақты келісімнің
құқықтық негізін қалыптастыру мақсатында Қазақстан мен Қытай нақты
дипломатиялық әрекетке көшуді жөн көрді. 1992 жылы Қазақстан мне Қытай
бірнеше құжатқа қол қойды, атап айтсақ, сауда-экономикалық және ғылыми-
техникалық үкіметаралық комиссия құру туралы Келісім; екі ел арасында
қызмет бабымен сапар шегетін азаматтарға қандай да болмасын көлік түріне
қарамастан еркін жүруіне мүмкіндік беретін визасыз жол режимі туралы
Келісім; мемлекеттік шекарадан өту бекеттерін ашу туралы Келісім [11]. Ең
алғашқы өте жоғары саяси деңгейдегі кездесулердің ұйымдастырылуы сауда-
эконромикалық қатынастың дамуына жол ашты. Өзара тиімді әрі пайдалы қарым-
қатынас салалары іздестірле басталды. Шекараға жақын аймақтағы тұрғындарға
өте үлкен мүмкіндіктер берілді, себебі, олар Қытайдың аумағында, яғни ішкі
экономикалық қызметтерінде әрекет ету құқығы берілді. Сөйтіп, 90-шы
жылдардың басында-ақ Қазақстан Қытайдың Орталық Азия аймағындағы негізгі
әріптесіне айналуына мүмкіндік берді.
Екі ел арасында қол қойылған құжаттардың ішінен екі ел азаматтарының
қызмет бабына байланысты паспорт түріне қарамастан визасыз жол жүруіне
мүмкіндік беретін Келісімді ерекше атап өту қажет. Бұл келісім сауда
байланысының дамуына жол ашты, соның ішінде, шекаралық сауда мен шоп-
туризм. Бірақ, бақылаусыз Қазақстан территориясына қытай азаматтарының
көптеп өтуі криминалдық жағдайдың өршуіне алып келіп, бұл өз кезегінде
халықтың Қазақстанның қытайлануы сияқты үрейін тудырды. Осыған байланысты
1993 жылы тек қызметтік және дипломатиялық паспорт иелеріне ғана визасыз
жол жүру мүмкіндігін қарастыратын жаңа келісімдер қабылданды. 1992 жылы
тамыз айында пекмн қаласына сыртқы істер министрі Т. Сүлейменовтың сапары
болды, сапар барысында түрлі сала бойынша қарым-қатынасты дамытуға
бағытталған бірнеше құжатқа қол қойылған болатын, атап айтсақ: мәдениет,
білім беру, ғылыми білім, денсаулық, баспа ісі, радио, телевизия саласы мен
кинематография саласы бойынша қарым-қатынасты дамыту мен мамандарды
тәжірбие жинақтауына мүмкіндік беретін Мәдени байланыс туралы Келісім. Онда
оқытушылар мен ғалымдар және түрлі сала мамандарын өзара алмастыру,
кітапхана мен мұражай ісі бойынша байланыс орнату мәселелері қарастырылған.
Білім беру ісі бойынша байланыс Келісімі Қазақстан мен Қытайдың қанша
студенті, аспиранты мен басқа да мамандардың алмасып білім алуына мүмкіндік
беретін шарттарын қамтыған болатын. Сонымен қатар, консульдық Келісімге
қол қойылған болатын, ол ҚХР-дағы біздің жерлестеріміз бен Қазақстандағы
қытай азаматтарының қызығушылығын қорғауда маңызды болып отыр.
1992 жылы тамызда қол қойылған тағы бір маңызды құжаттардың бірі –
1994 жылы 18 тамызда күшіне енген өзара инвестицияны қорғау және қолдау
туралы Келісім. Екі жақ өзара инвестицияның шарттары, принциптері мен
берілу тәртібі және де орын алған даулы сұрақтарды шешу жолдары туралы
келісті. Мемлекеттеік шекарадан өту пунктерінің ашылуы туралы Келісімге
сәйкес өту пунктеріне халықаралық дәрежедегі Хоргос (Қазақстан) –
Хоргос (Қытай), Достық (Қазақстан) – Алашанькоу (Қытай), Бахты
(Қазақстан) – Покиту (Қытай) атаулары берілді, бұл азаматтардың,
транспорт түрлерінің және үшінші ел жүк мәшинелерінің өтуіне мүмкіндік
берді. Қазақстан-Қытай байлансындағы тағы бір маңызды қадам 1993 жылғы
қазандағы ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қытайға ресми сапары болды. Осы
кезден бастап ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев пен ҚХР басшысы Цзян Цземиннің
келіссөздері басталды.келіссөз барысында ҚР мен ҚХР арасында достық қарым-
қатынасқа негізделген Біріккен Декларацияны қабылдауға басты назар
аударылды. Тарихи маңызы бар бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz