Қазақстан тарихының орта мектепте пән ретінде оқытылуы: теориялық және методикалық негіздер (1958ж. - қазіргі кезеңге дейін)
Кіріспе
І Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық, методологиялық, деректік негіздері
1.1 Мәселенің зерттелу деңгейі
1.2 Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік негіздері
ІІ Қазақстан тарихының КСРО тарихының құрамында оқытылуы (1958.1989 ж.ж.)
2.1 Қазақстан тарихын мектепте оқытудың басталуы
2.2 Қазақстан тарихының пән ретінде қалыптасуы мен даму кезеңдері
2.3 Қазақстан тарихының базалық негізін теориялық.әдістемелік талдау
ІІІ Қазақстан тарихы.дербес оқу пәні
3.1 Қазақстан тарихы пәнінің құрылымы
3.2 Дербес оқыту әдістемесі ретіндегі Қазақстан тарихы пәнінің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
І Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық, методологиялық, деректік негіздері
1.1 Мәселенің зерттелу деңгейі
1.2 Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік негіздері
ІІ Қазақстан тарихының КСРО тарихының құрамында оқытылуы (1958.1989 ж.ж.)
2.1 Қазақстан тарихын мектепте оқытудың басталуы
2.2 Қазақстан тарихының пән ретінде қалыптасуы мен даму кезеңдері
2.3 Қазақстан тарихының базалық негізін теориялық.әдістемелік талдау
ІІІ Қазақстан тарихы.дербес оқу пәні
3.1 Қазақстан тарихы пәнінің құрылымы
3.2 Дербес оқыту әдістемесі ретіндегі Қазақстан тарихы пәнінің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ... шешу» [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. «... біздің мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше зор ...» [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға «Білім туралы Заң», «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы» сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген. Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам, халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде ресми түрде 1958/59 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ... шешу» [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін мектептерде оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. «... біздің мәдениет органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас ұрпақты халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше зор ...» [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға «Білім туралы Заң», «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы» сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген. Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам, халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде ресми түрде 1958/59 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы одақтас республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана сағат бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан оны оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, «Қазақстан», 1995.
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. «Егемен Қазақстан», 1994, 25 тамыз.
3. Из опыта изучения истории союзной республики. Москва, «Педагогика», 1979.
4. Изучения в школе документов КПСС и Советского государства. Москва, «Педагогика», 1981.
5. Обучение и воспитание в средней общеобразовательной школе. Москва, «Педагогика», 1970.
6. Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. «Социалистік Қазақстан», 1990, 28 қазан.
7. Кадирбеков И. Отбор наглядных пособий по истории Казахской ССР и система их использования в процессе преподавания. Ташкент, 1968.
8. Қадырбеков И. «Қазақ ССР тарихы» оқулығының иллюстрацияларын сабақта пайдалану.//Қазақстан мектебі, 1966, №11
9. Аманжолова К. Қазақ ССР тарихын оқытуда көркем әдебиетті пайдалану. Алматы, «Мектеп», 1989.
10. Аманжолова К. А. Методика использования историко-художественной литературы в процессе преподавания истории Казахской ССР в школе. Фрунзе, 1974.
11.Каменир К.М. Қазақ ССР тарихын оқыту тәжірибиесінен.//Қазақстан мектебі, 1974, №3
12. Каменир К.М. Изучение вопросов истории культуры в курсе истории Казахской ССР. Автореф., Москва, 1976.
13. Жевако Е. В. Қазақ ССР тарихын оқытуда графикалық көрнекі құралдарды пайдалану.//Қазақстан мектебі, 1975, №12.
14.Жевако Е.В.Қазақ ССР тарихын оқытуда тарихи ұғымдарды қалыптастыру.//Қазақстан мектебі, 1978, № 6.
15. Зарифова М. Жүйелі білім берудің алғашқы баспалдағы.//Қазақ тарихы, 1996,№2.
16. Зарифова М.А. Методические основы учебника истории союзной республики, (13.00.02). Автореф., Москва, 1985.
17. Әбдіғұлова Б. Қ. 4 класс оқушыларына тарих сабағында коммунистік тәрбие беру. Алматы, «Мектеп», 1987.
18. Әбдіғұлова Б. Қ. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу//Қазақстан мектебі, 1987, №12.
19. Абдугулова Б. К. Формирование знаний о дружбе народов при изучении начального курса истории Казахстана (13.00.02). Алматы, 1994.
20. Алтаев М. Воспитание учащихся в духе дружбы народов и пролетарского интернационализма в процессе изучения истории Киргизии в курсе истории СССР. (13.00.02). Фрунзе, 1967.
21. Асланов Г.М. Внеурочная работа по истории союзной Республики в курсе истории СССР (на материалах изучения истории Азербайджана в школах Азербайджанской ССР). (13.00.02). Автореф. Москва, 1980.
22. Муратгельдыев Т. Вопросы методики обучения истории Туркменской ССР в школах республики. Автореф., Ашхабад, 1971.
23. Ремеев Н. М. Отбор содержания и эффективных приемов обучения истории СССР. Автореф., Москва, 1982.
24. Исмаилова Н. А. Изучение национальной культуры Туркменского народа при изучения истории Туркменистана в школе. (13.00.02). Автореф., Чардже, 1994.
25. Пилкаускас З. Ю. Преподавание основных вопросов истории Литовской ССР. Вильнюс, 1964.
26. Рывкин М. С. Из опыта краеведческой работы по истории. Изд. АПН РСФСР, Москва, 1961.
27. Колосков А.Г. Становление и совершенствование школьного исторического образования в СССР. Автореф., ДД., Москва, 1984.
28. Дайри Н.Г. Обучение истории в старших классах. Москва, «Просвещение», 1966.
29. Колосков А.Г. Содержание, структура, основные черты школьного исторического образования. В кн. «Актуальные вопросы методики обучения истории». Москва. «Просвещение», 1984.
30. Сегіз жылдық және орта мектеп программалары. Тарих. Алматы, «Мектеп», 1967.
31. Абузяров Р.А. Педагогические основы языковой подготовки учащихся национальных школ к службе в Советской Армии: пособие для учителей. Алма-Ата, «Мектеп», 1986.
32. Қазақ. Алматы, «Білім», 1994.
33. Философия образования для ХХІ века. Москва, ИЦ ПУКПС, 1992.
34. Асылбеков С. Тарих-басты оқулық.//Жалын,1989, №2.
35. Шадриков В.Д. Философия образования и образовательные политики. Москва, ИЦ ПКПС.1993.
36. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
37. Алтынсарин И. Таңдамалы шығармалар. Құрастырып, баспаға дайындаған Б.С. Сүлейменов. Алматы, Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, 1957.
38. Гершунский Б.С. Философия образования: научный статус и задачи.//Советская педагогика, 1991, №4.
39. Лооне Э. Н. Современная философия истории. Таллин. «Ээсти раамат», 1980.
40. Ракитов А.И. Историческое познание: системно-гносологический подход. Москва. Изд-во полит. литературы, 1982.
41. Кубесов А. Педагогические наследия Аль-Фараби. Алма-Ата, «Рауан», 1989.
42. Мұқанов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, «Атамұра», 1994.
43. Гершунский Б.С. Философия образования: научный статус и задачи.//Советская педагогика, 1991, №4.
44. Тарақты Ақселеу. Көшпенділер тарихы. Алматы, «Атамұра-Қазақстан», 1995.
45. Нысанбаев А. О разработке методологии социально-политического исследования. «Методы научного познания» жинағында. Алматы, «Ғылым», 1996.
46.История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Под ред. М. Абдыкалыкова и А. Панкратовой. Алма-Ата, КазОГНЗ, 1943.
47. Козыбаев И.М. Историческая наука Казахстана. Алма-Ата, «Қазақ университеті», 1992.
48. Маргулан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, «Наука», 1979.
49. Маргулан Д. А. Методологические проблемы исторической науки и научное творчество А. Х. Маргулана. «Методы научного познания» жинағында. Алматы, «Ғылым», 1996.
50. Кругляк М. И. Ушинский К. Д. О преподавании истории.//ПИШ, 1974, №1.
51. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения в двух томах. Том 1,2. Москва, «Просвещение», 1974.
52. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Құрастырушылар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Алматы, «Рауан», 1994.
53. Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары. Құрастырғандар: С.Қалиев т.б. Алматы, «Рауан», 1991.
54. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы, «Жазушы», 1995.
55. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Алматы, «Ел», 1993.
56. Құдиярова А. Шәкәрім – педагог, ғалым, ағартушы. Қазақстан мектебі, 1993, №6.
57. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1991.
58. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. «Ана тілі», 1992.
59. Беспалько В. П. Теория учебника. Москва, «Педагогика», 1988.
60. Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер. КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы.//Халық мұғалімі, 1958, №11.
61. Маданов Х., Мусин Ч. Ұлы дала тарихы. Алматы, «Санат», 1994.
62. Занков Л. В. Избранные педагогические труды. Москва, «Педагогика», 1990.
63. Протоколы коллегии Киргиского Народного Комиссариата просвещения // ПА РК. Ф. 139; Оп. 1, д.891, Л. 314.
64. Библиография // Советская Киргизия.- 1924. - №8 - 9. -С. 167-170.
65. Тынышбаев М. Отзыв о труде А.П. Чулошникова по истории казах-киргиского народа//Таңдамалы. Избранное.-А.: «Арыс» баспасы, 2001. -290б.
66. Протоколы коллегии Киргиского Народного Комиссариата просвещения // ПА РК. Ф. 139; Оп. 1, д.891, Л. 314.
67. Учебные программы для педагогических высших учебных заведений и объяснительные записки к ним на 1932-1933 учебный год // ЦГА РК. Ф.81; Оп. 3, д. 156, Л.251.
68. Учебные программы для педагогических институтов по истории, педагогики, эксперименталъной физике и объяснительные записки к ним // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 402, Л. 123.
69. Учебные программы по курсу истории, педагогики, физике для педагогических институтов республики // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 404, Л. 98.
70. Учебные программы по курсам истории, литературы, анатомии, геологии для педагогических институтов // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 405, Л. 66.
71. Учебные программы для кружков по изучению марксизма-ленинизма на 1933-1934 гг. // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 254, Л. 22.
72. Протоколы заседаний Коллегий Наркомпроса КазАССР и Политпросвета при Наркомпросе // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 2, д. 17 «а» Л. 254.
73. Конспект для учебника по истории Казахстана для средних школ // ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3 д. 800, Л. 108.
74. Аспандияров С. Қазақстан тарихының программы.//Қазақ тарихы, 1993, №2.
75. Бекмаханов Е. ҚазақстанXIXг. 20-40жж. -А.; Санат, 1994. -337 б.
76. Юшков С.В. Основные задачи исторической науки в Казахстане., Айдарова Х. Г. Ңационалистические извращения в вопросах истории Казахстана // Известия Акедемии наук Казахской ССР. Серия историческая, выпуск 4.-Алма-Ата, 1948. -№49.-С. 30.
77. Шарипов К. По-марксистски освещать историю Казахстана (0 книге Е. Бекмаханова «Казахстан в 20-40-е годы ХІХвека») // Вестник Академии наук Казахской ССР. - 1949. - №8(53). - С. 13-22.
78. Бекмаханов Е. Справедливая критика // Вестник Академии наук Казахской ССР. – 1949. -№9 (54).- С.108-109.
79. Шестаков А. В. СССР тарихын жаңа оқу кітабы бойынша қалай оқыту керек? //Ауыл мұғалімі, 1938, №1.
80. Оқу (қазіргі Білім, мәдениет және денсаулық сақтау) министрлігінің, оның Мектептер Бас басқармасының ағымдағы құжаттары (1960-1997 жж.).
81. Народное образование в СССР. Сборник документов. 1917-1973. Москва, «Педагогика», 1974.
82. Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының (қазіргі Ы. Алтынсариннің атындағы ҚБПИ), оның тарих пен географияны оқыту секторының, қазіргі қоғамдық пәндерді оқыту лабораториясының ағымдағы құжаттары (1960-1997 жж.)
83. Тұрлығұлов Т. Қазақ ССР тарихынан әңгімелер. 4-класқа арналған оқу құралы. Алматы, «Мектеп», 1962; Т. Тұрлығұлов. Қазақ КСР тарихын оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп», 1979; Т. Тұрлығұлов. Тарих сабақтарын жетілдіру жолдары. Алматы, «Мектеп», 1984; Т. Тұрлығұлов. «Отан тану» курсының бағдарламасы. «Отан тану» курсын оқыту туралы методикалық нұсқаулар. Алматы, РБК, 1992; Т. Тұрлығұлов. Қазақ ССР тарихынан әңгімелер. 5-кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1991; Т. Тұрлығұлов. Қазақ елінің қысқаша тарихы. 5-кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1995, 256-б., 16б. т.; Т. Тұрлығұлов. IV класта Қазақ ССР тарихы материалдарын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1970; Т. Тұрлығұлов. VІІ-VІІІ кл. Қазақ ССР тарихын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1971; Т. Тұрлығұлов. ІХ-Х кластарда Қазақ ССР тарихын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1973; Т. Тұрлығұлов. Тарих пәнін жаңа программамен оқытудың жайы. Қазақстан мектебі, 1971, №11.; Т. Тұрлығұлов. Қазақ ССР тарихын жетілдірілген программалармен оқытудың ерекшеліктері.//Қазақстан мектебі, 1984, №9; Т. Тұрлығұлов. Оқу бағдарламаларын жасаудағы жаңа бағыттар.//Қазақ тарихы, №3; Т. Тұрлығұлов. «Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пәнінің» мәселелері.//Қазақстан жоғары мектебі, 1996, №4, т. б.
84. Колосков А. Г. Становление и совершенствование школьного исторического образования в СССР. Автореф., ДД., Москва, 1984.
85. Краевский В. В. Соотношение педагогической науки и педагогической практики. Москва, «Педагогика», 1977.
86. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма-Ата, «Мектеп», 1983.
87. Сембаев А. И. и Храпченков Г. М. Очерки по истории школ Казахстана (1900-1917). Алма-Ата, «Мектеп», 1972.
88. Қазақ ССР Оқу министрлігінің 1989 жылғы 14 шілдедегі №547 бұйрығы.
89. Маликов Т. К. Семиозер бастауыш мектебіндегі тарих сабағы.//Ауыл мұғалімі, 1938, №1, 2.
90. Жалпы білім беретін мектептерде 1992/93 оқу жылында тарих пәнін оқыту туралы. Құрастырушылар: Р. Құсайынова, Т. Тұрлығұлов, т.б. (әдістемелік ұсыныстар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1992.
91. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары. Тарих (V-ХІ кластар). Алматы, «Рауан», 1992.
92. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде тарих пәнін оқыту тұжырымдамасы. Жалпы білім беретін негізгі мектепке арналған тарих пәнінің бағдарламасы. Алматы, Республикалық баспа кабинеті. 1997.
93. Бущик Л. П. Очерк развития школьного исторического образования в СССР. Москва, Изд-во АПН СССР. 1961.
94. Адырбекова Б., Көпекбаева Ә. Үнемі жетілдірілсе.//Қазақ тарихы, 1994, №1.
95. Жалпы білім беретін мектептердің 4-кластары үшін «Қазақ ССР тарихы бойынша әңгімелер», 7-8 және 9-10 кластар үшін «Қазақ ССР тарихы» оқулықтарына конкурс өткізудің Ережесі туралы. «Қазақстан мұғалімі» газеті, 19 июнь 1987ж.
96. Хусаинов И. Методические разработки уроков по истории Казахской ССР на тему «Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза (1941-1945 гг.) Под ред. Э. А. Тер-Погосяна. Алма-Ата, «Мектеп», 1974.
97. Живопись на уроках истории. Алма-Ата, «Мектеп»,1964.
98. Қазақ ССР тарихын жаңа программамен оқыту (авторлар ұжымы). Алматы, Республикалық оқу-методика кабинеті, 1990.
99. Кунаева Р. И. Воспитательная работа на уроках истории. Алма-Ата, «Мектеп», 1975.
100. Нысанбаева Б./Қазақ ССР тарихы бойынша кластан тыс жұмыстардың кейбір мәселелері. Алматы, «Мектеп», 1973.
101. Жалпы білім беретін негізгі орта мектеп бағдарламалары. Тарих (V-ХІ кластар). Алматы, «Рауан», 1993.
102. Еркебаев Ә. Енді қандай бағдарламамен оқытамыз.//Қазақ тарихы, 1993, №1.
103. Мағзұмова М. Жаңа бағдарламалар көңілден шықты ма?//Қазақ тарихы, 1992, №2.
104. Жүкешев Қ. Құрылымына өзгеріс енгізілсе.//Қазақ тарихы, 1994, №3.
105. Бабаев Д. Қазақ ССР тарихы. 8-класқа арналған оқу құралы. Алматы, ″Рауан″, 1990; Бабаев Д. Қазақстан тарихы (XV-XVII ғғ.) II бөлім, 8-сыныпқа арналған оқулық. Алматы, ″Рауан″, 1994.
106. Қасымбаев Ж. Қ. Қазақ тарихы. 9. Алматы, ″Рауан″, 1990.
107. Қасымбаев Ж. Қ. Қазақстан тарихы. (XVIII ғ.-1914 ж.). Алматы, ″Рауан″, 1993.
108. Қозыбаев М. Қ., Бекмаханова Н. Е. Қазақ ССР тарихы. Алматы, ″Рауан″, 1991.
109. Нұрпейісов К., Аяғанов Б., Жақсылықов Н. Қазақстан тарихы. Орта мектептің 11 кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1993, 1-басылуы; 1997, 3-басылуы.
110. Байпақов К.М. Ежелгі Қазақстан тарихы. 6. Алматы, «Рауан», 1994.
111. Өтежанов С. Оқулықтағы олқылықтар.//Қазақ тарихы, 1996, №3.
112. Боголюбов Л. Н. К вопросу о методологических основах методики обучения истории.//Советская педагогика, 1975, №12.
113. Педагогическая энциклопедия. Москва, 1965, т. 2.
114. Концепция общего среднего образования в Республике Казахстан. (Руководитель Р. Башаров. Авторы: А. Нысанбаев и др.) Алматы, 1994.
115.Экономикалық теория және экономика (Я. Әубәкіров, А. Қошанов, Е. Арынов, т. б.).//Ақиқат, 1995, №12, 3-17 беттер.
116. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. Бастауыш саты (1-4 кластар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1995.
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. «Егемен Қазақстан», 1994, 25 тамыз.
3. Из опыта изучения истории союзной республики. Москва, «Педагогика», 1979.
4. Изучения в школе документов КПСС и Советского государства. Москва, «Педагогика», 1981.
5. Обучение и воспитание в средней общеобразовательной школе. Москва, «Педагогика», 1970.
6. Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы Декларация. «Социалистік Қазақстан», 1990, 28 қазан.
7. Кадирбеков И. Отбор наглядных пособий по истории Казахской ССР и система их использования в процессе преподавания. Ташкент, 1968.
8. Қадырбеков И. «Қазақ ССР тарихы» оқулығының иллюстрацияларын сабақта пайдалану.//Қазақстан мектебі, 1966, №11
9. Аманжолова К. Қазақ ССР тарихын оқытуда көркем әдебиетті пайдалану. Алматы, «Мектеп», 1989.
10. Аманжолова К. А. Методика использования историко-художественной литературы в процессе преподавания истории Казахской ССР в школе. Фрунзе, 1974.
11.Каменир К.М. Қазақ ССР тарихын оқыту тәжірибиесінен.//Қазақстан мектебі, 1974, №3
12. Каменир К.М. Изучение вопросов истории культуры в курсе истории Казахской ССР. Автореф., Москва, 1976.
13. Жевако Е. В. Қазақ ССР тарихын оқытуда графикалық көрнекі құралдарды пайдалану.//Қазақстан мектебі, 1975, №12.
14.Жевако Е.В.Қазақ ССР тарихын оқытуда тарихи ұғымдарды қалыптастыру.//Қазақстан мектебі, 1978, № 6.
15. Зарифова М. Жүйелі білім берудің алғашқы баспалдағы.//Қазақ тарихы, 1996,№2.
16. Зарифова М.А. Методические основы учебника истории союзной республики, (13.00.02). Автореф., Москва, 1985.
17. Әбдіғұлова Б. Қ. 4 класс оқушыларына тарих сабағында коммунистік тәрбие беру. Алматы, «Мектеп», 1987.
18. Әбдіғұлова Б. Қ. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу//Қазақстан мектебі, 1987, №12.
19. Абдугулова Б. К. Формирование знаний о дружбе народов при изучении начального курса истории Казахстана (13.00.02). Алматы, 1994.
20. Алтаев М. Воспитание учащихся в духе дружбы народов и пролетарского интернационализма в процессе изучения истории Киргизии в курсе истории СССР. (13.00.02). Фрунзе, 1967.
21. Асланов Г.М. Внеурочная работа по истории союзной Республики в курсе истории СССР (на материалах изучения истории Азербайджана в школах Азербайджанской ССР). (13.00.02). Автореф. Москва, 1980.
22. Муратгельдыев Т. Вопросы методики обучения истории Туркменской ССР в школах республики. Автореф., Ашхабад, 1971.
23. Ремеев Н. М. Отбор содержания и эффективных приемов обучения истории СССР. Автореф., Москва, 1982.
24. Исмаилова Н. А. Изучение национальной культуры Туркменского народа при изучения истории Туркменистана в школе. (13.00.02). Автореф., Чардже, 1994.
25. Пилкаускас З. Ю. Преподавание основных вопросов истории Литовской ССР. Вильнюс, 1964.
26. Рывкин М. С. Из опыта краеведческой работы по истории. Изд. АПН РСФСР, Москва, 1961.
27. Колосков А.Г. Становление и совершенствование школьного исторического образования в СССР. Автореф., ДД., Москва, 1984.
28. Дайри Н.Г. Обучение истории в старших классах. Москва, «Просвещение», 1966.
29. Колосков А.Г. Содержание, структура, основные черты школьного исторического образования. В кн. «Актуальные вопросы методики обучения истории». Москва. «Просвещение», 1984.
30. Сегіз жылдық және орта мектеп программалары. Тарих. Алматы, «Мектеп», 1967.
31. Абузяров Р.А. Педагогические основы языковой подготовки учащихся национальных школ к службе в Советской Армии: пособие для учителей. Алма-Ата, «Мектеп», 1986.
32. Қазақ. Алматы, «Білім», 1994.
33. Философия образования для ХХІ века. Москва, ИЦ ПУКПС, 1992.
34. Асылбеков С. Тарих-басты оқулық.//Жалын,1989, №2.
35. Шадриков В.Д. Философия образования и образовательные политики. Москва, ИЦ ПКПС.1993.
36. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, «Қазақ университеті», 1992.
37. Алтынсарин И. Таңдамалы шығармалар. Құрастырып, баспаға дайындаған Б.С. Сүлейменов. Алматы, Қазақ ССР ғылым академиясының баспасы, 1957.
38. Гершунский Б.С. Философия образования: научный статус и задачи.//Советская педагогика, 1991, №4.
39. Лооне Э. Н. Современная философия истории. Таллин. «Ээсти раамат», 1980.
40. Ракитов А.И. Историческое познание: системно-гносологический подход. Москва. Изд-во полит. литературы, 1982.
41. Кубесов А. Педагогические наследия Аль-Фараби. Алма-Ата, «Рауан», 1989.
42. Мұқанов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы, «Атамұра», 1994.
43. Гершунский Б.С. Философия образования: научный статус и задачи.//Советская педагогика, 1991, №4.
44. Тарақты Ақселеу. Көшпенділер тарихы. Алматы, «Атамұра-Қазақстан», 1995.
45. Нысанбаев А. О разработке методологии социально-политического исследования. «Методы научного познания» жинағында. Алматы, «Ғылым», 1996.
46.История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Под ред. М. Абдыкалыкова и А. Панкратовой. Алма-Ата, КазОГНЗ, 1943.
47. Козыбаев И.М. Историческая наука Казахстана. Алма-Ата, «Қазақ университеті», 1992.
48. Маргулан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, «Наука», 1979.
49. Маргулан Д. А. Методологические проблемы исторической науки и научное творчество А. Х. Маргулана. «Методы научного познания» жинағында. Алматы, «Ғылым», 1996.
50. Кругляк М. И. Ушинский К. Д. О преподавании истории.//ПИШ, 1974, №1.
51. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения в двух томах. Том 1,2. Москва, «Просвещение», 1974.
52. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. Құрастырушылар: Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Алматы, «Рауан», 1994.
53. Алтынсариннің таңдамалы педагогикалық мұралары. Құрастырғандар: С.Қалиев т.б. Алматы, «Рауан», 1991.
54. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы, «Жазушы», 1995.
55. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Алматы, «Ел», 1993.
56. Құдиярова А. Шәкәрім – педагог, ғалым, ағартушы. Қазақстан мектебі, 1993, №6.
57. Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, «Жазушы», 1991.
58. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. «Ана тілі», 1992.
59. Беспалько В. П. Теория учебника. Москва, «Педагогика», 1988.
60. Мектептерде тарихты оқытудағы кейбір өзгерістер. КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы.//Халық мұғалімі, 1958, №11.
61. Маданов Х., Мусин Ч. Ұлы дала тарихы. Алматы, «Санат», 1994.
62. Занков Л. В. Избранные педагогические труды. Москва, «Педагогика», 1990.
63. Протоколы коллегии Киргиского Народного Комиссариата просвещения // ПА РК. Ф. 139; Оп. 1, д.891, Л. 314.
64. Библиография // Советская Киргизия.- 1924. - №8 - 9. -С. 167-170.
65. Тынышбаев М. Отзыв о труде А.П. Чулошникова по истории казах-киргиского народа//Таңдамалы. Избранное.-А.: «Арыс» баспасы, 2001. -290б.
66. Протоколы коллегии Киргиского Народного Комиссариата просвещения // ПА РК. Ф. 139; Оп. 1, д.891, Л. 314.
67. Учебные программы для педагогических высших учебных заведений и объяснительные записки к ним на 1932-1933 учебный год // ЦГА РК. Ф.81; Оп. 3, д. 156, Л.251.
68. Учебные программы для педагогических институтов по истории, педагогики, эксперименталъной физике и объяснительные записки к ним // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 402, Л. 123.
69. Учебные программы по курсу истории, педагогики, физике для педагогических институтов республики // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 404, Л. 98.
70. Учебные программы по курсам истории, литературы, анатомии, геологии для педагогических институтов // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 405, Л. 66.
71. Учебные программы для кружков по изучению марксизма-ленинизма на 1933-1934 гг. // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 3, д. 254, Л. 22.
72. Протоколы заседаний Коллегий Наркомпроса КазАССР и Политпросвета при Наркомпросе // ЦГА РК. Ф. 81; Оп. 2, д. 17 «а» Л. 254.
73. Конспект для учебника по истории Казахстана для средних школ // ЦГА РК. Ф. 81. Оп. 3 д. 800, Л. 108.
74. Аспандияров С. Қазақстан тарихының программы.//Қазақ тарихы, 1993, №2.
75. Бекмаханов Е. ҚазақстанXIXг. 20-40жж. -А.; Санат, 1994. -337 б.
76. Юшков С.В. Основные задачи исторической науки в Казахстане., Айдарова Х. Г. Ңационалистические извращения в вопросах истории Казахстана // Известия Акедемии наук Казахской ССР. Серия историческая, выпуск 4.-Алма-Ата, 1948. -№49.-С. 30.
77. Шарипов К. По-марксистски освещать историю Казахстана (0 книге Е. Бекмаханова «Казахстан в 20-40-е годы ХІХвека») // Вестник Академии наук Казахской ССР. - 1949. - №8(53). - С. 13-22.
78. Бекмаханов Е. Справедливая критика // Вестник Академии наук Казахской ССР. – 1949. -№9 (54).- С.108-109.
79. Шестаков А. В. СССР тарихын жаңа оқу кітабы бойынша қалай оқыту керек? //Ауыл мұғалімі, 1938, №1.
80. Оқу (қазіргі Білім, мәдениет және денсаулық сақтау) министрлігінің, оның Мектептер Бас басқармасының ағымдағы құжаттары (1960-1997 жж.).
81. Народное образование в СССР. Сборник документов. 1917-1973. Москва, «Педагогика», 1974.
82. Ы. Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының (қазіргі Ы. Алтынсариннің атындағы ҚБПИ), оның тарих пен географияны оқыту секторының, қазіргі қоғамдық пәндерді оқыту лабораториясының ағымдағы құжаттары (1960-1997 жж.)
83. Тұрлығұлов Т. Қазақ ССР тарихынан әңгімелер. 4-класқа арналған оқу құралы. Алматы, «Мектеп», 1962; Т. Тұрлығұлов. Қазақ КСР тарихын оқыту методикасы. Алматы, «Мектеп», 1979; Т. Тұрлығұлов. Тарих сабақтарын жетілдіру жолдары. Алматы, «Мектеп», 1984; Т. Тұрлығұлов. «Отан тану» курсының бағдарламасы. «Отан тану» курсын оқыту туралы методикалық нұсқаулар. Алматы, РБК, 1992; Т. Тұрлығұлов. Қазақ ССР тарихынан әңгімелер. 5-кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1991; Т. Тұрлығұлов. Қазақ елінің қысқаша тарихы. 5-кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1995, 256-б., 16б. т.; Т. Тұрлығұлов. IV класта Қазақ ССР тарихы материалдарын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1970; Т. Тұрлығұлов. VІІ-VІІІ кл. Қазақ ССР тарихын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1971; Т. Тұрлығұлов. ІХ-Х кластарда Қазақ ССР тарихын оқыту. Алматы, «Мектеп», 1973; Т. Тұрлығұлов. Тарих пәнін жаңа программамен оқытудың жайы. Қазақстан мектебі, 1971, №11.; Т. Тұрлығұлов. Қазақ ССР тарихын жетілдірілген программалармен оқытудың ерекшеліктері.//Қазақстан мектебі, 1984, №9; Т. Тұрлығұлов. Оқу бағдарламаларын жасаудағы жаңа бағыттар.//Қазақ тарихы, №3; Т. Тұрлығұлов. «Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пәнінің» мәселелері.//Қазақстан жоғары мектебі, 1996, №4, т. б.
84. Колосков А. Г. Становление и совершенствование школьного исторического образования в СССР. Автореф., ДД., Москва, 1984.
85. Краевский В. В. Соотношение педагогической науки и педагогической практики. Москва, «Педагогика», 1977.
86. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма-Ата, «Мектеп», 1983.
87. Сембаев А. И. и Храпченков Г. М. Очерки по истории школ Казахстана (1900-1917). Алма-Ата, «Мектеп», 1972.
88. Қазақ ССР Оқу министрлігінің 1989 жылғы 14 шілдедегі №547 бұйрығы.
89. Маликов Т. К. Семиозер бастауыш мектебіндегі тарих сабағы.//Ауыл мұғалімі, 1938, №1, 2.
90. Жалпы білім беретін мектептерде 1992/93 оқу жылында тарих пәнін оқыту туралы. Құрастырушылар: Р. Құсайынова, Т. Тұрлығұлов, т.б. (әдістемелік ұсыныстар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1992.
91. Жалпы білім беретін орта мектеп бағдарламалары. Тарих (V-ХІ кластар). Алматы, «Рауан», 1992.
92. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде тарих пәнін оқыту тұжырымдамасы. Жалпы білім беретін негізгі мектепке арналған тарих пәнінің бағдарламасы. Алматы, Республикалық баспа кабинеті. 1997.
93. Бущик Л. П. Очерк развития школьного исторического образования в СССР. Москва, Изд-во АПН СССР. 1961.
94. Адырбекова Б., Көпекбаева Ә. Үнемі жетілдірілсе.//Қазақ тарихы, 1994, №1.
95. Жалпы білім беретін мектептердің 4-кластары үшін «Қазақ ССР тарихы бойынша әңгімелер», 7-8 және 9-10 кластар үшін «Қазақ ССР тарихы» оқулықтарына конкурс өткізудің Ережесі туралы. «Қазақстан мұғалімі» газеті, 19 июнь 1987ж.
96. Хусаинов И. Методические разработки уроков по истории Казахской ССР на тему «Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза (1941-1945 гг.) Под ред. Э. А. Тер-Погосяна. Алма-Ата, «Мектеп», 1974.
97. Живопись на уроках истории. Алма-Ата, «Мектеп»,1964.
98. Қазақ ССР тарихын жаңа программамен оқыту (авторлар ұжымы). Алматы, Республикалық оқу-методика кабинеті, 1990.
99. Кунаева Р. И. Воспитательная работа на уроках истории. Алма-Ата, «Мектеп», 1975.
100. Нысанбаева Б./Қазақ ССР тарихы бойынша кластан тыс жұмыстардың кейбір мәселелері. Алматы, «Мектеп», 1973.
101. Жалпы білім беретін негізгі орта мектеп бағдарламалары. Тарих (V-ХІ кластар). Алматы, «Рауан», 1993.
102. Еркебаев Ә. Енді қандай бағдарламамен оқытамыз.//Қазақ тарихы, 1993, №1.
103. Мағзұмова М. Жаңа бағдарламалар көңілден шықты ма?//Қазақ тарихы, 1992, №2.
104. Жүкешев Қ. Құрылымына өзгеріс енгізілсе.//Қазақ тарихы, 1994, №3.
105. Бабаев Д. Қазақ ССР тарихы. 8-класқа арналған оқу құралы. Алматы, ″Рауан″, 1990; Бабаев Д. Қазақстан тарихы (XV-XVII ғғ.) II бөлім, 8-сыныпқа арналған оқулық. Алматы, ″Рауан″, 1994.
106. Қасымбаев Ж. Қ. Қазақ тарихы. 9. Алматы, ″Рауан″, 1990.
107. Қасымбаев Ж. Қ. Қазақстан тарихы. (XVIII ғ.-1914 ж.). Алматы, ″Рауан″, 1993.
108. Қозыбаев М. Қ., Бекмаханова Н. Е. Қазақ ССР тарихы. Алматы, ″Рауан″, 1991.
109. Нұрпейісов К., Аяғанов Б., Жақсылықов Н. Қазақстан тарихы. Орта мектептің 11 кл. арналған оқулық. Алматы, «Рауан», 1993, 1-басылуы; 1997, 3-басылуы.
110. Байпақов К.М. Ежелгі Қазақстан тарихы. 6. Алматы, «Рауан», 1994.
111. Өтежанов С. Оқулықтағы олқылықтар.//Қазақ тарихы, 1996, №3.
112. Боголюбов Л. Н. К вопросу о методологических основах методики обучения истории.//Советская педагогика, 1975, №12.
113. Педагогическая энциклопедия. Москва, 1965, т. 2.
114. Концепция общего среднего образования в Республике Казахстан. (Руководитель Р. Башаров. Авторы: А. Нысанбаев и др.) Алматы, 1994.
115.Экономикалық теория және экономика (Я. Әубәкіров, А. Қошанов, Е. Арынов, т. б.).//Ақиқат, 1995, №12, 3-17 беттер.
116. Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары. Бастауыш саты (1-4 кластар). Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1995.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PhD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 373.016: 94(574)
Қолжазба құқығында
БАЙСАРИНОВА АСЕЛЬ ЖАНГЕЛЬДЫЕВНА
Қазақстан тарихының орта мектепте пән ретінде оқытылуы: теориялық және
методикалық негіздер (1958ж. - қазіргі кезеңге дейін)
6N 0203 – Тарих
Тарих магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясы
Ғылыми жетекші:
Нұртазина Н.Д.
тарих ғ. к., доцент
Қорғауға жіберілді
Кафедра ғылыми семинарының № __ хаттамасы ___ ______ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________М.Қ.Қойгелдиев
Ғылыми семинар төрағасы, профессор__________
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе
І Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық, методологиялық,
деректік негіздері
1.1 Мәселенің зерттелу деңгейі
1.2 Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері
ІІ Қазақстан тарихының КСРО тарихының құрамында оқытылуы (1958-1989 ж.ж.)
2.1 Қазақстан тарихын мектепте оқытудың басталуы
2.2 Қазақстан тарихының пән ретінде қалыптасуы мен даму кезеңдері
2.3 Қазақстан тарихының базалық негізін теориялық-әдістемелік талдау
ІІІ Қазақстан тарихы-дербес оқу пәні
3.1 Қазақстан тарихы пәнінің құрылымы
3.2 Дербес оқыту әдістемесі ретіндегі Қазақстан тарихы пәнінің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін мектептерде
оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек
жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің мәдениет
органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас ұрпақты
халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде ресми
түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы одақтас
республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана сағат
бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан оны
оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттелу обьектісі. Жалпы білім беретін мектепте қазақстан тарихы
пәнінің оқытылуы.
Зерттелу пәні. 1958 жылдан қазірге дейінгі Қазақстан тарихының
оқытылуының теориялық және методикалық негіздері.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері
1. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың жайын ғылыми тұрғыда талдау,
тенденциялары мен проблемаларын анықтау.
2. Пәнді мектепте оқытудың мақсаты мен міндеттерін, білім мазмұнын, оны
оқытудың ұйымдастыру формаларын, әдіс-тәсілдерін және құралдарын
жаңартудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік жолдарын іздестіру.
3. Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін жаңарту, жетілдіру және
тәжірибиеде байқау үшін дайындалған әдістемелік ұсыныстар мен
нұсқауларды жарияланған әдебиеттерге талдау жасау жолымен зерттеу.
4. Зерттеудің негізгі проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары.
1. Ғылыми зерттеулерді саралау барысында мектептегі Қазақстан тарихы
курсының қалыптасуына сипаттама берілді, оның негізгі кезеңдері анықталды.
2. 1958-2010 жылдар аралығында мектептерде Қазақстан тарихын оқытуда,
оның оқытылу реті мен білім мазмұнын анықтауда орын алған ұстанымдар
(принциптер) мен тенденцияларға ғылыми талдау жасалды.
3. Курсты оқытудың белгілі кезеңдерінде болған әдістемелік өзгерістер
анықталып сараланды, пәннің оқыту әдістемесінің эволюциясына ғылыми-
әдістемелік талдау жасалып, сипаттама берілді.
4. 90-жылдардың орта кезінен бастап пәннің білім мазмұнының ұлттық
сипат алуының қажеттігі дәлелденді, оны анықтаудың ғылыми-теориялық
негіздері көрсетілді.
5. Мектепте тарих пәнін , қазақстан тарихын оқыту әдістемесіне қатысты
бірқатар маңызды проблемалар ажыратылып көрсетіліп, оларды келешекте арнайы
зерттеудің қажеттігі дәлелденді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді.
2. Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов,
С. Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР
тарихын оқыту мәселесін көтерген.
3. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс.Осыдан келе оқыту барысында
тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау, оқушыларды
жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке, отаншылдыққа,
ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады.
4. Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу.
5. Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда.
6. Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
I. Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық,
методологиялық, деректік негіздері
I. 1. Мәселенің зерттелу деңгейі.
Қазақстан тарихы мектепте оқытыла бастаған алғашқы 195859 оқу жылынан
бастап-ақ, тарихшы мүғалімдерге ғылыми-әдістемелік көмек көрсету
мақсатында мерзімді педагогикалық басылымдарда бірқатар мақалалар
жарық көрді. 1958—1960-жылдары "Қазақстан мұғалімі" мен "Учитель
Казахстана" газеттерінде және 1960—1965-жылдар аралығында "Қазақстан
мектебі" журналында Е. Бекмахановтың бірнеше мақаласы жарық көрді. Ал, 1961-
1965-жылдары мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі мәселелерін
баяндайтын әдістемелік құралдар баспадан шыға бастады.
Зерттеуші И. Қадырбековтың 60-жылдары жүргізген зерттеу жұмысының
Қазақстан тарихын мектепте оқытудың өзекті мәселесінің бірі – көрнекі
құралды пайдалануға арнаған. Енді ғана оқытыла бастаған бұл курс
сабақтарында көрнекі құралдар өте сирек қолданылатын. Оның басты себебі -
дайын құралдардың жоқтығы. И. Қадырбековтің еңбектерінде [7] осы курстан
көрнекі құралдарды іріктеп, дайындау, оларды жүйеге келтіру және сабақта
пайдалану мәселелері қатар қамтылып, шешімін тапқан. Онда Қазақстан тарихын
оқытуда пайдаланылатын көрнекі құралдар төмендегіше жүйеленген: 1. Тарихи
карталар.
2. Схемалық көрнекі құралдар.
3. Бояулы суреттер.
4. Портреттер.
5. Саяси плакат және карикатура.
6. Құжаттардың фотосуреттері.
7. Техникалық құралдар.
8. Сабақта пайдалануға ұсынылатын жергілікті көрнекі материалдар.
Автор өз еңбектерінде [8] әрбір көрнекі құралды пайдаланудың әдістемелік
жолдарына жеке-жеке тоқталады.
Тарихшы К. А. Аманжолованың зерттеулері Қазақстан тарихын оқыту
барысында тарихи-көркем әдебиеттерді пайдалану әдістемесіне арналған.
Қазақстан тарихындағы белгілі оқиғаларға қатысты тарихи-көркем әдебиеттің
көп екені белгілі. Бірақ та білімділік, танымдық және тәрбиелік жағынан
пайдалы сол мол қосымша құрал тарих сабақтарында жөнді қолданылмады.
Өйткені қатардағы мұғалімге сонша әдебиетті оқып шығып, саралап, қажетті
үзінділерді таңдап алу және оларды пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтауы қиын еді. Автордың осы саладағы зерттеу нәтижесі кандидаттық
диссертация қорғаумен және баспа арқылы әдістемелік құрал шығарумен
аяқталды [9, 10]. Автор өзінің еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
тарихи-көркем әдебиетті пайдалануды методологиялық, ғылыми-әдістемелік
жағынан негіздеген, сабақтарда әдебиеттерді пайдалануға қойылатын бұрыннан
белгілі талаптарды осы курстың ерекшелігіне байланысты одан әрі
жетілдірген, әрбір сабаққа қатысты үзінділерді іріктеп, оларды пайдаланудың
әдіс, тәсілдерін анықтаған. Әдеби үзінділер пайдаланылатын сабақ
жоспарларының үлгілерін жасаған және оларды мектептерде эксперимент жолымен
тексеріп байқаған.
Мектепте тарих пәнін оқытуда қиындық келтіретін, соған қарамастан аз
зерттелген әдістемелік проблеманың бірі мәдениет тарихын оқыту. Қазақстан
тарихының өзіндік ерекшелігіне байланысты бұл әдістемелік мәселе оның
тарихын оқытуда одан әрі күрделене түседі. К. М. Каменирдің жүргізген
зерттеулері мен жарияланған еңбектері осы көкейтесті проблемаға арналған
[11, 12]. Автордың еңбектерінде курстың мәдениет тарихына қатысты
материалдары іріктеліп алынып, олардың бағдарлама талаптарын қаншалықты
ашып көрсететіндігі анықталған және қажеттігіне қарай қосымша фактілермен
толықтырылған. Мәдениет мәселелерінің ғылыми негізі болып табылатын ұғымдар
сұрыпталып, жүйеге келтіріліп, оларды толық ашып көрсететін тарихы
материалдар топтастырылып, ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдары
баяндалған. Қазақстан тарихының мәдениет тақырыбына қатысты материалдарын
оқытқанда оларды КСРО тарихының, сондай-ақ, курстың өзінің өзге
материалдарымен тиімді байланыстыру жолдары қарастырылған. Тарихи, мәдени
материалдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері анықталып, оларды тәжірибиеде
жүзеге асырудың жолдары көрсетілген.
Е. В. Жеваконың еңбектерінде [13, 14] Қазақстан тарихын оқыту
әдістемесінің күрделі проблемалардың бірі — оқушыларда тарихи ұғымдарды
қалыптастыру жолдары қарастырылған. Автор курстың мазмұнында кездесетін
ұғымдарды іріктеп, жүйеге келтірген, оқу бағдарламасы мен оқулықтардағы
ұғымдардың орналасуын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар берген және
ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтап, олардың тиімділігін
эксперимент арқылы зерттеген. Бұл ұсыныстарды тек Қазақстан тарихында ғана
емес, тарихтың басқа курстарын оқытқанда да пайдалануға болатынын тәжірибие
көрсетті.
М. А. Зарифова бұрынғы Кеңес еліндегі одақтас республикалар тарихының
мектеп оқулықтарын жасау проблемасын зерттеген. Оның еңбектерінің негізгі
бөлігі Қазақ ССР тарихының орыс тілінде баспадан шыққан
оқулықтарының методикалық негіздеріне арналған [15, 16]. Оларда тарихи
білімдерді іріктеуге қойылатын ұстанымдар талаптар, оқулықтың құрылымы,
оған тарихи материалдарды орналастыру жүйесі, тапсырмалар мен сұрақтарды
жетілдіру жолдары қарастырылған. Сонымен қатар оқу-әдістемелік кешсннің
оқулықтан да құрамдас бөліктерін дайындау мәселесін де зерттеп Қазақстан
тарихынан мектепке арналған хрестоматия, оқу кітаптары, сабақтың
әдістемелік жоспары және оны жасаудың тиімді жолдары іздестірілген.
1961-1962 оқу жылынан бастап белгілі ғалым-әдіскер Т. Тұрлығұловтың 4
сыныпқа арналған ″Қазақ ССР тарыхынан эпизодтық әңгімелер″ атты оқу құралы
жарық көрді. Ол көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалардың, тұжырымдамалар
мен стандарт, бағдарламалар мен оқулықтардың авторы. Қазақстан тарихын
мектепте оқыту проблемалары бойынша алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысын бастаған
Т. Т. Тұрлығұлов, күні бүгінге дейін тарихшылар арасында осы көшті бастап
келеді. Б. Қ. Әбдіғұлованың ғылыми-әдістемелік еңбектері Қазақстанның 4-5-
сыныптардағы әңгімелер курсын оқыту мәселелеріне арналған [17, 18, 19]. Осы
кластардағы Қазақстан тарихын оқытудың автор тереңірек зерттеген проблемасы
оқушыларда халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастырудың әдістемелік
жолдары. Ол сонымен қатар өз еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
оқушылардың өздігінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс,
тәсілдеріне, оқушылардың алған білімі мен біліктерін тексеру жолдарына да
көңіл бөлген.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде мектепте Қазақстан тарихын
оқытудың бірқатар ғылыми-әдістемелік проблемаларын зерттеп, шешуге үлес
қосты. Ал, жарияланған еңбектер Қазақстан тарихын оқытуды жақсартуға,
курсты оқыту әдістемесінің қалыптасып, одан әрі жетіле түсуіне ықпал
жасады. Зерттеу проблемасы бойынша авторлар жасаған кейбір ғылыми
тұжырымдар мен әдістемелік ұсыныстар тарихтың басқа курстарын, әсіресе
70—80-жылдары Кеңес Одағындағы басқа ұлттық-одақтық республикалардың
тарихын мектептерде оқыту проблемаларын зерттеп-шешуге игілікті әсер етті.
Мектептерде одақтас республикалар тарихын оқытуды жетілдіре түсуге,
оларды зерттеудің ғылыми-әдістемелік бағыттарын дұрыс анықтауға сол
республикаларда жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша жарияланған еңбектер
де пайдасын тигізді. Әсіресе, тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі ортақ
түркі тілдес халықтар атымен аталып келген бұрынғы Кеңестік одақтас
республикаларда көрген ғылыми-әдістемелік еңбектердің көмегі болды.
М. Алтаевтың қырғыз тарихын оқытуда оқушыларды халықтар рухында
тәрбиелеу [20], Г. М. Аслановтың Әзербайжан бойынша кластан тыс
жұмыстар жүргізу [21], Т. Мұратгельдыевтің Түрікменстан тарихын оқыту
әдістемесінің негізгі мәселелері [22], Н. Ремеевтің Өзбекстан тарихының 7-8-
сыныптардағы мектеп курсының білім мазмұнын анықтау [23], Н. Исмаилованың
Түрікменстан мектептерінде Түрікмен халқының ұлттық мәдениетін оқытып
үйрету [24] мәселелері бойынша жарияланған еңбектері біз зерттеуге алған
тақырыпқа тереңірек үңілуге, оған Кеңес еліндегі барлық одақтас
республикалар тарихына ортақ ұстанымдар тұрғысынан қарауымызға әсер етті.
Сондықтан тарих курстарының оқыту әдістемесіне ортақ проблемаларды
анықтауға және зерттеу барысында олардың жаңадан туындайтындарына назар
аударып отыруға тура келді. Бұлармен қатар басқа республикаларда
жарияланған еңбектер, ондағы мектептерде өз республикасы тарихының оқытылу
жайымен, олардың бағдарламаларымен, әдістемесінің қандай мәселелері
зерттеліп, олар бойынша қандай еңбектердің жарияланғандығымен, бұл бағытта
келешекте тағы нендей мәселелердің зерттелетіндігімен танысуға мүмкіндік
берді. Одақтас республикалар тарихын оқыту проблемасын зерттеуге үлес
қосқан осындай авторлар қатарына латыштың белгілі әдіскер-ғалымы 3. Ю.
Пилкаускас [25] пен белоруссиялық әдіскер-ғалым М. С. Рывкинді [26] қосуға
болады.
Дидактикада, әсіресе жеке пәндерді оқыту әдістемесінде одақтас
республикалар тарихын оқытудың жаңа, тың проблема, оны оқытуда шешуін
таппаған қайшылықтар мен маңызды мәселелер барлығына қарамастан, Кеңес
елінде бұл проблема бойынша қорғалған докторлық диссертация жоқ. Тарих
пәнін мектепте оқыту, тәрбиелеу мәселесіне қатысты Кеңес елінде небары,
онда да соңғы жиырма жылда төрт докторлық диссертация қорғалды. Солардың
ішінде А.Г. Колосковтың диссертациясы [27] мен Н. Г. Дайридің диссертация
есебінде қорғалған монографиясы [28] біз зерттеуге алған кейбір
проблемаларды дәлірек анықтауға және оларды тиімді жүргізуге ықпал жасады.
А. Г. Колосковтың КСРО мектептеріндегі тарихи білімнің мазмұны,
құрылымы және негізгі ерекшеліктері, тарих бағдарламаларын жүзеге асыру
жолдары, тарихи білім-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды факторы, КСРО-дағы
мектептік тарих білімі (1931-1940 ж.ж.) және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
мектептік тарих білімі [29] деген еңбектері біздің зерттеу тақырыбымыздың
жеке мәселелерімен байланысты.
Кеңес еліндегі көрнекті тарихшы, әдіскер-ғалым Н. Г. Дайридің
еңбектерін, әсіресе оның соңғы көлемді монографиясындағы әдістеменің
қалыптасу тарихын зерттеуін, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауын,
әсіресе тарихты оқыту барысында оқушылардың таным белсенділігін арттырудың
әдіс, тәсілдері туралы жасаған тұжырымдарын біз өз жұмысымызда пайдаландық
[28]. Оқулықтардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы олардың
белсенділігін арттыруға бағытталған: проблемалы баяндау және талдатып пікір
айтқызу; логикалық сұрақтар қоя отырып баяндау; конспект, тезис жасату;
дәуір тарихын беллетристиканы, тарихи көркем әдебиеттерді пайдалана отырып
оқыту; өткен тарихты қазіргі кезеңмен салыстыртып, әр дәуірдегі оқиғалар
туралы оқушылар пікірін тыңдау сияқты әдіс, тәсілдерді шығармашылықпен,
жоспарлы әрі жүйелі пайдаланып отырса, оқушылардың өздік белсендігі едәуір
артатынын өзіміз талдаған ғалымдар жұмысында байқадық.
1.2.Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері.
Кеңес елінде 80-жылдардың соңына дейін үстемдік еткен коммунистік
идеология диалектикалық және тарихи материализмді, олардың категориялары
мен зерттеу әдістерін объективті пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан
басқа қоғамдық ғылымдар сияқты педагогика ғылымы да көп зардап шекті,
коммунистік идеологияның әрекеті әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих
пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-70-жылдардағы жалпы білім беретін орта
мектепке арналған тарих бағдарламаларында "Орта мектепте тарих курсын
оқытудағы міндет - оқушыларға қоғам дамуының зандылығын ғылыми тұрғыда
түсіндіру, оларда капитализм сөзсіз құриды, коммунизм жеңеді деген сенімді
қалыптастыру" - деп керсетілген [30, 31]. Бұған 90-жылдарға дейін Кеңестік
ғылымда шектеусіз үстемдік етіп келген Еуропоцентрлік пен Ресейцентрлікті
қоссақ, мектепте тарихты оқытуда қаншалықты қателіктер мен олқылықтар
болғанын байқау қиын емес. Осындай саясаттың салдарынан мектепте тарих
пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері дұрыс анықталмады. Мұның өзі
қазақстандық жастардың бірнеше ұрпағында "тарихи зерделіліктің" қалыптасуы
орнына мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. "Тарихи зерделілік" - әрбір жеке
адамға, тұтас ұрпаққа байланысты, әрбір адамның, ұрпақтың тарихты сезінуі,
өзінің шыққан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттың тегін, оның
рухани түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге ұмтылып, сана-
сезімінің оянуы. Бұл - өскендіктің, рухани мәдениетінің жоғары сатыға
көтерілу белгісі. Ал оған қарама-қарсы ұғым "мәңгүрттік". Оның теріс
мағыналы этникалық мәні бар. Мәңгүрттік жеке индивидті оның жалпы қоғамның
рухани, тарихи маңызынан қашықтатуды, құлпырмалы күнделілік, коньюктуралық
мақсаттарға абсолюттік мән беруді, өзгермелі күнделікті моданы бетке, оны
алдыңғы қатарға қоюды аңсайды. Мұндай жағдай қазақ жастарының едәуір
бөлігінде әсіресе 70-80-жылдары айқын байқалды. Сондықтан да қазақ халқының
қазіргі кездегі өзінің өмір кешкен тарихи жолын танып-білуге деген
құштарлығы жай емес. Себебі біздерді көп жылдар бойы "мәңгүрттікте" ұстап
келді. Отаршылдық саясат, өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ
халқының ес жиып етек жабуына мүмкіндік бермеді [32].
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмұнын барынша идеологияландыру, әр ұлттың өз
тарихын оқытуға бермеу, Еуропоцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу т. б. тарих пәнін оқытуға қойылған міндеттерді орындауға үлкен
кесел келтірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мұның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа ұшыратты. Ең басты қателіктің бірі -оқушының, тұлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз ұлтының тамаша салт-
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын таба
білуге, оқуды күнделікті тұрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл бөлінбеді,
оған жағдай да жасалмады. Мұндай пікірлер басқа да зерттеушілер
еңбектерінде кездеседі [33; 34; 35; 36].
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі немесе оның белгілі бір саласы
- орта білім беру дағдарысқа ұшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы тұрғысынан қарастырған дұрыс. Бұл жалпы дүние туралы, ондағы
адамның орны мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, оның ұйымдастыру ұстанымдарын
зерттеумен айналысады [33; 37]. Демек, білім философиясы алдымен сол орта
білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын алған
дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді. Алайда,
Кеңес елінде "Білім философиясы" деген ұғымның өзі ғылым саласында көп
жылға дейін қарастырылмады, бұл ұғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар ұсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді [38]. Мәселен, тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін құндылықтар туралы [39], тарих ғылымының
тұжырымдамасы, тарихи зерттеулер, олардың құрылымы, тарихи зерттеулердегі
жүйелілік үрдісі туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы
туралы еңбектерінде [40; 41; 42] тоқталған. "Бұл еңбектер 80-жылдардың бас
кезінде жарық көргеніне қарамастан, оларда келтірілген құнды пікірлер әрі
қарай дамытылмады.
Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан басталған жариялылық, халық
ағарту саласына енгізілген демократияландыру, ізгілендіру, дамытушылық
үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту саласында болып жатқан
жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оқу тәрбие жұмысына көптеген
өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан Қазақстан Республикасының
білім беру жүйесін реформалау басталды. Мұның өзі орта білім беру саласында
түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибиедегі құндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттануды оқытып үйрету шығып отыр. Осындай тұжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі [43]. Білім беруде құндылық пен ізгілікті
оқытып үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптен айтылып келген
мәселе, бірақ та осы маңызды идея Кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмұны ұлттық болуы керек деген ұстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
ұлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана ұлттық, ал
білім мазмұны жағынан ұлттық емес еді. Бұл жөнінде қазіргі Ресейдің белгілі
педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған: "Мектеп
халықтық ұлттық болғанда ғана оның беретін білімінің әрбір тамшысының өзі
оқушыға аса құнды, өмірлік қажет болып сезіледі, сондықтан да ол оны
меңгеруге, содан сусындауға барынша ұмтылады... Не пайда, бізде халықтық
мектеп "Өркениет ұстанымы" тұрғысынан қайта қаралып, халықтық мектеп
дегеннен жұрдай болды, оның халық, рух деген аты да өшті. Тіпті біз өнер,
денешынықтыру пәндерінің мазмұнынан да халықтық дейтіндей ештеме
қалдырмадық" [35].
″90-жылдардың басынан, яғни Қазақстан тарихының дербес пән болып
оқытылғанынан бері қарай оның білім мазмұнын анықтауға, нені оқыту
керек? ″, — деген сұрақты шешуге мүлде басқа тұрғыдан келдік.
Басты ұстаным — алдымен Қазақстан тарихын Еуропоцентрлік
Ресейцентрліктен құтқару болды. Өйткені Қазақстан тарихының мәселелерін
оны отарлаушылар немесе отаршылдық пиғылдағылар жазғаны белгілі. Олардың
көпшілігінің еңбектерінде тарихтың бұрмаланғаны сондай, Шығыстан Еуропаға
қарай барғандардың бәрі "жаулаушылар", ал Батыстан Шығысқа қарай аяқ
басқандардың бөрі мәдениет, жақсылық таратушылар болып көрсетіледі [44].
Келесі бір маңызды ұстаным — Қазақстан тарихының білім мазмұнының
ұлттық болуы. Мұнан, басқа ұлттар жасаған, жалпы адамзат жинаған
құндылықтар қажетсіз немесе ең маңыздысы ұлттық құндылықтар деген ұғым
тумайды, оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюға да болмайды. Оқушы алдымен өз
ұлтының құндылықтарын оқып үйрене отырып, сол арқылы басқа ұлттардың, сосын
бүкіл адамзаттың жинаған құндылықтарын оқып меңгереді. Демек, Қазақстан
Республикасы мектептеріндегі тарих пәні оқушының осы үш: этномәдени,
жалпыұлттық (қазақстандық) және жалпыадамзаттық (әлемдік) құндылықтарды
меңгеруіне көмектесуі тиіс. Кейбір ғалымдар халықтық, ұлттық мектептің
білім мазмұнында төмендегі факторлар болуы керек деп көрсетеді. Олар:
этностың пайда болу, даму тарихы және басқа халықтармен қарым-қатынасы, ол
халыққа қоршаған ортаның әсері, мемлекеттілігінің қалыптасуы, мәдени дамуы,
моралі, адамгершілігі, діні, философиясы, ұлттық наным-сенімі, салт-
дәстүрі, жазудың пайда болуы, әдебиеті, тілі, бейнелеу өнері, биі, еңбектің
негізгі түрлері, дүниежүзілік мәдениетті қамтитын гуманитарлық ғылымдар,
жалпы тарих пен жағырафия, спорт пен денешынықтыру, күрес, халықтың
денсаулық сақтау тәжірибиесі, үй тұрмысы, үй шаруашылығы, еңбек қызметінің
негізгі түрлері, жаратылыс тану ғылымдары және олармен тікелей байланысты
ғылыми-техникалық прогресс, қазіргі заманғы өндіріс пен технология [35].
Бұл айтылғандарды қолдай отырып, оған соңғы жылдары өз еңбектерінде білім
философиясына көбірек көңіл бөліп жүрген белгілі философ-ғалым Ә.
Нысанбаевтың: Орталық алаңдағы жаңа, тәуелсіз мемлекеттердің жергілікті
халқының көпшілігі дәстүрлі ұлттық құндылықтар мен мәдени нормаларын қайта
қалпына келтіруге бағытталған, өзінің сапасы жағынан жаңа оқу жүйесін
жасауға ұмтылады деп болжауға болады. Сонымен бірге, біздің көп этникалы
қоғамымыздың жаңа ұрпақтары дәстүрлі ұлттық құндылықтар мен мәдениетті ғана
меңгеріп қоймай, басқаларға ұнайтынына, ұнамайтынына қарамастан XX ғасырдың
соңында, XXI ғасырдың бас кезінде еңбек рыногында болатын бәсекеге түсуге
толық жарайтын іргелі білім негіздерін меңгеруі тиіс [45] деген пікірін
қоссақ, ұлттық мектептің білім мазмұны қазіргі заман талаптарына сай жетіле
түседі деп тұжырымдауға болады.
Ұлттық мектептің білім мазмұнында болуға тиіс жоғарыда аталған
факторлар түгелге жуық Қазақстан тарихының мазмұнында кездеседі. Ал дүние
жүзі тарихы мен жағырафиясы, жаратылыстану ғылымдары сияқты толық
қарастырылмайтындары мектептің оқу жоспарындағы басқа пәндердің құрамында
баяндалады.
Қазақстан тарихының білім мазмұнын, оның көлемі мен құрылымын
анықтайтын осы тұжырымдамалар мен бағдарламаларды жасауда дүние жүзілік
халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды ескеруден, Қазақстан
Республикасындағы қайта құрулардан, мектеп реформасынан туындайтын және де
мектептік тарихи білім жүйесін қалыптастыратын ғылыми-тарихи және
педагогикалық ұстанымдар мен талаптарды да басшылыққа алып отырдық. Олар:
халық ағарту саласын қайта құрудың негізгі ұстанымдары - демократияландыру,
ізгілендіру, дамытушылық; коммунистік, кеңестік идеология талаптарының
тарихқа партиялық, таптық тұрғыда қарау салдарынан туындаған
келеңсіздіктерді болдырмау; адамның "функциялық сауаттылығы" ұстанымын
жүзеге асыруға үлес қосу; тарихи білімді іріктеуде көп деңгейлілік, көп
аспектілік ұстанымын сақтау; диалектикалылықты, адамзат қоғамының тарихи
дамуындағы көптүрлілік пен қарама-қайшылықтарды ескеру; тарих ғылымының
соңғы жаңалықтарына мүмкіндігінше назар аудару, ескеру, тарих методологиясы
талаптарын басшылыққа алу; адамзат қоғамының дамуын айқын, дәлелді, ортақ
және оқушыларға әсер ететін білімдік, тәрбиелік, танымдық жағынан аса
маңызды фактілерді іріктеу арқылы көрсету; білім құрамында негізгі тарихи
категориялардың: тарихи уақыт, тарихи кеңістік, тарихи қозғалыстың дұрыс,
тиімді қамтылуы; тарихи білімді іріктегенде педагогика теориясының білімнің
жүйелілігі, толықтығы, түсініктілігі, теория мен практиканың байланысы
сияқты басқа да дидактикалық ұстанымдар.
Қазақстан тарихы ғылымының қалыптасуында, оның кейбір методологиялық-
ғылыми мәселелерін тарихи тұрғыда шешуде 1943 жылы жарық көрген "Қазақ ССР
тарихының" (ерте заманнан қазірге дейін өзіндік орны бар [46]. Соғыс
жағдайына байланысты уақытша Алматыға орналасқан КСРО Ғылым академиясының
бір топ тарихшы-ғалымдарының қолдауымен А. М. Панкратова Қазақстан КП
Орталық Комитетіне хат жазып, ″Орта мектепке арналған Қазақ ССР тарихы″
оқулығын жазып, баспадан шығаруды жоспарлауды сұрайды. Хатта мұндай
оқулықтың қажеттігі, оны мектеп оқушылары емес, республиканың партия активі
де, қалың жұртшылық та пайдаланатындығы және де ол оқулық біздің еліміз
халықтарының тарихын жасауда белгілі рөл атқаратындығы көрсетіледі.
Қолжазба 1942 жылы қазанда дайын болады. "Оны жазуға Мәскеу мен Алматының
белгілі тарихшыларымен қатар көрнекті жазушылар: М. Әуезов, С. Мұқанов
қатысады. Бірақ та қолжазбаны алғашқы талқылағанда-ақ елеулі алауыздық
туады. Негізгі пікір таласы ұлттық қозғалыстар төңірегінде болады.
Сондықтан кітапты жалпы жұртшылыққа арнап, кішірейтпей осы көлемде
шығарайық сосын онан қысқартып, 10 баспа табақ етіп, мектеп оқулығын
жасайық деген шешім қабылданады. Кітаптың жарыққа шығуы үлкен оқиға болды,
ал КСРО-да ұлт республикаларының тарихын жазудың тұңғыш тәжірибиесі еді.
Алғаш бұл еңбек Сталиндік сыйлыққа ұсынылады. Бірақ та екінші рет жоғарғы
партия ұйымдары басшыларының қатысуымен талқыланғанда "орыстарға қарсы
жазылған" деген пікір байқалады. Кейінірек осы пікір күш алып, бұл кітапта
ұлтшылдыққа, буржуазияшыл көзқарасқа жол берілген, барлық қозғалыстар мен
көтерілістер Ресейге қарсы болған, оған қосылу жаулап алу деп көрсетілген
деген теріс қорытынды жасалады. Кітаптың жауапты редакторлары партиялық
жаза алады. Қазақстан тарихын мектепте оқытуды орыс ғалымдары арасында
алғаш көтерген көрнекті ғалым А. М. Панкратова КСРО ҒА тарих институты
директорының орынбасары қызметінен босайды [47]. Кенесары бастаған
қозғалыстың ұлт-азаттық сипатын дәлелдегені үшін қазақ халқының көрнекті
тарихшысы Е. Бекмахановтың қандай жазаға ұшырағаны белгілі.
Коммунистік идеологияның теріс саясаты салдарынан Қазақстан тарихының
Ресейге қосылу, отаршылдыққа қарсы болған ұлт-азаттық қозғалыстар сияқты
маңызды проблемалары жарты ғасыр бойы бұрмаланып келді. Сондай-ақ,
Қазақстан тарихы мектептерде сол 40-жылдардың бас кезінен бастап
оқытылғанда бұл пәнді оқытудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік
тәжірибиесі қазіргіден әлдеқайда жол болар еді.
Қазақстан тарихының нағыз шындық методологиясының қалыптасуына, осы
ғылымның аса маңызды да, күрделі салаларын зерттеп, кейінгілерге баға
жетпес мұра қалдыруда академик Ә. X. Марғұланның үлесі зор. Ол, қазақ
ғалымы Шоқан Уәлихановтың барлық еңбектерін қарастырып, жүйелеп, бес томдық
шығармалар жинағын жарыққа шығаруға басшылық етті. Тікелей өзі Орталық
Қазақстанның тарихын ежелгі дәуірден бастап зерттеді және үлкен жаңалық
ашты. Ол-Қазақстан жерінде өркениеттің тым әріден Б. з. бұрынғы екінші
мыңжылдықтан басталатындығы. Белгілі маман тарихшылар, олардың арасында
Орталық Азияны көп зерттеген үлкен ғалым В. В. Бартольд те бар - ертеде
Қаратау мен Сырдарияның жоғары жағында халық мекендемеген деп келсе, Ә. X.
Марғұлан бұл пікірді теріске шығарды. Б. з. бұрынғы XIII—VII ғасырлардағы
Орталық Қазақстанда алынған түрлі тарихи ескерткіштер, құрылыс өнері,
суғару жүйелері, Шығыс және Абыралы тауларынан бастап Ұлы тауға дейінгі
аралықтан табылған құймалардың, пештердің, т. б. қалдықтары арқылы ежелгі
Орталық Қазақстанда металлургия өркениетінің орталығы болғаны нақты тарихи
деректермен дәлелденді. Ә. Х. Марғұлан қазақтың ежелгі рухани мәдениетін
зерттеп, жинақтауға, жарыққа шығаруға көп еңбек сіңірді. Әсіресе ауыз
әдебиеті шығармаларына, ақын-жыршылар шығармашылығына, қолөнер мұраларын
зерттеуге үлкен үлес қосты. Бұл зерттеулердің нәтижелері Орталық
Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті" [48], үш томдық "Қазақтың халықтық
қолданбалы өнері" [49] және басқа да еңбектерінде баяндалды. Ә. X. Марғұлан
кейінгі ұрпаққа әрқайсысы 35-45 баспа табақтық 10 томдық еңбек қалдырды.
Олардың арасында түркі халықтарының тамаша эпикалық мұралары. Орталық
Қазақстандағы ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштері, Сарыарқа жақтарындағы
таңбалар, Қазақстан егіншілерінің тарихы сияқты тарихи зерттеулердің
нәтижелері бар [49]. Ұлы Отан соғысы аяқталып, халық шаруашылығы, мәдениет
қалпына келтіріліп, оларды ілгері қарай дамытудың жоспарлары белгіленіп
жатты. Ғылым, мәдениет қайраткерлері қайта түлеп, өз салаларын жетілдірудің
жолдарын шығармашылықпен іздестіре бастады. Бірақ та 1950 жылдардың бас
кезіндегі Коммунистік партияның идеологиялық жұмыстарға байланысты
қабылдаған қаулылары тарих ғылымының дұрыс дамуына жол бермеді. Ғылымның,
қазақ әдебиеті мен Қазақстан тарихының көптеген қайраткерлері жазықсыз
жазаланды, қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың арасында қатарын біз жоғарыда
атап өткен Е. Бекмаханов, Ә. X. Марғұлан да болды. Қазақстан тарихы бірнеше
ондаған жыл бойы методологиялық жағынан тоқырауға ұшырады. Тек 80-жылдардың
аяқ кезінен бастап қана ол тоқыраудың сеңі бұзыла бастады.
Казақстан тарихын оқытудың ғылыми-педагогикалық, әдістемелік негіздері.
Біздің зерттеуіміздегі тағы бір басты проблема — Қазақстан тарихының
материалдарын қалай оқыту болды?
80-жылдардың екінші жартысына дейін педагогика ғылымының бұрыннан
қалыптасқан методологиясын ескере отырып, Батыстың, Ресейдің атақты педагог
ғалымдарының: Я. А. Коменскийдің, И. Г. Пестолоцийдің,
А. Дистервегтің, К. Д. Ушинскийдің оқыту, тәрбиелеу жөніндегі
идеяларын басшылыққа алдық [50]. Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін
жетілдіру мақсатында эксперимент үшін жасаған сабақ жоспарларында,
жарияланған әдістемелік еңбектерімізде белгілі педагог-дидактардың, тарихшы
әдіскерлердің зерттеулеріндегі жаңалықтар: оқытудың ұйымдастыру формаларын
жетілдіру, оқыту процесін оптималдандыру, оқушылардың таным белсенділігін
арттыру, дамыта оқыту, олардың өздігінше атқаратын жұмыстарын тиімді
ұйымдастыру, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдіс, тәсілдерінде қол жеткен
жаңалықтарды шығармашылықпен пайдаланып отырдық. Белгілі педагог-ғалымдар
арасында К. Д. Ушинский өз еңбектерінде тарихты оқытуға, онда қолданатын
әдіс, тәсілдерге көбірек алған. Алдымен ол тарихи білімнің-мазмұнына назар
аударады. Тарихи білімді іріктегенде Отан тарихын оқытуға көбірек көңіл
бөлу керектігін ескертеді және де өз халқының келешегі, бақыты үшін
күрескендер, Отанын сыртқы шапқыншылықтан қорғауда ерекше батырлық
көрсеткендерді таныстыру қажеттігін атап өтеді. Мектепте алдымен тәрбиелік
жағынан пайдалы аса маңызды оқиғалар оқытылуы қажеттігін айта келіп,
олардың хронологиясын есте қалдыру керек дейді [50]. Ол тарихты оқытудың
бірқатар маңызды әдіс, тәсілдерін: тарихи материалды әңгімелеп айту,
эвристикалық әңгімелесу, білімді берік меңгерту, тарихи картаны, бояулы
суреттерді пайдалану және қайталауды ұйымдастырудың тиімді жолдарын
көрсетіп берді. К. Д. Ушинскийдің тарих оқулықтарын жетілдіру жасаған
тұжырымдары күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. [51].
80-жылдардың екінші жартысынан бастап Шығыстың, Орта Азия мен
Қазақстанның ойшылдары мен ғалымдарының білім, тәрбие беру саласында жазып
қалдырған өсиеттерін басшылыққа алуға айырықша назар аудардық.
Әбу Насыр әл-Фараби педагогика мен әдістеме бойынша арнаулы еңбектер
жазған. Оның оқыту, білім беру, тәрбиелеу жөнінде айтқан пікірлерінің бәрі
адамдарды ізгілікке тәрбиелеуге келіп тоғысады. Ол өз еңбектерінде
дидактика мен әдістеме мәселелеріне ерекше мән береді. "Философтардың
қойған сауалдарына жауаптар" деп аталатын еңбегінде жаттаудан гөрі түсініп
оқудың артықшылығын, түсініп оқудың жолдарын баяндайды. Оқыту барысындағы
көрнекіліктің, қайталаудың маңызына тоқталады. Оның ғылымды, білімді
меңгеру туралы, ақылды, парасатты адам болу туралы айтқандары осы күнге
дейін құнды [52].
Ы. Алтынсариннің оқу материалын түсіндіру, ұқтыру, көрсету, сұрақ-жауап
арқылы оқушылардың алған білімдерін бекіту, ол білімді өмірде қолдануға
үйрету туралы айтқандары үнемі назарда болды. Сондай-ақ оның білімнің
жүйелілігі, шамаға лайықтылығы, жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге,
жақыннан алысқа, қарапайымнан күрделіге қарай оқыту жөнінде айтқандарының
пайдалы екенін тәжірибие көрсетті. Оның "Қазақ хрестоматиясына" білімділік,
тәрбиелік жағынан аса маңызды тарихи әңгімелер, өлеңдер енгізуі қазіргі
оқулық жазатын авторларға үлгі. Олар жастарды елін, халқын, Отанын сүйе
білуге, талапты, жігерлі, ұқыпты болуға, еңбек сүйгіштікке, басқа да жақсы
қасиеттерді бойларына сіңіруге үлес қосады [53].
А. Құнанбаевтың өлеңдері мен қара сөздерінде оқу, білім, өнердің
маңызы, оларды меңгерудің жолдары туралы небір тамаша өсиеттер айтылады.
Сонымен бірге адамға қажетсіз, зиянды мінез-құлықтардың пайдасыздығы жеріне
жете әшкереленеді. Бұған: "Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, ойлап
қой — бес асыл іс көнсеңіз; өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал
шашпақ — бес дұшпаның білсеңіз",-дегені дәлел [54]. Кейбір өлеңдерінде
татулық, ауызбірлік, достық уағыздалады.
Абай жастар тәрбиесіне, олардың келешегіне айырықша мән берген. Өз
балаларын, қыз балаларын да жеті-сегіз жасынан бастап берген. Ауылда сабақ
берген молдаға келіп, түрлі тақырыптарда, олардың арасында ұстаздық тақырып
бойынша да әңгімелескен, балаларының оқуын қадағалаған. Балаларды жиі-жиі
жиып алып, оларға өнегелі, тартымды әңгімелер айтып берген. Өзінің "Ғақлия"
атты кітабының қолжазбасын молдаға беріп, оны молда барлық балаларға
көшіртіп, оқулық есебінде пайдаланған [54].
Абай өзінің өлеңдерінде айтқан ойын қара сөздерінде одан әрі
жалғастырады. Оларда халықты мәдени мешеулікке қарсы күреске шақырады,
отырықшылықтың, ағарту ісінің, білімнің пайдалылығын көрсетеді. Жетінші
сөзде дүниеге жаңа келген нәрестенің психологиялық ерекшелігіне назар
аударады, ал он тоғызыншы сөзде осы пікірін одан әрі жалғастырады. Жиырма
бесінші сөзде баланы оқытудағы мақсат және қандай оқуға беру, он үшінші
сөзде өнерді үйрену және сол өнерді қалай, не үшін пайдалану, қырық екінші
сөзде жалқаулық пен жұмыссыздықтың зияны, қырық төртінші сөзде
талапсыздықтың пайдасы мен зияны туралы айтылады [55]. Ол Шәкәрімге: "40
жасқа толысыңмен саган қаражат беріп, жаңа білімді іздеуге жіберемін. Көне
грек ғалымдарының еңбектерін Стамбұлдан табасың, Мекке мен Мединада араб
елінің ғылым сусынданасың, ал Мысырда Ескендір Зұлқарнайын ашқан
кітапханада әр дәуірдегі әр түрлі халықтың шығармаларымен танысасың [56],
-деген екен. Шәкәрім бұл тілекті орындады, әрі Абайдың үмітін ақтады.
Шәкәрім де өз еңбектерінде сауатсыздыққа қарсы күресуді, жұртшылықты
білімге, өнерге шақыруды мақсат етті. Соның ішінде жас ұрпаққа Ар білімін
үйретуді бірінші орынға қойды, сонда ғана дүниені Рахым, Ынсап, Мейірім, Ар
билеп алар еді деген тұжырым "Жастарға" деген шығармасында қазақ жастарын
Абайдан үлгі алуға, оқуға, үйренуге, уақытты босқа өткізбей, әркім өз
бойына, ар, рахым, имандылықты сіңіруді, қажыр қайратын халық үшін сарқып
жұмсауға,жалқаулықтан, жатып ішерліктен, мансапқорлықтан аулақ болуға
шақырады. Ол білімнің сырын ұқ, ішін біл, терең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PhD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
ӘОЖ 373.016: 94(574)
Қолжазба құқығында
БАЙСАРИНОВА АСЕЛЬ ЖАНГЕЛЬДЫЕВНА
Қазақстан тарихының орта мектепте пән ретінде оқытылуы: теориялық және
методикалық негіздер (1958ж. - қазіргі кезеңге дейін)
6N 0203 – Тарих
Тарих магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясы
Ғылыми жетекші:
Нұртазина Н.Д.
тарих ғ. к., доцент
Қорғауға жіберілді
Кафедра ғылыми семинарының № __ хаттамасы ___ ______ 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор ____________М.Қ.Қойгелдиев
Ғылыми семинар төрағасы, профессор__________
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе
І Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық, методологиялық,
деректік негіздері
1.1 Мәселенің зерттелу деңгейі
1.2 Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері
ІІ Қазақстан тарихының КСРО тарихының құрамында оқытылуы (1958-1989 ж.ж.)
2.1 Қазақстан тарихын мектепте оқытудың басталуы
2.2 Қазақстан тарихының пән ретінде қалыптасуы мен даму кезеңдері
2.3 Қазақстан тарихының базалық негізін теориялық-әдістемелік талдау
ІІІ Қазақстан тарихы-дербес оқу пәні
3.1 Қазақстан тарихы пәнінің құрылымы
3.2 Дербес оқыту әдістемесі ретіндегі Қазақстан тарихы пәнінің мазмұны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа даму жолына түскен бүгінгі
Қазақстанның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен
өзгерістер болып жатыр. Осыған орай, Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары.
Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық татулық; бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм;
мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен ...
шешу [1].
Қазақстанның ата заңындағы осы мұраттар жалпы білім беретін мектептерде
оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек
жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. ... біздің мәдениет
органдарының адамдардың бойына асқақ ой-ниет нәрін сіңіруге, жас ұрпақты
халықтың, бүкіл әлемдік өркениеттің сан ғасырлық рухани және мәдени
мұрасының қазыналарынан сусындата білуге қабілетті болуының маңызы ерекше
зор ... [2]. Қазіргі уақытта қоғамдық – гуманитарлық пәндерді оқытудың
білімділік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға
Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру
тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру
тұжырымдамасы сияқты мемлекеттік құжаттарда да айырықша көңіл бөлінген.
Осы пәндердің ішінде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің
туып-өскен өлкесінің, аймағының, елінің және оның халықтарының тарихын
жақсы білмеген оқушы өз халқын да, басқа халықтарды да лайықты құрметтеуі
мүмкін емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам,
халық Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсамайтын, жан-жақты білімді
азаматтарды тәрбиелеп шығара алмасымыз да ақиқат.
Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік
қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің
көптеген елдерімен түрлі салада байланыстар жасауы да оның әрбір азаматына
өз елінің тарихын білуді міндеттейді. Өз елінің, халқының тарихын жетік
білмейтін адам өз елінде де, одан тыс жерлерде де оның мүддесін ойдағыдай
қорғай алмайды. Осы және басқа да жағдайлар Қазақстан тарихын алдымен
мектепте, сондай-ақ қадірлі мамандық беретін басқа да орта оқу орындарында
оқытуды ғылыми-әдістемелік жағынан мүлде жаңа деңгейге көтеруді қажет
етеді. Мұны осы пәннің мектептегі қазіргі жағдайы да талап етіп отыр. Бұл
тақырыпты зерттеу осы күнгі мектептегі оқу-тәрбие жұмысын жетілдірудің
маңызды да өзекті мәселесінің біріне айналуы да содан.
Қазақстан тарихының материалдары жалпы білім беретін мектептерде ресми
түрде 195859 оқу жылынан бастап оқытылып келеді. КСРО құрамындағы одақтас
республикалардың бірі саналған Қазақстанның тарихына болмашы ғана сағат
бөлініп, сабақтары КСРО тарихы құрамында үзік-үзік оқытылғандықтан оны
оқытуда көптеген қайшылықтар орын алды. Олар: тарих пәнінің мазмұны мен
Коммунистік партияның, Кеңес үкіметінің оны оқытуға қойған талаптары, оқу
бағдарламалары мен оқулықтар, білім мазмұнының көлемі, оның күрделілік
деңгейі мен оқушылардың мүмкіндігі, жас ерекшелігі, курсты оқытуға
қойылатын талаптар мен оларды жүзеге асыруға жасалған қажетті жағдайлар,
оқыту әдістемесі талаптары мен курстың оқытылу жайы және мұғалімнің
мамандық дәрежесі, пәннің оқу-материалдық базасына қойылатын талаптар мен
оның іс жүзіндегі мүмкіндіктері арасындағы және басқа да қайшылықтар.
Түсінікті болу үшін олардың бір-екеуіне тоқталайық. Тарих пәнінің білім
мазмұнын анықтауда білімнің толықтығы, жүйелілігі, тарихилығы,
обьективтілігі сияқты дидактикалық ұстанымдарды басшылыққа алу міндетті
екеніне қарамастан ол кездегі Қазақ КСР тарихы курсының мазмұны толық та,
жүйелі де болмады, ал фактілер мен оқиғаларды талдап баяндауда тарихилық,
обьективтілік ұстанымдар бұзылды. Немесе курсты оқытуға қойылатын талаптар
мен соларды жүзеге асыруға қажетті жағдайлар арасындағы қайшылықтарды
қарастырайық. Мектептегі оқу пәні, не оқу курсы талапқа сай оқытылуы үшін
оның оқу-әдістемелік кешені жасалуы қажет, ал Қазақстан тарихынан сол
кешеннің құрамына қосылатын бағдарлама мен оқулықтан басқа құралдар
дайындалған емес. Мұның өзі курсты оқытуда елеулі кемшіліктердің орын
алуына соқтырды.
Осыған қарамастан мектепте Қазақстан тарихын оқыту проблемасы кешенді
зерттелмеді. Соңғы отыз жылда оны оқытудың жеке мәселелері ғана зерттелді.
Мәселен, ″Қөрнекі құралдарды дайындау және пайдалану″(И.Қадірбеков),
″Мәдениет тарихын оқыту әдістемесі″ (К. Каменир), ″Тарихи-көркем әдебиетті
пайдалану″ (К. Аманжолова), ″Тарихи ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі″ (Е.
Жевако), ″Оқулықтардың ғылыми-әдістемелік негіздері″ (М. Зарифова), ″5-
сынып оқушыларында халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастыру
әдістемесіне″ (Б. Әбдіғұлова), ″Мектептерде тарихты оқыту әдістемесіне″
(Т.Тұрлығұлов) арналған еңбектер жарық көрді. Оның аса маңызды
проблемаларын, яғни білім мазмұнын анықтауға, оқыту әдістемесін тұтас
қамтитын, немесе оны жетілдіріп қалыптастыруға бағытталған зерттеулер
жүргізілген жоқ. Қазақстан тарихының мектепте қашаннан бастап, қандай
ретпен оқытылғанын, курстың қалыптасып даму үрдісін, оның барысында орын
алған проблемалар мен тенденцияларды анықтап, талдап саралайтын да еңбектер
жарияланған емес.
Кеңес мемлекетіндегі одақтас ұлт республикалар мектептерінде өз
республикалары тарихын оқытудың жеке проблемалары да ғылыми әдістемелік
тұрғыда зерттелді. Қазақ халқына тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі,
діні ортақ түркі тілдес республикаларда педагогика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесіне қорғалған диссертацияларда ( М. Алтаев, Г. Асланов, А.
Артыков, Т. Муратгелдиев, Н. Ремеев, И. Шерстюк, т.б. ) осы курстың
құрылымы мен мазмұны, КСРО тарихымен байланыстыра оқытудың әдістемелік
жолдары, патриоттық және интернационалдық тәрбие беру, оқыту әдістемесі
мәселелері, кластан және мектептен тыс жұмыстар сияқты жеке проблемалары
қарастырылып, олардың КСРО мектептерінде ұлт республикалар тарихын оқыту
әдістемесін жетілдіре түсуге пайдасы тиді. Бірақ, аталған зерттеулер
негізінен 1980 жылдарға дейін жүргізілді, ал одан бері тарихтың бұл
курстарын оқытуда көп өзгерістер болды.
1970-1985 жылдары Мәскеудегі орталық педагогикалық баспалардан
мектептерде республикалар тарихын оқыту тәжірибиелерін баяндайтын бірнеше
жинақ шықты. [ 3, 4, 5]. Бірақ, орталықта да, жеке республикаларда да
одақтас республикалар тарихын оқыту әдістемесін тұтас қамтитын монография
әлі жарияланған емес. Соңғы деректерге қарағанда мұндай еңбек әзірге ТМД
елдерінің ешқайсысында жарыққа шыққан жоқ. Жоғарыдағылардың салдарынан
Қазақстан тарихы мектеп курсының білім мазмұны мен оны оқыту, яғни
оқушыларға сапалы білім беру мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар ұзақ
уақыт шешілмей проблема күйінде қалып келеді.
Қазақ халқының ғасырлар бойындағы арманы орындалып, 1990 жылы 25
қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік Социалистік
Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылдады. Онда,
Тәуелсіз Қазақстанның жаңа даму жолына түсетіні, ізгілікті, демократиялық,
құқықты мемлекетті құруға бел байлауды негізге алатыны айтыла келіп:
Қазақ халқының және Қазақстанда тұратын басқа да ұлттардың төл
мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту және олардың ұлттық
қадір-қасиетін нығайту Қазақ ССР мемлекеттігінің аса маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады [6] деп көрсетілді. Содан бері Республиканың қоғамдық
өмірінің барлық саласында, соның ішінде халыққа білім беруде де үлкен
өзгерістер болып жатыр. Жалпы білім беретін мектептердегі маңызды
өзгерістің бірі – Қазақстан тарихының оқу жоспарына дербес пән болып
енгізілуі, оны толық, жүйелі оқытуға қажетті сағаттың бөлінуі және
мектептің үш басқышында да ( алғашқы басқышында дайындық, қалғандарында
жүйелі) білім берудің көзделуі. Осы жағдайлар мектепте ″Қазақстан тарихын″
оқытуды мүлде жаңа деңгейге көтеруді талап етіп отыр. Демек, бұл пәннің
оқыту мақсатын, білім мазмұнын өзгертуден бастап, бүкіл оқу-әдістемелік
жүйесін жаңарту күн тәртібіндегі маңызды мәселе екені түсінікті. Бұларды
алдымен ″Қазақ, Қазақстан тарихын″ оқыту кезеңдерін, оның курс болып
қалыптасып-жетілуін, соны қалыптастыруда қандай тенденциялар бел алды,
мұның бәрі оқу жоспарларында, бағдаламаларда, оқулықтарда қалай көрініс
тапты, оқытуда байқалған проблемалар қандай еді? ″-деген сұрақтарды
шешкенде ғана жүзеге асыра аламыз. Сонымен қатар мектептер мен
мұғалімдердің талайдан жинақтаған тәжірибиелерінің ұнамды, ұнамсыз жақтарын
ғылыми ой елегінен өткізу де келелі мәселелердің бірі. Осыдан кейін ғана
барып жаңа пән - ″Қазақстан тарихы әдістемесінің қалыптасуы″ деген маңызды
ғылыми проблеманы шешуге болар.
Зерттелу обьектісі. Жалпы білім беретін мектепте қазақстан тарихы
пәнінің оқытылуы.
Зерттелу пәні. 1958 жылдан қазірге дейінгі Қазақстан тарихының
оқытылуының теориялық және методикалық негіздері.
Зерттеудің мақсаты. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың теориялық және
әдістемелік негіздерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері
1. Қазақстан тарихын мектепте оқытудың жайын ғылыми тұрғыда талдау,
тенденциялары мен проблемаларын анықтау.
2. Пәнді мектепте оқытудың мақсаты мен міндеттерін, білім мазмұнын, оны
оқытудың ұйымдастыру формаларын, әдіс-тәсілдерін және құралдарын
жаңартудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік жолдарын іздестіру.
3. Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін жаңарту, жетілдіру және
тәжірибиеде байқау үшін дайындалған әдістемелік ұсыныстар мен
нұсқауларды жарияланған әдебиеттерге талдау жасау жолымен зерттеу.
4. Зерттеудің негізгі проблемалары бойынша ғылыми-әдістемелік тұжырымдар
жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары.
1. Ғылыми зерттеулерді саралау барысында мектептегі Қазақстан тарихы
курсының қалыптасуына сипаттама берілді, оның негізгі кезеңдері анықталды.
2. 1958-2010 жылдар аралығында мектептерде Қазақстан тарихын оқытуда,
оның оқытылу реті мен білім мазмұнын анықтауда орын алған ұстанымдар
(принциптер) мен тенденцияларға ғылыми талдау жасалды.
3. Курсты оқытудың белгілі кезеңдерінде болған әдістемелік өзгерістер
анықталып сараланды, пәннің оқыту әдістемесінің эволюциясына ғылыми-
әдістемелік талдау жасалып, сипаттама берілді.
4. 90-жылдардың орта кезінен бастап пәннің білім мазмұнының ұлттық
сипат алуының қажеттігі дәлелденді, оны анықтаудың ғылыми-теориялық
негіздері көрсетілді.
5. Мектепте тарих пәнін , қазақстан тарихын оқыту әдістемесіне қатысты
бірқатар маңызды проблемалар ажыратылып көрсетіліп, оларды келешекте арнайы
зерттеудің қажеттігі дәлелденді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
1. 1980-жылдардың соңына дейін мектепте Қазақстан тарихын оқыту өз
дәрежесінде болмады. Оның басты себебі - Коммунистік партияның ұстаған
ұлыдержавалық идеологиясы еді. Осы арқылы Кеңес еліндегі жеке ұлттар
азаматтарының өзінің ұлттық құндылықтарынан сусындауына жол бермеу,
оларды өз ұлтының қадір-қасиетінен айырып, бірте-бірте елдегі бүкіл
халықты орыстандыру мақсатын көздеді.
2. Ы.Алтынсарин заманынан бері қарай қазақтың бірқатар ғалымдары, жеке
орыс ғалымдары: А.М. Панкратова, А. В. Шестаков, Ж. Аймауытов,
С. Аспандияров, М. Акынжанов, Е. Бекмаханов мектепте Қазақ КСР
тарихын оқыту мәселесін көтерген.
3. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсат-міндеттері өзгерді:
оқушыларға адамдар жасаған құндылықты, яғни олар жинаған әлеуметтік,
рухани, адамгершілік тәжірибиелерді баяндайтын тарихи білімдер негізін
оқытып үйрету — ең басты міндет болуы тиіс.Осыдан келе оқыту барысында
тарихи оқиғалар мен құбылыстарды шындық тұрғыдан баяндау, оқушыларды
жоғары саналылыққа, адамгершілікке, еңбек сүйгіштікке, отаншылдыққа,
ұқыптылыққа, эстетикалық талғамға, халықтар арасындағы
ынтымақтастыққа, бейбітшілікке тәрбиелеу, сондай-ақ оларды
шовинизмге, ұлтшылдыққа, нәсілшілдікке, теңсіздікке, әділетсіздікке,
соғысқұмарлыққа қарсы күресе алуға тәрбиелеу міндеттері келіп шығады.
4. Оқытудың мақсат-міндеттерінің өзгеруіне байланысты білім мазмұны да,
демек алдымен, оны анықтайтын ұстанымдар да өзгереді. Олар дүние
жүзінде халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды, өзгерістерді
ескеру, құндылықтар мен мәдениет жетістіктерін оқып, үйренуді алға
шығару; оқытуды демократияландыру, ізгілендіру; тарихты бұрмалаудан,
Еуроцентрлік пен Ресейцентрліктен арылту; функционалдық толықтық;
дәстүрлілік, қайшылық пен баламалылық ұстанымдарын жүзеге асыру және
де педагогика теориясының білім мазмұнына қоятын ұстанымдарын
басшылыққа алу.
5. Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі" пәнінің даму эволюциясы
: құрамында Қазақстан 1959—1989 жылдары оқытылғанда тарих пәнінің
оқыту әдістемесін пайдаланумен қатар өзіндік: КСРО және Қазақ КСР
тарихы материалдарын қатар оқыту, яғни аралас сабақ; екі курс
материалдарын органикалық байланыстыру жолдары, курсішілік
байланыстардың әдістемелік жолдары, қорытып-қайталау сабақтарының жаңа
типтері, өз өлкесі тарихын оқыту, сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды байланыстыру сияқты оқыту формалары мен әдіс-тәсілдері
қалыптаса бастады; 90-жылдары пәннің әдістемесі біраз жетіліп,
Мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі пән болып қалыптасуда.
6. Мектептегі Қазақстан тарихының білім мазмұнындағы бірқатар ғылыми
проблемалар толығырақ, әрі нақтырақ ашып көрсетуді қажет етеді.
I. Қазақстан тарихының мектепте оқытылуының тарихнамалық,
методологиялық, деректік негіздері
I. 1. Мәселенің зерттелу деңгейі.
Қазақстан тарихы мектепте оқытыла бастаған алғашқы 195859 оқу жылынан
бастап-ақ, тарихшы мүғалімдерге ғылыми-әдістемелік көмек көрсету
мақсатында мерзімді педагогикалық басылымдарда бірқатар мақалалар
жарық көрді. 1958—1960-жылдары "Қазақстан мұғалімі" мен "Учитель
Казахстана" газеттерінде және 1960—1965-жылдар аралығында "Қазақстан
мектебі" журналында Е. Бекмахановтың бірнеше мақаласы жарық көрді. Ал, 1961-
1965-жылдары мектепте Қазақстан тарихын оқыту әдістемесі мәселелерін
баяндайтын әдістемелік құралдар баспадан шыға бастады.
Зерттеуші И. Қадырбековтың 60-жылдары жүргізген зерттеу жұмысының
Қазақстан тарихын мектепте оқытудың өзекті мәселесінің бірі – көрнекі
құралды пайдалануға арнаған. Енді ғана оқытыла бастаған бұл курс
сабақтарында көрнекі құралдар өте сирек қолданылатын. Оның басты себебі -
дайын құралдардың жоқтығы. И. Қадырбековтің еңбектерінде [7] осы курстан
көрнекі құралдарды іріктеп, дайындау, оларды жүйеге келтіру және сабақта
пайдалану мәселелері қатар қамтылып, шешімін тапқан. Онда Қазақстан тарихын
оқытуда пайдаланылатын көрнекі құралдар төмендегіше жүйеленген: 1. Тарихи
карталар.
2. Схемалық көрнекі құралдар.
3. Бояулы суреттер.
4. Портреттер.
5. Саяси плакат және карикатура.
6. Құжаттардың фотосуреттері.
7. Техникалық құралдар.
8. Сабақта пайдалануға ұсынылатын жергілікті көрнекі материалдар.
Автор өз еңбектерінде [8] әрбір көрнекі құралды пайдаланудың әдістемелік
жолдарына жеке-жеке тоқталады.
Тарихшы К. А. Аманжолованың зерттеулері Қазақстан тарихын оқыту
барысында тарихи-көркем әдебиеттерді пайдалану әдістемесіне арналған.
Қазақстан тарихындағы белгілі оқиғаларға қатысты тарихи-көркем әдебиеттің
көп екені белгілі. Бірақ та білімділік, танымдық және тәрбиелік жағынан
пайдалы сол мол қосымша құрал тарих сабақтарында жөнді қолданылмады.
Өйткені қатардағы мұғалімге сонша әдебиетті оқып шығып, саралап, қажетті
үзінділерді таңдап алу және оларды пайдаланудың тиімді әдіс-тәсілдерін
анықтауы қиын еді. Автордың осы саладағы зерттеу нәтижесі кандидаттық
диссертация қорғаумен және баспа арқылы әдістемелік құрал шығарумен
аяқталды [9, 10]. Автор өзінің еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
тарихи-көркем әдебиетті пайдалануды методологиялық, ғылыми-әдістемелік
жағынан негіздеген, сабақтарда әдебиеттерді пайдалануға қойылатын бұрыннан
белгілі талаптарды осы курстың ерекшелігіне байланысты одан әрі
жетілдірген, әрбір сабаққа қатысты үзінділерді іріктеп, оларды пайдаланудың
әдіс, тәсілдерін анықтаған. Әдеби үзінділер пайдаланылатын сабақ
жоспарларының үлгілерін жасаған және оларды мектептерде эксперимент жолымен
тексеріп байқаған.
Мектепте тарих пәнін оқытуда қиындық келтіретін, соған қарамастан аз
зерттелген әдістемелік проблеманың бірі мәдениет тарихын оқыту. Қазақстан
тарихының өзіндік ерекшелігіне байланысты бұл әдістемелік мәселе оның
тарихын оқытуда одан әрі күрделене түседі. К. М. Каменирдің жүргізген
зерттеулері мен жарияланған еңбектері осы көкейтесті проблемаға арналған
[11, 12]. Автордың еңбектерінде курстың мәдениет тарихына қатысты
материалдары іріктеліп алынып, олардың бағдарлама талаптарын қаншалықты
ашып көрсететіндігі анықталған және қажеттігіне қарай қосымша фактілермен
толықтырылған. Мәдениет мәселелерінің ғылыми негізі болып табылатын ұғымдар
сұрыпталып, жүйеге келтіріліп, оларды толық ашып көрсететін тарихы
материалдар топтастырылып, ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдары
баяндалған. Қазақстан тарихының мәдениет тақырыбына қатысты материалдарын
оқытқанда оларды КСРО тарихының, сондай-ақ, курстың өзінің өзге
материалдарымен тиімді байланыстыру жолдары қарастырылған. Тарихи, мәдени
материалдарды оқытудың тиімді әдіс-тәсілдері анықталып, оларды тәжірибиеде
жүзеге асырудың жолдары көрсетілген.
Е. В. Жеваконың еңбектерінде [13, 14] Қазақстан тарихын оқыту
әдістемесінің күрделі проблемалардың бірі — оқушыларда тарихи ұғымдарды
қалыптастыру жолдары қарастырылған. Автор курстың мазмұнында кездесетін
ұғымдарды іріктеп, жүйеге келтірген, оқу бағдарламасы мен оқулықтардағы
ұғымдардың орналасуын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар берген және
ұғымдарды қалыптастырудың әдістемелік жолдарын анықтап, олардың тиімділігін
эксперимент арқылы зерттеген. Бұл ұсыныстарды тек Қазақстан тарихында ғана
емес, тарихтың басқа курстарын оқытқанда да пайдалануға болатынын тәжірибие
көрсетті.
М. А. Зарифова бұрынғы Кеңес еліндегі одақтас республикалар тарихының
мектеп оқулықтарын жасау проблемасын зерттеген. Оның еңбектерінің негізгі
бөлігі Қазақ ССР тарихының орыс тілінде баспадан шыққан
оқулықтарының методикалық негіздеріне арналған [15, 16]. Оларда тарихи
білімдерді іріктеуге қойылатын ұстанымдар талаптар, оқулықтың құрылымы,
оған тарихи материалдарды орналастыру жүйесі, тапсырмалар мен сұрақтарды
жетілдіру жолдары қарастырылған. Сонымен қатар оқу-әдістемелік кешсннің
оқулықтан да құрамдас бөліктерін дайындау мәселесін де зерттеп Қазақстан
тарихынан мектепке арналған хрестоматия, оқу кітаптары, сабақтың
әдістемелік жоспары және оны жасаудың тиімді жолдары іздестірілген.
1961-1962 оқу жылынан бастап белгілі ғалым-әдіскер Т. Тұрлығұловтың 4
сыныпқа арналған ″Қазақ ССР тарыхынан эпизодтық әңгімелер″ атты оқу құралы
жарық көрді. Ол көптеген ғылыми еңбектер мен мақалалардың, тұжырымдамалар
мен стандарт, бағдарламалар мен оқулықтардың авторы. Қазақстан тарихын
мектепте оқыту проблемалары бойынша алғашқы ғылыми-зерттеу жұмысын бастаған
Т. Т. Тұрлығұлов, күні бүгінге дейін тарихшылар арасында осы көшті бастап
келеді. Б. Қ. Әбдіғұлованың ғылыми-әдістемелік еңбектері Қазақстанның 4-5-
сыныптардағы әңгімелер курсын оқыту мәселелеріне арналған [17, 18, 19]. Осы
кластардағы Қазақстан тарихын оқытудың автор тереңірек зерттеген проблемасы
оқушыларда халықтар достығы туралы білімдерді қалыптастырудың әдістемелік
жолдары. Ол сонымен қатар өз еңбектерінде Қазақстан тарихы сабақтарында
оқушылардың өздігінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс,
тәсілдеріне, оқушылардың алған білімі мен біліктерін тексеру жолдарына да
көңіл бөлген.
Аталған авторлардың еңбектері кезінде мектепте Қазақстан тарихын
оқытудың бірқатар ғылыми-әдістемелік проблемаларын зерттеп, шешуге үлес
қосты. Ал, жарияланған еңбектер Қазақстан тарихын оқытуды жақсартуға,
курсты оқыту әдістемесінің қалыптасып, одан әрі жетіле түсуіне ықпал
жасады. Зерттеу проблемасы бойынша авторлар жасаған кейбір ғылыми
тұжырымдар мен әдістемелік ұсыныстар тарихтың басқа курстарын, әсіресе
70—80-жылдары Кеңес Одағындағы басқа ұлттық-одақтық республикалардың
тарихын мектептерде оқыту проблемаларын зерттеп-шешуге игілікті әсер етті.
Мектептерде одақтас республикалар тарихын оқытуды жетілдіре түсуге,
оларды зерттеудің ғылыми-әдістемелік бағыттарын дұрыс анықтауға сол
республикаларда жүргізілген зерттеу жұмыстары бойынша жарияланған еңбектер
де пайдасын тигізді. Әсіресе, тілі, тарихы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі ортақ
түркі тілдес халықтар атымен аталып келген бұрынғы Кеңестік одақтас
республикаларда көрген ғылыми-әдістемелік еңбектердің көмегі болды.
М. Алтаевтың қырғыз тарихын оқытуда оқушыларды халықтар рухында
тәрбиелеу [20], Г. М. Аслановтың Әзербайжан бойынша кластан тыс
жұмыстар жүргізу [21], Т. Мұратгельдыевтің Түрікменстан тарихын оқыту
әдістемесінің негізгі мәселелері [22], Н. Ремеевтің Өзбекстан тарихының 7-8-
сыныптардағы мектеп курсының білім мазмұнын анықтау [23], Н. Исмаилованың
Түрікменстан мектептерінде Түрікмен халқының ұлттық мәдениетін оқытып
үйрету [24] мәселелері бойынша жарияланған еңбектері біз зерттеуге алған
тақырыпқа тереңірек үңілуге, оған Кеңес еліндегі барлық одақтас
республикалар тарихына ортақ ұстанымдар тұрғысынан қарауымызға әсер етті.
Сондықтан тарих курстарының оқыту әдістемесіне ортақ проблемаларды
анықтауға және зерттеу барысында олардың жаңадан туындайтындарына назар
аударып отыруға тура келді. Бұлармен қатар басқа республикаларда
жарияланған еңбектер, ондағы мектептерде өз республикасы тарихының оқытылу
жайымен, олардың бағдарламаларымен, әдістемесінің қандай мәселелері
зерттеліп, олар бойынша қандай еңбектердің жарияланғандығымен, бұл бағытта
келешекте тағы нендей мәселелердің зерттелетіндігімен танысуға мүмкіндік
берді. Одақтас республикалар тарихын оқыту проблемасын зерттеуге үлес
қосқан осындай авторлар қатарына латыштың белгілі әдіскер-ғалымы 3. Ю.
Пилкаускас [25] пен белоруссиялық әдіскер-ғалым М. С. Рывкинді [26] қосуға
болады.
Дидактикада, әсіресе жеке пәндерді оқыту әдістемесінде одақтас
республикалар тарихын оқытудың жаңа, тың проблема, оны оқытуда шешуін
таппаған қайшылықтар мен маңызды мәселелер барлығына қарамастан, Кеңес
елінде бұл проблема бойынша қорғалған докторлық диссертация жоқ. Тарих
пәнін мектепте оқыту, тәрбиелеу мәселесіне қатысты Кеңес елінде небары,
онда да соңғы жиырма жылда төрт докторлық диссертация қорғалды. Солардың
ішінде А.Г. Колосковтың диссертациясы [27] мен Н. Г. Дайридің диссертация
есебінде қорғалған монографиясы [28] біз зерттеуге алған кейбір
проблемаларды дәлірек анықтауға және оларды тиімді жүргізуге ықпал жасады.
А. Г. Колосковтың КСРО мектептеріндегі тарихи білімнің мазмұны,
құрылымы және негізгі ерекшеліктері, тарих бағдарламаларын жүзеге асыру
жолдары, тарихи білім-оқушыларды тәрбиелеудің маңызды факторы, КСРО-дағы
мектептік тарих білімі (1931-1940 ж.ж.) және Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
мектептік тарих білімі [29] деген еңбектері біздің зерттеу тақырыбымыздың
жеке мәселелерімен байланысты.
Кеңес еліндегі көрнекті тарихшы, әдіскер-ғалым Н. Г. Дайридің
еңбектерін, әсіресе оның соңғы көлемді монографиясындағы әдістеменің
қалыптасу тарихын зерттеуін, зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауын,
әсіресе тарихты оқыту барысында оқушылардың таным белсенділігін арттырудың
әдіс, тәсілдері туралы жасаған тұжырымдарын біз өз жұмысымызда пайдаландық
[28]. Оқулықтардың өздік жұмыстарын ұйымдастыру арқылы олардың
белсенділігін арттыруға бағытталған: проблемалы баяндау және талдатып пікір
айтқызу; логикалық сұрақтар қоя отырып баяндау; конспект, тезис жасату;
дәуір тарихын беллетристиканы, тарихи көркем әдебиеттерді пайдалана отырып
оқыту; өткен тарихты қазіргі кезеңмен салыстыртып, әр дәуірдегі оқиғалар
туралы оқушылар пікірін тыңдау сияқты әдіс, тәсілдерді шығармашылықпен,
жоспарлы әрі жүйелі пайдаланып отырса, оқушылардың өздік белсендігі едәуір
артатынын өзіміз талдаған ғалымдар жұмысында байқадық.
1.2.Мектепте Қазақстан тарихының оқытылуының методологиялық және деректік
негіздері.
Кеңес елінде 80-жылдардың соңына дейін үстемдік еткен коммунистік
идеология диалектикалық және тарихи материализмді, олардың категориялары
мен зерттеу әдістерін объективті пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан
басқа қоғамдық ғылымдар сияқты педагогика ғылымы да көп зардап шекті,
коммунистік идеологияның әрекеті әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих
пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-70-жылдардағы жалпы білім беретін орта
мектепке арналған тарих бағдарламаларында "Орта мектепте тарих курсын
оқытудағы міндет - оқушыларға қоғам дамуының зандылығын ғылыми тұрғыда
түсіндіру, оларда капитализм сөзсіз құриды, коммунизм жеңеді деген сенімді
қалыптастыру" - деп керсетілген [30, 31]. Бұған 90-жылдарға дейін Кеңестік
ғылымда шектеусіз үстемдік етіп келген Еуропоцентрлік пен Ресейцентрлікті
қоссақ, мектепте тарихты оқытуда қаншалықты қателіктер мен олқылықтар
болғанын байқау қиын емес. Осындай саясаттың салдарынан мектепте тарих
пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері дұрыс анықталмады. Мұның өзі
қазақстандық жастардың бірнеше ұрпағында "тарихи зерделіліктің" қалыптасуы
орнына мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. "Тарихи зерделілік" - әрбір жеке
адамға, тұтас ұрпаққа байланысты, әрбір адамның, ұрпақтың тарихты сезінуі,
өзінің шыққан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттың тегін, оның
рухани түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге ұмтылып, сана-
сезімінің оянуы. Бұл - өскендіктің, рухани мәдениетінің жоғары сатыға
көтерілу белгісі. Ал оған қарама-қарсы ұғым "мәңгүрттік". Оның теріс
мағыналы этникалық мәні бар. Мәңгүрттік жеке индивидті оның жалпы қоғамның
рухани, тарихи маңызынан қашықтатуды, құлпырмалы күнделілік, коньюктуралық
мақсаттарға абсолюттік мән беруді, өзгермелі күнделікті моданы бетке, оны
алдыңғы қатарға қоюды аңсайды. Мұндай жағдай қазақ жастарының едәуір
бөлігінде әсіресе 70-80-жылдары айқын байқалды. Сондықтан да қазақ халқының
қазіргі кездегі өзінің өмір кешкен тарихи жолын танып-білуге деген
құштарлығы жай емес. Себебі біздерді көп жылдар бойы "мәңгүрттікте" ұстап
келді. Отаршылдық саясат, өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ
халқының ес жиып етек жабуына мүмкіндік бермеді [32].
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмұнын барынша идеологияландыру, әр ұлттың өз
тарихын оқытуға бермеу, Еуропоцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу т. б. тарих пәнін оқытуға қойылған міндеттерді орындауға үлкен
кесел келтірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мұның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа ұшыратты. Ең басты қателіктің бірі -оқушының, тұлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне, өз ұлтының тамаша салт-
дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын таба
білуге, оқуды күнделікті тұрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл бөлінбеді,
оған жағдай да жасалмады. Мұндай пікірлер басқа да зерттеушілер
еңбектерінде кездеседі [33; 34; 35; 36].
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі немесе оның белгілі бір саласы
- орта білім беру дағдарысқа ұшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы тұрғысынан қарастырған дұрыс. Бұл жалпы дүние туралы, ондағы
адамның орны мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын, оның ұйымдастыру ұстанымдарын
зерттеумен айналысады [33; 37]. Демек, білім философиясы алдымен сол орта
білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын алған
дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді. Алайда,
Кеңес елінде "Білім философиясы" деген ұғымның өзі ғылым саласында көп
жылға дейін қарастырылмады, бұл ұғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар ұсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді [38]. Мәселен, тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін құндылықтар туралы [39], тарих ғылымының
тұжырымдамасы, тарихи зерттеулер, олардың құрылымы, тарихи зерттеулердегі
жүйелілік үрдісі туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы
туралы еңбектерінде [40; 41; 42] тоқталған. "Бұл еңбектер 80-жылдардың бас
кезінде жарық көргеніне қарамастан, оларда келтірілген құнды пікірлер әрі
қарай дамытылмады.
Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан басталған жариялылық, халық
ағарту саласына енгізілген демократияландыру, ізгілендіру, дамытушылық
үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту саласында болып жатқан
жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оқу тәрбие жұмысына көптеген
өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан Қазақстан Республикасының
білім беру жүйесін реформалау басталды. Мұның өзі орта білім беру саласында
түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибиедегі құндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттануды оқытып үйрету шығып отыр. Осындай тұжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі [43]. Білім беруде құндылық пен ізгілікті
оқытып үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптен айтылып келген
мәселе, бірақ та осы маңызды идея Кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмұны ұлттық болуы керек деген ұстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
ұлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана ұлттық, ал
білім мазмұны жағынан ұлттық емес еді. Бұл жөнінде қазіргі Ресейдің белгілі
педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған: "Мектеп
халықтық ұлттық болғанда ғана оның беретін білімінің әрбір тамшысының өзі
оқушыға аса құнды, өмірлік қажет болып сезіледі, сондықтан да ол оны
меңгеруге, содан сусындауға барынша ұмтылады... Не пайда, бізде халықтық
мектеп "Өркениет ұстанымы" тұрғысынан қайта қаралып, халықтық мектеп
дегеннен жұрдай болды, оның халық, рух деген аты да өшті. Тіпті біз өнер,
денешынықтыру пәндерінің мазмұнынан да халықтық дейтіндей ештеме
қалдырмадық" [35].
″90-жылдардың басынан, яғни Қазақстан тарихының дербес пән болып
оқытылғанынан бері қарай оның білім мазмұнын анықтауға, нені оқыту
керек? ″, — деген сұрақты шешуге мүлде басқа тұрғыдан келдік.
Басты ұстаным — алдымен Қазақстан тарихын Еуропоцентрлік
Ресейцентрліктен құтқару болды. Өйткені Қазақстан тарихының мәселелерін
оны отарлаушылар немесе отаршылдық пиғылдағылар жазғаны белгілі. Олардың
көпшілігінің еңбектерінде тарихтың бұрмаланғаны сондай, Шығыстан Еуропаға
қарай барғандардың бәрі "жаулаушылар", ал Батыстан Шығысқа қарай аяқ
басқандардың бөрі мәдениет, жақсылық таратушылар болып көрсетіледі [44].
Келесі бір маңызды ұстаным — Қазақстан тарихының білім мазмұнының
ұлттық болуы. Мұнан, басқа ұлттар жасаған, жалпы адамзат жинаған
құндылықтар қажетсіз немесе ең маңыздысы ұлттық құндылықтар деген ұғым
тумайды, оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюға да болмайды. Оқушы алдымен өз
ұлтының құндылықтарын оқып үйрене отырып, сол арқылы басқа ұлттардың, сосын
бүкіл адамзаттың жинаған құндылықтарын оқып меңгереді. Демек, Қазақстан
Республикасы мектептеріндегі тарих пәні оқушының осы үш: этномәдени,
жалпыұлттық (қазақстандық) және жалпыадамзаттық (әлемдік) құндылықтарды
меңгеруіне көмектесуі тиіс. Кейбір ғалымдар халықтық, ұлттық мектептің
білім мазмұнында төмендегі факторлар болуы керек деп көрсетеді. Олар:
этностың пайда болу, даму тарихы және басқа халықтармен қарым-қатынасы, ол
халыққа қоршаған ортаның әсері, мемлекеттілігінің қалыптасуы, мәдени дамуы,
моралі, адамгершілігі, діні, философиясы, ұлттық наным-сенімі, салт-
дәстүрі, жазудың пайда болуы, әдебиеті, тілі, бейнелеу өнері, биі, еңбектің
негізгі түрлері, дүниежүзілік мәдениетті қамтитын гуманитарлық ғылымдар,
жалпы тарих пен жағырафия, спорт пен денешынықтыру, күрес, халықтың
денсаулық сақтау тәжірибиесі, үй тұрмысы, үй шаруашылығы, еңбек қызметінің
негізгі түрлері, жаратылыс тану ғылымдары және олармен тікелей байланысты
ғылыми-техникалық прогресс, қазіргі заманғы өндіріс пен технология [35].
Бұл айтылғандарды қолдай отырып, оған соңғы жылдары өз еңбектерінде білім
философиясына көбірек көңіл бөліп жүрген белгілі философ-ғалым Ә.
Нысанбаевтың: Орталық алаңдағы жаңа, тәуелсіз мемлекеттердің жергілікті
халқының көпшілігі дәстүрлі ұлттық құндылықтар мен мәдени нормаларын қайта
қалпына келтіруге бағытталған, өзінің сапасы жағынан жаңа оқу жүйесін
жасауға ұмтылады деп болжауға болады. Сонымен бірге, біздің көп этникалы
қоғамымыздың жаңа ұрпақтары дәстүрлі ұлттық құндылықтар мен мәдениетті ғана
меңгеріп қоймай, басқаларға ұнайтынына, ұнамайтынына қарамастан XX ғасырдың
соңында, XXI ғасырдың бас кезінде еңбек рыногында болатын бәсекеге түсуге
толық жарайтын іргелі білім негіздерін меңгеруі тиіс [45] деген пікірін
қоссақ, ұлттық мектептің білім мазмұны қазіргі заман талаптарына сай жетіле
түседі деп тұжырымдауға болады.
Ұлттық мектептің білім мазмұнында болуға тиіс жоғарыда аталған
факторлар түгелге жуық Қазақстан тарихының мазмұнында кездеседі. Ал дүние
жүзі тарихы мен жағырафиясы, жаратылыстану ғылымдары сияқты толық
қарастырылмайтындары мектептің оқу жоспарындағы басқа пәндердің құрамында
баяндалады.
Қазақстан тарихының білім мазмұнын, оның көлемі мен құрылымын
анықтайтын осы тұжырымдамалар мен бағдарламаларды жасауда дүние жүзілік
халық ағарту саласында болып жатқан жаңалықтарды ескеруден, Қазақстан
Республикасындағы қайта құрулардан, мектеп реформасынан туындайтын және де
мектептік тарихи білім жүйесін қалыптастыратын ғылыми-тарихи және
педагогикалық ұстанымдар мен талаптарды да басшылыққа алып отырдық. Олар:
халық ағарту саласын қайта құрудың негізгі ұстанымдары - демократияландыру,
ізгілендіру, дамытушылық; коммунистік, кеңестік идеология талаптарының
тарихқа партиялық, таптық тұрғыда қарау салдарынан туындаған
келеңсіздіктерді болдырмау; адамның "функциялық сауаттылығы" ұстанымын
жүзеге асыруға үлес қосу; тарихи білімді іріктеуде көп деңгейлілік, көп
аспектілік ұстанымын сақтау; диалектикалылықты, адамзат қоғамының тарихи
дамуындағы көптүрлілік пен қарама-қайшылықтарды ескеру; тарих ғылымының
соңғы жаңалықтарына мүмкіндігінше назар аудару, ескеру, тарих методологиясы
талаптарын басшылыққа алу; адамзат қоғамының дамуын айқын, дәлелді, ортақ
және оқушыларға әсер ететін білімдік, тәрбиелік, танымдық жағынан аса
маңызды фактілерді іріктеу арқылы көрсету; білім құрамында негізгі тарихи
категориялардың: тарихи уақыт, тарихи кеңістік, тарихи қозғалыстың дұрыс,
тиімді қамтылуы; тарихи білімді іріктегенде педагогика теориясының білімнің
жүйелілігі, толықтығы, түсініктілігі, теория мен практиканың байланысы
сияқты басқа да дидактикалық ұстанымдар.
Қазақстан тарихы ғылымының қалыптасуында, оның кейбір методологиялық-
ғылыми мәселелерін тарихи тұрғыда шешуде 1943 жылы жарық көрген "Қазақ ССР
тарихының" (ерте заманнан қазірге дейін өзіндік орны бар [46]. Соғыс
жағдайына байланысты уақытша Алматыға орналасқан КСРО Ғылым академиясының
бір топ тарихшы-ғалымдарының қолдауымен А. М. Панкратова Қазақстан КП
Орталық Комитетіне хат жазып, ″Орта мектепке арналған Қазақ ССР тарихы″
оқулығын жазып, баспадан шығаруды жоспарлауды сұрайды. Хатта мұндай
оқулықтың қажеттігі, оны мектеп оқушылары емес, республиканың партия активі
де, қалың жұртшылық та пайдаланатындығы және де ол оқулық біздің еліміз
халықтарының тарихын жасауда белгілі рөл атқаратындығы көрсетіледі.
Қолжазба 1942 жылы қазанда дайын болады. "Оны жазуға Мәскеу мен Алматының
белгілі тарихшыларымен қатар көрнекті жазушылар: М. Әуезов, С. Мұқанов
қатысады. Бірақ та қолжазбаны алғашқы талқылағанда-ақ елеулі алауыздық
туады. Негізгі пікір таласы ұлттық қозғалыстар төңірегінде болады.
Сондықтан кітапты жалпы жұртшылыққа арнап, кішірейтпей осы көлемде
шығарайық сосын онан қысқартып, 10 баспа табақ етіп, мектеп оқулығын
жасайық деген шешім қабылданады. Кітаптың жарыққа шығуы үлкен оқиға болды,
ал КСРО-да ұлт республикаларының тарихын жазудың тұңғыш тәжірибиесі еді.
Алғаш бұл еңбек Сталиндік сыйлыққа ұсынылады. Бірақ та екінші рет жоғарғы
партия ұйымдары басшыларының қатысуымен талқыланғанда "орыстарға қарсы
жазылған" деген пікір байқалады. Кейінірек осы пікір күш алып, бұл кітапта
ұлтшылдыққа, буржуазияшыл көзқарасқа жол берілген, барлық қозғалыстар мен
көтерілістер Ресейге қарсы болған, оған қосылу жаулап алу деп көрсетілген
деген теріс қорытынды жасалады. Кітаптың жауапты редакторлары партиялық
жаза алады. Қазақстан тарихын мектепте оқытуды орыс ғалымдары арасында
алғаш көтерген көрнекті ғалым А. М. Панкратова КСРО ҒА тарих институты
директорының орынбасары қызметінен босайды [47]. Кенесары бастаған
қозғалыстың ұлт-азаттық сипатын дәлелдегені үшін қазақ халқының көрнекті
тарихшысы Е. Бекмахановтың қандай жазаға ұшырағаны белгілі.
Коммунистік идеологияның теріс саясаты салдарынан Қазақстан тарихының
Ресейге қосылу, отаршылдыққа қарсы болған ұлт-азаттық қозғалыстар сияқты
маңызды проблемалары жарты ғасыр бойы бұрмаланып келді. Сондай-ақ,
Қазақстан тарихы мектептерде сол 40-жылдардың бас кезінен бастап
оқытылғанда бұл пәнді оқытудың методологиялық, ғылыми-әдістемелік
тәжірибиесі қазіргіден әлдеқайда жол болар еді.
Қазақстан тарихының нағыз шындық методологиясының қалыптасуына, осы
ғылымның аса маңызды да, күрделі салаларын зерттеп, кейінгілерге баға
жетпес мұра қалдыруда академик Ә. X. Марғұланның үлесі зор. Ол, қазақ
ғалымы Шоқан Уәлихановтың барлық еңбектерін қарастырып, жүйелеп, бес томдық
шығармалар жинағын жарыққа шығаруға басшылық етті. Тікелей өзі Орталық
Қазақстанның тарихын ежелгі дәуірден бастап зерттеді және үлкен жаңалық
ашты. Ол-Қазақстан жерінде өркениеттің тым әріден Б. з. бұрынғы екінші
мыңжылдықтан басталатындығы. Белгілі маман тарихшылар, олардың арасында
Орталық Азияны көп зерттеген үлкен ғалым В. В. Бартольд те бар - ертеде
Қаратау мен Сырдарияның жоғары жағында халық мекендемеген деп келсе, Ә. X.
Марғұлан бұл пікірді теріске шығарды. Б. з. бұрынғы XIII—VII ғасырлардағы
Орталық Қазақстанда алынған түрлі тарихи ескерткіштер, құрылыс өнері,
суғару жүйелері, Шығыс және Абыралы тауларынан бастап Ұлы тауға дейінгі
аралықтан табылған құймалардың, пештердің, т. б. қалдықтары арқылы ежелгі
Орталық Қазақстанда металлургия өркениетінің орталығы болғаны нақты тарихи
деректермен дәлелденді. Ә. Х. Марғұлан қазақтың ежелгі рухани мәдениетін
зерттеп, жинақтауға, жарыққа шығаруға көп еңбек сіңірді. Әсіресе ауыз
әдебиеті шығармаларына, ақын-жыршылар шығармашылығына, қолөнер мұраларын
зерттеуге үлкен үлес қосты. Бұл зерттеулердің нәтижелері Орталық
Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті" [48], үш томдық "Қазақтың халықтық
қолданбалы өнері" [49] және басқа да еңбектерінде баяндалды. Ә. X. Марғұлан
кейінгі ұрпаққа әрқайсысы 35-45 баспа табақтық 10 томдық еңбек қалдырды.
Олардың арасында түркі халықтарының тамаша эпикалық мұралары. Орталық
Қазақстандағы ежелгі сәулет өнерінің ескерткіштері, Сарыарқа жақтарындағы
таңбалар, Қазақстан егіншілерінің тарихы сияқты тарихи зерттеулердің
нәтижелері бар [49]. Ұлы Отан соғысы аяқталып, халық шаруашылығы, мәдениет
қалпына келтіріліп, оларды ілгері қарай дамытудың жоспарлары белгіленіп
жатты. Ғылым, мәдениет қайраткерлері қайта түлеп, өз салаларын жетілдірудің
жолдарын шығармашылықпен іздестіре бастады. Бірақ та 1950 жылдардың бас
кезіндегі Коммунистік партияның идеологиялық жұмыстарға байланысты
қабылдаған қаулылары тарих ғылымының дұрыс дамуына жол бермеді. Ғылымның,
қазақ әдебиеті мен Қазақстан тарихының көптеген қайраткерлері жазықсыз
жазаланды, қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың арасында қатарын біз жоғарыда
атап өткен Е. Бекмаханов, Ә. X. Марғұлан да болды. Қазақстан тарихы бірнеше
ондаған жыл бойы методологиялық жағынан тоқырауға ұшырады. Тек 80-жылдардың
аяқ кезінен бастап қана ол тоқыраудың сеңі бұзыла бастады.
Казақстан тарихын оқытудың ғылыми-педагогикалық, әдістемелік негіздері.
Біздің зерттеуіміздегі тағы бір басты проблема — Қазақстан тарихының
материалдарын қалай оқыту болды?
80-жылдардың екінші жартысына дейін педагогика ғылымының бұрыннан
қалыптасқан методологиясын ескере отырып, Батыстың, Ресейдің атақты педагог
ғалымдарының: Я. А. Коменскийдің, И. Г. Пестолоцийдің,
А. Дистервегтің, К. Д. Ушинскийдің оқыту, тәрбиелеу жөніндегі
идеяларын басшылыққа алдық [50]. Қазақстан тарихын оқыту әдістемесін
жетілдіру мақсатында эксперимент үшін жасаған сабақ жоспарларында,
жарияланған әдістемелік еңбектерімізде белгілі педагог-дидактардың, тарихшы
әдіскерлердің зерттеулеріндегі жаңалықтар: оқытудың ұйымдастыру формаларын
жетілдіру, оқыту процесін оптималдандыру, оқушылардың таным белсенділігін
арттыру, дамыта оқыту, олардың өздігінше атқаратын жұмыстарын тиімді
ұйымдастыру, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдіс, тәсілдерінде қол жеткен
жаңалықтарды шығармашылықпен пайдаланып отырдық. Белгілі педагог-ғалымдар
арасында К. Д. Ушинский өз еңбектерінде тарихты оқытуға, онда қолданатын
әдіс, тәсілдерге көбірек алған. Алдымен ол тарихи білімнің-мазмұнына назар
аударады. Тарихи білімді іріктегенде Отан тарихын оқытуға көбірек көңіл
бөлу керектігін ескертеді және де өз халқының келешегі, бақыты үшін
күрескендер, Отанын сыртқы шапқыншылықтан қорғауда ерекше батырлық
көрсеткендерді таныстыру қажеттігін атап өтеді. Мектепте алдымен тәрбиелік
жағынан пайдалы аса маңызды оқиғалар оқытылуы қажеттігін айта келіп,
олардың хронологиясын есте қалдыру керек дейді [50]. Ол тарихты оқытудың
бірқатар маңызды әдіс, тәсілдерін: тарихи материалды әңгімелеп айту,
эвристикалық әңгімелесу, білімді берік меңгерту, тарихи картаны, бояулы
суреттерді пайдалану және қайталауды ұйымдастырудың тиімді жолдарын
көрсетіп берді. К. Д. Ушинскийдің тарих оқулықтарын жетілдіру жасаған
тұжырымдары күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. [51].
80-жылдардың екінші жартысынан бастап Шығыстың, Орта Азия мен
Қазақстанның ойшылдары мен ғалымдарының білім, тәрбие беру саласында жазып
қалдырған өсиеттерін басшылыққа алуға айырықша назар аудардық.
Әбу Насыр әл-Фараби педагогика мен әдістеме бойынша арнаулы еңбектер
жазған. Оның оқыту, білім беру, тәрбиелеу жөнінде айтқан пікірлерінің бәрі
адамдарды ізгілікке тәрбиелеуге келіп тоғысады. Ол өз еңбектерінде
дидактика мен әдістеме мәселелеріне ерекше мән береді. "Философтардың
қойған сауалдарына жауаптар" деп аталатын еңбегінде жаттаудан гөрі түсініп
оқудың артықшылығын, түсініп оқудың жолдарын баяндайды. Оқыту барысындағы
көрнекіліктің, қайталаудың маңызына тоқталады. Оның ғылымды, білімді
меңгеру туралы, ақылды, парасатты адам болу туралы айтқандары осы күнге
дейін құнды [52].
Ы. Алтынсариннің оқу материалын түсіндіру, ұқтыру, көрсету, сұрақ-жауап
арқылы оқушылардың алған білімдерін бекіту, ол білімді өмірде қолдануға
үйрету туралы айтқандары үнемі назарда болды. Сондай-ақ оның білімнің
жүйелілігі, шамаға лайықтылығы, жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге,
жақыннан алысқа, қарапайымнан күрделіге қарай оқыту жөнінде айтқандарының
пайдалы екенін тәжірибие көрсетті. Оның "Қазақ хрестоматиясына" білімділік,
тәрбиелік жағынан аса маңызды тарихи әңгімелер, өлеңдер енгізуі қазіргі
оқулық жазатын авторларға үлгі. Олар жастарды елін, халқын, Отанын сүйе
білуге, талапты, жігерлі, ұқыпты болуға, еңбек сүйгіштікке, басқа да жақсы
қасиеттерді бойларына сіңіруге үлес қосады [53].
А. Құнанбаевтың өлеңдері мен қара сөздерінде оқу, білім, өнердің
маңызы, оларды меңгерудің жолдары туралы небір тамаша өсиеттер айтылады.
Сонымен бірге адамға қажетсіз, зиянды мінез-құлықтардың пайдасыздығы жеріне
жете әшкереленеді. Бұған: "Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, ойлап
қой — бес асыл іс көнсеңіз; өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал
шашпақ — бес дұшпаның білсеңіз",-дегені дәлел [54]. Кейбір өлеңдерінде
татулық, ауызбірлік, достық уағыздалады.
Абай жастар тәрбиесіне, олардың келешегіне айырықша мән берген. Өз
балаларын, қыз балаларын да жеті-сегіз жасынан бастап берген. Ауылда сабақ
берген молдаға келіп, түрлі тақырыптарда, олардың арасында ұстаздық тақырып
бойынша да әңгімелескен, балаларының оқуын қадағалаған. Балаларды жиі-жиі
жиып алып, оларға өнегелі, тартымды әңгімелер айтып берген. Өзінің "Ғақлия"
атты кітабының қолжазбасын молдаға беріп, оны молда барлық балаларға
көшіртіп, оқулық есебінде пайдаланған [54].
Абай өзінің өлеңдерінде айтқан ойын қара сөздерінде одан әрі
жалғастырады. Оларда халықты мәдени мешеулікке қарсы күреске шақырады,
отырықшылықтың, ағарту ісінің, білімнің пайдалылығын көрсетеді. Жетінші
сөзде дүниеге жаңа келген нәрестенің психологиялық ерекшелігіне назар
аударады, ал он тоғызыншы сөзде осы пікірін одан әрі жалғастырады. Жиырма
бесінші сөзде баланы оқытудағы мақсат және қандай оқуға беру, он үшінші
сөзде өнерді үйрену және сол өнерді қалай, не үшін пайдалану, қырық екінші
сөзде жалқаулық пен жұмыссыздықтың зияны, қырық төртінші сөзде
талапсыздықтың пайдасы мен зияны туралы айтылады [55]. Ол Шәкәрімге: "40
жасқа толысыңмен саган қаражат беріп, жаңа білімді іздеуге жіберемін. Көне
грек ғалымдарының еңбектерін Стамбұлдан табасың, Мекке мен Мединада араб
елінің ғылым сусынданасың, ал Мысырда Ескендір Зұлқарнайын ашқан
кітапханада әр дәуірдегі әр түрлі халықтың шығармаларымен танысасың [56],
-деген екен. Шәкәрім бұл тілекті орындады, әрі Абайдың үмітін ақтады.
Шәкәрім де өз еңбектерінде сауатсыздыққа қарсы күресуді, жұртшылықты
білімге, өнерге шақыруды мақсат етті. Соның ішінде жас ұрпаққа Ар білімін
үйретуді бірінші орынға қойды, сонда ғана дүниені Рахым, Ынсап, Мейірім, Ар
билеп алар еді деген тұжырым "Жастарға" деген шығармасында қазақ жастарын
Абайдан үлгі алуға, оқуға, үйренуге, уақытты босқа өткізбей, әркім өз
бойына, ар, рахым, имандылықты сіңіруді, қажыр қайратын халық үшін сарқып
жұмсауға,жалқаулықтан, жатып ішерліктен, мансапқорлықтан аулақ болуға
шақырады. Ол білімнің сырын ұқ, ішін біл, терең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz