Заң алдындағы жауаптылық және оның қағидалары
КІРІСПЕ
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
1.2 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының түсінігі
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының түрлері
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
1.2 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының түсінігі
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының түрлері
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады. Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында «Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды» делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын, қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларына арналады .
Заң алдындағы жауаптылықтың қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен, құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан, сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заң алдындағы жауаптылық институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау, сондай-ақ заң алдындағы жауаптылық институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заң алдындағы жауаптылықтың жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да бірегейлілік жоқ.
Заң алдындағы жауаптылықтың қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен, құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан, сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заң алдындағы жауаптылық институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау, сондай-ақ заң алдындағы жауаптылық институтын жетілдірудің жолдарын белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының анализі өте орынды болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заң алдындағы жауаптылықтың жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да бірегейлілік жоқ.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (2007 жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: «Юрист» баспасы, 2007. – 40 бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (2006 жылғы 2 наурыздағы №123-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: Юрист, 2006. – 280 бет
5. 1996 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасының «Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы» Заңы (2007 жылы 7 шілдеде енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
6. 1998 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясына қосылуы туралы» Заңы //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 29 наурыздағы №411 «Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Санаткерлік меншік құқықтары бойынша Комитеті мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы №1120 Қаулысымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Әділет министрлігінің құжаттары, 2004, 20 желтоқсан, №1120
8. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің 2002 жылғы 27 қыркүйектегі №146 «Құқық және сабақтас құқықтармен қорғалатын туындыларға құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Бұйрығы //Әділет Министрлігінің құжаттары, 2003, 9 ақпан, №146. – 35-97 беттер
Халықаралық құқықтық актілер:
9. Бернская конвенция об охране литературных и художественных произведений 1886 года (Парижский акт от 24 июля 1971 года, измененный 28 сентября 1979 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
10. Всемирная конвенция об авторском праве (Женева, 6 сентября 1952 года /Парижский акт от 24 июля 1971 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
11. Соглашение о сотрудничестве в областе охраны авторских и смежных прав (Москва, 24 сентября 1993 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
12. 1996 жылы 20 желтоқсанда қабылданған Дүниежүзiлiк зияткерлiк меншiк ұйымының құқық шығармашылық жөнiндегi шарты //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
Ғылыми әдебиеттер:
13. Абдреев Н. Юридическое лицо, как субъект авторского права. //Фемида, 2004, №7. – 35-36 беттер
14. Абдуразаков М.Г. Борьба с нарушителями на потребительском рынке. //ИС: Авторское право и смежные права. – Алматы, 2000, №1. – 39 бет
15. Абуова Р.Ж. Авторский договор в гражданском праве. /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2002. – 29 бет
16. Айдарбеков Б. Доверено управлять. //А.: Юридическая газета, 2005, 25 ноября. – 2 бет
17. Амангельды А. Эволюция формирования юридической сущности понятия «авторское право» //Фемида, 2008, №8 (152). – 16-17 беттер
18. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторское право. – М.: Наука, 1957. – 369 бет
19. Богуславский М.М. Проблемы авторского права в международных отношениях. – М.: Наука, 1973. – 305 бет
20. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1999. – 408 бет
21. Вальтер М.М. Связь и сопоставление Римской конвенции, договора ВОИС по исполнениям и фонограммам (ДВИФ) и Соглашения по аспектам прав интеллектуальной собственности, связанным с торговлей (соглашения ТРИПС); развитие и возможное совершенствование охраны смежных прав, признаваемых Римской ковенцией //Бюллетень по авторскому праву, 2000, том XXXIV, №3. – 28-40 беттер
22. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. – М.: Юридическая литература, 1985. – 466 бет
23. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
24. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – А.: Жеті жарғы, 2000. – 726 бет
25. Гордон М.В. Советское авторское право. –М.: Наука, 1955. – 576 бет
26. Дозорцев В.А. Проблемы современного авторского права. – Свердловск: Свердловский юридический институт, 1980. – 378 бет
27. Дозорцев В.А. Исключительные права и их развитие /Права на результаты интеллектуальной деятельности. Сборник нормативных актов. – М.: ДЕ-ЮРЕ, 1994. – 619 бет
28. Дюма Р. Литературная и художественная собственность. Авторское право Франции: перевод с французского языка. – М.: Международные отношения, 1989. – 233 бет
29. Жан Муанэ. Частное копирование в сравнительном праве Франции. Тэзисы доклада на семинаре по смежному праву. – М.: Международные отношения, 1996. – 187 бет
30. Зенин И.А. Интеллектуальная собственность и ноу-хау: Учебно-практическое пособие. – М.: Юристъ, 2001. – 223 бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 296 бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (2007 жылғы 15 мамырдағы №253-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: ЮРИСТ, 2007. – 144 бет
4. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі (2006 жылғы 2 наурыздағы №123-ІІІ Заңымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) – Алматы: Юрист, 2006. – 280 бет
5. 1996 жылғы 10 маусымдағы Қазақстан Республикасының «Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы» Заңы (2007 жылы 7 шілдеде енгізілген өзгертулер және толықтырулармен) //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
6. 1998 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының Әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Берн конвенциясына қосылуы туралы» Заңы //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
7. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 29 наурыздағы №411 «Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Санаткерлік меншік құқықтары бойынша Комитеті мәселелері» Қаулысы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 28 қазандағы №1120 Қаулысымен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) //Әділет министрлігінің құжаттары, 2004, 20 желтоқсан, №1120
8. Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің 2002 жылғы 27 қыркүйектегі №146 «Құқық және сабақтас құқықтармен қорғалатын туындыларға құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы Нұсқаулықты бекіту туралы» Бұйрығы //Әділет Министрлігінің құжаттары, 2003, 9 ақпан, №146. – 35-97 беттер
Халықаралық құқықтық актілер:
9. Бернская конвенция об охране литературных и художественных произведений 1886 года (Парижский акт от 24 июля 1971 года, измененный 28 сентября 1979 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
10. Всемирная конвенция об авторском праве (Женева, 6 сентября 1952 года /Парижский акт от 24 июля 1971 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
11. Соглашение о сотрудничестве в областе охраны авторских и смежных прав (Москва, 24 сентября 1993 года) //Источник: ИС ПАРАГРАФ
12. 1996 жылы 20 желтоқсанда қабылданған Дүниежүзiлiк зияткерлiк меншiк ұйымының құқық шығармашылық жөнiндегi шарты //Источник: Справочная правовая система ЮРИСТ
Ғылыми әдебиеттер:
13. Абдреев Н. Юридическое лицо, как субъект авторского права. //Фемида, 2004, №7. – 35-36 беттер
14. Абдуразаков М.Г. Борьба с нарушителями на потребительском рынке. //ИС: Авторское право и смежные права. – Алматы, 2000, №1. – 39 бет
15. Абуова Р.Ж. Авторский договор в гражданском праве. /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2002. – 29 бет
16. Айдарбеков Б. Доверено управлять. //А.: Юридическая газета, 2005, 25 ноября. – 2 бет
17. Амангельды А. Эволюция формирования юридической сущности понятия «авторское право» //Фемида, 2008, №8 (152). – 16-17 беттер
18. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторское право. – М.: Наука, 1957. – 369 бет
19. Богуславский М.М. Проблемы авторского права в международных отношениях. – М.: Наука, 1973. – 305 бет
20. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1999. – 408 бет
21. Вальтер М.М. Связь и сопоставление Римской конвенции, договора ВОИС по исполнениям и фонограммам (ДВИФ) и Соглашения по аспектам прав интеллектуальной собственности, связанным с торговлей (соглашения ТРИПС); развитие и возможное совершенствование охраны смежных прав, признаваемых Римской ковенцией //Бюллетень по авторскому праву, 2000, том XXXIV, №3. – 28-40 беттер
22. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. – М.: Юридическая литература, 1985. – 466 бет
23. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
24. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – А.: Жеті жарғы, 2000. – 726 бет
25. Гордон М.В. Советское авторское право. –М.: Наука, 1955. – 576 бет
26. Дозорцев В.А. Проблемы современного авторского права. – Свердловск: Свердловский юридический институт, 1980. – 378 бет
27. Дозорцев В.А. Исключительные права и их развитие /Права на результаты интеллектуальной деятельности. Сборник нормативных актов. – М.: ДЕ-ЮРЕ, 1994. – 619 бет
28. Дюма Р. Литературная и художественная собственность. Авторское право Франции: перевод с французского языка. – М.: Международные отношения, 1989. – 233 бет
29. Жан Муанэ. Частное копирование в сравнительном праве Франции. Тэзисы доклада на семинаре по смежному праву. – М.: Международные отношения, 1996. – 187 бет
30. Зенин И.А. Интеллектуальная собственность и ноу-хау: Учебно-практическое пособие. – М.: Юристъ, 2001. – 223 бет
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
1.2 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түсінігі
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түрлері
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады.
Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен
қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын,
қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің
зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын Заң алдындағы жауаптылықтың
және құқықтық санкцияның қағидаларына арналады[1].
Заң алдындағы жауаптылықтың қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық
қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен,
құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай
өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын
азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заң алдындағы жауаптылық
институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып
отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен
жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте
заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы
негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау,
сондай-ақ заң алдындағы жауаптылық институтын жетілдірудің жолдарын
белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының анализі өте орынды
болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында
осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заң алдындағы жауаптылықтың
түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заң алдындағы
жауаптылықтың жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да
бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс
шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды,
атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда
заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заң алдындағы жауаптылықтың
теориясы да, Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық құқықтың әсерінде қалып
отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін жауапкершілік өзара тығыз
байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы алғанда құқықтың өкілі
рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып табылады деп жазады.
Мойындауларды ескерсек, бүгінгі таңда отандық ғылымда қалыптасқан дәстүр
құқықтың жеке және жария болып бөлінуі ендігі жерде өзгеріссіз күйде бола
алмайды. Жеке және жария құқық түбегейлі түрде құқықтық режимдері бойынша
ажыратылады, бұл жеке-құқықтық және жария-құқықтық жауапкершіліктің
болмысына, мазмұнына, белгілеріне, сондай-ақ олардың қағидаларының жүйесіне
әсер етпей қоймайды.
Осы айтылғандарға орай, құқық теориясының затын және оның құқықтану
жүйесіндегі орнын ескере отырып, Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық
санкцияның қағидаларының жалпы теориялық тұжырымдамасын жасау өте өзекті
болып табылады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Заң алдындағы жауаптылық және құқықтық
санкция заң әдебиеттерінде бірнеше рет зерттелді. Әр уақытта осы
мәселелерді қарауға А.Н. Ағыбаев, С.С. Алексеев, Б.Т. Базылев, Д.Н. Бахрах,
С.Н. Братусь, А.С. Булатов, А.С. Ибраева, О.С. Иоффе, В.Н. Кудрявцев, В.А.
Кучинский, О.Э. Лейст, В.С. Нерсяснец, С.С. Сартаев, С.Н. Сәбекенов, И.С.
Самощенко, М.Х. Фарукшин, Шаргородский, М.Д. Шиндяпина, Р.Г. Ягутан және
т.б. ғалымдар бет бұрған.
Қарастырылып отырған мәселе тек құқық теориясының шеңберінде ғана емес,
сонымен қатар азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық ғылымдарында да
зерттелгендігін атап өткен жөн. Сондай-ақ көрсетілген авторлардың
еңбектерін жоғары бағалай отырып, олардың көпшілігінде Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының мәселесі өзге ғылыми
мәселелердің элементі ретінде қарастырылғандығын немесе зерттеудің жеке
қағидалар шеңберінде шектелгендігін мойындаған жөн.
Курстық жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады тұрады.
Кіріспеде жұмыстың мақсаты ашылды.
Бірінші бөлімде заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
түрлері, түсінігі, қағидалары қарастырылды.
Екінші бөлімде заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
қағидаларын жүйесін талдау берілді.
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
Әдебиеттерде заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз
ету сияқты құқықтың белгісімен тығыз байланысты, құқықтанудың фундаменталды
санаты деп айтылады. Жауапкершілік мәселесі әрқашан ғалым заңгерлердің
назарында келеді, алайда, мұндай қызығушылықтар оның тәжірибелік және
теориялық өзектілігін арттыра түсетіндей.
Заңды жауапкерлік маңыздылығы оның екі түрлі табиғатымен түсіндіріледі.
Бір жағынан, бұл құқықтық норма ұстанымдарын бұзатын азаматтарға әсер
етудің ең бір қатаң институттарының бірі, сәйкесінше мемлекеттің қорғану,
оның өмір сүру тұрақтылығын қолдау әдістерінің бірі болып табылса, екінші
жағынан, заң алдындағы жауаптылық қоғамның қалыптасқан тәртіптерге қол
сұғушылықтардан өзін-өзі қорғау болып табылады. Заң алдындағы жауаптылық
туралы дәлелді теориялық көзқарастарды жинастырып, өңдеу, аталған құбылысты
нормативті реттеуді оңтайландыруға септігін тигізеді және сәйкесінше
жауапкершілік институтын жүзеге асыру тиімділігін күшейтеді.
Жоғарыда айтылып кеткеніндей, заң әдебиеттерінде жауапкершілік тақырыбы
салалық ғылымда болсын, жалпы құқық теориясында болсын белсенді түрде
талқыланып келеді. Жауапкершіліктің мәніне байланысты барлық пайымдауларды
талдай келе, жауапкершілік түсінігін анықтаудағы көзқарастардың қайшылығын
олардың теориялық негізінің түрлілігімен негізделетінін көруге болады.
Осыдан келіп, теориялық негізі бойынша жауапкершіліктің барлық тұжырымдарын
екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жауапкершілікті құқыққа қайшы мінез-құлықтың салдары
ретінде қарастыратын көзқарастарды жатқызуға болады. Құқық бұзушылықсыз,
жауапкершіліктің болуы мүмкін емес.
Екінші топқа, жауапкершілікті құқық бұзушылық жасамайтын тұлғаның
құқыққа сай мінез-құлқы деп, басқа адамдардың, қоғамның, мемлекеттің
алдындағы қарыздарлық сезім деп, сыртқы және ішкі бақылау нысаны, адамның
өзінің іс-әрекетін алдын-ала болжау мүмкіндіктері мен қасиеттерінің ара-
қатынасы деп, құқықтық қатынас субъектілерінің жай-күйі деп пайымдайтын
көзқарастарды жатқызуға болады.
Жауапкершілік туралы сөз болғанда оның құқыққа қайшы әрекет пен және
оның салдарымен байланыстылығы жөнінде ғана түсінік пайда болады.
Жауапкершілікті осылайша түсіну жалпылама дәстүрге айналған. Дегенмен
аталған теориялық тұрғы шеңберінің өзінде, жауапкершілік түсінігін
бірауыздан құқықтық әдебиеттерде талданбай келеді. Бірқатар авторлар
аталған категорияны мемлекет пен қоғамның құқық бұзушылығық әрекеттерін
кінәлаудан тұратын, құқық нормаларының талаптарын орындатуға мемлекеттік
мәжбүр ету деп талдайды .
Мәжбүр ету белгісі құқықтың негізгі және мәнді мінездемесі
болғандықтан, жауапкершіліктің кез-келген құқықтық құбылыс секілді
мемлекеттік мәжбүр етумен байланыстылығымен келісу керек. Алайда, мәжбүр
ету белгісі басқа да құқықтық құбылыстарға тән болғандықтан,
жауапкершіліктің анықтаушы белгісі болып қызмет атқара алмайды.
Сондай-ақ, мұндай тұрғыдан келу жауапкершілк пен тұлғаға мәжбүр ету
шараларын қолдануды біріктіріп жібереді: мысалы ҚР Қылмыстық кодексінің 38
бабына сәйкес жаза сот шешімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы деп түсіндіріледі. Алайда заң шығарушы жауапкершілік пен жазаның
арасын нақты түрде шектейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 5 тарауында
қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық жазадан босатылу негіздері
қарастырылған [2].
Заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету түрінде түсіну біздің
ойымызша толық дәлелденбеген, негізсіздеу, өйткені, құқықтағы мәжбүр
етудің түрлі қыры және түрлі көріністері бар. Мәжбүр ету – құзырлы
мемлекетік органдар мен лауазымды тұлғалардың, қоғам өкілдірінің қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қорғау мақсатында, құқық бұзушылықпен және басқа
да зиянды салдармен күресу мақсатында процессуалды тәртіпте бекітілген
мәжбүр ету шаралары мен құқықтық нормаларда көрсетілген санкцияларды
қолдану жолымен субъектілердің мінез-құлқы мен санасына физикалық,
психикалық және басқа да әсер етуі. Заң алдындағы жауаптылық жалпы құқық
секілді мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты екені күмән туғызбайды. Алайда,
мемлекеттік мәжбүрлеумен басқа да мәжбүр ету шаралары байланысты болып
келеді. Осыған байланысты теорияда былайша қарастырылады:
Ескерту шаралары – болуы мүмкін құқық бұзушылықтың алдын алу үшін
қолданылатын, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында
пайдаланылатын мемлекеттік мәжбүр ету шараларының бір түрі. Бұған мысал
ретунде құжат тексеру, бостандықтан айыру орындарынан босап шыққан
тұлғаларды әкімшілік бақылауды келтіруге болады.
Бұлтартпау шаралары – құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату үшін немесе
олардың зиянды салдарының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүр
ету шараларының бір түрі.
Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету деп түсінуді басшылыққа ала
отырып, ескерту шарасы мен бұлтартпау шарасын қолдануды жауапкершілік деп
айтуға толық негіз бар деген қорытындыға Д.Н. Бахрах келеді [4, 21 б.].
Мұндай көзқараспен толық келісуге болмайды деп ойлаймыз. Өйткені
жауапкершілік шараларын қолдану мен бұлтартпау шараларын қолдану үшін
әртүрлі негіздер қажет.
Сондай-ақ, әдебиеттерде мәжбүр ету шараларының ішінде қорғау шаралары
деген ұғым да бар екені айтылады. Бұлардың арасындағы түсінікпен шектеулер
туралы сұрақтар осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан даулы мәселе.
Біздің пікірімізше, қорғау шаралары деп құқыққа қайшы әрекеттері үшін
немесе субъективті құқықты бұзғаны үшін тұлғаға қолданылатын жеке немесе
мүліктік сипаттағы құқықтан айыру жазасын көздемейтін, заң шеңберіндегі
құқықтық шаралары деп түсіну қажет. Олардың қатарына мәмілені жарамсыз деп
тануды даулау, құқықты мойындау, шарттан бас тарту мысалдарын келтіруге
болады. Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету ретінде қарастыра отырып,
қорғау шаралары жауапкершілік шаралары болып табылатынын мойындау қажет.
Мұндай қорытындыға көбінесе И.С. Самощенко мен М.Х. Фарукшин келеді.
Құқықтағы қорғау шараларының мәселесін талдай отырып, олар қорғау
шараларын бөліп шығарумен келісуге болмайды, өйткені мемлекеттің бір
фактіге теріс жауап қайтаруы, құқық бұзушылыққа мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану жасанды түрде түрлі тәртіптегі құбылысқа айналдырады деген
қорытындыға келеді . Қорғау шаралары мен жауапкершілік шараларының арасын
шектеуге С.Н. Братусь те қарсы шығады. Ол заңды міндеттерді мәжбүрлеп
орындатуды заң алдындағы жауаптылық деп қарастырады. Зиянның орнын толтыру,
оның пікірінше, қорғау шарасы да, жауапкершілік шарасы да болып табылады ].
Д.Н. Бахрах жауапкершілікке қалпына келтіру шараларын да, бұлтартпау
шараларын және өндіріп алу шараларын да енгізеді ]. Мұндай көзқарастарды
негізді деп есептеуге болмайды деп санаймыз. Әрекет етіп тұрған
заңнамаларды талдау, заң шығарушының құқық қорғау, сондай-ақ
жауапкершілік категорияларын пайдаланатынын көрсетеді. Егер бір құбылыс
туралы сөз болса, онда екі түрлі термин қолданудың қажеті болмас еді.
Сонымен қатар қорғау шаралары мен жауапкершілік шаралары мәні бойынша
айырмашылықтарға ие. Жоғарыда қорғау шараларына анықтама беріліп өтті. Ал
жауапкершілік шаралары деп заңмен рұқсат берілген шеңбер мен нысанда жеке
немесе мүліктік сипаттағы құқықтан айыруға әкеліп соғатын, құқыққа қайшы
әрекет үшін немесе субъективтік құқықты бұзғаны үшін қолданылатын құқықтық
тәсіл деп түсіну керек деп ойлаймыз. Осылайша, жауапкершілік шаралары мен
қорғау шараларын оларды қолдануда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан
айырылуға әкеліп соғады ма жоқ па, сол жағынан белгілеу қажет секілді.
Мұнда айта кетер жәйт, айыру категориясы осы күнге дейін даулы күйде
қалып отыр. Әдетте құқықтан айырылуды, орындалмаған міндетті жаңа міндетке
ауыстыру, бұзылған міндеттен шығатын немесе құқықтан айырылу немесе
бұзылған міндетке жаңа міндеттің қосылуы, құқықтық мәртебесі өзгеруімен
байланысты құқық бұзушы үшін жағымсыз салдары деп түсіндіріледі. Шынында,
заң алдындағы жауаптылық әрқашанда құқықтан айыру мен қосымша міндеттер
жүктеуден көрініс табады, яғни заң алдындағы жауаптылық шараларын жүзеге
асыру заңды мәртебенің өзгеруіне әкеліп соғады. Алайда, қорғау шараларын
қолдануда субъектіде кейде қосымша міндеттер пайда болады. Мысалы, тиісті
емес сападағы тауар берілген сатып алушы тауардың кемшілігін белгіленген
мерзімде ақысыз түрде жоюды талап ете алады, яғни қорғану шарасын қолдана
алады. Бұл жағдайда сатушыда алдын болмаған, қосымша міндет пайда болады:
тауардың кемшілігін жою жөніндегі іс-әрекеттер жасау, сәйкесінше қорғау
шараларын қолдану заңды мәртебенің өзгеруіне әкеледі.
Құқықтан айыруды субъектілерге тиесілі конституциялық құқықтардан (өмір
сүру, бостандық, жеке басқа қол сұғылмаушылық, тұрғылықты жерді таңдау
ж.т.б.) айыру не шектеу, немесе мүліктік саладағы кемсітуден көрініс
табатын заң алдындағы жауаптылық шараларын қолдану салдары деп түсінген жөн
деп ойлаймыз.
Мәлiметтi байқамай жасалған құқық бұзушылық байынша заңды
жауапкершiлiкті мемлекеттiк мәжбүрлеу мүмкiн емес, сондықтан осы тұжырымды
жақтаушылары анықтайтын белгiлер болып: тек қана құқық бұзушының дербес
немесе мүлiктiк затты сатып алу кезінде қандай да бір ақаулықтар немесе
шектеулер пiшiнде жоқ, бірақ қолдану барысында қолдану ережесін дұрыс
жасамаған жағдайдың салдарынан заттың немесе мүліктің ақаулығы пайда
болса, заңды жауаптылық ешқандай тарапқа қолданылмайды. Осы позиция
қазiргi таңда ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттің қателігі деп санайды.
Заңға қайшылық және соттау екi әр түрлi ұғымдар мұндай тәсiлдермен
теңестіруге болмайды есептеймін. Мораль - бұл тарихи ашылмалы-жабылмалы
және дамитын өмiрлiк қағида, көзқарастар, бағалар, мiнез-құлықтың
нормалары, адамдардың анықтайтын және реттейтiн қатынастарына негiзделген,
қоғамға, мемлекетке, ұжымға, жанұяға, қоршаған ортаға бағытталған
сенiмдердiң жиынтығы . Мораль және құқық - әлеуметтiк нормалардың әр түрлi
топтары және оның теңестiре алмайтын және құқық реттеуi керек болған
қатынастағы заңға сүйенген әсерiн айғақсыз тарату болып табылады[3].
Тiптi, (жауапкершiлiктiң өлшемдерiн материалдық құқықтық қатынаста
қолдану) өлшем қолданудың жағдайларында заңды жауапкершiлiк болып
табылмайды. С.Н. Братусь осыған ұқсас пiкiрді ұстанады: заңды
жауапкершiлiкте мiндеттiң орындалуы жанама түрдегi мемлекеттiк мәжбүрлеу
болып табылады. Егер мiндет ерiктi жағдайда орындалса, онда бұл заңды
жауапкершiлiк болып табылмайды. Автор бұл пікірінде iс жүзiнде оқиға
онының сыртқы пiшiннен әсер етуiн тәуелдiлiк ете алмайды, деп ойлайды. Бұл,
оқиғаның сипаттамасы туынды қолданудың түрі ретiнде факультативтi iлтипатқа
қабылданбағанында емес, қолданудың түрі ретiнде факультативтiк
жауапкершілік болып санналады. Жауапкершiлiктiң өлшемi оның қолдану
әдiстемесі ретінде тәуелдiлiк сипаттамасынан тыс сақтайды.
В.М. Горшенев және В.В. Меньшиктің пікірі бойынша заңды жауапкершiлiк,
бұл (азамат, ұйым, лауазымды адам және тағы басқа) тұлғаның мемлекетпен
танылатын қабiлеттiлiктерін қолдану кезінде заңсыз әрекетi жасау және
оның игiлiктеріне тәуелдi айырулар түрде мемлекеттiк ықтиярсыз әсердi
қолдану кезіндепайда болатын жауапкершілік. В.М. Горшенев және В.В.
Меньшиктің осы позициясына Э. Лейст өз еңбектерінде қисынды сынағыштық
пiкiр көрcеткен: парыздың ұғынуымен тұлға құқық бұзушылықа әдейі барады,
заңды түсінеді(адамның қабiлеттiлiгi өз қызметiнiң нәтижелерiн болжау),
яғни заңды жауапкершілікті қолдану міндетті болып табылады . И.С. Самощенко
және М.Х. Фарукшин заңға сүйенген институт мазмұнына қосылған
жауапкершiлiктiң түсiнуiне мұндай тәсiлдеме iс жүзiнде әдiл көрсеткен .
Одан басқа, авторлар, мұндай заңды жауапкершiлiктiң анықтамасын негiзге ала
отырып, заңды тұлғаларды заңды жауапкершiлiгінің табиғатын анықтау мүмкiн
емес деп көрсетедi.
В.М. Горшенев заңды жауапкершiлiк зардаптың, онына тәуелдi
игiлiктерін айыруын құқық бұзушылық кезінде және мәжбүрлеу шараларын
тiкелей заңға сүйеніп қолданылу мәртебесінiң компоненттеін бір бірлеп деп
түсiндiре бастады. Ол мұндай түсiндiру барысында екi дербес ұғымдарды
ерекшелейдi: жауапкершілік заң бойынша қалай қолданылған және нақты
құқықтық қатынастың қалай пайда болғандығы . Егер жауапкершіліктің астында
(қоғамдық қатынастардың нақты түрін реттейтiн заңға сүйенген нормалардың
тобы) заңды жауапкершiлiк институты қолданса, жеке жауапкершiлiкті ұқсас
түсiнуге болатын болса, онда - заңды жауапкершiлiк бұл құқықтық қатынас
кезінде тұлғаны қорғау теориясының мiндетi деген анықтамаға сай болар еді.
Өз уақыты бойынша теорияда жауапкершiлiк ұғымы анықталып және
заңдық жауапкершiлiк ерекшеленіп келген. В.А. Тархов заңды жауапкершiлiктi
бұл қажеттiлiк кезінде өз әрекеттерiнне есеп беру, деп түсіндірген . Ол
қоғамдық қатынастар ненi бұзбайтында ойлайды, жауапкершiлiк бар болғанымен
қолданылылмайды. Жауапкершiлiкке тарту қажеттiлiк туындайтындай мiндеттi
орындалады және қоғамдық қатынастарды бұзады. Заңды жауапкершiлiк - бұл
мiндеті реттелген құқық өз әрекеттерiнде есеп беру болып табылады. Есептiң
талап етуi - жауапкершiлiктiң негiзгi белгiсі және мәнi, ал соттау
негізінде жазалау - бұл ендi басқа сұрақ . Айтып ескертетін жайт ,
жауапкершiлiк термины түсiндiрілуi сол сияқты теорияда мойындауды таппаған
және iс жүзiнде бiрден сынамаларға ұшыраған. Бұл феномен назарсыз
қалдырмады, терминның анықтамасы не теория жағынан алғанда дәулетсiз және
iс жүзiнде жемiссiз болып қала бермеді. Анықтамасын әр түрлі ғалымдар әр
түрлі жорамалдады, бірақ нақты, қатып қалған анықтамасы жок. Ол жеке
құқықта жауапкершiлiкке қолданылмайтын, өйткенi бұл позицияда сезiктi,
айыпкер, айыпталушы үшін айыптау дегенді білдіреді. Әдебиеттерде ,
семантикалық iздеулер туралы түсіндермелер аз, өйткенi ол әр түрлi сөздерді
және түсініктерді білдіреді және де арқа сүйейтiн түсiндiрме сөздiктерде
қалай құқықтың зерттеуiн ауыстырып жiберетiнiн атап өтiледi. Семантикалық
iздеулер құқықтың зерттеуiн алмастырып отырады , ол қарама қайшылыққа жол
бермейді[4].
2. Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түсінігі
Әлденеше рет заң алдындағы жауаптылық қағидалары теорияның зерртеу пәні
болған. Сонымен қатар авторлар күші көбірек жауапкершілік қағидаларының
нақты мәні мен мазмұнын ашуға жинақталған болатын. Бұл ретте Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидасы ұғымының өзіне және бұл
категорияның құқық қағидалары жүйесінде алатын орнына аз көңіл бөлінген.
Заң алдындағы жауаптылық құқықтық құбылыс екендігі күмән тудырмайды,
демек онда бүтін объективтік құқықтың белгілері, қоғамдық қатынастардың
реттеуішінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай Заң алдындағы
жауаптылық қағидалары ұғымын, жалпырақ категория құқық қағидалары арқылы
ашу керек.
Құқық қағидаларының мәселесі құқықтанудың аса маңызды теориялық
сұрақтарын қозғайды, өйткені олардың мәні мен мазмұнын анықтау құқық
жүйесінің қалыптасу негізін, қайсы бір құқық жүйесінің ерекшеліктерінің
себептерін айқындауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлар қағидалар ұғымын объективті нормалар категориясы
арқылы ашуға тырысуда . Бұл болжаулар әдетте құқық идеясын, жалпы тарихтың
бостандық идеясын ашу концепциясымен органикалық байланыстағы, бостандық
шарасы ретінде түсінумен, оның қоғамдық қатынастарда іске асырылуымен
байланысады. Сонымен қатар, объективті нормалар негізі қоғамдық
қатынастарда бұрыннан қаланған, ал заң шығарушыға оларды тану мен айқындау
ғана қалады деп саналады. Құқық негізінде жатқан объективті нормаларды
іздестіру бұрыннан жүргізілуде, алайда бұл ізденістердің қорытынтысы
әрқашан субъективті,сондықтан олар әр түрлі және қарама-қайшы: құқықтық
нормалары олардың объективті негізінде бостандық шарасы, биліктің,
бағынуды талап ететін бұйрығы, ақылдың ұйғарымы, діни заңдар, үстем
таптардың заңға салынған ықтияры, таптық ынтымақтастықтың нормалары,
қоғамдық бекітілген ережілер, міндеттенудің абстрактілі идеясы және
т.б. ретінде қарастырылған болатын. Құқық қағидалары ұғымын объективті
нормалар категориясы арқылы ашу талпынысы, сәтті әрекеттер қатарына
жатқызылуы мүмкін деп ойламаймын. Біріншіден, объективті нормалардың
табиғаты мен қайнар көздерінің, кіммен құрастырылып және заң шығарушының
оны қалай қабылдайтыны түсініксіз. Екіншіден, егер, бұндай нормалар расында
бар және олар заңдардың мазмұнын болжайды (болжау керек) деп ұйғарсақ, онда
дүние жүзінде неге құқық жүйелерінің алуан түрі бар екенін түсіндіру қиын
болады, өйткені объективті нормалар бірыңғай[5].
Құқық қағидаларын аталмыш, ұғымын отандық және шетелдік құқықтануда
тұжырымдауға тырысып жүрген ақиқат нормаларымен теңдестіруге негіз жоқ
деп ойлаймыз. Құқықтық нормаларды ақиқат және ақиқат емес (жалған) деп
бөлудегі басты қиындық, басшылыққа ала отырып бірін-бірінен ажыратуға
болатын өлшемдердің жоқтығы. Ондай өлшемдер ретінде, қоғамдық тәжірибеде
расталмаған, идеологиялық штамптар мен мазмұны мен бағыты түсіндірілмей
қалған, прогресстің абстрактілі ұғымы аталатын. Дәл осы себептен нормалар
жігін ақиқат (ғылыми, үдерісті) және сәйкесінше жалған (ғылыми
емес,кертартпа) деп негіздеу сәтті болмады . Құқықтық нормаларға ақиқат
және жалған категориялары тіпті қолданылмайтындығына сілтеген авторлармен
келіскеніміз жөн. Мысалы, Ганс Кельзен: Бірде бір заңгер заңның ресми
хабаршысы мен ғылыми түсініктеменің, қылмыстық кодекс пен қылмыстық құқық
оқулығы арасындағы елеулі айырмашылықты жоққа шығара алмайды. Бұл
айырмашылықтар келесі жағдайларда көрініс табады:құқықты бейнелейтін,
ешкімге еш нәрсені міндеттемейтін және рұқсат етпейтін, құқықтанумен
тұжырымдалған міндеттеме туралы пікірлер ақиқат және жалған болады ал,
билікпен бекітілген, субъектілерді міндеттейтін немесе рұқсат ететін,
міндеттемелік нормалар ақиқат немесе жалған бола алмайды, бірақ олар нақты
немесе жарамсыз болады, сонымен қатар, күнделікті деректерде ақиқат немесе
жалған бола алмайды, олар я бар, я жоқ болады, тек қана деректер туралы
пікірлер ғана ақиқат немесе жалған бола алады .
И. Сабо, теория құқықтың нысаны мен мазмұнының елеулі қасиеттерін, оның
жалпы және қажетті ерекшеліктерін, негізгі қағидаларға жатқызады деп
жазған. Құқық қағидасы құқық мазмұнының элементі емес, және оның
формасының қасиеті де бола алмайды, деп ұсынылады. Қағида құқық формасы
мен мазмұнына қатысты, құқықтан талап етілген осы қоғамдағы талаптар
идеясында бейнеленген, дербес категория ретінте шығады. Құқықтың құрылымдық
элементтері құқықтың барлық жүйелерінде, барлық тарихи типтерінде бірыңғай,
бірақ құқықтың қағидалары әртүрлі. Сонымен қатар, дәл сол қағидалар осы
қоғамның құқығына сапалық анықтама береді.
Отандық теорияда, құқық қағидаларын, құқықтық реттеудің жалпы бағыты
мен мазмұнының ең маңызды қасиеттерін анықтайтын, жетекші идеялар ретінде
түсіну кеңінен таралған . Құқық қағидалары ― бұл құқықтар жүйесінің
құрылысына, құқықтың жүзеге асуына белгілі бір түрде әсер ететін және ақыры
соңында құқықық тәртіпте жүзеге асырылатын, кейбір пікірлер деген
анықтамамен келіскеніміз жөн.
Құқық қағидалары ұғымын жазып шығу тек оның табиғатын, құқықтық
құбылыстардағы іске асу механизмдерін, даму сатыларын анықтағаннан кейн
ғана мүмкін болады, деп ойлаймын. Қағидалар-идеясының қалыптасуы құқықтық
санада жүзеге асатындығын айтқан авторлармен келіскеніміз жөн болар.
Сонымен қатар идеялар тек теориядап ғана қалыптасады деп есек, біз
жаңылысамыз. Мысалы, құқық қағидасы-идеяларының қалыптасуының алғашқы
сатысы, құқықтың идеялары қағидалар ретінде ұғымдарда және категорияларда
ашылатын, құқықтың теориясы болып табылады деп көрсеткен. Теорияда заңи
білім құқықтық идеялардың тірегі болады. Құқықтық теория сатысында бастапқы
объективация және құқықтық идеяларды құқықтық реттеудің қағидасы ретінде
әзірлеу. Құқықтық қағидалар идеясының қалыптасу процесін бұлай талдау
әдісі өте жеңілдетілген, деп ойлаймын. Біріншіден, қағида- идеялары тек
қана құқықтық теорияда емес, сонымен қатар басқа да ғылымдарда қалыптасады.
Екіншіден, олар тек қана доктринальдық емес, оған қоса кәсіби, тіпті
әдеттік құқықтық санада да пайда болады. Сонымен, теорияда қалыптасқан
идеялар, сөзсіз өзгелерінен айрықша болып келеді, өйткені олар, ғылыми
ұғымдармен, категориялармен сиппатталған, кей жағдайларда эксперемент
ретінде сыналған. Құқықтық санада қалыптасқан идеялар, құқық қағидасына
айналуы үшін, ол заң шығарушымен қабылдануы керек, өйткені, концепция,
доктрина, ғылыми қорытынды, әлде не туралы түсінік ретінде бар идея, тек
құқық шығармашылық процессі арқылы ғана құқықтың қағидасы бола алады.
Құқық шығармашылық процессі кезінде заң шығарушы тек қана өз идеяларын
емес, сонымен қатар саяси және қоғамдық процесстерге азда болса әсер
ететін, қоғам топтарының идеяларын да бекітеді, деп ойлаймын. Олар қоғамның
бетке ұстарлары, төрешілдер, әлеуметтік топтар, қабаттар және т.б. болуы
мүмкін. Мұратында заң шығарушы құқық шығармашылық арқылы қоғамның құқықтық
санасында туған идеяларын қамтып көрсетуі керек.Әдебиеттерде, қағидалық
сипатта болатын идеяларды білдіруде, олардың мағынасы құқықтық санада
факультативті болады, өйткені олардың орындауға міндетті күші жоқ, екені
әділ көрсетілген. Бұдан басқа, барлық идеялар, тіпті өте жақсы
құрастырылған және теориялық негізделгендерінің өзі құқық қағидасы бола
алмайды[6].
С.С.Алексеев негізі құқықтық нормаларда бекітілмегендерді, құқықтық
қағидалардың қатарына жатқызуға болмайтынын өте әділетті атап өткен. Олар
құқықтың қағидалары емес, тек қана идеялары (бастамалары), ғылыми
қорытындылары болып табылады. Сондықтан, құқық қағидаларына, құқық
нормаларында бекітілген идеяларды ғана жатқызуға болады. Сонымен қатар,
құқық қағидасы құқық нормаларында екі түрлі: тікелей және жанама жолмен
бекітілуі мүмкін. Жанама бекітулер, норма тұжырымдамасы белгілі бір құқық
қағидасын жаңғыртқан жағдайларда орын алады. Екінші топты, нақты нормаларда
тікелей бекітілмеген, бірақ олардан шығарыла алатын қағидалар құрайды.
Құқықтық нормалардан шығарылатын қағидалар заңнамаларда жасырын түрде
болады.
Объективтік құқықтағы қағидалардың бекітілуіндегі айырмашылық, заңи
техниканың ерекшелігімен шартталған, деп есептеймін. Заңнамалар тарихын
зерттеу барысында, алғашында жүріс-тұрыс ережелер нормасы пайда болғанын,
көруге болады. Алғашқы құқықтық ескерткіштер норма-қағидалар туралы
білмеген, олар тек заң шығару техникасының дамуымен пайда болған.
Сондықтан, олардың деңгейі жоғары болған сайын, арнайы норма қағидаларында
бекітілетін, құқық қағидаларының да саны көбееді, деген қорытындыға келуге
болады. Сонымен қатар, заңи акт құрастырудағы кейбір жағдайларда, қағиданы
жалпы норма түрінде емес, жүріс-тұрыс ережелер нормаларының жиынтығы арқылы
тұжырымдалған, орындырақ болуы мүмкін.
Кейбір авторлар, заңнамадағы бастапқы ережелердің мәнін кемітпей,
оларды құқық нормалары деп есептемейтінін, атап кеткен жөн. О.Э. Лейст,
құқық нормасын норма-қағида және жүріс-тұрыс ережелер нормасы деп бөлуге
ешқандай объективті негіз жоқ өйткені құқықтың мағынасы адамдардың жүріс-
тұрысы мен қарым-қатынасын реттеуден тұрады, деп есептеген. Норма
қағидалар, көптеген құқық нормаларының жақша сыртына шығарылған жүріс-тұрыс
ережелері, бірақ әр қайсысының құрамында әрекеттілікке және заңи күшке ие
болатын, жоғары дәрежелі жалпылау нормативтік бұйрығы болып саналады.
Бұндай қорытынды толық негізделген деп ойламаймын. Шынында да, норма-
қағидалар, жалпылау сипаттағы құқықтық жарлық болып саналатындықтан,
айрықша ерекшеліктерге ие. Бірақ сонымен қатар олар, құқық субъектілерінің
нақты жағдайда, тіке әрекет ететін, жүріс-тұрыс ережелері де бола алады.
Мысалы, ҚР Конституциясының 4 бабына сәйкес (ал негізгі заңда көптеген
құқық қағидалары бекітілген) оның нормалары ҚР – ның бүкіл аумағында
қолданылады, тіке әрекет етеді жіне жоғары заңи күшке ие [1]. Сонымен қатар
норма қағидаларға құқықтық нормалардың барлық белгілері органикалық тән:
нормативтілік, жүйеліллік, жалпыға бірдейлік, формальды анықтылық, мемлекет
тарапынан мәжбүрлеумен қамсыздандыру. Норма-қағидаларды мемлекеттік жүріс-
тұрыс ереже-нормаларымен бірдей тұжырымдайды. Неге белгілерінің мәні
бірдей, айтылу формалары бірдей екі құбылысты әр түрлі сияқты қарастыру
керек екенін елестету қиын?
Алайда, отандық теорияда норма-қағидаларға кейде заңдарда және басқада
норативтік актілерде бар ресми түрдегі бағдарламалық, саяси-әлеуметтік
беделін негіздеуге және қолдауға тартылған адамгершілік ережелері де
жатқызылатындығын мойындау керек. Бірнеше авторлар заңдағы мұндай
ережелерді, ресми түрдегі (мақсат бекітетін) құқық нормалары деп атайды,
олардың ойынша, мемлекеттік құқықтық ақиқаттың құрылысы және қызмет ету
қағидаларын, не бір қызмет ету саласындағы заңи мекеменің алдында тұрған
міндеттерін жариялайды. Бұндай нормалар қатарына нормативтік актілердің
преамбулалары, атап айтқанда ҚР Конституциясының преамбуласы, заңнамалардың
мақсатын анықтайтын,заңи актілердің ережелері жатады. Мәселен, О.С. Иоффе
мен М.Д. Шаргородский, КСРО социалисттік жұмысшы және шаруалар мемлекеті
екенін бекітетін 1936 жылғы КСРО Конституциясының 1 бабы туралы былай
жазған: Алдымызда оқулық формуласы емес, заң бабы тұрғандықтан, біз оған
тек ғылыми анықтама ретінде қарай алмаймыз, сонымен қатар одан шығатын заңи
талаптарды да анықтауымыз керек және бұл бап шын мәнінде барлық
азаматтардан, ұйымдардан,лауазымды адамдардан және біздің мемлекетімізді
таныған, оның заңдарын таныған барлық мемлекеттерден КСРО-ны социалисттік
жұмысшы және шаруалар мемлекеті ретінде қарастыруды талап етеді. Оның
диспозициясы осындай . Құқық теориясының көзқарасы бойынша, қалайша
қарастыруды заңи міндеттейтіні түсініксіз екенін атап өткім келеді.
Біздің ойымызша, заңдағы бұндай ережелер тіпті құқық жүйесіне кірмейді
өйткені, онда құқық нормалары жоқ және олар қандайда бір жүріс-тұрыс
ерележерін бекітпейді. Бұл жерде, құқық теориясы өкілдері, заңнама ұғымы
құқықтан кеңірек екенін әділетті атап өткендіктен, бұнда ешқендай қарама-
қайшылық жоқ [7].
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түрлері
Заңи жауапкершілік қағидаларын айқындаудың танымдық мағынасы бар,
өйткені олардың жиынтығы жауапкершілік құқығының жалпыланған сипаттамасын
береді және осы институттың мәнін ашуға мүмкіндік туғызады. Ұстанымдарды
талдау жауапкершіліктің нақты сұрақтарын теориялық өңдеуде және заңды
жауапкершілігіндегі шаралар сияқты заңның осындай кеплідігін тәжірибеде
дәлелді қолданудамаңызды құндылықтарды білдіреді. Заң алдындағы жауаптылық
ұстанымдарының түрлері әлі күнге дейін өңделу үстінде екендігі әдебиетте
айтылған болатын. Бұл осы сұрақ бойынша көзқарастардың көптігін ғана емес,
сондай-ақ олардың жүйесіздігін түсіндіреді. Салалық және жалпытеориялық
жұмыстарды талдау қарастырылған ұстанымдарды біріктіретін ерекшеліктерді
анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеушілер негізінен ұқсас ұстанымдарға сүйенгенімен, алайда, осы
ортақ белгіде жасалған олар нақты ұстанымдардың мазмұнында баяндалғандай
өте жиі бірікпейді, кейде дәл бірдей сапа мен рөлді оған тікелей қатыссыз
артық бөліп қараса, кейде керісінше оның объективті мағынасын елемейді.
Заңдылық, әділдік, адамгершілік, заң алдындағы теңдік, жауапкершіліктен
бұлтартпау, жарыспалылық қағидаты және құқығын қорғау, уақыттылылық,
жазалаудың басталуы, мақсаттылық, айыптылығы үшін жауапкершілік арту, іс
әрекеті үшін жауапкершілік арту, процессуалдық бағындыру, күнәсіздіктің
анық-қанықтығы және т.б. заң алдындағы жауаптылық ұстанымдары ретінде
айтылады. Б.Т. Базылев атап көрсеткендей, расында аталғандар айтарлықтай
жауапкершілік ұстанымдары болып табылмайды. Бұлар жалпы құқық ұстанымдары,
немесе жаза тағайындау ұстанымдары, немесе құқықбұзушылық құрамының
элементтері. Әдебиетте көрсетілген кейбір жауапкершілік ұстанымдары мұндай
ретте қарастырылмайды, себебі олар жан-жақты сипатта емес, тек жеке
жауапкершілік түрінде ғана таратылады.
Мысалы, жарыспалылық қағидаты мен құқығын қорғау заң алдындағы
жауаптылық ұстанымдарына жатады. Жауапкершілікке тартылған, яғни қылмыс
жасады деп ресми айыпталғантұлға, мәжбүрлеу шараларын заңды қолданатыноны
айыптаушы мемлекеттік органмен анығында бірдей дәрежеде бола алмайдыдеп
атап көрсетті О.Э. Лейст. Кім айыппұл салуға, жазалаушы жауапкершілігіне,
дәлелдеу ауыртпалығына, яғни тәртіп бұзушылық айғақтарын және оның
айыпталушымен жасалғандығын дәлелдеуге, немесе істі тоқтатып және кешірім
сұрауға құқылы болса, бұл теңсіздік қандай да бір шамада жарыспалылық
қағидатымен теңеледі .
Құқығын қорғау, жауапкершілікке тартылған тұлғаның не үшін айыпталғанын
білу, оған келіспеу, істің зерттелу жағдайына қатысу, қорғаушының көмегін
пайдалану, бұлтартпау шараларын қолдану және алдыңғы шешім қабылдауға
жасалған басқа актілерге шағымдану, шешімге және оның орындалу тәртібіне
шағымдану және т.б. мүмкіндігін қамтамасыз ететін процессуалдық құқық
ретіндезаңмен бекітілген.
Жарыспалылық қағидасы мен құғығын қорғау үдерістің маңызды ұстанымдары
болып табылатынына келісу қажет, және олар заңи жауапкершілік туралы
қағидаларды жүзеге асырумен сөзсіз байланысты. Бірақ оларды заңи
жауапкершілік ұстанымдары ретінде бөліп дәлелдеу күмәнді (екіталай).
Жоғарыда атап көрсетілгендей, заңи жауапкершілік институтына тек қана
материалдық құқық қағидалары (ережелері) ғана кіреді. Сондықтан
жарыспалылық, құқығын қорғау туралы іс жүргізу қағидалары оның ұстанымдары
бола алмайды. Сонымен, аталған жағдайда негізінен институт құқығына ұқсас
заңи жауапкершілік ұстанымдары және құқық жүйесіндегі басқа элементтердің
ұстанымдары теңдестіріледі (азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу
құқығы).
Жоғарыда келтірілген қарсылықтарды жауапкершілікті жүзеге асыруды
реттейтін әдебиеттерде көрсетілген ұстанымдарға жатқызуға болады.
Сондай-ақ, қылмыстық үдерістің негізгі ұстанмдарының бірі болып
табылатын кінәсіздік презумпциясы заңи жауапкершілік ұстанмыдарының
қатарына жатқызылмайды. Одан бөлек, күнәсіздік презумпциясы жан-жақтылықтан
айырылған, өйткені ол көпшілік-құқықтық жауапкершілік туралы нормаларды
қолданумен байланысты. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік шараларын
қолдануда, керісінше, басқа ұстанымдар – кінәсіздік презумпциясы
қолданылады.
Ұстаным сипаттамасына мүлдем жатпайтын заң ережелерін де кейде жиі заңи
жауапкершілік ұстанымдары ретінде атайды. Мысалы, В.С. Нерсесянц және И.Н.
Сенякин жауапкершілік ұстанымдарының ішінен дәлелділікті бөліп қарауға
болады деп есептейді . Оның астарында, біріншіден, істі зерттеудің
әділдігі, дәлелді жинау және жан-жақты бағалау, тәртіп бұзушылық
жасалғандығы, оған жауапкершілікке тартылған тұлғаның кінәлілігі, заңмен
қарастырылатын санцияда қолданылатындығы туралы айғақтардың қорытындысы;
екіншіден заңмен белгіленген критерийлерге сәйкес нақты жазалау, зиянды
өтеу шараларын анықтау қарастырылады. Олардың пікірі бойынша құқықты
қалпына келтіру санкциясын қолданғанда тәртіп бұзушылық болғандығын анықтау
дәлелділікпен көрсетіледі, бірақ санкцияны нақтылауда: келтірілген зиянды
өтеудің көлемі мен тәртібі (кейде төлемді азайту немесе бөліп төлеу
мүмкіндіктері туралы), құқыққа қайшы жағдайларды жою тәсілдері,шығындар мен
залалдарды өтеу туралы және т.б. басқа мәселелер қарастырылады. И.Н.
Сенякин дәлелділік ұстанымдары жауапкершіліктің іс жүргізу жағын
бейнелейді деп атап көрсетеді. Бірінші кезекте жауапкершілік институты –
материалдық құқық институты, демек, оның іс жүргізу жағы – жауапкершілік
шараларын қолдану ұстанымдардың жеке жиынтығымен сипатталатынын тағы да
атап өткім келеді. Бұдан басқа, дәлелділік – ұстаным емес, ол құқықтық
актілерді қолдануда ұсынылатын талап деп есептеймін.
В.С. Нерсесянц дәлелділік ұстанымы заңи жауапкершіліктің ерекше
құқықтық құбылыс және түсінігі ретінде өзін айқындау мен жүзеге асыру
саласындағы формалды тепе-теңдік ұстанымдарында көрсетілген құқықтың барлық
шынайы қасиеті мен талаптарына сәйкес келуі тиіс дегенді бөліп көрсетеді.
Заңи жауапкершіліктің басқа сипаттамаларының барлығы (ол белгіленгеннен
бастап жүзеге асқанға дейін) оның табиғи құқығымен шартталған. Дәл құқық
шаралары сияқты заңи жауапкершілік құқық бұзушылыққа және бұзылған құқықты
қалпына келтіру құқықтық құралдарына жататын құқықтық жауаппен бірдей түрде
бола алады .
Автор ұстаным құбылысы мен табиғи құбылыс сияқты категорияларды
жеткіліксіз негізде теңдестіріп отыр деп ойлаймын. Заңи жауапкершілік –
құқықтық құбылыс, ал заңи жауапкершілік институты – құқық жүйесінің бөлігі
екендігіне күмән жоқ, осыған орай бұл пайда болулар өзімен объективті
құқықтың белгілері мен ерекшеліктерін көрсетеді. Бірақ, ерекшелік құбылысын
ұстанымдарға жатқызу дұрыс болмас еді, өйткені қаралып отырған категориялар
әртүрлі жазықтықта жатыр. Ұстанымдар – құбылысқа қарағанда сырттай пайда
болады, ол дегеніміз қандайда бір өзгешеәсер ететін ойлар, пайда болудың
мазмұны мен түрлері. Табиғи құбылыс дегеніміз, шынайы белгілердің жиынтығы
ретінде оған пайда болған сәттен бастап оның ішкі жағын сипаттайды[8].
Одан басқа, В.С. Нерсесянцпен пайдаланылған дәлелділік мағынасындағы
категория басқа құқықтық құбылыстарға дәл осы сипаттама дәрежесінде
қолданылады деп айтуға болады.
Бірнеше авторлар, мысалы, И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заң
алдындағы жауаптылық ұстанымдарының қатарына ойы, биологиялық және
әлеуметтік қасиеттері, адамдардың туыстық немесе басқа байланыстарын емес,
тек мінез-құлық жауапкершілігін ғана жатқызады.
Барлық тәртіп бұзушылық табиғаттан және қандайда бір зат күшінің
әсерінен, аңдардың әрекетінен емес, сөзсіз адамдардың іс-әрекетінен
болатындығы тарихи теорияда жалпы мойындалған. Іс-әрекет термині адам
мінез-құлқының екі түрін көрсетеді – оның белсенді іс-әрекеті және заңды
әрекетсіздігі. Құқыққа қайшы әрекеттер адам әрекетінің объективтендірілген
түрін көрсетеді. Жеке адамның ойы, сезімі құқық бұзушылық бола алмайды.
Құқық бұзушылықтың осыған ұқсақ түсінігі ҚР заңнамаларынан да көрініс
тапты. Мысалы, ҚР ҚК 3 бабына сәйкес ҚК қарастырылған қылмыстық құрамның
барлық белгілері бар іс-әрекет қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
табылады.
Алайда, көпшілік құқыққақарағанда іс-әрекетке жауапкершілік тезисі
азаматтық құқық үшінайтарлықтай маңызды емес деп айтуға болады. Сонымен
қатар, заңи жауапкершілік шараларын қабылдау туралы шешім қабылдағанда, сот
көбінесе құқыққа қайшы іс-әрекеттерді, қарыз алушының әрекетін
(әрекетсіздігін) емес, кредитормен (жәбірленуші) байланысты іс-әрекеттің
салдарын, жағдайын, оның құқық бұзушылығын, онымен келтірілген шығындарды
және т.б. зерттейді. Іс-әрекет пен салдар арасындағы байланыс жобаланады,
бірақ, іс-әрекеттің өзі зерттелмейді. Шындығына келгенде, қарыз алушының
қандай әрекеті немесе әрекетсіздігі орындамаудың немесе міндеттемелерді
лайықсыз орындаудың себептері болғандығы туралы кредиторға, қарыз алушының
міндеттемелерін бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту туралы талаптарды
қарастыратын сотқа да мүлдем айырмашылығы жоқ. Қарыз алушыны осы бұзушылық
қандай әрекетке немесе әрекетсіздікке апарып соқтырғандығын, заң, тәртіп
бойынша, міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершіліктің басталуымен
байланыстырмайды: келісімшартты орындамаудағы қарыз алушы тарапынан
бақылаудың болмауы; оның қызметкерлерінің ұқыпсыздығы немесе біліксіздігі,
құрылыс жұмыстарын жүргізу кезіндегі жіберген кемшіліктері, қарыз алушының
басқа өндіріспен жеткіліксіз белсенді жұмысы және т.б. Заңда жалпы тәртіп
бойынша, бұл бұзушылық қарыз алуышының қандай әрекеттерінің нәтижесінен
болғандығы емес, міндеттемелері бұзылған айғақ қана қарастырылады. Сонымен,
азаматтық құқықта осындай бұзушылықтың себебі болып табылатын жорамалданған
құқыққа қайшы әрекеттер (әрекетсіздік) емес, қарыз алушының субъективті
азаматтық құқықты бұзғаны үшін жауап беретінін мойындау керек.
Сондықтан, іс-әрекетке жауапкершілік туралы ереже заңи жауапкершілік
ұстанымдары пікірлерін мойындауға қажетті айтарлықтай жан-жақты сипаттамаға
жатпайды,одан бөлек, кейде оның басқа құқықтық құбылыстармен байланысын
айқындауға болмайды.
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
Заң алдындағы жауаптылықтың жеке ұстанымдарының мазмұнына талдау
жасағанда, заң алдындағы жауаптылық мәселелерімен айналысқан барлық
ғалымдар дәстүрлі бөліп қараған заңдылық ұстанымы ойға келеді. Бұл ұстаным
басқа барлық ұстанымдардың мағынасын ашады: бұрын айтылғандай идея заңмен
бекітілмеген, құқықтық ұстаным болып табылмайды. Сонымен бiрге дегенмен
бiртұтас түсiну қағида мәлiметтiң мазмұныды осыған дейiн iстеп шығармағанын
көрсету керек. Бұл едәуiр дәрежеде заңдылықтың дәрежесiнiң көп мәндiлiгiмен
байланған, не заңды жауапкерлiктiң заңдылығымен артынан басқа реттiң
құбылыстары кейде ұғылады.
Көп зерттеушiлердің көзқарастары құқықтық теорияда қабылданған үш
сапаның ішінде құбылыс ретінде заңдылықты қолдайды: ұстаным, әдiс және
құқық тағы басқа көздерiнiң заң күшiндегi нормативтiк актiлердiң ол
негiзделген заң бейнеленген құқық нормаларына қоғамдық қатынастар және оның
нәтижелерiнiң қатысушыларының (қызмет) мiнез-құлықтың сәйкестiгiнiң
тәртiбi, заңи жауапкершіліктің заңдылық ұстанымдарын құзіретті органдардың
қызметінің заңдылығымен байланыстырады.
А.Ф. Черданцев, мысалы, заңдылық ұстанымы жауапкершіліктің
басымдылығынан тұрады:
а) құзіретті органдарға;
б) нақты жауапкершілік шараларын қарастыратын заң негізінде (заңды
дәлелділік);
в) заңмен қарастырылған факт (құқық бұзушылық) болған жағдайда
(ақиқатты дәлелділік);
д) қылмыстық жауапкершілік арту кезіндегі ұқсас құқықтарға жол бермеу
негізінде .
И.С. Самощенко және М.Х. Фаркушин: жауапершілік тарапына іс жүргізуге
қойылатын заңдылықтың негізгі талаптары, - құзіретті органдарға заңмен
бекітілген тәртіпті және құқық бұзушылық туралы істі зерттеу және тексеру
түрлерін қатаң сақтауы керек .
Заң алдындағы жауаптылық аясында заңдылық ұстанымы мазмұнына басқа
талаптарменқатар тек заң жүзінде ғана жауапкершілік шараларын қолдануды
қосады, және сол шаралардың қатаң дәлелділігін талап етеді.
Заң алдындағы жауаптылықтың заңдылық ұстанымына мұндай көзқарас
төмендегі себептер бойынша дұрыс болып табылмайды[9].
Бiрiншiден, әрине, заңдардың талаптарының ұдайы орындауы заңдылықтың
дәрежесi әсiресе ғылыми зерттеулер жиi зат болып қалыптасу жеткiлiктi
лауазымды тұлғалардың барлық азаматтардың нормативтiк актi оған сәйкес
заңдылықтың ұғымы танымал заң ғылымдарына терiске шығару керек емес, соның
iшiнде және соңғы кезде. Алайда, зерттеу және ашылуы үшiн мұндай анықтамасы
заңды жауапкерлiгiнiң қолданбайтын заңдылықтары қағиданың мазмұнынын
көрiнедi. Жоғарыда айтылғандай, заң алдындағы жауаптылық ұстанымдарын
құқықтық институт ұстанымдары ретінде ғана қарастыруға болады. Және заңға
сүйенген институт заңды жауапкерлiктiң қағидасы сияқты заңдылық жүйенi түр
емес соншалықты болып жаңа мазмұнмен толады және жаңа ерекшелiктi
алатындығы, құқық зерттеушiлермен өте жақсы айқындалғаннан жоғарыда
көрcетiлген.
Екiншiден, осы жол дұрыс қабылдауға болмайды, оның шеңберлерiндегi
өйткенi заңды жауапкерлiктiң институты заттық - заңға сүйенген болып
табылғаны есепке алынбайды. Құзырлы органдармен заң алдыңдағы жауаптылық
шараларының қолдану тәртібі басқа құқықтық нормалармен реттеледi, атап
айтқанда, iс жүргiзу құқығының нормаларымен. Сонымен, заңды жауапкерлiк
емес, тиiстi процесстiң қағидасы құзіретті органдардың қызметінiң
процедурасы негiзіне жататын идеялар оған негiзделген заңға сәйкес
(қылмыстық, азаматтық және т.б.) нормаларымен сипатталады.
Зерттеушілердің басқа тобы заң алдындағы жауаптылықтың заңдылық
ұстанымының мазмұнын оның басқа ұстанымдармен байланысын орнату жолымен
ашуға тырысты.
Сонымен, заңдылық оның түрі жағынан заңи жауапкершілік ұстанымдарының
барлық жүйесін сипаттайтын құқықтық күші болып табылады. Мұндай заң
алдыңдағы жауаптылықтiң заңдылық ұстанымын ұғыну жолының құндылығы, автор
ресейлiк құқықтық жүйедегі заңдылықтың ерекше маңыздылығына тоқталып отыр.
С.С. Алексеев қоғамның саяси өміріндегі заңдылықтың өзіндік мәсеребесі жеке
құқығына қарағанда мағыналы деген ойын білдірді. Оның пікірі бойынша,
жетекшілік негізіндегі ұстаным түрінде қоладнылатын заңдылық, құқыққа
қатысты негізгі анықтайтын қандай да бір дәрежеде болады және ол жәй ғана
заңдылық терминін емес, құқықтық заңдылық терминін қолдану қажет деп
санайды .
Заң алдындағы жауаптылық заңдылығының ұстанымы заңи жауапкершілікті
бұлтартпаумен және жекеленумен нақтыланды. Мұндай көзқараспен келісуге
болмайды деп есептейміз. Жаупкершілікті бұлтартпау жауапкершілік ұстанымына
да, құқық қолдану қызметінің ұстанымына да жатпайтындығы туралы жоғарыда
көрсетілген. Керiсiнше, ол құқық қорғау органдарының қызметi үшiн міндетті
талап ретiнде орнатылмаған. Сондықтан нормативті сипатқа ие заңдылық
ұстанымы құқықтық мазмұнынан айрылған құбылысты айқындай алатынын елестету
қиын. Жекелену жауапкершілігі, біздің ойымызша, бұл құбылыста заңдылық
ұстанымы емес, заңи жауапкершіліктің әділ ұстанымы айқындалады.
Айтылған ескертулерден басқа, келтiрiлген пiкiрлердiң негізгі
жетiспеушiлiгi, менiңше, мұндай жолда, сол заңдылықтың қағидасында болатын
айғақ, басқа қағида заңды жауапкершілiгiнiң мазмұнынан iс жүзiнде терiске
шығарылатын болып табылады. Тiптi мұндай, шүбәсiз маңызды заңға сүйенген
құқықтық күштің рөлi басқалар үшiн қағида жауапкершiлiктiң заңдылығының
қағидасының белгiсiнiң функционалдық қатынасында осы қағиданың әсер
етулерiнiң тек қана жалғызы шағылысу болып табылады және оның барлық
тараптарын анықтауға мүмкiндiк бермейдi. Заң алдындағы жауаптылықтың
заңдылық ұстанымдары туралы айтқан кезде кейбір авторлар, оны
жауапкершіліктің басталу негізіндегі заңдылықпен байланыстырады.
Сонымен, И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заң алдындағы жауаптылықтың
материалдық жағын бөліп қарайды және заңдылықтың негізгі талабы
жауапкершіліктің материалдық жағына қолданысынан тұрады, жауапкершілік
заңмен тыйым салынған әрекетке және заң шегіне ғана рұқсат етіледі .
Б.Т. Базылев заң алдындағы жауаптылықтың негізін қалаушы ұстаным
заңдылық ұстанымының негізі міндеті деп есептейді . Баймаханов М.Т.,
Вайсберг Л.М. пікірі бойынша, сонымен бiрге, құрамның барлық элементтерi
тек қана құқық бұзушылық құрамының тұлғаның әрекетiнде болған жағдайда
жауапкершiлiктiң міндетіндегі заңдылықтың барлық қағидасы заңмен бекiтілуi
керек .
Заң алдыңдағы жауаптылық заңдылығының қағидасының зерттеу жолы өте
қолайлы, және өзi тұтас көрiнiстегi бұл қағиданың мазмұны болып табылатынын
анықтауға болады: заң алдыңдағы жауаптылықпен сабақтас сұрақтар органның
өте маңызды қоғамдық қатынастардың реттеу бағытталған жоғарғы заң күш ие
болатын заң актi қабылданған ерекше ретте тек қана заңдарымен реттеледi.
Мұндай түсініктегі заңдылық ұстанымының құқықы бекітілуі азаматтардың
құқықтары, бостандықтарын және мүдделерi қорғаудың маңызды кепiлдiгi болып
табылады деп ойлаймын, өйткенi заңдылықтың қағидасының құқығындағы бекiту
қорғаудың маңызды, әдiл және әдiлетсiз ең үлкен дәрежесiндегі көзқарастар
қоғамдық санада рұқсат берiлген және тыйым салынған құрастырған болып
бiлдiруге болатын, сонымен бiрге басқа түрлердiң нормативтiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
1.2 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түсінігі
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түрлері
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
2.2 Әділеттілік қағидасы
2.3 Гуманизм қағидасы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Конституциясының
1 бабы мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп жариялайды. Адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын тану, сақтау және қорғау мемлекет міндеті болып табылады.
Әрі қарай, Конституциясының 17 бабында Адамның қадір-қасиетіне қол
сұғылмайды делінген, яғни жеке тұлғаның қадір-қасиеті мемлекетпен
қорғалады. Конституцияның аталған нормалары қоғамның қай саласы болсын,
қандай субъектілеріне болсын бірдей, тең жағдайда қолданылады. Біздің
зерттеу тақырыбымыз құқық бұзушыға қолданылатын Заң алдындағы жауаптылықтың
және құқықтық санкцияның қағидаларына арналады[1].
Заң алдындағы жауаптылықтың қағидалары – құқық нормасымен, құқықтық
қатынастармен, құқық қолданумен, құқықтық идеологиямен, құқық қорғаумен,
құқық бұзушылықпен тікелей байланысты күрделі, кешенді феномен.
Бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы құқық бұзушылық санының айтарлықтай
өсуімен, мемлекет, оның органдары мен лауазымды тұлғаларының тарапынан,
сондай-ақ құқықтық қатынастардың өзге де қатысушыларының тарапынан болатын
азаматтар мен заңды тұлғалардың субьективтік құқықтары мен заңды мүдделерін
бұзушылықпен қақтығысып отыр. Осыған байланысты заң алдындағы жауаптылық
институты құрылатын негізгі бастауларды нақты айқындау өте өзекті болып
отыр, өйткені, осы мәселедегі нақтылық заң шығарушылықтың тұрақтылығы мен
жүйелі келісімділігінің, бірыңғай құқық қолданушылықтың және де мемлекетте
заңдылық пен құқықтық тәптіптің қамтамасыз етілуінің нәтижесінің кепілдігі
болып табылады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мақсаты осы феноменнің дамуындағы
негізгі мәселелерлі табу, нормативтік реттеудің кемшіліктерін анықтау,
сондай-ақ заң алдындағы жауаптылық институтын жетілдірудің жолдарын
белгілеу болып табылатын әрекет етуші заңнамада бекітілген Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының анализі өте орынды
болып табылады деп білеміз.
Теориялық тұрғыда тақырыптың өзектілігі сол, бұл мәселе заң ғылымында
осы күнге дейін полемикалық болып қалып отыр. Заң алдындағы жауаптылықтың
түсінігін, мазмұнын, санатын анықтауда біркелкі пікір жоқ, заң алдындағы
жауаптылықтың жеке қағидаларын анықтау мәселелеріндегі көзқарастарда да
бірегейлілік жоқ. Сонымен қатар, осы мәселелердің теориялық тұрғыда дұрыс
шешілуі жалпы алғанда құқық субъектілерінің қызметін алдын ала анықтайды,
атап айтқанда, құқыққолданушылар мен заңшығарушылардың, ал бұл ақыр аяғанда
заңдылық пен құқықтық тәртіптің жағдайына әсер етеді.
Жүргізілген зерттеулер осы уақытқа дейін заң алдындағы жауаптылықтың
теориясы да, Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
қағидаларының тұжырымдамасы да қылмыстық құқықтың әсерінде қалып
отырғандығын көрсетті. Заң және оны бұзғаны үшін жауапкершілік өзара тығыз
байланысты және, осылайша қылмыстық құқық жалпы алғанда құқықтың өкілі
рөлін иемденеді, жалпыны ауыстыратын бөлік болып табылады деп жазады.
Мойындауларды ескерсек, бүгінгі таңда отандық ғылымда қалыптасқан дәстүр
құқықтың жеке және жария болып бөлінуі ендігі жерде өзгеріссіз күйде бола
алмайды. Жеке және жария құқық түбегейлі түрде құқықтық режимдері бойынша
ажыратылады, бұл жеке-құқықтық және жария-құқықтық жауапкершіліктің
болмысына, мазмұнына, белгілеріне, сондай-ақ олардың қағидаларының жүйесіне
әсер етпей қоймайды.
Осы айтылғандарға орай, құқық теориясының затын және оның құқықтану
жүйесіндегі орнын ескере отырып, Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық
санкцияның қағидаларының жалпы теориялық тұжырымдамасын жасау өте өзекті
болып табылады.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Заң алдындағы жауаптылық және құқықтық
санкция заң әдебиеттерінде бірнеше рет зерттелді. Әр уақытта осы
мәселелерді қарауға А.Н. Ағыбаев, С.С. Алексеев, Б.Т. Базылев, Д.Н. Бахрах,
С.Н. Братусь, А.С. Булатов, А.С. Ибраева, О.С. Иоффе, В.Н. Кудрявцев, В.А.
Кучинский, О.Э. Лейст, В.С. Нерсяснец, С.С. Сартаев, С.Н. Сәбекенов, И.С.
Самощенко, М.Х. Фарукшин, Шаргородский, М.Д. Шиндяпина, Р.Г. Ягутан және
т.б. ғалымдар бет бұрған.
Қарастырылып отырған мәселе тек құқық теориясының шеңберінде ғана емес,
сонымен қатар азаматтық, қылмыстық, әкімшілік құқық ғылымдарында да
зерттелгендігін атап өткен жөн. Сондай-ақ көрсетілген авторлардың
еңбектерін жоғары бағалай отырып, олардың көпшілігінде Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының мәселесі өзге ғылыми
мәселелердің элементі ретінде қарастырылғандығын немесе зерттеудің жеке
қағидалар шеңберінде шектелгендігін мойындаған жөн.
Курстық жұмыс кіріспе, екі тараудан, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады тұрады.
Кіріспеде жұмыстың мақсаты ашылды.
Бірінші бөлімде заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
түрлері, түсінігі, қағидалары қарастырылды.
Екінші бөлімде заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның
қағидаларын жүйесін талдау берілді.
1 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Заң алдындағы жауаптылықтың түсінігі
Әдебиеттерде заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз
ету сияқты құқықтың белгісімен тығыз байланысты, құқықтанудың фундаменталды
санаты деп айтылады. Жауапкершілік мәселесі әрқашан ғалым заңгерлердің
назарында келеді, алайда, мұндай қызығушылықтар оның тәжірибелік және
теориялық өзектілігін арттыра түсетіндей.
Заңды жауапкерлік маңыздылығы оның екі түрлі табиғатымен түсіндіріледі.
Бір жағынан, бұл құқықтық норма ұстанымдарын бұзатын азаматтарға әсер
етудің ең бір қатаң институттарының бірі, сәйкесінше мемлекеттің қорғану,
оның өмір сүру тұрақтылығын қолдау әдістерінің бірі болып табылса, екінші
жағынан, заң алдындағы жауаптылық қоғамның қалыптасқан тәртіптерге қол
сұғушылықтардан өзін-өзі қорғау болып табылады. Заң алдындағы жауаптылық
туралы дәлелді теориялық көзқарастарды жинастырып, өңдеу, аталған құбылысты
нормативті реттеуді оңтайландыруға септігін тигізеді және сәйкесінше
жауапкершілік институтын жүзеге асыру тиімділігін күшейтеді.
Жоғарыда айтылып кеткеніндей, заң әдебиеттерінде жауапкершілік тақырыбы
салалық ғылымда болсын, жалпы құқық теориясында болсын белсенді түрде
талқыланып келеді. Жауапкершіліктің мәніне байланысты барлық пайымдауларды
талдай келе, жауапкершілік түсінігін анықтаудағы көзқарастардың қайшылығын
олардың теориялық негізінің түрлілігімен негізделетінін көруге болады.
Осыдан келіп, теориялық негізі бойынша жауапкершіліктің барлық тұжырымдарын
екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жауапкершілікті құқыққа қайшы мінез-құлықтың салдары
ретінде қарастыратын көзқарастарды жатқызуға болады. Құқық бұзушылықсыз,
жауапкершіліктің болуы мүмкін емес.
Екінші топқа, жауапкершілікті құқық бұзушылық жасамайтын тұлғаның
құқыққа сай мінез-құлқы деп, басқа адамдардың, қоғамның, мемлекеттің
алдындағы қарыздарлық сезім деп, сыртқы және ішкі бақылау нысаны, адамның
өзінің іс-әрекетін алдын-ала болжау мүмкіндіктері мен қасиеттерінің ара-
қатынасы деп, құқықтық қатынас субъектілерінің жай-күйі деп пайымдайтын
көзқарастарды жатқызуға болады.
Жауапкершілік туралы сөз болғанда оның құқыққа қайшы әрекет пен және
оның салдарымен байланыстылығы жөнінде ғана түсінік пайда болады.
Жауапкершілікті осылайша түсіну жалпылама дәстүрге айналған. Дегенмен
аталған теориялық тұрғы шеңберінің өзінде, жауапкершілік түсінігін
бірауыздан құқықтық әдебиеттерде талданбай келеді. Бірқатар авторлар
аталған категорияны мемлекет пен қоғамның құқық бұзушылығық әрекеттерін
кінәлаудан тұратын, құқық нормаларының талаптарын орындатуға мемлекеттік
мәжбүр ету деп талдайды .
Мәжбүр ету белгісі құқықтың негізгі және мәнді мінездемесі
болғандықтан, жауапкершіліктің кез-келген құқықтық құбылыс секілді
мемлекеттік мәжбүр етумен байланыстылығымен келісу керек. Алайда, мәжбүр
ету белгісі басқа да құқықтық құбылыстарға тән болғандықтан,
жауапкершіліктің анықтаушы белгісі болып қызмет атқара алмайды.
Сондай-ақ, мұндай тұрғыдан келу жауапкершілк пен тұлғаға мәжбүр ету
шараларын қолдануды біріктіріп жібереді: мысалы ҚР Қылмыстық кодексінің 38
бабына сәйкес жаза сот шешімімен тағайындалатын мемлекеттік мәжбүр ету
шарасы деп түсіндіріледі. Алайда заң шығарушы жауапкершілік пен жазаның
арасын нақты түрде шектейді. Мысалы, ҚР Қылмыстық кодексінің 5 тарауында
қылмыстық жауапкершілік пен қылмыстық жазадан босатылу негіздері
қарастырылған [2].
Заңды жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету түрінде түсіну біздің
ойымызша толық дәлелденбеген, негізсіздеу, өйткені, құқықтағы мәжбүр
етудің түрлі қыры және түрлі көріністері бар. Мәжбүр ету – құзырлы
мемлекетік органдар мен лауазымды тұлғалардың, қоғам өкілдірінің қоғамдық
қауіпсіздік пен тәртіпті қорғау мақсатында, құқық бұзушылықпен және басқа
да зиянды салдармен күресу мақсатында процессуалды тәртіпте бекітілген
мәжбүр ету шаралары мен құқықтық нормаларда көрсетілген санкцияларды
қолдану жолымен субъектілердің мінез-құлқы мен санасына физикалық,
психикалық және басқа да әсер етуі. Заң алдындағы жауаптылық жалпы құқық
секілді мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты екені күмән туғызбайды. Алайда,
мемлекеттік мәжбүрлеумен басқа да мәжбүр ету шаралары байланысты болып
келеді. Осыған байланысты теорияда былайша қарастырылады:
Ескерту шаралары – болуы мүмкін құқық бұзушылықтың алдын алу үшін
қолданылатын, сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында
пайдаланылатын мемлекеттік мәжбүр ету шараларының бір түрі. Бұған мысал
ретунде құжат тексеру, бостандықтан айыру орындарынан босап шыққан
тұлғаларды әкімшілік бақылауды келтіруге болады.
Бұлтартпау шаралары – құқыққа қайшы әрекеттерді тоқтату үшін немесе
олардың зиянды салдарының алдын алу үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүр
ету шараларының бір түрі.
Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету деп түсінуді басшылыққа ала
отырып, ескерту шарасы мен бұлтартпау шарасын қолдануды жауапкершілік деп
айтуға толық негіз бар деген қорытындыға Д.Н. Бахрах келеді [4, 21 б.].
Мұндай көзқараспен толық келісуге болмайды деп ойлаймыз. Өйткені
жауапкершілік шараларын қолдану мен бұлтартпау шараларын қолдану үшін
әртүрлі негіздер қажет.
Сондай-ақ, әдебиеттерде мәжбүр ету шараларының ішінде қорғау шаралары
деген ұғым да бар екені айтылады. Бұлардың арасындағы түсінікпен шектеулер
туралы сұрақтар осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан даулы мәселе.
Біздің пікірімізше, қорғау шаралары деп құқыққа қайшы әрекеттері үшін
немесе субъективті құқықты бұзғаны үшін тұлғаға қолданылатын жеке немесе
мүліктік сипаттағы құқықтан айыру жазасын көздемейтін, заң шеңберіндегі
құқықтық шаралары деп түсіну қажет. Олардың қатарына мәмілені жарамсыз деп
тануды даулау, құқықты мойындау, шарттан бас тарту мысалдарын келтіруге
болады. Жауапкершілікті мемлекеттік мәжбүр ету ретінде қарастыра отырып,
қорғау шаралары жауапкершілік шаралары болып табылатынын мойындау қажет.
Мұндай қорытындыға көбінесе И.С. Самощенко мен М.Х. Фарукшин келеді.
Құқықтағы қорғау шараларының мәселесін талдай отырып, олар қорғау
шараларын бөліп шығарумен келісуге болмайды, өйткені мемлекеттің бір
фактіге теріс жауап қайтаруы, құқық бұзушылыққа мемлекеттік мәжбүрлеуді
қолдану жасанды түрде түрлі тәртіптегі құбылысқа айналдырады деген
қорытындыға келеді . Қорғау шаралары мен жауапкершілік шараларының арасын
шектеуге С.Н. Братусь те қарсы шығады. Ол заңды міндеттерді мәжбүрлеп
орындатуды заң алдындағы жауаптылық деп қарастырады. Зиянның орнын толтыру,
оның пікірінше, қорғау шарасы да, жауапкершілік шарасы да болып табылады ].
Д.Н. Бахрах жауапкершілікке қалпына келтіру шараларын да, бұлтартпау
шараларын және өндіріп алу шараларын да енгізеді ]. Мұндай көзқарастарды
негізді деп есептеуге болмайды деп санаймыз. Әрекет етіп тұрған
заңнамаларды талдау, заң шығарушының құқық қорғау, сондай-ақ
жауапкершілік категорияларын пайдаланатынын көрсетеді. Егер бір құбылыс
туралы сөз болса, онда екі түрлі термин қолданудың қажеті болмас еді.
Сонымен қатар қорғау шаралары мен жауапкершілік шаралары мәні бойынша
айырмашылықтарға ие. Жоғарыда қорғау шараларына анықтама беріліп өтті. Ал
жауапкершілік шаралары деп заңмен рұқсат берілген шеңбер мен нысанда жеке
немесе мүліктік сипаттағы құқықтан айыруға әкеліп соғатын, құқыққа қайшы
әрекет үшін немесе субъективтік құқықты бұзғаны үшін қолданылатын құқықтық
тәсіл деп түсіну керек деп ойлаймыз. Осылайша, жауапкершілік шаралары мен
қорғау шараларын оларды қолдануда жеке немесе мүліктік сипаттағы құқықтан
айырылуға әкеліп соғады ма жоқ па, сол жағынан белгілеу қажет секілді.
Мұнда айта кетер жәйт, айыру категориясы осы күнге дейін даулы күйде
қалып отыр. Әдетте құқықтан айырылуды, орындалмаған міндетті жаңа міндетке
ауыстыру, бұзылған міндеттен шығатын немесе құқықтан айырылу немесе
бұзылған міндетке жаңа міндеттің қосылуы, құқықтық мәртебесі өзгеруімен
байланысты құқық бұзушы үшін жағымсыз салдары деп түсіндіріледі. Шынында,
заң алдындағы жауаптылық әрқашанда құқықтан айыру мен қосымша міндеттер
жүктеуден көрініс табады, яғни заң алдындағы жауаптылық шараларын жүзеге
асыру заңды мәртебенің өзгеруіне әкеліп соғады. Алайда, қорғау шараларын
қолдануда субъектіде кейде қосымша міндеттер пайда болады. Мысалы, тиісті
емес сападағы тауар берілген сатып алушы тауардың кемшілігін белгіленген
мерзімде ақысыз түрде жоюды талап ете алады, яғни қорғану шарасын қолдана
алады. Бұл жағдайда сатушыда алдын болмаған, қосымша міндет пайда болады:
тауардың кемшілігін жою жөніндегі іс-әрекеттер жасау, сәйкесінше қорғау
шараларын қолдану заңды мәртебенің өзгеруіне әкеледі.
Құқықтан айыруды субъектілерге тиесілі конституциялық құқықтардан (өмір
сүру, бостандық, жеке басқа қол сұғылмаушылық, тұрғылықты жерді таңдау
ж.т.б.) айыру не шектеу, немесе мүліктік саладағы кемсітуден көрініс
табатын заң алдындағы жауаптылық шараларын қолдану салдары деп түсінген жөн
деп ойлаймыз.
Мәлiметтi байқамай жасалған құқық бұзушылық байынша заңды
жауапкершiлiкті мемлекеттiк мәжбүрлеу мүмкiн емес, сондықтан осы тұжырымды
жақтаушылары анықтайтын белгiлер болып: тек қана құқық бұзушының дербес
немесе мүлiктiк затты сатып алу кезінде қандай да бір ақаулықтар немесе
шектеулер пiшiнде жоқ, бірақ қолдану барысында қолдану ережесін дұрыс
жасамаған жағдайдың салдарынан заттың немесе мүліктің ақаулығы пайда
болса, заңды жауаптылық ешқандай тарапқа қолданылмайды. Осы позиция
қазiргi таңда ғалымдардың пікірі бойынша мемлекеттің қателігі деп санайды.
Заңға қайшылық және соттау екi әр түрлi ұғымдар мұндай тәсiлдермен
теңестіруге болмайды есептеймін. Мораль - бұл тарихи ашылмалы-жабылмалы
және дамитын өмiрлiк қағида, көзқарастар, бағалар, мiнез-құлықтың
нормалары, адамдардың анықтайтын және реттейтiн қатынастарына негiзделген,
қоғамға, мемлекетке, ұжымға, жанұяға, қоршаған ортаға бағытталған
сенiмдердiң жиынтығы . Мораль және құқық - әлеуметтiк нормалардың әр түрлi
топтары және оның теңестiре алмайтын және құқық реттеуi керек болған
қатынастағы заңға сүйенген әсерiн айғақсыз тарату болып табылады[3].
Тiптi, (жауапкершiлiктiң өлшемдерiн материалдық құқықтық қатынаста
қолдану) өлшем қолданудың жағдайларында заңды жауапкершiлiк болып
табылмайды. С.Н. Братусь осыған ұқсас пiкiрді ұстанады: заңды
жауапкершiлiкте мiндеттiң орындалуы жанама түрдегi мемлекеттiк мәжбүрлеу
болып табылады. Егер мiндет ерiктi жағдайда орындалса, онда бұл заңды
жауапкершiлiк болып табылмайды. Автор бұл пікірінде iс жүзiнде оқиға
онының сыртқы пiшiннен әсер етуiн тәуелдiлiк ете алмайды, деп ойлайды. Бұл,
оқиғаның сипаттамасы туынды қолданудың түрі ретiнде факультативтi iлтипатқа
қабылданбағанында емес, қолданудың түрі ретiнде факультативтiк
жауапкершілік болып санналады. Жауапкершiлiктiң өлшемi оның қолдану
әдiстемесі ретінде тәуелдiлiк сипаттамасынан тыс сақтайды.
В.М. Горшенев және В.В. Меньшиктің пікірі бойынша заңды жауапкершiлiк,
бұл (азамат, ұйым, лауазымды адам және тағы басқа) тұлғаның мемлекетпен
танылатын қабiлеттiлiктерін қолдану кезінде заңсыз әрекетi жасау және
оның игiлiктеріне тәуелдi айырулар түрде мемлекеттiк ықтиярсыз әсердi
қолдану кезіндепайда болатын жауапкершілік. В.М. Горшенев және В.В.
Меньшиктің осы позициясына Э. Лейст өз еңбектерінде қисынды сынағыштық
пiкiр көрcеткен: парыздың ұғынуымен тұлға құқық бұзушылықа әдейі барады,
заңды түсінеді(адамның қабiлеттiлiгi өз қызметiнiң нәтижелерiн болжау),
яғни заңды жауапкершілікті қолдану міндетті болып табылады . И.С. Самощенко
және М.Х. Фарукшин заңға сүйенген институт мазмұнына қосылған
жауапкершiлiктiң түсiнуiне мұндай тәсiлдеме iс жүзiнде әдiл көрсеткен .
Одан басқа, авторлар, мұндай заңды жауапкершiлiктiң анықтамасын негiзге ала
отырып, заңды тұлғаларды заңды жауапкершiлiгінің табиғатын анықтау мүмкiн
емес деп көрсетедi.
В.М. Горшенев заңды жауапкершiлiк зардаптың, онына тәуелдi
игiлiктерін айыруын құқық бұзушылық кезінде және мәжбүрлеу шараларын
тiкелей заңға сүйеніп қолданылу мәртебесінiң компоненттеін бір бірлеп деп
түсiндiре бастады. Ол мұндай түсiндiру барысында екi дербес ұғымдарды
ерекшелейдi: жауапкершілік заң бойынша қалай қолданылған және нақты
құқықтық қатынастың қалай пайда болғандығы . Егер жауапкершіліктің астында
(қоғамдық қатынастардың нақты түрін реттейтiн заңға сүйенген нормалардың
тобы) заңды жауапкершiлiк институты қолданса, жеке жауапкершiлiкті ұқсас
түсiнуге болатын болса, онда - заңды жауапкершiлiк бұл құқықтық қатынас
кезінде тұлғаны қорғау теориясының мiндетi деген анықтамаға сай болар еді.
Өз уақыты бойынша теорияда жауапкершiлiк ұғымы анықталып және
заңдық жауапкершiлiк ерекшеленіп келген. В.А. Тархов заңды жауапкершiлiктi
бұл қажеттiлiк кезінде өз әрекеттерiнне есеп беру, деп түсіндірген . Ол
қоғамдық қатынастар ненi бұзбайтында ойлайды, жауапкершiлiк бар болғанымен
қолданылылмайды. Жауапкершiлiкке тарту қажеттiлiк туындайтындай мiндеттi
орындалады және қоғамдық қатынастарды бұзады. Заңды жауапкершiлiк - бұл
мiндеті реттелген құқық өз әрекеттерiнде есеп беру болып табылады. Есептiң
талап етуi - жауапкершiлiктiң негiзгi белгiсі және мәнi, ал соттау
негізінде жазалау - бұл ендi басқа сұрақ . Айтып ескертетін жайт ,
жауапкершiлiк термины түсiндiрілуi сол сияқты теорияда мойындауды таппаған
және iс жүзiнде бiрден сынамаларға ұшыраған. Бұл феномен назарсыз
қалдырмады, терминның анықтамасы не теория жағынан алғанда дәулетсiз және
iс жүзiнде жемiссiз болып қала бермеді. Анықтамасын әр түрлі ғалымдар әр
түрлі жорамалдады, бірақ нақты, қатып қалған анықтамасы жок. Ол жеке
құқықта жауапкершiлiкке қолданылмайтын, өйткенi бұл позицияда сезiктi,
айыпкер, айыпталушы үшін айыптау дегенді білдіреді. Әдебиеттерде ,
семантикалық iздеулер туралы түсіндермелер аз, өйткенi ол әр түрлi сөздерді
және түсініктерді білдіреді және де арқа сүйейтiн түсiндiрме сөздiктерде
қалай құқықтың зерттеуiн ауыстырып жiберетiнiн атап өтiледi. Семантикалық
iздеулер құқықтың зерттеуiн алмастырып отырады , ол қарама қайшылыққа жол
бермейді[4].
2. Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түсінігі
Әлденеше рет заң алдындағы жауаптылық қағидалары теорияның зерртеу пәні
болған. Сонымен қатар авторлар күші көбірек жауапкершілік қағидаларының
нақты мәні мен мазмұнын ашуға жинақталған болатын. Бұл ретте Заң алдындағы
жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидасы ұғымының өзіне және бұл
категорияның құқық қағидалары жүйесінде алатын орнына аз көңіл бөлінген.
Заң алдындағы жауаптылық құқықтық құбылыс екендігі күмән тудырмайды,
демек онда бүтін объективтік құқықтың белгілері, қоғамдық қатынастардың
реттеуішінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай Заң алдындағы
жауаптылық қағидалары ұғымын, жалпырақ категория құқық қағидалары арқылы
ашу керек.
Құқық қағидаларының мәселесі құқықтанудың аса маңызды теориялық
сұрақтарын қозғайды, өйткені олардың мәні мен мазмұнын анықтау құқық
жүйесінің қалыптасу негізін, қайсы бір құқық жүйесінің ерекшеліктерінің
себептерін айқындауға мүмкіндік береді.
Кейбір авторлар қағидалар ұғымын объективті нормалар категориясы
арқылы ашуға тырысуда . Бұл болжаулар әдетте құқық идеясын, жалпы тарихтың
бостандық идеясын ашу концепциясымен органикалық байланыстағы, бостандық
шарасы ретінде түсінумен, оның қоғамдық қатынастарда іске асырылуымен
байланысады. Сонымен қатар, объективті нормалар негізі қоғамдық
қатынастарда бұрыннан қаланған, ал заң шығарушыға оларды тану мен айқындау
ғана қалады деп саналады. Құқық негізінде жатқан объективті нормаларды
іздестіру бұрыннан жүргізілуде, алайда бұл ізденістердің қорытынтысы
әрқашан субъективті,сондықтан олар әр түрлі және қарама-қайшы: құқықтық
нормалары олардың объективті негізінде бостандық шарасы, биліктің,
бағынуды талап ететін бұйрығы, ақылдың ұйғарымы, діни заңдар, үстем
таптардың заңға салынған ықтияры, таптық ынтымақтастықтың нормалары,
қоғамдық бекітілген ережілер, міндеттенудің абстрактілі идеясы және
т.б. ретінде қарастырылған болатын. Құқық қағидалары ұғымын объективті
нормалар категориясы арқылы ашу талпынысы, сәтті әрекеттер қатарына
жатқызылуы мүмкін деп ойламаймын. Біріншіден, объективті нормалардың
табиғаты мен қайнар көздерінің, кіммен құрастырылып және заң шығарушының
оны қалай қабылдайтыны түсініксіз. Екіншіден, егер, бұндай нормалар расында
бар және олар заңдардың мазмұнын болжайды (болжау керек) деп ұйғарсақ, онда
дүние жүзінде неге құқық жүйелерінің алуан түрі бар екенін түсіндіру қиын
болады, өйткені объективті нормалар бірыңғай[5].
Құқық қағидаларын аталмыш, ұғымын отандық және шетелдік құқықтануда
тұжырымдауға тырысып жүрген ақиқат нормаларымен теңдестіруге негіз жоқ
деп ойлаймыз. Құқықтық нормаларды ақиқат және ақиқат емес (жалған) деп
бөлудегі басты қиындық, басшылыққа ала отырып бірін-бірінен ажыратуға
болатын өлшемдердің жоқтығы. Ондай өлшемдер ретінде, қоғамдық тәжірибеде
расталмаған, идеологиялық штамптар мен мазмұны мен бағыты түсіндірілмей
қалған, прогресстің абстрактілі ұғымы аталатын. Дәл осы себептен нормалар
жігін ақиқат (ғылыми, үдерісті) және сәйкесінше жалған (ғылыми
емес,кертартпа) деп негіздеу сәтті болмады . Құқықтық нормаларға ақиқат
және жалған категориялары тіпті қолданылмайтындығына сілтеген авторлармен
келіскеніміз жөн. Мысалы, Ганс Кельзен: Бірде бір заңгер заңның ресми
хабаршысы мен ғылыми түсініктеменің, қылмыстық кодекс пен қылмыстық құқық
оқулығы арасындағы елеулі айырмашылықты жоққа шығара алмайды. Бұл
айырмашылықтар келесі жағдайларда көрініс табады:құқықты бейнелейтін,
ешкімге еш нәрсені міндеттемейтін және рұқсат етпейтін, құқықтанумен
тұжырымдалған міндеттеме туралы пікірлер ақиқат және жалған болады ал,
билікпен бекітілген, субъектілерді міндеттейтін немесе рұқсат ететін,
міндеттемелік нормалар ақиқат немесе жалған бола алмайды, бірақ олар нақты
немесе жарамсыз болады, сонымен қатар, күнделікті деректерде ақиқат немесе
жалған бола алмайды, олар я бар, я жоқ болады, тек қана деректер туралы
пікірлер ғана ақиқат немесе жалған бола алады .
И. Сабо, теория құқықтың нысаны мен мазмұнының елеулі қасиеттерін, оның
жалпы және қажетті ерекшеліктерін, негізгі қағидаларға жатқызады деп
жазған. Құқық қағидасы құқық мазмұнының элементі емес, және оның
формасының қасиеті де бола алмайды, деп ұсынылады. Қағида құқық формасы
мен мазмұнына қатысты, құқықтан талап етілген осы қоғамдағы талаптар
идеясында бейнеленген, дербес категория ретінте шығады. Құқықтың құрылымдық
элементтері құқықтың барлық жүйелерінде, барлық тарихи типтерінде бірыңғай,
бірақ құқықтың қағидалары әртүрлі. Сонымен қатар, дәл сол қағидалар осы
қоғамның құқығына сапалық анықтама береді.
Отандық теорияда, құқық қағидаларын, құқықтық реттеудің жалпы бағыты
мен мазмұнының ең маңызды қасиеттерін анықтайтын, жетекші идеялар ретінде
түсіну кеңінен таралған . Құқық қағидалары ― бұл құқықтар жүйесінің
құрылысына, құқықтың жүзеге асуына белгілі бір түрде әсер ететін және ақыры
соңында құқықық тәртіпте жүзеге асырылатын, кейбір пікірлер деген
анықтамамен келіскеніміз жөн.
Құқық қағидалары ұғымын жазып шығу тек оның табиғатын, құқықтық
құбылыстардағы іске асу механизмдерін, даму сатыларын анықтағаннан кейн
ғана мүмкін болады, деп ойлаймын. Қағидалар-идеясының қалыптасуы құқықтық
санада жүзеге асатындығын айтқан авторлармен келіскеніміз жөн болар.
Сонымен қатар идеялар тек теориядап ғана қалыптасады деп есек, біз
жаңылысамыз. Мысалы, құқық қағидасы-идеяларының қалыптасуының алғашқы
сатысы, құқықтың идеялары қағидалар ретінде ұғымдарда және категорияларда
ашылатын, құқықтың теориясы болып табылады деп көрсеткен. Теорияда заңи
білім құқықтық идеялардың тірегі болады. Құқықтық теория сатысында бастапқы
объективация және құқықтық идеяларды құқықтық реттеудің қағидасы ретінде
әзірлеу. Құқықтық қағидалар идеясының қалыптасу процесін бұлай талдау
әдісі өте жеңілдетілген, деп ойлаймын. Біріншіден, қағида- идеялары тек
қана құқықтық теорияда емес, сонымен қатар басқа да ғылымдарда қалыптасады.
Екіншіден, олар тек қана доктринальдық емес, оған қоса кәсіби, тіпті
әдеттік құқықтық санада да пайда болады. Сонымен, теорияда қалыптасқан
идеялар, сөзсіз өзгелерінен айрықша болып келеді, өйткені олар, ғылыми
ұғымдармен, категориялармен сиппатталған, кей жағдайларда эксперемент
ретінде сыналған. Құқықтық санада қалыптасқан идеялар, құқық қағидасына
айналуы үшін, ол заң шығарушымен қабылдануы керек, өйткені, концепция,
доктрина, ғылыми қорытынды, әлде не туралы түсінік ретінде бар идея, тек
құқық шығармашылық процессі арқылы ғана құқықтың қағидасы бола алады.
Құқық шығармашылық процессі кезінде заң шығарушы тек қана өз идеяларын
емес, сонымен қатар саяси және қоғамдық процесстерге азда болса әсер
ететін, қоғам топтарының идеяларын да бекітеді, деп ойлаймын. Олар қоғамның
бетке ұстарлары, төрешілдер, әлеуметтік топтар, қабаттар және т.б. болуы
мүмкін. Мұратында заң шығарушы құқық шығармашылық арқылы қоғамның құқықтық
санасында туған идеяларын қамтып көрсетуі керек.Әдебиеттерде, қағидалық
сипатта болатын идеяларды білдіруде, олардың мағынасы құқықтық санада
факультативті болады, өйткені олардың орындауға міндетті күші жоқ, екені
әділ көрсетілген. Бұдан басқа, барлық идеялар, тіпті өте жақсы
құрастырылған және теориялық негізделгендерінің өзі құқық қағидасы бола
алмайды[6].
С.С.Алексеев негізі құқықтық нормаларда бекітілмегендерді, құқықтық
қағидалардың қатарына жатқызуға болмайтынын өте әділетті атап өткен. Олар
құқықтың қағидалары емес, тек қана идеялары (бастамалары), ғылыми
қорытындылары болып табылады. Сондықтан, құқық қағидаларына, құқық
нормаларында бекітілген идеяларды ғана жатқызуға болады. Сонымен қатар,
құқық қағидасы құқық нормаларында екі түрлі: тікелей және жанама жолмен
бекітілуі мүмкін. Жанама бекітулер, норма тұжырымдамасы белгілі бір құқық
қағидасын жаңғыртқан жағдайларда орын алады. Екінші топты, нақты нормаларда
тікелей бекітілмеген, бірақ олардан шығарыла алатын қағидалар құрайды.
Құқықтық нормалардан шығарылатын қағидалар заңнамаларда жасырын түрде
болады.
Объективтік құқықтағы қағидалардың бекітілуіндегі айырмашылық, заңи
техниканың ерекшелігімен шартталған, деп есептеймін. Заңнамалар тарихын
зерттеу барысында, алғашында жүріс-тұрыс ережелер нормасы пайда болғанын,
көруге болады. Алғашқы құқықтық ескерткіштер норма-қағидалар туралы
білмеген, олар тек заң шығару техникасының дамуымен пайда болған.
Сондықтан, олардың деңгейі жоғары болған сайын, арнайы норма қағидаларында
бекітілетін, құқық қағидаларының да саны көбееді, деген қорытындыға келуге
болады. Сонымен қатар, заңи акт құрастырудағы кейбір жағдайларда, қағиданы
жалпы норма түрінде емес, жүріс-тұрыс ережелер нормаларының жиынтығы арқылы
тұжырымдалған, орындырақ болуы мүмкін.
Кейбір авторлар, заңнамадағы бастапқы ережелердің мәнін кемітпей,
оларды құқық нормалары деп есептемейтінін, атап кеткен жөн. О.Э. Лейст,
құқық нормасын норма-қағида және жүріс-тұрыс ережелер нормасы деп бөлуге
ешқандай объективті негіз жоқ өйткені құқықтың мағынасы адамдардың жүріс-
тұрысы мен қарым-қатынасын реттеуден тұрады, деп есептеген. Норма
қағидалар, көптеген құқық нормаларының жақша сыртына шығарылған жүріс-тұрыс
ережелері, бірақ әр қайсысының құрамында әрекеттілікке және заңи күшке ие
болатын, жоғары дәрежелі жалпылау нормативтік бұйрығы болып саналады.
Бұндай қорытынды толық негізделген деп ойламаймын. Шынында да, норма-
қағидалар, жалпылау сипаттағы құқықтық жарлық болып саналатындықтан,
айрықша ерекшеліктерге ие. Бірақ сонымен қатар олар, құқық субъектілерінің
нақты жағдайда, тіке әрекет ететін, жүріс-тұрыс ережелері де бола алады.
Мысалы, ҚР Конституциясының 4 бабына сәйкес (ал негізгі заңда көптеген
құқық қағидалары бекітілген) оның нормалары ҚР – ның бүкіл аумағында
қолданылады, тіке әрекет етеді жіне жоғары заңи күшке ие [1]. Сонымен қатар
норма қағидаларға құқықтық нормалардың барлық белгілері органикалық тән:
нормативтілік, жүйеліллік, жалпыға бірдейлік, формальды анықтылық, мемлекет
тарапынан мәжбүрлеумен қамсыздандыру. Норма-қағидаларды мемлекеттік жүріс-
тұрыс ереже-нормаларымен бірдей тұжырымдайды. Неге белгілерінің мәні
бірдей, айтылу формалары бірдей екі құбылысты әр түрлі сияқты қарастыру
керек екенін елестету қиын?
Алайда, отандық теорияда норма-қағидаларға кейде заңдарда және басқада
норативтік актілерде бар ресми түрдегі бағдарламалық, саяси-әлеуметтік
беделін негіздеуге және қолдауға тартылған адамгершілік ережелері де
жатқызылатындығын мойындау керек. Бірнеше авторлар заңдағы мұндай
ережелерді, ресми түрдегі (мақсат бекітетін) құқық нормалары деп атайды,
олардың ойынша, мемлекеттік құқықтық ақиқаттың құрылысы және қызмет ету
қағидаларын, не бір қызмет ету саласындағы заңи мекеменің алдында тұрған
міндеттерін жариялайды. Бұндай нормалар қатарына нормативтік актілердің
преамбулалары, атап айтқанда ҚР Конституциясының преамбуласы, заңнамалардың
мақсатын анықтайтын,заңи актілердің ережелері жатады. Мәселен, О.С. Иоффе
мен М.Д. Шаргородский, КСРО социалисттік жұмысшы және шаруалар мемлекеті
екенін бекітетін 1936 жылғы КСРО Конституциясының 1 бабы туралы былай
жазған: Алдымызда оқулық формуласы емес, заң бабы тұрғандықтан, біз оған
тек ғылыми анықтама ретінде қарай алмаймыз, сонымен қатар одан шығатын заңи
талаптарды да анықтауымыз керек және бұл бап шын мәнінде барлық
азаматтардан, ұйымдардан,лауазымды адамдардан және біздің мемлекетімізді
таныған, оның заңдарын таныған барлық мемлекеттерден КСРО-ны социалисттік
жұмысшы және шаруалар мемлекеті ретінде қарастыруды талап етеді. Оның
диспозициясы осындай . Құқық теориясының көзқарасы бойынша, қалайша
қарастыруды заңи міндеттейтіні түсініксіз екенін атап өткім келеді.
Біздің ойымызша, заңдағы бұндай ережелер тіпті құқық жүйесіне кірмейді
өйткені, онда құқық нормалары жоқ және олар қандайда бір жүріс-тұрыс
ерележерін бекітпейді. Бұл жерде, құқық теориясы өкілдері, заңнама ұғымы
құқықтан кеңірек екенін әділетті атап өткендіктен, бұнда ешқендай қарама-
қайшылық жоқ [7].
1.3 Заң алдындағы жауаптылықтың және құқықтық санкцияның қағидаларының
түрлері
Заңи жауапкершілік қағидаларын айқындаудың танымдық мағынасы бар,
өйткені олардың жиынтығы жауапкершілік құқығының жалпыланған сипаттамасын
береді және осы институттың мәнін ашуға мүмкіндік туғызады. Ұстанымдарды
талдау жауапкершіліктің нақты сұрақтарын теориялық өңдеуде және заңды
жауапкершілігіндегі шаралар сияқты заңның осындай кеплідігін тәжірибеде
дәлелді қолданудамаңызды құндылықтарды білдіреді. Заң алдындағы жауаптылық
ұстанымдарының түрлері әлі күнге дейін өңделу үстінде екендігі әдебиетте
айтылған болатын. Бұл осы сұрақ бойынша көзқарастардың көптігін ғана емес,
сондай-ақ олардың жүйесіздігін түсіндіреді. Салалық және жалпытеориялық
жұмыстарды талдау қарастырылған ұстанымдарды біріктіретін ерекшеліктерді
анықтауға мүмкіндік берді.
Зерттеушілер негізінен ұқсас ұстанымдарға сүйенгенімен, алайда, осы
ортақ белгіде жасалған олар нақты ұстанымдардың мазмұнында баяндалғандай
өте жиі бірікпейді, кейде дәл бірдей сапа мен рөлді оған тікелей қатыссыз
артық бөліп қараса, кейде керісінше оның объективті мағынасын елемейді.
Заңдылық, әділдік, адамгершілік, заң алдындағы теңдік, жауапкершіліктен
бұлтартпау, жарыспалылық қағидаты және құқығын қорғау, уақыттылылық,
жазалаудың басталуы, мақсаттылық, айыптылығы үшін жауапкершілік арту, іс
әрекеті үшін жауапкершілік арту, процессуалдық бағындыру, күнәсіздіктің
анық-қанықтығы және т.б. заң алдындағы жауаптылық ұстанымдары ретінде
айтылады. Б.Т. Базылев атап көрсеткендей, расында аталғандар айтарлықтай
жауапкершілік ұстанымдары болып табылмайды. Бұлар жалпы құқық ұстанымдары,
немесе жаза тағайындау ұстанымдары, немесе құқықбұзушылық құрамының
элементтері. Әдебиетте көрсетілген кейбір жауапкершілік ұстанымдары мұндай
ретте қарастырылмайды, себебі олар жан-жақты сипатта емес, тек жеке
жауапкершілік түрінде ғана таратылады.
Мысалы, жарыспалылық қағидаты мен құқығын қорғау заң алдындағы
жауаптылық ұстанымдарына жатады. Жауапкершілікке тартылған, яғни қылмыс
жасады деп ресми айыпталғантұлға, мәжбүрлеу шараларын заңды қолданатыноны
айыптаушы мемлекеттік органмен анығында бірдей дәрежеде бола алмайдыдеп
атап көрсетті О.Э. Лейст. Кім айыппұл салуға, жазалаушы жауапкершілігіне,
дәлелдеу ауыртпалығына, яғни тәртіп бұзушылық айғақтарын және оның
айыпталушымен жасалғандығын дәлелдеуге, немесе істі тоқтатып және кешірім
сұрауға құқылы болса, бұл теңсіздік қандай да бір шамада жарыспалылық
қағидатымен теңеледі .
Құқығын қорғау, жауапкершілікке тартылған тұлғаның не үшін айыпталғанын
білу, оған келіспеу, істің зерттелу жағдайына қатысу, қорғаушының көмегін
пайдалану, бұлтартпау шараларын қолдану және алдыңғы шешім қабылдауға
жасалған басқа актілерге шағымдану, шешімге және оның орындалу тәртібіне
шағымдану және т.б. мүмкіндігін қамтамасыз ететін процессуалдық құқық
ретіндезаңмен бекітілген.
Жарыспалылық қағидасы мен құғығын қорғау үдерістің маңызды ұстанымдары
болып табылатынына келісу қажет, және олар заңи жауапкершілік туралы
қағидаларды жүзеге асырумен сөзсіз байланысты. Бірақ оларды заңи
жауапкершілік ұстанымдары ретінде бөліп дәлелдеу күмәнді (екіталай).
Жоғарыда атап көрсетілгендей, заңи жауапкершілік институтына тек қана
материалдық құқық қағидалары (ережелері) ғана кіреді. Сондықтан
жарыспалылық, құқығын қорғау туралы іс жүргізу қағидалары оның ұстанымдары
бола алмайды. Сонымен, аталған жағдайда негізінен институт құқығына ұқсас
заңи жауапкершілік ұстанымдары және құқық жүйесіндегі басқа элементтердің
ұстанымдары теңдестіріледі (азаматтық іс жүргізу және қылмыстық іс жүргізу
құқығы).
Жоғарыда келтірілген қарсылықтарды жауапкершілікті жүзеге асыруды
реттейтін әдебиеттерде көрсетілген ұстанымдарға жатқызуға болады.
Сондай-ақ, қылмыстық үдерістің негізгі ұстанмдарының бірі болып
табылатын кінәсіздік презумпциясы заңи жауапкершілік ұстанмыдарының
қатарына жатқызылмайды. Одан бөлек, күнәсіздік презумпциясы жан-жақтылықтан
айырылған, өйткені ол көпшілік-құқықтық жауапкершілік туралы нормаларды
қолданумен байланысты. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік шараларын
қолдануда, керісінше, басқа ұстанымдар – кінәсіздік презумпциясы
қолданылады.
Ұстаным сипаттамасына мүлдем жатпайтын заң ережелерін де кейде жиі заңи
жауапкершілік ұстанымдары ретінде атайды. Мысалы, В.С. Нерсесянц және И.Н.
Сенякин жауапкершілік ұстанымдарының ішінен дәлелділікті бөліп қарауға
болады деп есептейді . Оның астарында, біріншіден, істі зерттеудің
әділдігі, дәлелді жинау және жан-жақты бағалау, тәртіп бұзушылық
жасалғандығы, оған жауапкершілікке тартылған тұлғаның кінәлілігі, заңмен
қарастырылатын санцияда қолданылатындығы туралы айғақтардың қорытындысы;
екіншіден заңмен белгіленген критерийлерге сәйкес нақты жазалау, зиянды
өтеу шараларын анықтау қарастырылады. Олардың пікірі бойынша құқықты
қалпына келтіру санкциясын қолданғанда тәртіп бұзушылық болғандығын анықтау
дәлелділікпен көрсетіледі, бірақ санкцияны нақтылауда: келтірілген зиянды
өтеудің көлемі мен тәртібі (кейде төлемді азайту немесе бөліп төлеу
мүмкіндіктері туралы), құқыққа қайшы жағдайларды жою тәсілдері,шығындар мен
залалдарды өтеу туралы және т.б. басқа мәселелер қарастырылады. И.Н.
Сенякин дәлелділік ұстанымдары жауапкершіліктің іс жүргізу жағын
бейнелейді деп атап көрсетеді. Бірінші кезекте жауапкершілік институты –
материалдық құқық институты, демек, оның іс жүргізу жағы – жауапкершілік
шараларын қолдану ұстанымдардың жеке жиынтығымен сипатталатынын тағы да
атап өткім келеді. Бұдан басқа, дәлелділік – ұстаным емес, ол құқықтық
актілерді қолдануда ұсынылатын талап деп есептеймін.
В.С. Нерсесянц дәлелділік ұстанымы заңи жауапкершіліктің ерекше
құқықтық құбылыс және түсінігі ретінде өзін айқындау мен жүзеге асыру
саласындағы формалды тепе-теңдік ұстанымдарында көрсетілген құқықтың барлық
шынайы қасиеті мен талаптарына сәйкес келуі тиіс дегенді бөліп көрсетеді.
Заңи жауапкершіліктің басқа сипаттамаларының барлығы (ол белгіленгеннен
бастап жүзеге асқанға дейін) оның табиғи құқығымен шартталған. Дәл құқық
шаралары сияқты заңи жауапкершілік құқық бұзушылыққа және бұзылған құқықты
қалпына келтіру құқықтық құралдарына жататын құқықтық жауаппен бірдей түрде
бола алады .
Автор ұстаным құбылысы мен табиғи құбылыс сияқты категорияларды
жеткіліксіз негізде теңдестіріп отыр деп ойлаймын. Заңи жауапкершілік –
құқықтық құбылыс, ал заңи жауапкершілік институты – құқық жүйесінің бөлігі
екендігіне күмән жоқ, осыған орай бұл пайда болулар өзімен объективті
құқықтың белгілері мен ерекшеліктерін көрсетеді. Бірақ, ерекшелік құбылысын
ұстанымдарға жатқызу дұрыс болмас еді, өйткені қаралып отырған категориялар
әртүрлі жазықтықта жатыр. Ұстанымдар – құбылысқа қарағанда сырттай пайда
болады, ол дегеніміз қандайда бір өзгешеәсер ететін ойлар, пайда болудың
мазмұны мен түрлері. Табиғи құбылыс дегеніміз, шынайы белгілердің жиынтығы
ретінде оған пайда болған сәттен бастап оның ішкі жағын сипаттайды[8].
Одан басқа, В.С. Нерсесянцпен пайдаланылған дәлелділік мағынасындағы
категория басқа құқықтық құбылыстарға дәл осы сипаттама дәрежесінде
қолданылады деп айтуға болады.
Бірнеше авторлар, мысалы, И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заң
алдындағы жауаптылық ұстанымдарының қатарына ойы, биологиялық және
әлеуметтік қасиеттері, адамдардың туыстық немесе басқа байланыстарын емес,
тек мінез-құлық жауапкершілігін ғана жатқызады.
Барлық тәртіп бұзушылық табиғаттан және қандайда бір зат күшінің
әсерінен, аңдардың әрекетінен емес, сөзсіз адамдардың іс-әрекетінен
болатындығы тарихи теорияда жалпы мойындалған. Іс-әрекет термині адам
мінез-құлқының екі түрін көрсетеді – оның белсенді іс-әрекеті және заңды
әрекетсіздігі. Құқыққа қайшы әрекеттер адам әрекетінің объективтендірілген
түрін көрсетеді. Жеке адамның ойы, сезімі құқық бұзушылық бола алмайды.
Құқық бұзушылықтың осыған ұқсақ түсінігі ҚР заңнамаларынан да көрініс
тапты. Мысалы, ҚР ҚК 3 бабына сәйкес ҚК қарастырылған қылмыстық құрамның
барлық белгілері бар іс-әрекет қылмыстық жауапкершіліктің негізі болып
табылады.
Алайда, көпшілік құқыққақарағанда іс-әрекетке жауапкершілік тезисі
азаматтық құқық үшінайтарлықтай маңызды емес деп айтуға болады. Сонымен
қатар, заңи жауапкершілік шараларын қабылдау туралы шешім қабылдағанда, сот
көбінесе құқыққа қайшы іс-әрекеттерді, қарыз алушының әрекетін
(әрекетсіздігін) емес, кредитормен (жәбірленуші) байланысты іс-әрекеттің
салдарын, жағдайын, оның құқық бұзушылығын, онымен келтірілген шығындарды
және т.б. зерттейді. Іс-әрекет пен салдар арасындағы байланыс жобаланады,
бірақ, іс-әрекеттің өзі зерттелмейді. Шындығына келгенде, қарыз алушының
қандай әрекеті немесе әрекетсіздігі орындамаудың немесе міндеттемелерді
лайықсыз орындаудың себептері болғандығы туралы кредиторға, қарыз алушының
міндеттемелерін бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту туралы талаптарды
қарастыратын сотқа да мүлдем айырмашылығы жоқ. Қарыз алушыны осы бұзушылық
қандай әрекетке немесе әрекетсіздікке апарып соқтырғандығын, заң, тәртіп
бойынша, міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершіліктің басталуымен
байланыстырмайды: келісімшартты орындамаудағы қарыз алушы тарапынан
бақылаудың болмауы; оның қызметкерлерінің ұқыпсыздығы немесе біліксіздігі,
құрылыс жұмыстарын жүргізу кезіндегі жіберген кемшіліктері, қарыз алушының
басқа өндіріспен жеткіліксіз белсенді жұмысы және т.б. Заңда жалпы тәртіп
бойынша, бұл бұзушылық қарыз алуышының қандай әрекеттерінің нәтижесінен
болғандығы емес, міндеттемелері бұзылған айғақ қана қарастырылады. Сонымен,
азаматтық құқықта осындай бұзушылықтың себебі болып табылатын жорамалданған
құқыққа қайшы әрекеттер (әрекетсіздік) емес, қарыз алушының субъективті
азаматтық құқықты бұзғаны үшін жауап беретінін мойындау керек.
Сондықтан, іс-әрекетке жауапкершілік туралы ереже заңи жауапкершілік
ұстанымдары пікірлерін мойындауға қажетті айтарлықтай жан-жақты сипаттамаға
жатпайды,одан бөлек, кейде оның басқа құқықтық құбылыстармен байланысын
айқындауға болмайды.
2 ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚТЫҢ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ САНКЦИЯНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ
ЖҮЙЕСІ
2.1 Заңдылық қағидасы
Заң алдындағы жауаптылықтың жеке ұстанымдарының мазмұнына талдау
жасағанда, заң алдындағы жауаптылық мәселелерімен айналысқан барлық
ғалымдар дәстүрлі бөліп қараған заңдылық ұстанымы ойға келеді. Бұл ұстаным
басқа барлық ұстанымдардың мағынасын ашады: бұрын айтылғандай идея заңмен
бекітілмеген, құқықтық ұстаным болып табылмайды. Сонымен бiрге дегенмен
бiртұтас түсiну қағида мәлiметтiң мазмұныды осыған дейiн iстеп шығармағанын
көрсету керек. Бұл едәуiр дәрежеде заңдылықтың дәрежесiнiң көп мәндiлiгiмен
байланған, не заңды жауапкерлiктiң заңдылығымен артынан басқа реттiң
құбылыстары кейде ұғылады.
Көп зерттеушiлердің көзқарастары құқықтық теорияда қабылданған үш
сапаның ішінде құбылыс ретінде заңдылықты қолдайды: ұстаным, әдiс және
құқық тағы басқа көздерiнiң заң күшiндегi нормативтiк актiлердiң ол
негiзделген заң бейнеленген құқық нормаларына қоғамдық қатынастар және оның
нәтижелерiнiң қатысушыларының (қызмет) мiнез-құлықтың сәйкестiгiнiң
тәртiбi, заңи жауапкершіліктің заңдылық ұстанымдарын құзіретті органдардың
қызметінің заңдылығымен байланыстырады.
А.Ф. Черданцев, мысалы, заңдылық ұстанымы жауапкершіліктің
басымдылығынан тұрады:
а) құзіретті органдарға;
б) нақты жауапкершілік шараларын қарастыратын заң негізінде (заңды
дәлелділік);
в) заңмен қарастырылған факт (құқық бұзушылық) болған жағдайда
(ақиқатты дәлелділік);
д) қылмыстық жауапкершілік арту кезіндегі ұқсас құқықтарға жол бермеу
негізінде .
И.С. Самощенко және М.Х. Фаркушин: жауапершілік тарапына іс жүргізуге
қойылатын заңдылықтың негізгі талаптары, - құзіретті органдарға заңмен
бекітілген тәртіпті және құқық бұзушылық туралы істі зерттеу және тексеру
түрлерін қатаң сақтауы керек .
Заң алдындағы жауаптылық аясында заңдылық ұстанымы мазмұнына басқа
талаптарменқатар тек заң жүзінде ғана жауапкершілік шараларын қолдануды
қосады, және сол шаралардың қатаң дәлелділігін талап етеді.
Заң алдындағы жауаптылықтың заңдылық ұстанымына мұндай көзқарас
төмендегі себептер бойынша дұрыс болып табылмайды[9].
Бiрiншiден, әрине, заңдардың талаптарының ұдайы орындауы заңдылықтың
дәрежесi әсiресе ғылыми зерттеулер жиi зат болып қалыптасу жеткiлiктi
лауазымды тұлғалардың барлық азаматтардың нормативтiк актi оған сәйкес
заңдылықтың ұғымы танымал заң ғылымдарына терiске шығару керек емес, соның
iшiнде және соңғы кезде. Алайда, зерттеу және ашылуы үшiн мұндай анықтамасы
заңды жауапкерлiгiнiң қолданбайтын заңдылықтары қағиданың мазмұнынын
көрiнедi. Жоғарыда айтылғандай, заң алдындағы жауаптылық ұстанымдарын
құқықтық институт ұстанымдары ретінде ғана қарастыруға болады. Және заңға
сүйенген институт заңды жауапкерлiктiң қағидасы сияқты заңдылық жүйенi түр
емес соншалықты болып жаңа мазмұнмен толады және жаңа ерекшелiктi
алатындығы, құқық зерттеушiлермен өте жақсы айқындалғаннан жоғарыда
көрcетiлген.
Екiншiден, осы жол дұрыс қабылдауға болмайды, оның шеңберлерiндегi
өйткенi заңды жауапкерлiктiң институты заттық - заңға сүйенген болып
табылғаны есепке алынбайды. Құзырлы органдармен заң алдыңдағы жауаптылық
шараларының қолдану тәртібі басқа құқықтық нормалармен реттеледi, атап
айтқанда, iс жүргiзу құқығының нормаларымен. Сонымен, заңды жауапкерлiк
емес, тиiстi процесстiң қағидасы құзіретті органдардың қызметінiң
процедурасы негiзіне жататын идеялар оған негiзделген заңға сәйкес
(қылмыстық, азаматтық және т.б.) нормаларымен сипатталады.
Зерттеушілердің басқа тобы заң алдындағы жауаптылықтың заңдылық
ұстанымының мазмұнын оның басқа ұстанымдармен байланысын орнату жолымен
ашуға тырысты.
Сонымен, заңдылық оның түрі жағынан заңи жауапкершілік ұстанымдарының
барлық жүйесін сипаттайтын құқықтық күші болып табылады. Мұндай заң
алдыңдағы жауаптылықтiң заңдылық ұстанымын ұғыну жолының құндылығы, автор
ресейлiк құқықтық жүйедегі заңдылықтың ерекше маңыздылығына тоқталып отыр.
С.С. Алексеев қоғамның саяси өміріндегі заңдылықтың өзіндік мәсеребесі жеке
құқығына қарағанда мағыналы деген ойын білдірді. Оның пікірі бойынша,
жетекшілік негізіндегі ұстаным түрінде қоладнылатын заңдылық, құқыққа
қатысты негізгі анықтайтын қандай да бір дәрежеде болады және ол жәй ғана
заңдылық терминін емес, құқықтық заңдылық терминін қолдану қажет деп
санайды .
Заң алдындағы жауаптылық заңдылығының ұстанымы заңи жауапкершілікті
бұлтартпаумен және жекеленумен нақтыланды. Мұндай көзқараспен келісуге
болмайды деп есептейміз. Жаупкершілікті бұлтартпау жауапкершілік ұстанымына
да, құқық қолдану қызметінің ұстанымына да жатпайтындығы туралы жоғарыда
көрсетілген. Керiсiнше, ол құқық қорғау органдарының қызметi үшiн міндетті
талап ретiнде орнатылмаған. Сондықтан нормативті сипатқа ие заңдылық
ұстанымы құқықтық мазмұнынан айрылған құбылысты айқындай алатынын елестету
қиын. Жекелену жауапкершілігі, біздің ойымызша, бұл құбылыста заңдылық
ұстанымы емес, заңи жауапкершіліктің әділ ұстанымы айқындалады.
Айтылған ескертулерден басқа, келтiрiлген пiкiрлердiң негізгі
жетiспеушiлiгi, менiңше, мұндай жолда, сол заңдылықтың қағидасында болатын
айғақ, басқа қағида заңды жауапкершілiгiнiң мазмұнынан iс жүзiнде терiске
шығарылатын болып табылады. Тiптi мұндай, шүбәсiз маңызды заңға сүйенген
құқықтық күштің рөлi басқалар үшiн қағида жауапкершiлiктiң заңдылығының
қағидасының белгiсiнiң функционалдық қатынасында осы қағиданың әсер
етулерiнiң тек қана жалғызы шағылысу болып табылады және оның барлық
тараптарын анықтауға мүмкiндiк бермейдi. Заң алдындағы жауаптылықтың
заңдылық ұстанымдары туралы айтқан кезде кейбір авторлар, оны
жауапкершіліктің басталу негізіндегі заңдылықпен байланыстырады.
Сонымен, И.С. Самощенко және М.Х. Фарукшин заң алдындағы жауаптылықтың
материалдық жағын бөліп қарайды және заңдылықтың негізгі талабы
жауапкершіліктің материалдық жағына қолданысынан тұрады, жауапкершілік
заңмен тыйым салынған әрекетке және заң шегіне ғана рұқсат етіледі .
Б.Т. Базылев заң алдындағы жауаптылықтың негізін қалаушы ұстаным
заңдылық ұстанымының негізі міндеті деп есептейді . Баймаханов М.Т.,
Вайсберг Л.М. пікірі бойынша, сонымен бiрге, құрамның барлық элементтерi
тек қана құқық бұзушылық құрамының тұлғаның әрекетiнде болған жағдайда
жауапкершiлiктiң міндетіндегі заңдылықтың барлық қағидасы заңмен бекiтілуi
керек .
Заң алдыңдағы жауаптылық заңдылығының қағидасының зерттеу жолы өте
қолайлы, және өзi тұтас көрiнiстегi бұл қағиданың мазмұны болып табылатынын
анықтауға болады: заң алдыңдағы жауаптылықпен сабақтас сұрақтар органның
өте маңызды қоғамдық қатынастардың реттеу бағытталған жоғарғы заң күш ие
болатын заң актi қабылданған ерекше ретте тек қана заңдарымен реттеледi.
Мұндай түсініктегі заңдылық ұстанымының құқықы бекітілуі азаматтардың
құқықтары, бостандықтарын және мүдделерi қорғаудың маңызды кепiлдiгi болып
табылады деп ойлаймын, өйткенi заңдылықтың қағидасының құқығындағы бекiту
қорғаудың маңызды, әдiл және әдiлетсiз ең үлкен дәрежесiндегі көзқарастар
қоғамдық санада рұқсат берiлген және тыйым салынған құрастырған болып
бiлдiруге болатын, сонымен бiрге басқа түрлердiң нормативтiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz