Іле Алатауы өзендерінің қалыпты жылдық ағындысын бағалау

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
1 ІЛЕ АЛАТУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Жер бедері және геологиялық құрылымы
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.3 Климаты
1.3.1 Ауа температурасы
1.3.2 Жел
1.3.3 Атмосфералық жауын.шашын
1.3.4 Қар жамылғысы
1.3.5 Күн радиациясы
1.4 Алаптың гидрографиясы
2 ІЛЕ АЛАТАУЫ ӨЗЕНДЕРІ АҒЫНДЫСЫНЫҢ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ РЕЖИМІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛГЕНДІЛІГІ
2.1 Алаптың гидрологиялық зерттелгенділігі
2.2 Зерттеу аймағының гидрологиялық режимінің ерекшеліктері
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ ЕСЕПТЕУ
3.1 Гидрометриялық бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны бағалау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Қарастырылып отырған аудандағы өзен ағындарының қалыптасуына физико-географиялық кешен, сонымен қатар антропогендік факторлар әсер етеді.
Ағынның қалыптасуының басты табиғи факторларына жер бедері, ауданның геологиялық құрылымы, климат, топырақ және өсімдік, өзендердің су режимі және гидрографиясы жатады. Ағынның қалыптасуына антропогендік (сыртқы) әсерлердің қалыптасуына баға беруде келесілерді ескеру керек: ормандардың қысқаруы, суармалаудың дамуы, автомобиль жолдарының төселуі, елді мекендер ауданының үлкейуі, жаңа құрылыстар, сонымен қатар спортты - туристік орталықтардың салынуы. Бұлардың барлығы топырақ – грунттың эрозия үрдісіне, жер беті ағындарының мөлшеріне, ластаушы заттардың ландшафты өзендік Іле Алатауы өзендері алаптарына жылысуына алып келеді.
Іле Алатауына алғашқы зерттеулер XIX ғасырдың елуінші жылдарында жасалған, кейінірек оның геологиясына, жер бедеріне, климатына және топырақ, өсімдік жамылғысына, гидрографиясына, гляциологиясына және т.б. мәселелерге көптеген ғылыми зерттеулер жасалған. Іле Алатауының және оның солтүстік беткейінің барлық физико-географиялық кешендерінің жағдайларына жалпылама анықтама, толық қатарымен [1 – 11] жұмыста берілген.
Төменде берілген жұмысты толық ашу мақсатында Іле Алатауы үшін осы факторлардың қысқаша сипаттамасы берілген.

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

География факультеті

Құрлық гидрологиясы кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Іле Алатауы өзендерінің қалыпты жылдық ағындысын бағалау

Орындаушы:
4 курс студенті Тайрахунова
Б.Ж.

Ғылыми жетекші:
т.ғ.к., доценті Махмудова Л.К.

Норма бақылаушы: Жанпеисова С.Р.

Қорғауға жіберілді
“___”___________2010 ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к.,доцент Абдрахимов Р.Г.

Алматы, 2010

РЕФЕРАТ

Дипломдық жұмыстың тақырыбы Іле Алатауы өзендерінің қалыпты жылдық
ағындысын бағалау.
Дипломдық жұмыс 38 беттен, 3 кестеден, 6 суреттен тұрады.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды, ағынды
модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы,
тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, қамтамасыздық
қисығы, өзен аңғары, вариация коэффициенті, асимметрия коэффициенті,
корреляция, регрессия, репрезентативтік кезең, орташа квадраттық ауытқу,
ұқсас-өзен, ағынды үлестірімі.
Зерттеу объектісі – Іле Алатауы өзендері.
МАЗМҰНЫ

Кіріспе
1 Іле Алатуының физикалық географиялық сипаттамасы
1.1 Жер бедері және геологиялық құрылымы
1.2 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.3 Климаты
1.3.1 Ауа температурасы
1.3.2 Жел
1.3.3 Атмосфералық жауын-шашын
1.3.4 Қар жамылғысы
1.3.5 Күн радиациясы
1.4 Алаптың гидрографиясы
2 Іле Алатауы өзендері ағындысының гидрологиялық режимі және
зерттелгенділігі
2.1 Алаптың гидрологиялық зерттелгенділігі
2.2 Зерттеу аймағының гидрологиялық режимінің ерекшеліктері
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ ЕСЕПТЕУ
3.1 Гидрометриялық бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда
қалыпты жылдық ағындыны бағалау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған
жағдайда қалыпты жылдық ағындыны бағалау
4
4.1
4.1.1
4.1.2
4.2
4.2.1
4.2.2
4.2.3
4.3
4.3.1
4.3.2
4.3.2.1
4.3.2.2
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

1 Іле Алатауының ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Қарастырылып отырған аудандағы өзен ағындарының қалыптасуына физико-
географиялық кешен, сонымен қатар антропогендік факторлар әсер етеді.
Ағынның қалыптасуының басты табиғи факторларына жер бедері, ауданның
геологиялық құрылымы, климат, топырақ және өсімдік, өзендердің су режимі
және гидрографиясы жатады. Ағынның қалыптасуына антропогендік (сыртқы)
әсерлердің қалыптасуына баға беруде келесілерді ескеру керек: ормандардың
қысқаруы, суармалаудың дамуы, автомобиль жолдарының төселуі, елді мекендер
ауданының үлкейуі, жаңа құрылыстар, сонымен қатар спортты - туристік
орталықтардың салынуы. Бұлардың барлығы топырақ – грунттың эрозия үрдісіне,
жер беті ағындарының мөлшеріне, ластаушы заттардың ландшафты өзендік Іле
Алатауы өзендері алаптарына жылысуына алып келеді.
Іле Алатауына алғашқы зерттеулер XIX ғасырдың елуінші жылдарында
жасалған, кейінірек оның геологиясына, жер бедеріне, климатына және
топырақ, өсімдік жамылғысына, гидрографиясына, гляциологиясына және т.б.
мәселелерге көптеген ғылыми зерттеулер жасалған. Іле Алатауының және оның
солтүстік беткейінің барлық физико-географиялық кешендерінің жағдайларына
жалпылама анықтама, толық қатарымен [1 – 11] жұмыста берілген.
Төменде берілген жұмысты толық ашу мақсатында Іле Алатауы үшін осы
факторлардың қысқаша сипаттамасы берілген.

1.1 Жер бедері және геологиялық құрылымы

Таулы аудандарда гидрологиялық элементтердің, ал негізінен тау
өзендерінің ағындарының биіктік белдемін анықтайтын басты фактор жер бедері
болып табылады.
Іле Алатауы Тәңіртау (Тянь-Шань) тау жүйесінің шеткі солтүстік
доғасының бірі болып табылып, субендік бағытта (43 0 с.е.) 750 және 780
б.б. аралығында созылып жатыр. Іле Алатауының барлық жағында жоталар
байқалмайды. Шелек өзенінің орта ағысының суы оң жақ жағалауында ол
шығысқа қарай таралған Даланшық, Сарытау, Төре – Жайлау жоталарына
таралады. Шелектен ары қарай олар Сұғыты – Богыты тау түрінде және Торайғыр
және Сейректас жоталары болып жалғасады.
Жотаның шекаралары: шығыста Шарын өзені, батыста Қастек асуы,
оңтүстікте Шелек және Чон-кемин өзендері болып табылады. Жотаның солтүстік
бөліктегі аумағы тауалды жазықтығының жолақтарымен берілген [1]. Анағұрлым
абсолюттік биіктік (4000 – 4500 м. абс. Және одан да жоғары) жотаның
орталық бөлігінде талғар тау түйінінде (Шелек - Кемен) байқалады. Бұл
жердегі шыңдардың биіктігі 4500-4600 м.абс құрайды. Жотаның ең үлкен
нүктесі Талғар шыңы, оның биіктігі 4973 м.абс [11; 12], бұл шың өз алдына
жотаны екі бөлікке - шығыс және батысқа бөледі және қазіргі мұз құрсанудың
орталығы болып табылады. Шығысқа сияқты батысқа қарайда жотаның биіктігі
төмендейді.
Жотаның жалпы таралып жатқан ұзындығы 250 – 300 км. алып жатыр, ал
оның анағұрлым жоғары орталық бөлігі 150 км. шамасында.
Іле Алатауы анық көрінген симметриялы емес көлденең қималы. Сонымен,
Талғар таулы түйінінде оңтүстік беткейдің ені шамамен 8 км. құрайды, ал
солтүстік – шамамен 30 км.
Іле Алатауының оңтүстік беткейі Шелек өзенінің алабына дейін көршілес
мемлекет Қырғызстанға жатады, сол себепті жұмыста қарастырылмайды.
Іле Алатауының солтүстік беткейі Ұзынқарғалы өзенінің батыс су
айрығынан батыста Шелек өзенінің су айрығына дейін [1; 2] шығыста үлкен
құламалыққа ие және меридианды бағытта терең өзендік аңғарлармен
мүшеленген. И.С. Соседованың [5] картометриялық анықтауы бойынша оның
таулық бөлігінің ауданы шамамен 4400 км2 құрайды. Су айрықтан тау алдына
дейінгі арақашықтық 800-ден 900 м-ге дейін биіктіктермен қоса алғанда бар
болғаны 20-30 км-ді құрайды, солтүстікте оның аумағын 500-600 м.абс
абсолюттік белгімен баяу шөлейтті кеңістікке ауысатын, тауалды жазықтығы
алып жатыр.
Таулы бөлігінде жер бедерінің үш биіктік белдеуі бөлінеді: биік таулы
– мұзды , орта таулы және төмен таулы – тау алды, бұлар баяу тау алды
жазықтыққа ауысады, ал тау алды жазықтықтарының шектерінде екі белдемге
бөлінеді: ысырынды конусы белдемі және тауалды жазықтығының аккумлятивті
белдемі [1; 4; 11 ].
Биік таулы – мұзды белдеу ( 2800 – 3000 м-ден жоғары). Оның таулы
ауданының шамамен 40 %-н, негізінен жотаның осьтік белдемін алып жатыр.
Биік таулы – мұзды белдемнің жер бедерінің сыртқы көрінісі анағұрлым жоғары
тектоникалық амплитудамен құралған, жазықтық денудациямен, бұрынғы және
қазіргі мұз құрсанумен.
Мұз құрсану ауданы негізінен 3700-ден 4100 м – ге дейінгі биіктік
аралығында орналасқан. 3000 м. изогипстардан төмен тіпті қалың мұздардың
өзі түспейді. Солтүстік жазықтықтағы мұздықтар үшін фирналық сызықтың орта
деңгейі 3800 м абс. изогипс болып табылады.
Іле Алатауының таулы өзендерінің алаптарының мұз құрсануы әртүрлі.
Қазіргі мұз құрсанудың анағұрлым үлкен аудандары Шелек, Талғар, Есік,
Түрген және Үлкен Алматы өзендерінің алаптарында орналасқан. Соңғы
онжылдықтағы бақылау нәтижелері көрсеткендей климаттың ғаламдық жылынуымен
байланысты мұз құрсанудың деградациясы (қысқаруы) байқалады. Осылардың
әсерінен мұздықтардың санының қысқаруы, олардың ауданының және көлемінің
қысқаруы байқалады. 1 кестеде [12] берілгендері бойынша Іле Алатауының мұз
құрсануының 1955 және 1990 жылдарда салыстырмалы сипаттамалары берілген.
Мұздықтардың аудандары моренасыз фернау стадиясында көрсетілген. Іле
Алатауының мұз құрсануының деградациясы кезіндегі мореналық – мұздық кешен
туралы толық мағлұмат Е.Н. Вилесованың бағалауы бойынша 2004 жылға дейінгі
кезеңде А 1 кестеде келтірілген. Іле Алатауының мұздықтарының орташа өлшемі
бірте – бірте кішірейген. 1955 жылы бұл аудандағы мұздықтардың орташа
ауданы 0,94 км2 , 1979 жылы – 0,86 км2 , 1990 жылы – 0,62 км2 [12].

1 кесте – Іле Алатауының мұз құрсануы

Бассейндер Мұздықтар МұзқұрсануМұз (К ( F ( V
саны F, км2 көлемі, 1955-(55-90) (55-90)
км3 90
1955 1990 1955 1990 1955 1990
1 2 3 4 5 6 7
Өзен бассейндері
Ұзын Қарғалы344 9,22,66 5,331,5473,121,24,31,25252,1 73,3
5
Шамалан 139 1,541,111,561,1228,120,23,0 2,17104,875,4
Қаскелен 290 10,73,695,431,8784,229,027,2 9,3162,556
9
Ақсай 136 10,67,855,664,1531,022,810,7 7,878,657,8
5
Қарғалы 45 2,445,422,465,4813,830,75,6 12,420,746
Үлкен Алматы288 21,97,6020,06,9656,719,720,8 7,2168,658,5
4
Кіші Алматы 118 6,355,405,254,4923,319,725,3 21,57,849
4
Талғар 444 79,718,041,19,2797,221,941,5 9,3184,541,6
2
Есік 256 34,813,618,67,2566,826,118,9 7,3116,945,7
5
Түрген 614 26,34,2813,92,26120,219,29,3 4,7424,369,1
5 7
Шелек 4300 225,25,284,51,96- - -
4
Бассейнаралық аудандар
Ұзын Қарғалы83 83100
– Қаскелен
Қаскелен – 134 2,21,6 4,93,6 126,994,7
Ақсай
Ақсай – 43,2 3,68,3 39,691,7
Үлкен Алматы
Үлкен Алматы43 16,538,26,561,6
– Кіші 4
Алматы
Кіші Алматы 188 54,228,133,871,2
– Талғар 8
Талғар – 248 57,723,190,376,7
Есік 3
Есік – 74 6,99,3 67,190,7
Түрген
Түрген 883 49,85,6833,294,4
өзенінен
шығысқа
қарай

Түрген өзені өз бастауын мореналардың астынан шығатын,
мұздықтардың суынан алады. Алаптың ең ірі мұздығы – Таулық институттың
максималды белгісі биіктіктерде 4380 м. Өзен үш тармақтан тұрады: солтүстік
(батыс) – Шентүрген, орталық – Ортатүрген және оңтүстік – Кіші Түрген.
Олардың әрқайсысының көптеген салалары бар. Таудан шыққан кездегі жалпы
ауданы 626 км2 , өзен ұзындығы 116 км. Алаптың негізгі бөлігі тауда
орналасқан. Таудан шыққан кезде Түрген өзені суармалауға алынады. Өзен
қорегі аралас, оның бастауы мұздықтар, жаңбыр сулары және қар жамылғысы.
Өзенде көктемдік-жаздық су басулар болып тұрады. Алматы автотрассасынан
төмен – Нарынқолда Түрген өзені Қарасу бастауынан қоректенеді, және су аз
жылдары Қапшағай су қоймасына жетпей жатып, қарасу батпақтарында жоғалып
кетеді [43].
Есік өзені – екі тармақтың құйылуынан түседі: солтүстік – Жарсай
және оңтүстік Тескенсу. Биіктіктердегі айдарлардың орташа биіктігі 4100-
4200 м жетеді. Өзеннің жоғарғы жағында Тескено – Көкбұлақ тобының
мұздықтары жатады. Таудан шыққан кездегі Есік өзені алабының ауданы 256
км2 , ал ұзындығы 121 км [3]. Жарсая және Тескенсудан 8 км төмен, 1788 м
биіктікте Есік өзені биік таулы Есік көліне келіп құяды. 1963 жылы 7
шілдеде Есік өзенінде сел жүріп, көлдің табиғи плотинасын бұзып, ол мүлде
жойылып кетті. Қазіргі уақытта Есік өзені рекреациялық мақсатта кішкентай
көлемде ғана бар.
Таудан шыққан кезде өзен суармалауға тартылады, бірақ төменгі
ағысында қарасудан қорек алғанының арқасында Есік өзені өз суын Қапшағай су
қоймасына дейін жеткізеді.
Талғар өзені екі тармақтың бір-біріне Оң және Сол құйылуының
арқасында түзіледі. Оң тармаққа, жақындағы тағы бір сол жақ сала Орта
Талғар келіп құяды. Осы тармақ саласы Оң Талғарға қарағанда суы мол, бірақ
олардың екеуі де қуаттылығы бойынша Сол Талғардан қалып қалады.
Мұздықтардың көп бөлігі сол Талғар өзенінің алабында, ал анағұрлым аз
бөлігі Оң Талғар өзенінің шыңдарында. Таудан шыққандағы өзен алабының
ауданы 444 км2 , ұзындығы 117 км. Талғар өзені Іле Алатауының сол жақ
беткейінің ең ірі өзені. Мұздық ағыс басқа қорек көздеріне қарағанда
анағұрлым көп, жалпы ағыстың (40,5%) бөлігін құрайды. Таудан шыққан кезде
өзен суы толығымен дерлік суармалауға тартылады. Солтүстік Алматы Нарынқол
автотрассаларында Талғар өзенінің арнасы қарасу бастауларының арқасында
қалпына келеді, және екіге мүшеленеді. Оң жақ мүшесі – Қашқан Талғар грунт
суларының сызашықтану белдемінде солтүстік – батысқа қарай Ават ауылынан
басталады. Одан төменірек Жаңашар ауылынан ол шығысқа қарай кетеді және 28
км-ден кейін солтүстік жаға саласы болып Есік өзеніне келіп құяды. Ал оң
жақ мүшесі, нақтырақ айтсақ Талғар өзенінің өзі Саз – Талғар деген атаумен
солтүстікке қарай біраз су қоймалар қатарынан өтіп, Қапшағай су қоймасына
келіп құяды.
Келесі ары қарай шығысқа қарай Үлкен және Кіші Алматы, сонымен
қатар Қарғалы өз жолында Қазақстан Республикасының ең үлкен мегаполисі
Алматы қаласын қиып өтеді. Бұл өз алдына су режиміне, осы өзендердің
ресурстарына және экологиялық жағдайларына антропогендік әсер етеді.
Ақсай өзені Қаскелең өзенінің оң жақ саласы. 3500 м биіктікте үш
тармақты болып басталады: Солтүстік Ақсай, Орта Ақсай, Оңтүстік Ақсай,
Алаптың жалпы ауданы 566 км2 , өзен ұзындығы 70 км, су жинау алабының тау
бөлігінің ауданы 136 км2 . Өзен арнасының барлық жағында қойтастар және
галькалар бар.
Қаскелең өзені өз бастауын 3600-3800 м биіктіктегі мұздықтармен
қарлардан алады. Алаптың жалпы ауданы 3620 км2 , өзен ұзындығы 177 км. Тау
бөлігінің ауданы 290 км2 , тау бөлігіндегі өзен ұзындығы 33 км. Қаскелең
өзенінде географиялық жүйе жақсы дамыған. Қаскелең өзенінің оң жақ саласы
Үлкен Алматы өзені, Ақсай өзені, ал сол жақ Шамалған өзені болып табылады.
Шамалған өзені Қаскелең өзенінің сол жақ саласы. Өзеннің
бастаудан сағасына дейінгі жалпы ұзындығы 88 км, алаптың жалпы ұзындығы 526
км2 , тау бөлігінің ауданы 139 км2 . Шамалған өзенінің тау бөлігінде
ұзындығы шамамен 10 км болатындай салалары көп.
Ұзын Қарғалы өзені өз бастауларын Іле Алатауы батыс мұздықты және
қарлы сілемелерінен алатын, көптеген бастаулардың қосылуы арқылы басталады,
және Құрты өзеніне келіп құяды. Алаптың тау бөлігінің ауданы 344 км2 , ал
алаптың ауданы 1070 км2 тең, өзеннің жалпы өзындығы 128 км. 2000 – 2400 м
биіктік белдеміндегі алап ауданы жақсы дамыған.
Құрты өзені Іле өзенінің сол жақ және содан төмен Қапшағай су
қоймасына түсетін жалғыз саласы. Өзен ұзындығы 123 км, су жинау алабының
ауданы 12500 км2 . Өз ағынын өзен Іле Алатауы жотасының батыс
сілемелерінде, Кендактас және Шу-Іле тауларында қалыптастырады. Алапта
мұздықтардың болмауынан өзен ағыны Іле Алатауының басқа өзендерінен
ерекшеленеді. Осыған байланысты жұмыста Іле Алатауының батыс жотасында
қалыптасатын өзен ағындарының шамалары алынды, ал Құрты өзені өзінің барлық
салаларымен қоса қарастырылмады.
1979-1982 жылдары жұмыстың авторы Аль-Фараби атындағы КазНУ-дың
гидрология суши кафедрасының жүргізген Шелек, Түрген, Есік, Талғар өзені
алаптарына жүргізілген экспедициялық гидрографиялық және гидрологияық
зерттеуіне қатысқан. Жұмыстың мақсаты Қарасу су ағынының гидрологиясына
және аудан гидрографиясын анықтап сипаттама беру, сонымен қатар
Бақайдынтауының сол жақ беткейінде және Қараш жотасында (Шелек – Түрген
алап аралық ауданы) орналасқан және ҮАК-ын қиып өтетін кіші өзендерді,
уақытша су ағындарды және сайларды зерттеу болып табылады. Аталып өткен
өзендердің төменгі ағысының алаптарының зерттеу нәтижелерінің схемалары А.5-
А.7 суреттерінде А қосымшасында келтірілген.

2. Іле Алатауы өзендері ағындысының гидрологиялық режимі және
гидрологиялық зертелгенділігі

2.1 Алаптың гидрологиялық зертелгенділігі

Іле Алатауының өзендерінің ағындары ең бірінші рет XX ғасырдың
басында зерттеле бастады. Ең бірінші бекеттер Есік өзенінде (Есік көлінен 5
км төмен) 1915 жылы, және Кіші Алматы өзенінде ( Алматы қ. ) 1916 жзылы
салынды. Өзен ағындырын жүйелі түрде зерттеу және басқа гидрологиялық
сипаттамалар жасау кейінірек, 30-40 жылдары басталған. Өзен ағындарын
зерттеумен және уақытша су ағынын зерттеумен көптеген мекемелер айналысты.
Олар: Казгидромет, КазССр-дің су шаруашылығы және мелиорация министрлігі
(Қазіргі уақытта су ресурстарының комитеті МСХ РК), Алматылық гидрологиялық
станция, Мемлекеттік гидрологиялық институт (ГГИ, Ленинград қ.), және
әртүрлі ғылыми – зерттеу ұйымдары. Анағұрлым сапалы зерттеуді
Казгидрометтің гидробекеттері берді. Оларға бақылау экспозициялық және
вегетациялық кезеңде жүргізіледі. Қалған ведомстволық бекеттердің зерттеу
материалдарының сапасы төмен, үнемі бақыланылмаған, дегенмен ережеге сай
оларда бақылау эпизодикалық және вегетациялық кезеңде жүргізіледі.
Қарастырылып отырған ауданда гидрологиялық бекеттердің орналасуы 6 кестеде,
өзен алаптары бойынша 7 кестеде келтірілген. Олардың аудан бойынша таралуы
1 суретте көрсетілген. Іле Алатауының таулы және тау алды аймағында (450 м
биіктік шектеріне дейін), қазіргі уақытта 260 – тан көп гидрологиялық бекет
жұмыс істейді [3; 45; 58-65].
Кіші Алматы өзені алабында ағын анағұрлым жақсы зерттелген.
Алматы қаласындағы Кіші Алматы өзені бекеттері қамтитын, 118 км2 су жинау
алабы ауданына 5 істеп тұрған, және 16 жабық бекеттен келеді. Ал
солтүстікте 800 м абс. изогипстен шектелетін ауданға 5 істеп тұрған және 53
жабылып қалған бекеттен келеді.
Ағынның зерттелу дәрежесі бойынша келесі алаптар кетеді: Талғар
өзені (39 бекет), Шелек (37 бекет), Құрты (29 бекет), Үлкен алматы Және
Есік (22 бекет). Қалған өзендердің алаптары көп зерттелмеген. Таулы аймақта
бұл өзендерде бір екі бекеттен бар. Тауалды – жазықтықты белдемде, суармалы
жерлерде негізінен бұрынғы КазССР-дің Мелиорация және су шаруашылығы
министрлігінің гидрометриялық бекеттері істеген.

Кесте 6 –Ағынды бақылаудың ұзақтылығымен және гидрологиялық
бекеттердің таралуы

Бақылыу Бекеттер саны
кезеңдері,
жыл
Казгидромет ведомстволық Жалпы
саны
Әрекететуші Жабығы Барлығы Барлығы
1 2 3 4 5 6
50 астам 7 4 11 2 13
21 - 50 5 12 17 39 56
11 - 20 - 7 7 70 77
6 - 10 - 8 8 30 38
5 -дейн - 7 7 70 77
Барлығы 12 38 50 211 261

Кесте 7 – Іле Алатаудың негізгі өзен алаптары бойынша гидробекеттердің
орналасуы

Өзен бассейндері Бекеттер саны
Қазгидромет ведомстволық Жалпы
саны
Әрекететуші Жабығы БарлығБарлығы
ы
1 2 3 4 5 6
Шелек 1 4 5 32 37
Бакайдынтау тауы - - - 11 11
және Қараш
жотасының солтүстік
беткейіндегі
өзендер (Шелек –
Түрген
бассейнаралық
аудан)
Түрген 1 1 2 12 14
Есік - 1 1 21 22
Талғар - 2 2 37 39
Қаскелен 1 2 3 11 14
Шамалған - - - 4 4
Ақсай - - - 10 10
Қрғалы - - - 1 1
Үлкен Алматы 5 5 10 12 22
Кіші Алматы 4 21 25 33 58
Құрты - 1 1 28 29

Алаптың метеорологиялық зерттелуі. Ең бірінші рет Іле Алатауында
метеорологиялық зерттеулер 1859 жылы Верный (Алматы қаласындағы)
метеостанция бекінісінде жүргізілген. Жүйенің анағұрлым өсуі өткен жүз
жылдықтың 30-40 жылдары болған. Әр түрлі кезеңде Іле Алатауының таулы – тау
алды аумағында 20 метеорологиялық бақылау бекеті істеген [66].
Қазіргі уақытта (2004 жылғы Казгидромет мәліметтері бойынша) Іле
Алатауының таулы – тауалды аумағында 11 метеорологиялық станция әстеп
тұрған. Олар 495 м абс-мст. Биіктік диапазонында орналасқан. Қапшағайға
дейін 3017 м абс-мст. Мыңжылқы (8 кесте)

Кесте 8 – Іле Алатау аумағындағы метеорологиялық станциялар жайлы
мәліметтер [66]

Станциялар атауы БиіктігӨзен бассейні Әрекететуші Жалпы
і, кезең бақылау
м абс жылдары
АшылғанЖабылан
уақыты уақыты
1 2 3 4 5 6
Құрты 432 Құрты 1930 жабық -
Қапшағай 495 Іле 1967 қолданыст37
а
Ұзынағаш 814 Құрты 1971 қолданыст33
а
Шелек 608 Шелек 1933 қолданыст71
а
Алматы, ГМО 847 Кіші Алматы 1859 қолданыст145
а
Ақсеңгер 643 Құрты 1959 қолданыст45
а
Есік 1098 Есік 1937 қолданыст67
а
Алма-Ата, АГРО 1317 Кіші Алматы 1961 қолданыст43
а
Усть-Горельник 1943 Кіші Алматы 1936 жабық -
Жоғарғы Горельник 2272 Кіші Алматы 1936 жабық -
Үлкен Алматы көлі 2516 Үлкен Алматы 1925 қолданыст79
а
Мыңжылқы 3017 Кіші Алматы 1935 қолданыст69
а
Ассы 2216 Шелек 1952 қолданыст52
а
Есентай (Весновка) 1007 Кіші Алматы 1930 1939 9
Медеу 1530 Кіші Алматы 1930 1953 23
Алма-Атинская 1712 Кіші Алматы 1953 1964 11
селестоковая станция
Қаскелен 1137 Қаскелен 1930 1951 21
Талғар 1015 Талғар 1899 1936 37
Шымбұлақ - Талғар 1973 қолданыст31
а

Жоғарыда аталып өткен 3 бекет әр түрлі биіктіктерде Кіші Алматы
алабында орналасқан. Алматыдағы метеорологиялық станцияның бақылау кезеңі
ең ұзақ болып табылады, ОГМС ( 1859 – 1884 жылдар аралығы –
метеорологиялық бекет, 1885 – 1914 жылдар аралығы Вернендік бекет, 1915 -
1920 жылдары Вернендік тіректі метеобекет, 1921 - 1932 жылдары Алма –
Аталық тіректі метеорологиялық бекет, 1933 – 1955 жылдары Алма – Ата,
Обсерватория, 1956 жылдан бастап – Алматы қаласы, ГМО, ал қазір ОГМС).
Қалған метеостанциялар бойынша бақылау кезеңі 11-ден ( Алма – Аталық сел
ағындық бекет) 79 жылға (Үлкен Алматы көлі) дейін.
Жауын – шашынды бақылау. Жауын – шашынға бақылау метеобекеттерде,
Третьякова О – 1 қондырғысымен жабдықталған жаңбыр өлшейтін бекеттерде
жүргізіледі. Әр түрлі мезгілде ауданда 33 жаңбыр өлшейтін бекет жұмыс істеп
тұрған (метеобекеттерді қоспағанда). Третьякова жауын өлшегіші
(метеобекеттерді қосқанда) 495 м - ден (Қапшағай мст) биіктік диапазонында
3017 м (Мыңжылқы ммс) орналасқан. Қол жеткізу қиын және тұрғындары аз
жерлердің жауын – шашынын зерттеу үшін суммарлық (жалпылай) жауын
өлшегіштер қолданылады. Зерттеліп отырған ауданда жалпы саны 25-ке жететін
сумарлық жауын өлшегіштер істейді. Олар 1300 – ден 4190 м аралығында
орналастырылған [67].
Қар жамылғысына бақылау Казгидромет жүйелерінің
гидрометеорологиялық бекеттерінде және қар өлшеуіш құралдарда (үшбұрыштар),
сонымен қатар қар өлшеуіш орындарында жүргізіледі.
Қорыта келетін болсақ:
1. Ауданның физико – географиялық жағдайына және физикалық
материалдың үлкен кешеніне талдау жасау негізінде сұйық ағынның
қалыптасуының негізгі факторлары және физикалық заңдылықтары
анықталды. Бұл талдаулар алдағы зерттеулерде де ескерілді.
2. Дала зерттеулерінің нәтижелері бойынша автордың қатысумен Алматы
қаласының су обьектілерінің гидрографиясы ескеріліп, топонегізге
1:2000 және 1:10000 түсірілді. Зерттеулер нәтижесінде келесі
жағдайлар анықталды: қала аумағын инженерлік қайта жобалау
нәтижесінде жекелеген өзен арналарының жабылуы, кейбір өзен
ауданына жер асты каналы жүргізуде, олардың өткізу қабілеті
төмендеген, қала аумағының гидрографиясында өзгерістер болған.
Бірінші рет қаланың су обьектілеріне гидрографиялық сипаттама
жасалған, бұл Алматы қаласының су обьектілері бойынша белгілі
табиғи – қорғау іс – шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Гидрометеорологиялық зерттеулер талдаулары көрсеткендей, соңғы
10-15 жылда гидрометеорологиялық жүйелердің қысқаруы, режимдік
мәлімет алуда, оны практикалық және ғылыми қолдануға кері әсерін
тигізді.

2.2. Зерттеу аймағының гидрологиялық режимдерінің ерекшеліктері.

Жоғары бөлімде атап көрсетілгендей ағынның қалыптасуының негізгі
факторлары болып, жер бедері, климаттық жағдайлар, геологиялық,
гидрогеологиялық және басқа да өзендік алаптардың ерекшеліктері кіреді.
Жергілікті жердің абсолютті биіктігінің өзгеруіне байланысты климаттық
сипаттамалары және жер бетінің факторларыы да һзгереді, ал бұдан шығып
өзендердің қоректену көздері де өзгереді. Егер биік таулы аумақтарда
өзендердің қоректенуіне мұз басу әсер етсе, орта таулы және төмен таулы
аудандар маусымдық қар жамылғысымен, жауын – шашынмен және грунт ( жер асты
) суларымен қоректенеді.
Іле Алатауының барлық басты өзендері таудан шығар кезде, яғни
ағынның қалыптасу аймағында, олар әр-түрлі қорек көздеріне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.