Ес туралы ұғым
Кіріспе 3
1) Ес туралы жалпы ұғым 4
2) Естің түрлері 10
3) Ес процестері 12
Қорытынды 23
Қолданылған әдебиеттер 24
1) Ес туралы жалпы ұғым 4
2) Естің түрлері 10
3) Ес процестері 12
Қорытынды 23
Қолданылған әдебиеттер 24
Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын, қалағанынша меңгере де, жан-жанты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде ертеректе қабылданған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әркез қайта жасап отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы әр уақытта белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді.
Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял т.б.) тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте дұрыс сақталмаса бұл жайт ойлауға келтіреді. Ж. Аймауытов: «...еске түсіру өнері дегеніміз – ойлау өнері... Байланыстардың мәнісі – ойлау деген сөз»,- дейді.
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын алады. Мектептегі оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі-баланың есін үздіксіз дамытып отыру. Әр жастағы оқушылардың есінің қалайша дамып отыратындығы сихологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы заңдылықтар ретінде дәлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу материалдарын ұмытпай, есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау – мұғалімнің міндеті.
Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял т.б.) тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте дұрыс сақталмаса бұл жайт ойлауға келтіреді. Ж. Аймауытов: «...еске түсіру өнері дегеніміз – ойлау өнері... Байланыстардың мәнісі – ойлау деген сөз»,- дейді.
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын алады. Мектептегі оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі-баланың есін үздіксіз дамытып отыру. Әр жастағы оқушылардың есінің қалайша дамып отыратындығы сихологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы заңдылықтар ретінде дәлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу материалдарын ұмытпай, есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау – мұғалімнің міндеті.
1. Жаранбаев Қ. «Жантану»
2. Жұмабаев М. «Педагогика», А.92ж
3. Дружинин В.Н. «Психология для тех. ВУЗ», М.2000
4. Алдамұратов Ә. «Жалпы психология», А.96
5. К.Д.Ушинский. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері
2. Жұмабаев М. «Педагогика», А.92ж
3. Дружинин В.Н. «Психология для тех. ВУЗ», М.2000
4. Алдамұратов Ә. «Жалпы психология», А.96
5. К.Д.Ушинский. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі пікірлері
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1) Ес туралы жалпы ұғым 4
2) Естің түрлері 10
3) Ес процестері 12
Қорытынды 23
Қолданылған әдебиеттер 24
Кіріспе
Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын,
қалағанынша меңгере де, жан-жанты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде
ертеректе қабылданған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әркез қайта жасап
отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы әр уақытта
белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді.
Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял т.б.)
тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте
дұрыс сақталмаса бұл жайт ойлауға келтіреді. Ж. Аймауытов: ...еске түсіру
өнері дегеніміз – ойлау өнері... Байланыстардың мәнісі – ойлау деген сөз,-
дейді.
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын
алады. Мектептегі оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі-баланың
есін үздіксіз дамытып отыру. Әр жастағы оқушылардың есінің қалайша дамып
отыратындығы сихологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы
заңдылықтар ретінде дәлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу
материалдарын ұмытпай, есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау – мұғалімнің
міндеті.
Ес туралы жалпы ұғым
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында
сақталып, қайтадан жаңғырылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.
Ес – күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта
жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И. П. Павловтың жүйке
жүйесінің пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің
пластикалылығы дегеніміз түрлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан
уақытқа байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей
тітіргендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы ойда бұрынғы
байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар.
өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі
нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші
ғылымдардың бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса (есті
зерттеудегі электро физиологиялық бағыт )енді бір зерттеушілер есті мидың
нейрохимиясына қарай түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері мидың
кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан нуклеинді
қышқылдар комплекісінің табылуы) естің бүкіл ми массасынан алтын орнын әлі
анықтай алмай келеді.
Бір нәрсені еске сақтау – оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің
негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды.
Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін
елестетсек не ойласақ бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін
объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыруға
себап болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек
ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды. Аристотель ассоциацияларды тек
тікелей елестетумен байланыстырып, психикалық әрекеттің қалған түрлерін
(ойлау, қиял, ерік т.б.) түсіндіруге бұл принципті қолданбады. Ғылымда
тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен дәлелдеген, осы
негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге болатындығын
көрсеткен ұлы ғалымы И.П. Павлов болды. И.П. Павлов психолгияда
ассоциациялар деп аталатын құбылыс ми қабығында екі қозу процесінің
қабаттасып келуіне байланысты пайда болып, сан рет қайталаудың нәтижесінде
бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы
былай деп жазды: Уақытша жүйкелік байланыс жануарлар дүниесінде де,
біздің өзімізде де байқалатын жан –жақты физиологиялық құбылыс.
Сонымен қатар, ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден құрылса да немесе әріп
, сөз, әлде ойдан құрылса да психикалық құбылыс болып табылады, оны
психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциациялардың Аристотель заманынан
белгілі үш түрі бар. Олар: іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық
ассоциациялар. Бұл ассоциациялар жөнінде И. П. Павлов былай дейді: Шартты
байланыс... бұл, сірә, біздің бірмезгілдік ассоциация дейтініміз болса
керек. Шартты байланыстардың генерализациясы ұқсастық ассоциациясы
дегенсәйкес келеді. Шартты рефлекстің (ассоциациялық)анализі мен синтезі,
сайып келгенде ой әрекетінің негізгі процестерімен мәні бірдей нәрсе.
Кезінде Аристотель тапқан ассоциациялардың табиғатын былайша түсінуге
болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен
бірге оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады. Мәселен, Кремль ұғымы
Қызыл алаң ұғымын, көктем туралы ұғым шөп туралы ұғымды туғызуы мүмкін.
2)Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас
обрздарды еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа қандай болса
да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді (Мәселен, толқынның шуы адамдардың
самбырлаған сөзін, жапырақтың сыбдыры адамның жайлап сөйлеуін т.б.). 3)
Қарама – қарсылық ассоциациясында бірзат туралы елес оған қарама-қарсы
екінші затты не құбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік пен аласа,
айқай- шу мен тымтырыс т.б.).
Ес жайындағы теориялар
Адам өзінің өмірде көріп-естіп білгендерін, басынан кешіргендерін,
түрлі ойлары мен сезімдерін, әрқилы іс-әрекеттерін ұмыта бермейді. Олар
баста сақталады, қажеткезінде қайта жаңғыртылады.
Сонымен, адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыс бейнелерінің,
көңіл- күйлерінің ойда сақталып, қажет кезінде жаңғырту процесі ес деп
аталады.
Жүйке процесінің уақытша байланыстары негізінде бұрынғы қабылдағандар
еске түседі. Естің бұл күйі қайта жаңғырту делінеді.
Қайта жаңғыртуда тану мен еске түсіру қызметі бірін – бірі толықтырып
отырады. Қабылданған нәрселердің есте қалғаны естің материалы делінсе, ал
есте сақталып, қайта жаңғырғаны естің мазмұны болып саналады. Адам өзінің
басқалардың ойы мен бастан кешкен сезімдерін, іс - әрекеттерін сөз арқылы
қайта жаңғыртады.
Есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану ес процестеріболып сналады. Ес адам
тіршілігінде маңызды орын алады. Есте қалдыру адамның өмір тәжірбиесін
байытады. Адамның есі үнемі дамып, жетіліп отырмаса, онда ол жаңа туған
дәрежесінде қалып қояр еді. Өмір тіршілігіне қажетті нәрселердің бәрінің ес
процесінсіз болуы мүмкін емес. Ес осы заманғы психология ғылымының даму
сатысында өзекті мәселенің бірі болып саналуымен қатар, техникалық ғылымдар
саласында да ерекшемаңызды. Есті осы психология ғылымы тұрғысынан зерттеуде
негізгі әр жанды болып отырған – есте қалдырудың механизімі туралы
мәселелер.
Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар.
Алайда, тұрақты түрде тұжырымдалып,бір жүйеге түскен теория жоқ. Бұл жайт
ес процесінің осы кезге дейін әртарапты қызу зерттелгендігін, ол жөнінде
бірнеше ғылыми жорамалдар мен концепциялар және әр қилы модельдер
барекендігін көрсетеді. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары
арқылы да қарастырылуда. Осы орайда, бүгінде естің механизімі мен оның
заңдылықтары жайында қалыптасқан психологиялық және нейропсихологиялық
бұрынғы бағыттарға қосымша үшінші бағыт- биохимиялық тұрғыдан іздестіру
қосылып отыр. Сондай-ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан
зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар.
Естің психологиялық теориясы ес механизімін зерттеудің ең бастапқы
бағыты болып есептеледі де, осы тұрғыдағы зерттеулер мен көзқарастар
көптеген бағыттарға және теорияларға тарамдалады. Осындай тарамдалудың
негізі ретінде естің дамуындағы адамның белсенділік әрекеті алынады. Ал ес
жайындағы бірсыпыра теориялар (бұлар өзгелерінен гөрі басымырақ) басты
мәселе етіп солкүйінде объектіні (материалды) немесе таза сананың
белсенділігін (субъектіні) алады. Бұл бағыт адам іс- әрекетінің материалға
қатысы жоқ деп санайды. Мұндай көзқарастың сыңаржақты, үстірт пікірді
білдіретіндігі анық.
Психологиялық тұрғыдағы көзқарастар тобы – ассоциациялық (байланысты)
бағыт делінсе де, оның негізгі мәселесі өзекті ұғымы – ассоциациялық
байланыстар. Осы байланыстар психикалық міндеттітүрде жасалу принпипі болып
саналады. Сөйтіп, екі түрлі елес пен әсерлену санада бір мезгілде бой
көрсетеді. Осыған орай есте әр түрлі сыртқы жағдайларға байланысты пайда
болып отыратын әсерлер мынадай үш типке бөлінеді: а) әсерленген объектінің
кеңістік пен уақытқа орай араласып келуі; ә) өзара ұқсастығы; б) бір-
бірінен айырмашылығы мен қарама қарсылығы. Сыртқы дүние құбыластарының
өзара қатынасынан ассоциациялардың мынадай үш түрі жасалады: 1) Аралас не
іргелес ассоциациялар (мысалы: түс (реңк) – сары). 2) Ұқсастық
ассоциациялар (қаррындаш, дәптер). 3) Қарама-қарсылық ассоциациялар (ақ-
қара; ұзын-қысқа т.б.). мұндай ассоциациялық принциптерді тұңғыш рет
зерттеп оларды тұжырымдаған –ертедегі грек философы Аристотель (б.з.д. 384-
322жж.). атақты физиолог ғалым И.П. Павлов ассоциацияларды шартты рефлекс
теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып
келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша
байланыстар деп анықтады. Бұл ілім естің физиологиялық теориясы деп
аталады. Аталмыш теорияға естің физикалық теориясы да жатады. Ол бойынша
жүйкелік импульстер нейрон арқылы өткенде, өзінің ізін қалдырады. Бұл
нейрондық модель теориясы деп аталады. Осы заманғы нейропсихологиялық
зерттеулер нейрондар мен молекулдық дәрежедегі жүйке қызметінің
механизмдеріне естің сақталуы мен беку жағдайына терең мән беруде. Жүйке
клеткаларынан таралатын аксондар да басқа клеткалардағы дендриттермен
жанасады, не өзі орналасқан клетка денесіне қайта оралады. Жүйке
клеткаларындағы осындай құрылымдарға сәйкес байланыс пайда болып
күрделілігі жөнінен түрліше қозғаулар реверберикалық қозғалыста болады.
Сөйтіп, клеткалардың өз-өзінен жандануы іске асады. Кейбір зерттеушілер
мұндай құбылыстар жүйесін іздердердің сақталып қалу процестерінің
физиологиялық субстраты деп есептейді. Мұнда сақталатын іздерқысқа мерзімді
есте сақтаудан ұзақ мерзімді есте сақтау ға ауысып отырады. Кейбір
зерттеушілер осындай есте сақтаудың негізінде біріңғай механизмдар болады
десе, ал екінші біреу лері мұнда әр түрлі сипаттағы екі түрлі механизм
болады деп жорамалдайды. Мұндай болжам-жорамалдар биохимиялық зерттеулел
арқылы ғана дәлелдннбек.
Естің биохимиялық теориясы. Ес механизіміннейрофизиологиялық дәрежеде
зерттеу мәселелері осы кездегі биохимиямен ұштасады. Осы бағыттағы зерттеу
нәтижелері есте сақтау екі сатылы сипаттата болады деген жорамал жасайды.
Бұл жорамал бйынша алғашқы сатыда тітіркендіргіштер тікелей әсер еткеннен
кейін мида электрохимиялық қысқа реакциялар пайда болып, олар клеткаларда
физиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Екінші сатысында бірінші саты
негізінде биохимиялық реакция пайда болып,жаңадан протейндер дейтін блокты
заттар құрайды. Бірінші саты тек секунд, минуттарға созылады. Ол-естің
қысқа мерзімді физиологиялық механизімі. Ал екінші сатыда клеткаларда
өзгерістерге ұшырайтын заттар ұзақ мерзімді есте сақтаудың механизімі болып
табылады.
Мұндай жорамалдардың шындығын анықтау мақсатыменсабауқұйрық тышқандарға
арнайы тәжірибе жүргізілген. Адам есінен уақытша танып қалғанда,
науқастанбастан бұрын көрген білгендерін ұмытып қалатыны мәлім. Бұл жайт
адамдарға қысқа мерзімде әсер еткен нәрселердің электрохимиялық
реакциялардың биохимиялық өзгерістерге жетпей, басылып қалатындығын
көрсетеді.
Естің химиялық теориясын қолдаушылар есте сақтаудың физиологиялық
негізі клеткалардағы нуклеин дейтін қышқыл молекулаларының бөлінуімен
байланысты деп санап, бұл генетикалық немесе нәсіл қуалау арқылы беріліп
отырады деп есептеледі. Ал онтогенетикалық не дара адамның есі рибонуклеин
қышқылына байланысты (РНК) делінеді. Мұның мәнін айқынырақ түсіну үшін
мынадай бір мысал келтірейік. Алматы қаласынан Кеген ауданы жаққа бір
самосвал машинасы кетеді. Машина сағатына50 км жол жүреді. Сол машина 95 км
жол жүргенде апатқа ұшырап, жүргізуші жарақаттанды. Жүргізуші емделіп
шыққан соң одан апатқа кімнің кінәлі екендігін сұрағанда, ол 70-75 км-ге
дейінгі көргендері мен кезднстіргендерін айта береді. Бірақ 75 км-ден 95 км-
ге дейінгі аралықта болған оқиғаларды айта алмайды. Оның себебі –
мағлұматтардың консолидация күйіне енбегендіктен, жүргізуші есінде
қалмағандығы.
Швеция биохимигі Хиденнің зерттеулері елеткаларда
тітіркендіргіштердікүшейтудің РНК затын көбейтіп, ұзақ уақыт бойы химиялық
іздер қалдыратынын анықтаған. РНК өте өзгергіш; оның өзіндік өзгеруі 1015-
1020-ға дейінгі сандар арасвнда болып отырады. Осындай биохимиялық
зерттеулер арқылы табылған жаңа малұматтар болашақта адамның ес процесін
басқаруда үлкен жетістіктерге жеткізуі мүмкін. Адамның ес процесі - өте
күрделі және адамның іс-әрекетіне орай жоғарыдан төмен қарай дамып,
бүтіннен бөлшекке – организмнен мүшеге, одан клеткаға және керісінше ауысып
отыратын процесс. Сондықтан, естің механизмін әр түрлі дәрежеде анықтаған
зерттеу нәтижелері бір-бірін толықтырып отырады.
Естің түрлері
Ойда қалдырылатын не қайта жаңғыртылатын нәрсенің сипатына қарай ес
төртке бөлінеді. Олар: қозғалыс, образдық, сөз-логикалық және эмоциялық
есептер.
1) Қозғалыс (немесе моторлық) есі деп ойын, еңбек әрекетіне
байланысты туып отыратын қимыл қозғалыстарды еске қалдыру мен
қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің осы түрі қозғалыс
дағдыларын (мәселен, коньки тебу, жазу, оқу, машинкада қағаз
басу, самолет жүргізу, т.б. ) қалыптастырудың негізі болып
табылады. Мәселен, әріп таңбаларын жаңадан үйренген кезде бала
жазуға қатысатын қолының қозғалыстарын есінде сақтайды.
2) Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда
қалдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп
атайды. Суретшілер мен архитекторлардың, музыканттар мен
актерлердің есі көбінесе нақты, көренкті болып келеді. Мұндай
адам оқып шыққан кітабының мазмұнын есіне түсіргенде ондағы
ұсақ бөлшектеріне дейін көз алдына жақсы келтіре алады.
Мәселен, француздың белгілі карикатуршысы Гаварни бір көрген
адамын бет-ажарынан тани қоюда орасан зейінді болған. Ол көшеде
серуендеп жүріп, кенеттен қасындағы жолдасын: Қарашы, мынау
адам есіңізде ме? деп сұрайды екен. Танысы: Жоқ, білмеймін
десе, Қалай білмейміз, осыдан 20 жыл бұрын пәлендей көшеде
кездестірген жоқ па едік? - дейді екен.
3) Адам ойының түрлі формаларын, (ұғым, пікір, ой қорытындылары)
еске қалдыра алу қабілеті сөз-логикалық, ес деп аталады. Сөз
жүйесін есте сақтау – ойлау жұмысына байланысты. Естің осы түрі
көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сөз-
логткалық естің оқу процесінде маңызы аса зор. Өткен
тақырыптарды есте қалдыру, оны қайта жаңғырту есі онша
дамымаған адамға қиынға соғады.
4) Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес деп атайды.
Мәселен, жас кезімізде тұрған жерге келсек, сол кезде бізге
ерекше әсер қалдырған нәрселерді бәрі оп-оңай есімізге түседі.
өткендегі оқиға бір қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы
естен кетпейді. Мәселен, біздің әрқайсымыз Ұлы Отан Соғысының
жеңісін тойлаған күн – 9 Мамырды немесе Ю.А. Гагариннің
космосқа бірінші жол салған күні – 12 сәуірді, жыл сайын
мерекеленетін Наурыз-тойын еш уақытта ұмытпаймыз.
Адам сондай-ақ бір бір нәрседен қатты қорықса да, тентектік жасап, өзін
ұялтқан күнді басынан кешірсе, мұндайды еш уақыт ұмытпайды. Эмоциялық ес
туралы орыс сахнасының шебері К.С. Станиславский (1863-1938) жақсы айтқан:
Егер сіз бастан кешіргеніңізді есіңізге түсіргенде бозарып және қызаратын
болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын
болсаңыз – сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғаны.
Естің жоғарыда атлған түрлері екі сигнал жүйелерінің мидағы қызметімен
түсіндіріледі. Мәселен, бірінші сигнал жүйесінің қызметі есте қалдыруда
басыңқы рөль атқаратын болса, онда естің образдық түрі болғаны, ал ес
екінші сигнал жүйесі арқылы жүзеге асатын болса, онда сөз-логикалық түрі
болып табылады.
Соңғы кездегі ғылыми зерттеулер адамда естің басқа да түрлері
болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен, адамның материалды қанша мерзімге
сақтай алатындығына байланысты ес қысқа және ұзақ уақыттық болып екіге
бөлінеді. Қысқа уақыттық естің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты
көрінетін түрін оперативтік ес деп атайды. Мәселен, оқушы тексті көшіріп
жазғанда, мұны түрліше жолдармен (жеке әріптер, буындар, сөздер, сөз
тіркестерін көшіру)орындайтын болса, бұл оның оперативтік есі болып
табылады.
Ес процестері
Ес өт екүрделі процесс, оның өзі біренше жеке процестерден тұрады.
Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту.
Ол арнайы есте қалдыру және еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.
Есте қалдыру
Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнаулы мақсат қоймайды, есте
қалдырудың арнаулы тәсілдерін пайдаланбайды. Айналадағы өмірдің түрлі
көріністері сол әрекеттің ағымына қарай есте қалып отырады. Ал есте қалдыру
арнайы тәсілдерді қажет етеді, оны тудыратын тиіст імотивтер болады. Қандай
объектіні болмасын әдейілеп есте қалдыру үшін мына төмендегі шарттарды
орындап отыру қажет:
1) Есте қалдыруда әркез мақсат қойып отыру зор маңызды. Оқу
материалын жақсы меңгеру үшін, оған қатты зейін қою жеткіліксіз,
ол үшін алға айқын, анық мақсат қою қажет. Мәселен, оқушыларға
бір әңгіме айтып, оны үш-төрт күннен кейін сұраса, балалардың
біразы әңгіменің негізгі бөлімдерін қайта жаңғырта алмай қалады.
Ал енді осы оқушыларға басқа бір әңгіме айтып, үш-төрт күннен
кейін қайтып айтып бересіңдер десе, балалардың біразы сол
әңгімені біразы жадында ұстай алады. Бұл екі тәжірибенің
арасындағы айырма: соңғыда материалды есте берік сақтау мақсат
етіп қойылған, ал бірінші жағдайда мұндай анық мақсат қойылмаған
еді.
2) Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәні адамның қажетіне де
байланысты болады. Мәселен, оқушылар қандай бір шығарманы
оқымасын, бір қажетіме керек болар деп оқитын болса, оны есте
қалдыру қиынға соқпайды.
3) Оқылатын шығарманы жоспарлай алу – есте қалдыруға көп жеңілдік
келтіреді. Жоспар мүмкін болғанша анық, айқын, дәл болуы керек.
Қалай болса солай құрыла салған жоспар есте берік сақтауға негіз
бола алмайды. Оқитын шығарманың ішінен еске тірек боларлық
жерлерін іздестіріп, оны бірнеше бірнеше мағыналы бөлшектерге
бөлу, бөлшектің әрқасысының мағынасына лайықты ат ойлап табу –
еске қалдыруды нәтижелі етеді.
4) Мағыналы есте қалдыру дегеніміз – нәрсенің мәніне түсіну.
Мондықтан мағыналы түсіну ойлау процесімен тығыз байланысты.
Материалды жақсы ұғынып, терең түсіну, мағыналы байлаыстар
жасау, маңызды белгілері анықтай алу – оны анализдей, синтездей,
салыстыра, жүйелей білуді керек етеді.
5) Оқып отырған шығарманың байланысын, жүйелерін елестеуге, еске
тірек боларлық ой-желісін табуда схема, чертеж, таблицалармен
қатар, арнаулы шартты белгілер қолданылып отырса, есте
қалдырудың сапасы арта түседі. В.И.Ленин қандай болмасын бір
кітапты оқығанда, әсіресе, Маркс пен Энгельстің еңбектерін оқып
үйренгенде кітапқа, (кітап тек өзінікі болған жағдайда ғана) не
жазған конспектісіне арнаулы белгілер қойып отыратын болған.
Мәселен, ол кітаптың не дәптердің жиектеріне өте нәзік және
терең, әбден дұрыс, әсем айтылған, тамаша, өте дұрыс,
тапқырлық, сөз болғаны, шатастырып отыр, шіркін-ай
десеңізші - дегендей сөз тіркестерін жазады екен.
В.И.Ленин өте маңызды кітаптарды оқуға бірнеше рет оралатынғ, сонымен
бірге, өзінің сол кітаптардан жасаған конспектілерін жақсартып, толықтырып,
редакциялап та отырған. Мұндайда ол: қайта оралу керек деген сөздерді жиі
жазып отырады екен. Сондай-ақ оқып отырған нәрсесіне арнаулы белгілер қоюға
үлкен мән берген. Туысынан аса зерек , оқығанын қалай да ұмытпайтын
данышпан адам бола тұра, оқығанын есіне берік сақтау үшін осындай қосалқы
әдістерді көп қолданған.
6) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1) Ес туралы жалпы ұғым 4
2) Естің түрлері 10
3) Ес процестері 12
Қорытынды 23
Қолданылған әдебиеттер 24
Кіріспе
Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын,
қалағанынша меңгере де, жан-жанты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде
ертеректе қабылданған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әркез қайта жасап
отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы әр уақытта
белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді.
Ес адамның басқа жан құбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял т.б.)
тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте
дұрыс сақталмаса бұл жайт ойлауға келтіреді. Ж. Аймауытов: ...еске түсіру
өнері дегеніміз – ойлау өнері... Байланыстардың мәнісі – ойлау деген сөз,-
дейді.
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын
алады. Мектептегі оқу-тәрбие процесінің негізгі мақсаттарының бірі-баланың
есін үздіксіз дамытып отыру. Әр жастағы оқушылардың есінің қалайша дамып
отыратындығы сихологиялық зерттеулерде жақсы көрсетілген, олардың біразы
заңдылықтар ретінде дәлелденген. Осы заңдарға сүйеніп, баланың оқу
материалдарын ұмытпай, есте сақтауына қолайлы жағдайлар жасау – мұғалімнің
міндеті.
Ес туралы жалпы ұғым
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында
сақталып, қайтадан жаңғырылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.
Ес – күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта
жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И. П. Павловтың жүйке
жүйесінің пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндіретін. Жүйке жүйесінің
пластикалылығы дегеніміз түрлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан
уақытқа байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей
тітіргендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы ойда бұрынғы
байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар.
өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі
нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші
ғылымдардың бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстырса (есті
зерттеудегі электро физиологиялық бағыт )енді бір зерттеушілер есті мидың
нейрохимиясына қарай түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері мидың
кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан нуклеинді
қышқылдар комплекісінің табылуы) естің бүкіл ми массасынан алтын орнын әлі
анықтай алмай келеді.
Бір нәрсені еске сақтау – оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің
негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды.
Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін
елестетсек не ойласақ бұлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін
объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлегін тудыруға
себап болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек
ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды. Аристотель ассоциацияларды тек
тікелей елестетумен байланыстырып, психикалық әрекеттің қалған түрлерін
(ойлау, қиял, ерік т.б.) түсіндіруге бұл принципті қолданбады. Ғылымда
тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты рефлекс теориясымен дәлелдеген, осы
негізде көптеген психикалық процестердің табиғатын түсінуге болатындығын
көрсеткен ұлы ғалымы И.П. Павлов болды. И.П. Павлов психолгияда
ассоциациялар деп аталатын құбылыс ми қабығында екі қозу процесінің
қабаттасып келуіне байланысты пайда болып, сан рет қайталаудың нәтижесінде
бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы
былай деп жазды: Уақытша жүйкелік байланыс жануарлар дүниесінде де,
біздің өзімізде де байқалатын жан –жақты физиологиялық құбылыс.
Сонымен қатар, ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден құрылса да немесе әріп
, сөз, әлде ойдан құрылса да психикалық құбылыс болып табылады, оны
психологтар ассоциация деп атайды. Ассоциациялардың Аристотель заманынан
белгілі үш түрі бар. Олар: іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық
ассоциациялар. Бұл ассоциациялар жөнінде И. П. Павлов былай дейді: Шартты
байланыс... бұл, сірә, біздің бірмезгілдік ассоциация дейтініміз болса
керек. Шартты байланыстардың генерализациясы ұқсастық ассоциациясы
дегенсәйкес келеді. Шартты рефлекстің (ассоциациялық)анализі мен синтезі,
сайып келгенде ой әрекетінің негізгі процестерімен мәні бірдей нәрсе.
Кезінде Аристотель тапқан ассоциациялардың табиғатын былайша түсінуге
болады: 1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен
бірге оған қатысы бар екінші затты қоса туғызады. Мәселен, Кремль ұғымы
Қызыл алаң ұғымын, көктем туралы ұғым шөп туралы ұғымды туғызуы мүмкін.
2)Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас
обрздарды еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа қандай болса
да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді (Мәселен, толқынның шуы адамдардың
самбырлаған сөзін, жапырақтың сыбдыры адамның жайлап сөйлеуін т.б.). 3)
Қарама – қарсылық ассоциациясында бірзат туралы елес оған қарама-қарсы
екінші затты не құбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік пен аласа,
айқай- шу мен тымтырыс т.б.).
Ес жайындағы теориялар
Адам өзінің өмірде көріп-естіп білгендерін, басынан кешіргендерін,
түрлі ойлары мен сезімдерін, әрқилы іс-әрекеттерін ұмыта бермейді. Олар
баста сақталады, қажеткезінде қайта жаңғыртылады.
Сонымен, адамның бұрын қабылдаған нәрселері мен құбылыс бейнелерінің,
көңіл- күйлерінің ойда сақталып, қажет кезінде жаңғырту процесі ес деп
аталады.
Жүйке процесінің уақытша байланыстары негізінде бұрынғы қабылдағандар
еске түседі. Естің бұл күйі қайта жаңғырту делінеді.
Қайта жаңғыртуда тану мен еске түсіру қызметі бірін – бірі толықтырып
отырады. Қабылданған нәрселердің есте қалғаны естің материалы делінсе, ал
есте сақталып, қайта жаңғырғаны естің мазмұны болып саналады. Адам өзінің
басқалардың ойы мен бастан кешкен сезімдерін, іс - әрекеттерін сөз арқылы
қайта жаңғыртады.
Есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану ес процестеріболып сналады. Ес адам
тіршілігінде маңызды орын алады. Есте қалдыру адамның өмір тәжірбиесін
байытады. Адамның есі үнемі дамып, жетіліп отырмаса, онда ол жаңа туған
дәрежесінде қалып қояр еді. Өмір тіршілігіне қажетті нәрселердің бәрінің ес
процесінсіз болуы мүмкін емес. Ес осы заманғы психология ғылымының даму
сатысында өзекті мәселенің бірі болып саналуымен қатар, техникалық ғылымдар
саласында да ерекшемаңызды. Есті осы психология ғылымы тұрғысынан зерттеуде
негізгі әр жанды болып отырған – есте қалдырудың механизімі туралы
мәселелер.
Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялық болжамдар бар.
Алайда, тұрақты түрде тұжырымдалып,бір жүйеге түскен теория жоқ. Бұл жайт
ес процесінің осы кезге дейін әртарапты қызу зерттелгендігін, ол жөнінде
бірнеше ғылыми жорамалдар мен концепциялар және әр қилы модельдер
барекендігін көрсетеді. Соңғы жылдары ес психологиядан басқа ғылым салалары
арқылы да қарастырылуда. Осы орайда, бүгінде естің механизімі мен оның
заңдылықтары жайында қалыптасқан психологиялық және нейропсихологиялық
бұрынғы бағыттарға қосымша үшінші бағыт- биохимиялық тұрғыдан іздестіру
қосылып отыр. Сондай-ақ, есті бұлармен қатар кибернетика ғылымы тұрғысынан
зерттеуде де едәуір қалыптасқан жүйелер бар.
Естің психологиялық теориясы ес механизімін зерттеудің ең бастапқы
бағыты болып есептеледі де, осы тұрғыдағы зерттеулер мен көзқарастар
көптеген бағыттарға және теорияларға тарамдалады. Осындай тарамдалудың
негізі ретінде естің дамуындағы адамның белсенділік әрекеті алынады. Ал ес
жайындағы бірсыпыра теориялар (бұлар өзгелерінен гөрі басымырақ) басты
мәселе етіп солкүйінде объектіні (материалды) немесе таза сананың
белсенділігін (субъектіні) алады. Бұл бағыт адам іс- әрекетінің материалға
қатысы жоқ деп санайды. Мұндай көзқарастың сыңаржақты, үстірт пікірді
білдіретіндігі анық.
Психологиялық тұрғыдағы көзқарастар тобы – ассоциациялық (байланысты)
бағыт делінсе де, оның негізгі мәселесі өзекті ұғымы – ассоциациялық
байланыстар. Осы байланыстар психикалық міндеттітүрде жасалу принпипі болып
саналады. Сөйтіп, екі түрлі елес пен әсерлену санада бір мезгілде бой
көрсетеді. Осыған орай есте әр түрлі сыртқы жағдайларға байланысты пайда
болып отыратын әсерлер мынадай үш типке бөлінеді: а) әсерленген объектінің
кеңістік пен уақытқа орай араласып келуі; ә) өзара ұқсастығы; б) бір-
бірінен айырмашылығы мен қарама қарсылығы. Сыртқы дүние құбыластарының
өзара қатынасынан ассоциациялардың мынадай үш түрі жасалады: 1) Аралас не
іргелес ассоциациялар (мысалы: түс (реңк) – сары). 2) Ұқсастық
ассоциациялар (қаррындаш, дәптер). 3) Қарама-қарсылық ассоциациялар (ақ-
қара; ұзын-қысқа т.б.). мұндай ассоциациялық принциптерді тұңғыш рет
зерттеп оларды тұжырымдаған –ертедегі грек философы Аристотель (б.з.д. 384-
322жж.). атақты физиолог ғалым И.П. Павлов ассоциацияларды шартты рефлекс
теориясымен түсіндіріп, ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып
келуінен пайда болып, сан рет қайталау нәтижесінде бекіп отыратын уақытша
байланыстар деп анықтады. Бұл ілім естің физиологиялық теориясы деп
аталады. Аталмыш теорияға естің физикалық теориясы да жатады. Ол бойынша
жүйкелік импульстер нейрон арқылы өткенде, өзінің ізін қалдырады. Бұл
нейрондық модель теориясы деп аталады. Осы заманғы нейропсихологиялық
зерттеулер нейрондар мен молекулдық дәрежедегі жүйке қызметінің
механизмдеріне естің сақталуы мен беку жағдайына терең мән беруде. Жүйке
клеткаларынан таралатын аксондар да басқа клеткалардағы дендриттермен
жанасады, не өзі орналасқан клетка денесіне қайта оралады. Жүйке
клеткаларындағы осындай құрылымдарға сәйкес байланыс пайда болып
күрделілігі жөнінен түрліше қозғаулар реверберикалық қозғалыста болады.
Сөйтіп, клеткалардың өз-өзінен жандануы іске асады. Кейбір зерттеушілер
мұндай құбылыстар жүйесін іздердердің сақталып қалу процестерінің
физиологиялық субстраты деп есептейді. Мұнда сақталатын іздерқысқа мерзімді
есте сақтаудан ұзақ мерзімді есте сақтау ға ауысып отырады. Кейбір
зерттеушілер осындай есте сақтаудың негізінде біріңғай механизмдар болады
десе, ал екінші біреу лері мұнда әр түрлі сипаттағы екі түрлі механизм
болады деп жорамалдайды. Мұндай болжам-жорамалдар биохимиялық зерттеулел
арқылы ғана дәлелдннбек.
Естің биохимиялық теориясы. Ес механизіміннейрофизиологиялық дәрежеде
зерттеу мәселелері осы кездегі биохимиямен ұштасады. Осы бағыттағы зерттеу
нәтижелері есте сақтау екі сатылы сипаттата болады деген жорамал жасайды.
Бұл жорамал бйынша алғашқы сатыда тітіркендіргіштер тікелей әсер еткеннен
кейін мида электрохимиялық қысқа реакциялар пайда болып, олар клеткаларда
физиологиялық өзгерістерге ұшырайды. Екінші сатысында бірінші саты
негізінде биохимиялық реакция пайда болып,жаңадан протейндер дейтін блокты
заттар құрайды. Бірінші саты тек секунд, минуттарға созылады. Ол-естің
қысқа мерзімді физиологиялық механизімі. Ал екінші сатыда клеткаларда
өзгерістерге ұшырайтын заттар ұзақ мерзімді есте сақтаудың механизімі болып
табылады.
Мұндай жорамалдардың шындығын анықтау мақсатыменсабауқұйрық тышқандарға
арнайы тәжірибе жүргізілген. Адам есінен уақытша танып қалғанда,
науқастанбастан бұрын көрген білгендерін ұмытып қалатыны мәлім. Бұл жайт
адамдарға қысқа мерзімде әсер еткен нәрселердің электрохимиялық
реакциялардың биохимиялық өзгерістерге жетпей, басылып қалатындығын
көрсетеді.
Естің химиялық теориясын қолдаушылар есте сақтаудың физиологиялық
негізі клеткалардағы нуклеин дейтін қышқыл молекулаларының бөлінуімен
байланысты деп санап, бұл генетикалық немесе нәсіл қуалау арқылы беріліп
отырады деп есептеледі. Ал онтогенетикалық не дара адамның есі рибонуклеин
қышқылына байланысты (РНК) делінеді. Мұның мәнін айқынырақ түсіну үшін
мынадай бір мысал келтірейік. Алматы қаласынан Кеген ауданы жаққа бір
самосвал машинасы кетеді. Машина сағатына50 км жол жүреді. Сол машина 95 км
жол жүргенде апатқа ұшырап, жүргізуші жарақаттанды. Жүргізуші емделіп
шыққан соң одан апатқа кімнің кінәлі екендігін сұрағанда, ол 70-75 км-ге
дейінгі көргендері мен кезднстіргендерін айта береді. Бірақ 75 км-ден 95 км-
ге дейінгі аралықта болған оқиғаларды айта алмайды. Оның себебі –
мағлұматтардың консолидация күйіне енбегендіктен, жүргізуші есінде
қалмағандығы.
Швеция биохимигі Хиденнің зерттеулері елеткаларда
тітіркендіргіштердікүшейтудің РНК затын көбейтіп, ұзақ уақыт бойы химиялық
іздер қалдыратынын анықтаған. РНК өте өзгергіш; оның өзіндік өзгеруі 1015-
1020-ға дейінгі сандар арасвнда болып отырады. Осындай биохимиялық
зерттеулер арқылы табылған жаңа малұматтар болашақта адамның ес процесін
басқаруда үлкен жетістіктерге жеткізуі мүмкін. Адамның ес процесі - өте
күрделі және адамның іс-әрекетіне орай жоғарыдан төмен қарай дамып,
бүтіннен бөлшекке – организмнен мүшеге, одан клеткаға және керісінше ауысып
отыратын процесс. Сондықтан, естің механизмін әр түрлі дәрежеде анықтаған
зерттеу нәтижелері бір-бірін толықтырып отырады.
Естің түрлері
Ойда қалдырылатын не қайта жаңғыртылатын нәрсенің сипатына қарай ес
төртке бөлінеді. Олар: қозғалыс, образдық, сөз-логикалық және эмоциялық
есептер.
1) Қозғалыс (немесе моторлық) есі деп ойын, еңбек әрекетіне
байланысты туып отыратын қимыл қозғалыстарды еске қалдыру мен
қайта жаңғыртып отыруды айтады. Естің осы түрі қозғалыс
дағдыларын (мәселен, коньки тебу, жазу, оқу, машинкада қағаз
басу, самолет жүргізу, т.б. ) қалыптастырудың негізі болып
табылады. Мәселен, әріп таңбаларын жаңадан үйренген кезде бала
жазуға қатысатын қолының қозғалыстарын есінде сақтайды.
2) Заттар мен құбылыстардың қасиеттерінің нақтылы бейнесін ойда
қалдыруда, қайта жаңғыртуда көрініп отыруын образдық ес деп
атайды. Суретшілер мен архитекторлардың, музыканттар мен
актерлердің есі көбінесе нақты, көренкті болып келеді. Мұндай
адам оқып шыққан кітабының мазмұнын есіне түсіргенде ондағы
ұсақ бөлшектеріне дейін көз алдына жақсы келтіре алады.
Мәселен, француздың белгілі карикатуршысы Гаварни бір көрген
адамын бет-ажарынан тани қоюда орасан зейінді болған. Ол көшеде
серуендеп жүріп, кенеттен қасындағы жолдасын: Қарашы, мынау
адам есіңізде ме? деп сұрайды екен. Танысы: Жоқ, білмеймін
десе, Қалай білмейміз, осыдан 20 жыл бұрын пәлендей көшеде
кездестірген жоқ па едік? - дейді екен.
3) Адам ойының түрлі формаларын, (ұғым, пікір, ой қорытындылары)
еске қалдыра алу қабілеті сөз-логикалық, ес деп аталады. Сөз
жүйесін есте сақтау – ойлау жұмысына байланысты. Естің осы түрі
көбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сөз-
логткалық естің оқу процесінде маңызы аса зор. Өткен
тақырыптарды есте қалдыру, оны қайта жаңғырту есі онша
дамымаған адамға қиынға соғады.
4) Сезімдерді еске қалдырып отыруды эмоциялық ес деп атайды.
Мәселен, жас кезімізде тұрған жерге келсек, сол кезде бізге
ерекше әсер қалдырған нәрселерді бәрі оп-оңай есімізге түседі.
өткендегі оқиға бір қуанышқа байланысты болса, ол өмір бойы
естен кетпейді. Мәселен, біздің әрқайсымыз Ұлы Отан Соғысының
жеңісін тойлаған күн – 9 Мамырды немесе Ю.А. Гагариннің
космосқа бірінші жол салған күні – 12 сәуірді, жыл сайын
мерекеленетін Наурыз-тойын еш уақытта ұмытпаймыз.
Адам сондай-ақ бір бір нәрседен қатты қорықса да, тентектік жасап, өзін
ұялтқан күнді басынан кешірсе, мұндайды еш уақыт ұмытпайды. Эмоциялық ес
туралы орыс сахнасының шебері К.С. Станиславский (1863-1938) жақсы айтқан:
Егер сіз бастан кешіргеніңізді есіңізге түсіргенде бозарып және қызаратын
болсаңыз, сіз ертеде басыңыздан өткен бақытсыздық туралы ойлауға қорқатын
болсаңыз – сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғаны.
Естің жоғарыда атлған түрлері екі сигнал жүйелерінің мидағы қызметімен
түсіндіріледі. Мәселен, бірінші сигнал жүйесінің қызметі есте қалдыруда
басыңқы рөль атқаратын болса, онда естің образдық түрі болғаны, ал ес
екінші сигнал жүйесі арқылы жүзеге асатын болса, онда сөз-логикалық түрі
болып табылады.
Соңғы кездегі ғылыми зерттеулер адамда естің басқа да түрлері
болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен, адамның материалды қанша мерзімге
сақтай алатындығына байланысты ес қысқа және ұзақ уақыттық болып екіге
бөлінеді. Қысқа уақыттық естің нақтылы міндеттерін орындауға байланысты
көрінетін түрін оперативтік ес деп атайды. Мәселен, оқушы тексті көшіріп
жазғанда, мұны түрліше жолдармен (жеке әріптер, буындар, сөздер, сөз
тіркестерін көшіру)орындайтын болса, бұл оның оперативтік есі болып
табылады.
Ес процестері
Ес өт екүрделі процесс, оның өзі біренше жеке процестерден тұрады.
Бұлардың негізгілері: есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту.
Ол арнайы есте қалдыру және еріксіз есте қалдыру болып екіге бөлінеді.
Есте қалдыру
Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнаулы мақсат қоймайды, есте
қалдырудың арнаулы тәсілдерін пайдаланбайды. Айналадағы өмірдің түрлі
көріністері сол әрекеттің ағымына қарай есте қалып отырады. Ал есте қалдыру
арнайы тәсілдерді қажет етеді, оны тудыратын тиіст імотивтер болады. Қандай
объектіні болмасын әдейілеп есте қалдыру үшін мына төмендегі шарттарды
орындап отыру қажет:
1) Есте қалдыруда әркез мақсат қойып отыру зор маңызды. Оқу
материалын жақсы меңгеру үшін, оған қатты зейін қою жеткіліксіз,
ол үшін алға айқын, анық мақсат қою қажет. Мәселен, оқушыларға
бір әңгіме айтып, оны үш-төрт күннен кейін сұраса, балалардың
біразы әңгіменің негізгі бөлімдерін қайта жаңғырта алмай қалады.
Ал енді осы оқушыларға басқа бір әңгіме айтып, үш-төрт күннен
кейін қайтып айтып бересіңдер десе, балалардың біразы сол
әңгімені біразы жадында ұстай алады. Бұл екі тәжірибенің
арасындағы айырма: соңғыда материалды есте берік сақтау мақсат
етіп қойылған, ал бірінші жағдайда мұндай анық мақсат қойылмаған
еді.
2) Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәні адамның қажетіне де
байланысты болады. Мәселен, оқушылар қандай бір шығарманы
оқымасын, бір қажетіме керек болар деп оқитын болса, оны есте
қалдыру қиынға соқпайды.
3) Оқылатын шығарманы жоспарлай алу – есте қалдыруға көп жеңілдік
келтіреді. Жоспар мүмкін болғанша анық, айқын, дәл болуы керек.
Қалай болса солай құрыла салған жоспар есте берік сақтауға негіз
бола алмайды. Оқитын шығарманың ішінен еске тірек боларлық
жерлерін іздестіріп, оны бірнеше бірнеше мағыналы бөлшектерге
бөлу, бөлшектің әрқасысының мағынасына лайықты ат ойлап табу –
еске қалдыруды нәтижелі етеді.
4) Мағыналы есте қалдыру дегеніміз – нәрсенің мәніне түсіну.
Мондықтан мағыналы түсіну ойлау процесімен тығыз байланысты.
Материалды жақсы ұғынып, терең түсіну, мағыналы байлаыстар
жасау, маңызды белгілері анықтай алу – оны анализдей, синтездей,
салыстыра, жүйелей білуді керек етеді.
5) Оқып отырған шығарманың байланысын, жүйелерін елестеуге, еске
тірек боларлық ой-желісін табуда схема, чертеж, таблицалармен
қатар, арнаулы шартты белгілер қолданылып отырса, есте
қалдырудың сапасы арта түседі. В.И.Ленин қандай болмасын бір
кітапты оқығанда, әсіресе, Маркс пен Энгельстің еңбектерін оқып
үйренгенде кітапқа, (кітап тек өзінікі болған жағдайда ғана) не
жазған конспектісіне арнаулы белгілер қойып отыратын болған.
Мәселен, ол кітаптың не дәптердің жиектеріне өте нәзік және
терең, әбден дұрыс, әсем айтылған, тамаша, өте дұрыс,
тапқырлық, сөз болғаны, шатастырып отыр, шіркін-ай
десеңізші - дегендей сөз тіркестерін жазады екен.
В.И.Ленин өте маңызды кітаптарды оқуға бірнеше рет оралатынғ, сонымен
бірге, өзінің сол кітаптардан жасаған конспектілерін жақсартып, толықтырып,
редакциялап та отырған. Мұндайда ол: қайта оралу керек деген сөздерді жиі
жазып отырады екен. Сондай-ақ оқып отырған нәрсесіне арнаулы белгілер қоюға
үлкен мән берген. Туысынан аса зерек , оқығанын қалай да ұмытпайтын
данышпан адам бола тұра, оқығанын есіне берік сақтау үшін осындай қосалқы
әдістерді көп қолданған.
6) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz