Моральдық шығынды өндіру ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау
Кiрiспе. 3
I. Моральдық шығынды өндіру ар.намысты, қадір.
қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
1.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел . мүлiктiк
емес өзiндiк құқықтар ретінде. 6
1.2. Моральдық шығынды өндіру. азаматтардың
құқығын қорғау. 21
1.3. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді сот арқылы қорғау. 27
II. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық құқықтық қорғау.
2.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді азаматтық
құқықтың объектісі ретінде қарау. 30
2.2. Моральдық зиян келтіру салдары және оны қалпына
келтіру тәртібі. 36
2.3. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы
қолдануы туралы 39
III. Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
3.1. Адам өмірі мен денсаулығына зиян келтірудің салдары 48
3.2. Моральдық зиян және оның зардаптары үшін жауапкершілік 56
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер 61
I. Моральдық шығынды өндіру ар.намысты, қадір.
қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
1.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік бедел . мүлiктiк
емес өзiндiк құқықтар ретінде. 6
1.2. Моральдық шығынды өндіру. азаматтардың
құқығын қорғау. 21
1.3. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді сот арқылы қорғау. 27
II. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық құқықтық қорғау.
2.1. Ар.намыс, қадір.қасиет және іскерлік беделді азаматтық
құқықтың объектісі ретінде қарау. 30
2.2. Моральдық зиян келтіру салдары және оны қалпына
келтіру тәртібі. 36
2.3. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы
қолдануы туралы 39
III. Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
3.1. Адам өмірі мен денсаулығына зиян келтірудің салдары 48
3.2. Моральдық зиян және оның зардаптары үшін жауапкершілік 56
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер 61
Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғушылық үшiн әлеуметтiк жауаптылық идеясы азамат қоғамы дамуының алғашқы кезеңiнде-ақ – қоғамда адамгершiлiк туралы ұғым қалыптасқаннан зерттеле басталды. Алайда, қоғамның мемлекеттен осы заманғы реформалаушы азаматтыққа дейiнгi даму үрдiсiнде моральдық талап адамдардың өзара қараым-қатынасын нормативтiк реттеу жүйесiне енгенi аян. Олар: кiсi өлтiрмеу, ұрлық жасамау, қиын жағдай туа қалса, көмектесу, ақиқатын айту, уәденi орындау және т.б.
Қоғамдық сана өз қалыптасуының бастапқы кезiнде адам өлтiру, зақым келтiру, жәбiрленушi немесе оның туыстары пайдасына ақшалай өтемақы iздестiрiлуiне, туғандары тарапынан аздап кек алу дәстүрiн пайдалануға құқық беретiн.
Моральдық зиян жәбiрленушiге жан азабын немесе тән азабын салып, азаматтың қадiр-қасиетiне нұқсан келтiрген мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы ретiнде айқындалады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында жәбiрленушiнiң басынан кешiрген қорлану, түңiлу, тән қиналуы, төзiмiнiң таусылуы, қысым жасалу, ашуландыру, ұялту, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу сияқты зиян шегушiлiгi нақтыланған.
Қазiргi уақытта моральдық зиян деп мүлiктiк те, мүлiктiк емес сипатта жасалып, заңмен қорғалатын кез келген игiлiк пен өзiндiк құқыққа қол сұғушылық түсiндiрiледi. Қолданыстағы жария анықтамаға сәйкес моральдық зиян – бұл жеке және заңды тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы, соның iшiнде жәбiрленушi бастан кешiрген залалдар (Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң 951-бабының 1-тармағы).
Құқық бұзушылық жасалумен байланысты моральдық зиянды барлық жағдайда игiлiк пен құқықтығ кемiтiлуiмен теңдестiре беруге әсте болмайды. Заң шығарушы мұны iшiнара көре бiлiп, «моральдық зиян өтелуге тиiс, мүлiктiк зиянға қарамастан өтеледi» деп атап көрсеткен. Соның нәтижесiнде ол моральдық зиян демiктiлiк мiндеттеменiң бiрден-бiр негiзi болып табылатын жағдайларды қамтиды.
Қылмыстық iстерде моральдық зиянды өтеу тәжiрибесi өзге судьялар басшылыққа алатын өлшемдер туралы соттарға мүмкiндiк бермейдi.
Кесiлген төленетiн өтемақы бiр мың теңгеден үш миллион теңгеге дейiн қарастырылған. Зиянның орнын толтыру жөнiндегi қадағалау және кассациялық iс жүргiзудiң негiзгi бөлiгi қызмет (еңбек) мiндеттемесiн атқарып жатқан қызметкелерге, сондай-ақ қауiп-қатерi көп көздердiң әрекетiне қатысты. Азаматтық құқық теориясында моральдық зиянның азаматтық құқық бұзушылық салдарынан туындау мүмкiндiгi туралы талай рет атап көрсетiлдi.
Қоғамдық сана өз қалыптасуының бастапқы кезiнде адам өлтiру, зақым келтiру, жәбiрленушi немесе оның туыстары пайдасына ақшалай өтемақы iздестiрiлуiне, туғандары тарапынан аздап кек алу дәстүрiн пайдалануға құқық беретiн.
Моральдық зиян жәбiрленушiге жан азабын немесе тән азабын салып, азаматтың қадiр-қасиетiне нұқсан келтiрген мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы ретiнде айқындалады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында жәбiрленушiнiң басынан кешiрген қорлану, түңiлу, тән қиналуы, төзiмiнiң таусылуы, қысым жасалу, ашуландыру, ұялту, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу сияқты зиян шегушiлiгi нақтыланған.
Қазiргi уақытта моральдық зиян деп мүлiктiк те, мүлiктiк емес сипатта жасалып, заңмен қорғалатын кез келген игiлiк пен өзiндiк құқыққа қол сұғушылық түсiндiрiледi. Қолданыстағы жария анықтамаға сәйкес моральдық зиян – бұл жеке және заңды тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы, соның iшiнде жәбiрленушi бастан кешiрген залалдар (Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң 951-бабының 1-тармағы).
Құқық бұзушылық жасалумен байланысты моральдық зиянды барлық жағдайда игiлiк пен құқықтығ кемiтiлуiмен теңдестiре беруге әсте болмайды. Заң шығарушы мұны iшiнара көре бiлiп, «моральдық зиян өтелуге тиiс, мүлiктiк зиянға қарамастан өтеледi» деп атап көрсеткен. Соның нәтижесiнде ол моральдық зиян демiктiлiк мiндеттеменiң бiрден-бiр негiзi болып табылатын жағдайларды қамтиды.
Қылмыстық iстерде моральдық зиянды өтеу тәжiрибесi өзге судьялар басшылыққа алатын өлшемдер туралы соттарға мүмкiндiк бермейдi.
Кесiлген төленетiн өтемақы бiр мың теңгеден үш миллион теңгеге дейiн қарастырылған. Зиянның орнын толтыру жөнiндегi қадағалау және кассациялық iс жүргiзудiң негiзгi бөлiгi қызмет (еңбек) мiндеттемесiн атқарып жатқан қызметкелерге, сондай-ақ қауiп-қатерi көп көздердiң әрекетiне қатысты. Азаматтық құқық теориясында моральдық зиянның азаматтық құқық бұзушылық салдарынан туындау мүмкiндiгi туралы талай рет атап көрсетiлдi.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995ж., өзгертулер мен толықтырулар 07.10.1998ж.21 мамыр 2007 ж
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi\ Жалпы бөлiм\. 01.09.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 07.01.2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi \ Ерекше бөлiм\. 1.07.99ж. өзгертулер мен толықтырулар 10.07.2005ж.
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Азаматтар мен ұйымдардың ар-намысы, қадiр-қасиетi және iскерлiк беделiн қорғау жөнiндегi заңнаманы сот практикасында қолдану туралы» Қаулысы. 18 желтоқсан 1992ж.
5. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасының заңы 23.07.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 5.05.2001ж. енгiзiлген.
6. Терiс пиғылды бәсеке туралы Қазақстан Республикасының Заңы 21.12.1995ж.
7. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы» 21.06.2001жылғы Қаулысы.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық iс жүргiзу кодексi. 13.07.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 21.02.2005ж. енгiзiлген.
Арнайы әдебиеттер.
1. Белявский А.В. Судебная защита чести и достойнства граждан. Москва 1966г.
2. Вестник Верховного суда РК 1996.— № 1.- с. 34.
3. Гражданское право. Под ред. А.П. Сергеева, А. Толстого. Т – 1. 2000г
4. Гражданское право РК Г.И. Тулеугалиев Алматы 1999г.
5. Донцов С.Е. Имущественная ответственность за вред причененный личности. Москва 1986г.
6. Егоров Н.Д. Судебная защита чести и достоинства. М. 1966г.
7. Известия (Советов народных депутатов СССР).— 26 июня 1991 год.
8. Қылмыстық құқық. Ағыбаев А. Ерекше бөлiм. Алматы 1999ж.
9. К.Б. Ярощенко. Жизнь и здоровье под охраной закона. Юридическая литература. Москва,1990.
10. Красавчикова Л.О. Гражданско-правовая защита чести и достойнства. Екатеринбург, 1993г.
11. Красавчикова Л.О. Личная жизнь граждан под охраной закона. М. 1983г.
10.Комментарий к гражданскому кодексу Казахскому ССР / Под ред
Ю. Г. Басина, Р. С. Газутдинова.— Алматы, 1990.- с. 423.
11. Малеин Н.С. Гражданский закон и право личности а СССР. М. 1981г.
12. Малеина М.Н. Защита личных неимущественных прав советских граждан.
13. Практика верховного суда Российской Федерации по гражданским делам за 1992-1994 гг.~ М.: Де-Юре, 1996.- С. 107.
14. Толковый словарь Конституции Республики Казахстан. Алматы: «Жеті жарғы», 1996. 86-87-беттер; Ожегов С.И. Словарь русского языка. М., 1984.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi\ Жалпы бөлiм\. 01.09.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 07.01.2005ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi \ Ерекше бөлiм\. 1.07.99ж. өзгертулер мен толықтырулар 10.07.2005ж.
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Азаматтар мен ұйымдардың ар-намысы, қадiр-қасиетi және iскерлiк беделiн қорғау жөнiндегi заңнаманы сот практикасында қолдану туралы» Қаулысы. 18 желтоқсан 1992ж.
5. Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасының заңы 23.07.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 5.05.2001ж. енгiзiлген.
6. Терiс пиғылды бәсеке туралы Қазақстан Республикасының Заңы 21.12.1995ж.
7. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының «Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы» 21.06.2001жылғы Қаулысы.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық iс жүргiзу кодексi. 13.07.1999ж. өзгертулер мен толықтырулар 21.02.2005ж. енгiзiлген.
Арнайы әдебиеттер.
1. Белявский А.В. Судебная защита чести и достойнства граждан. Москва 1966г.
2. Вестник Верховного суда РК 1996.— № 1.- с. 34.
3. Гражданское право. Под ред. А.П. Сергеева, А. Толстого. Т – 1. 2000г
4. Гражданское право РК Г.И. Тулеугалиев Алматы 1999г.
5. Донцов С.Е. Имущественная ответственность за вред причененный личности. Москва 1986г.
6. Егоров Н.Д. Судебная защита чести и достоинства. М. 1966г.
7. Известия (Советов народных депутатов СССР).— 26 июня 1991 год.
8. Қылмыстық құқық. Ағыбаев А. Ерекше бөлiм. Алматы 1999ж.
9. К.Б. Ярощенко. Жизнь и здоровье под охраной закона. Юридическая литература. Москва,1990.
10. Красавчикова Л.О. Гражданско-правовая защита чести и достойнства. Екатеринбург, 1993г.
11. Красавчикова Л.О. Личная жизнь граждан под охраной закона. М. 1983г.
10.Комментарий к гражданскому кодексу Казахскому ССР / Под ред
Ю. Г. Басина, Р. С. Газутдинова.— Алматы, 1990.- с. 423.
11. Малеин Н.С. Гражданский закон и право личности а СССР. М. 1981г.
12. Малеина М.Н. Защита личных неимущественных прав советских граждан.
13. Практика верховного суда Российской Федерации по гражданским делам за 1992-1994 гг.~ М.: Де-Юре, 1996.- С. 107.
14. Толковый словарь Конституции Республики Казахстан. Алматы: «Жеті жарғы», 1996. 86-87-беттер; Ожегов С.И. Словарь русского языка. М., 1984.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кiрiспе.
3
I. Моральдық шығынды өндіру ар-намысты, қадір-
қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел - мүлiктiк
емес өзiндiк құқықтар ретінде.
6
2. Моральдық шығынды өндіру– азаматтардың
құқығын қорғау.
21
1.3. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
27
II. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық құқықтық қорғау.
2.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді азаматтық
құқықтың объектісі ретінде қарау.
30
2.2. Моральдық зиян келтіру салдары және оны қалпына
келтіру тәртібі.
36
2.3. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы
қолдануы туралы
39
III. Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
3.1. Адам өмірі мен денсаулығына зиян келтірудің салдары 48
3.2. Моральдық зиян және оның зардаптары үшін жауапкершілік 56
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер
61
Кіріспе
Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғушылық үшiн әлеуметтiк жауаптылық идеясы
азамат қоғамы дамуының алғашқы кезеңiнде-ақ – қоғамда адамгершiлiк туралы
ұғым қалыптасқаннан зерттеле басталды. Алайда, қоғамның мемлекеттен осы
заманғы реформалаушы азаматтыққа дейiнгi даму үрдiсiнде моральдық талап
адамдардың өзара қараым-қатынасын нормативтiк реттеу жүйесiне енгенi аян.
Олар: кiсi өлтiрмеу, ұрлық жасамау, қиын жағдай туа қалса, көмектесу,
ақиқатын айту, уәденi орындау және т.б.
Қоғамдық сана өз қалыптасуының бастапқы кезiнде адам өлтiру, зақым
келтiру, жәбiрленушi немесе оның туыстары пайдасына ақшалай өтемақы
iздестiрiлуiне, туғандары тарапынан аздап кек алу дәстүрiн пайдалануға
құқық беретiн.
Моральдық зиян жәбiрленушiге жан азабын немесе тән азабын салып,
азаматтың қадiр-қасиетiне нұқсан келтiрген мүлiктiк емес игiлiктерi мен
құқықтарының бұзылуы ретiнде айқындалады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында жәбiрленушiнiң басынан
кешiрген қорлану, түңiлу, тән қиналуы, төзiмiнiң таусылуы, қысым жасалу,
ашуландыру, ұялту, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу сияқты зиян
шегушiлiгi нақтыланған.
Қазiргi уақытта моральдық зиян деп мүлiктiк те, мүлiктiк емес сипатта
жасалып, заңмен қорғалатын кез келген игiлiк пен өзiндiк құқыққа қол
сұғушылық түсiндiрiледi. Қолданыстағы жария анықтамаға сәйкес моральдық
зиян – бұл жеке және заңды тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен
құқықтарының бұзылуы, соның iшiнде жәбiрленушi бастан кешiрген залалдар
(Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң 951-бабының 1-тармағы).
Құқық бұзушылық жасалумен байланысты моральдық зиянды барлық жағдайда
игiлiк пен құқықтығ кемiтiлуiмен теңдестiре беруге әсте болмайды. Заң
шығарушы мұны iшiнара көре бiлiп, моральдық зиян өтелуге тиiс, мүлiктiк
зиянға қарамастан өтеледi деп атап көрсеткен. Соның нәтижесiнде ол
моральдық зиян демiктiлiк мiндеттеменiң бiрден-бiр негiзi болып табылатын
жағдайларды қамтиды.
Қылмыстық iстерде моральдық зиянды өтеу тәжiрибесi өзге судьялар
басшылыққа алатын өлшемдер туралы соттарға мүмкiндiк бермейдi.
Кесiлген төленетiн өтемақы бiр мың теңгеден үш миллион теңгеге дейiн
қарастырылған. Зиянның орнын толтыру жөнiндегi қадағалау және кассациялық
iс жүргiзудiң негiзгi бөлiгi қызмет (еңбек) мiндеттемесiн атқарып жатқан
қызметкелерге, сондай-ақ қауiп-қатерi көп көздердiң әрекетiне қатысты.
Азаматтық құқық теориясында моральдық зиянның азаматтық құқық бұзушылық
салдарынан туындау мүмкiндiгi туралы талай рет атап көрсетiлдi.
Моральдық зиянға төленетiн өтемақы мүмкiншiлiгi жөнiнде алғаш рет КСРО-
ның Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңында
қарастырылды. Бұл республикалық заңнамаларда да көрiнiс тапты. Ол кездегi
моральдық зиян үшiн жауапкершiлiк ерекшелiгi шектеу жүргiзе отырып қолдану
едi.
КСР Одағының және республикалардың азаматтық заңнамасының моральдық
зиян үшiн жауапкершiлiк негiзi кәсiпкер, кредиторлар болса, коммерциялық
емес сипат пен мiндеттемелердiң бұзылу жағдайы ескерiлмейтiн. Сонымен бiрге
моральдық зиян өтемақы құқығы көзделген заңнама кесiмi күшiне енуден бұрын
жасалса, төленбейдi. Бiрақ, жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрушiлiк заң
күшiне енгеннен кейiн де жалғасса, өтемақы сөзсiз төленедi.
Моральдық зиян деп азаматтың құқық бұзушылық, оған тиесiлi мүлiктiк
емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтардың кемiтiлуiнен немесе олардан айырудан
туындаған жан немесе тән азабын түсiну қажет. Тек осы жағдайда әрбiр адам
күй кешкен мүлiктiк емес зиянды саралау арқылы бағалау қамтамасыз етiлуi
тиiс. Моральдық зиянның өтемi мөлшерiне қарай балама түрде өтелетiн
мүлiктiк зияннан бiрқатар факторлармен ерекшеленедi. Алайда, моральдық
зиянның ауыр және жеңiлдiгi ол үшiн жауапкершiлiктi айқындағанда шешушi рөл
атқарады.
Егер қорқыту, адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру,
психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру, адамдарды пайдалану үшiн
азғырып-көндiру, жала жабу, қорлау сияқты моральдық зияндар бiрiншi рет
жасалуы мүмкiн. Адамдарға қарсы жасалған осы қылмыстардың кейбiрi бiздiң
заңнамасы үшiн жаңалық болып табылады. Әрине, қорқыту, жала жабу, қорлау
сияқтылар бұрынғы қылмыстық заңнамада да айтылғаны белгiлi.
Жалған жала жабу жәбiрленушiге мүлiктiк емес зиян келтiретiнiн айтуға
тиiспiз. Тәжiрибеде жәбiрленушiнiң iскерлiк беделiне қаяу түсiредi.
Бұрынғы өзара уағдаласушы қарсы агенттер онымен нақтылы мәлiметтер
жасасудан бас тартып, кiрiс келтiруiне қөлеңке түсiретiнi, сөйтiп, айналым
қаржысы азаятыны аян. Бұл жағдайлар моральдық қана емес, мүлiктiк зиянды да
келтiредi.
Қорыта келе айтарымыз Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумның
Соттардың моральдық залалдың орнын толтыру жөнiндегi заңды қолдануы
туралы 1995 жылғы 22 желтоқсандағы № 10 қаулысы күшiн жойып, сол кездегі
төраға Қ. Мәми қол қойған. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы
заңнаманы қолдануы туралы 2001 жылғы 21 маусымда қабылданған № 3
нормативтiк қаулысы қолданылуда.
Осы құжатқа сәйкес соттар назары мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк
құқықтарды қорғаудың және азаматтарға келтiрiлген моральдық зиянды толық
өтеудiң конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың,
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың тиiмдi тәсiлi болып
табылатынына аударылған. Мұны ел егемендiгiнiң азаматтарымыздың құқықтары
мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi игi қадам деп түсiнемiз.
І. Моральдық шығынды өндіру – ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді сот арқылы қорғау.
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел - мүлiктiк емес
өзiндiк құқықтар ретінде.
Қазіргі таңда мүліктік емес өзіндік қатынастарға ерекше назар
аударылды. Қазақстандық цивилистері де артта қалып отырған жоқ. Өйткені
халықаралық құқықта адам құқықтары бірінші орында тұрады. Мұны растайтын
мына дәлелдемелерді келтірейік. БҰҰ Жарғысында Адамның құқықтары мен қадір-
қасиетін қорғау мәселелері баянды етіледі. Өзінің алғашқы бастамаларының
бірі ретінде “Адам құқықтары туралы халықаралық билль” жасауды БҰҰ-ның адам
құқықтары жөніндегі Комиссиясы қолға алды. Осыдан кейін,1918 жылғы 10
желтоқсанда қабылданған “Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясы”
қабылданды да адам құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы айтарлықтай
ұлғайды.
Жоғарыда аталған халықаралық нормативті-құқықтық актілері ҚР-да
ратификацияланды. ҚР-да Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылды және оларға кепілдік беріледі.1 Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолюттік деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған орай анықталады.2 Конституцияның
нормаларын көрсете отырып, мына шешімге келдік: адам құқықтары мен
бостандықтары Конституциялық деңгейде реттеледі және қорғалады.
Жалпы нормативтік құқықтық актілер мүліктік емес өзіндік қатынастарды
реттеген кезде, оның нормалары шартты түрде екіге бөлінеді: жалпы және
арнайы нормалар. Жалпы нормалар мүліктік емес өзіндік қатынастарды жалпы
түрде сипаттайды. Ал арнайы нормалар мүліктік емес өзіндік қатынатсардың
жеке түрлерін реттйді және қорғайды. Мүліктік емес өзіндік қатынатсар жеке
тұлғаға тәсілі негізінен азаматтық құқық нормаларымен жүзеге асырылады.
Сонымен егер мүліктік емес өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек,
әкімшілік және басқа құқық салаларының нормаларымен реттелінетін болса,
онда олар азаматтық құқықтың нысанасына кірмейді. Қалған жағдайлардың
барлығында азаматтық құқықтың нысанасына кірмейді. Қалған жағдайлардың
барлығында азаматтық құқық нормаларымен реттелінеді.
Мүліктік емес игіліктер мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды пайдалану
арқылы жүзеге асырылады. Аталған игіліктер мен мүліктік емес өзіндік
құқықтар азаматтық құқықтың объектілері болып табылады. Олардың мынадай үш
ерекшеліктері бар: 1) мүліктік мазмұны болмайды; 2) жеке тұлғадан
ажыратылмайды, яғни олар бөлінбейді, сатылмайды, берілмейді және т.с.с.; 3)
жеке тұлғаны дараландыріу қасиетіне ие болады.
Ескертетін бір жайт-мүліктік емес игіліктер және оларға байланысты
мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттемейді, ол тек қана қорғау қасиетін
жүзеге асырады. Ал екінші топ ғалымдардың пікіріне келсек, мүліктік емес
өзіндік құқықтардың реттелінуін және қорғалуын пара-пар қоюға болмайды.
Өйткені аталған құқықтарды реттеудің өзі оларды қорғау болып табылады.
Соңғы кезде ғалымдардың копшілігі осы пікірді қолдайды.
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттеген кезде азаматтық құқықтың
мүмкіндіктері шексіз емес. Соның салдарынан Азаматтық кодексте мүліктік
емес өзіндік құқықтарды құқықтық реттеудің біртұтас жүйесі жоқ. Азаматтық
кодекс азаматтық заңдардың ірге қалаушы актісі бола отырып, мүліктік емес
өзіндік құқықтардың бүкіл алуан түрлілігін көрсете алмайды.
Мүліктік емес өзіндік қатынастар мүліктік емес сипаттағы игіліктермен
байланыста болып құрылады. Мүліктік емес игіліктер жеке тұлғаларға тиесілі
болады. Олар тумысынан беріледі(өмір,денсаулық,және т.с.с.) немесе заңға
сәйкес пайда болады, яғни заң күшімен белгіленеді(есім алу құқығы, тұрғын
үйге қол суғылмау құқығы).
Мүліктік емес игіліктер құқық субъектілерінің ққоғамдық маңызы бар
қасиеті боып келеді. Аталмыш игіліктер құқықтық қатынастарында жоғары
бағаланады.
И.А. Покровский адамның мүліктік емес игіліктеріне өмірін, денеге қол
суғылмаушылығын, бостандығын жзатқызады. Аталған игіліктер адам үшін өте
маңызды әрі қажетті болғандықтан оларды қорғау әрекеттері ежелден-ақ пайда
болды. Осы әрекеттерді біз көптеген жаратылыстық – құқықтық доктриналар
құлады да позитивизмнің дамуына әкеп соқтырды, яғни ерекше субьективтік
құқықтары және жеке тұлғаның құқықтары еңсерілді. Позитивистік теория
бойынша, заң азаматтардың өмірлерін, денеге қол суғылмаушылығын,
бостандығын және ар-намысын қорғайды, ал жаңа ғана аталған өмірге,
босьандыққа ешқандай субьективтік азаматтықт құқықтары болмайды.
Субъективтік азаматтық құқықтарының құрылымы жасанды болады. Жеке тұлғаның
субъективті азаматтық құқығы заң бұзылған жағдайда пайда болады. Ал оның
мазмұны келтірілген зардаптакрды өтеумен айқындалады.
И.А. Покровскийдің айтуынша мүліктік емес игіліктер мен оларға
байланысты мүліктік емес құқықтар концепциясының дамуы мүліктік айналымның
өсуіне байланысты болады. Өйткені мүліктік айналымның өсуіне байланысты
болады. Өйткені мүліктік қызығушылық арасынан мүліктік емес сипаттағы
қызығушылық көріне бастады. Алғашында олар есім алу құқығына негізделеді.
Егер белгілі бір тұлға саудамен айналасатын болса, онда аталмыш игіліктер
оның іскерлік бедел саудада маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар осы
концепцияның дамуына адамның жеке өмірін қорғау әрекеттері өз әсерін тигізе
бастайды. Мысалы, жеке бастың құпиясын сақтау, адамның суреттік бейнесін
оның келісімінсіз пайдалану мәселелері және тб. Қазіргі кезде аталып өткен
мәселе Конституциялық деңгейде шешіледі. ҚР Конституциясының нормаларына
сәйкес, әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарынң, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және
басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар.[1]
Жоғары келтірілген адам құқықтары танылғанна кейін олар субъективтік
құқықтар деген мәртебеге ие болды. Себебі аталмыш құқықтар адам болмысымен
тығыз байланыста болады. Сондықтан да жеке тұлғаның өзіндік құқықтары деп
аталып кетті – “Personlich-keitsrechte”
Кеңестер заманында бірқатар ғалымдардың ойынша, мүліктік емес өзіндік
құқықтар тұлғалардың субъективтік құқықтары ретінде қарастырылып, олардың
азаматтық құқық қабілеттілігін құрап отырды. Екінші жағынан мүліктік емес
өзіндік құқықтары тұлғаның құқық қабілеттілігінің элементі ретінде
қарастырылды.[2]
Сол кездегі заң әдебиеттеріне жүгінсек мынадай ой-пікірлерді
кездестіруге болады. Мүліктік емес өзіндік құқықтардың пайда болуы нақты
бір заңды фактілерге байланысты емес. Тұлғада құқық қабілеттілігі пайда
болғаннан кейін оның мүліктік емес өзіндік құқықтары сол кезден басталады
және заңды фактілерге тәуелді болмайды.[3]
М.М.Агарков субъективтік құқықты керісінше сипаттады. Субъективтік
құқық дегеніміз мемлекеттік аппараттың мәжбүрлеу шарасын жүзеге асырудың
жеке тұлға мүмкіндігі, яғни субъективтік құқықтың пайда болуы нақты бір
заңды фактіге байланысты болады. Мысалы, мүліктік емес игіліктерге қол
сұғушылығы. Бірақ та жоғары келтірілген пікірлер бір біріне қайшы
тұрғанымен, мынадай көз-қарас өзгеріске ұшыраған жоқ. Субъективтік құқық
ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйеніп әрекет жасау
мүмкіндігі, құқықтық қатынастардағы субъектілердің екі жақты мүдде-
мақсаттарының орындалуы деп танылады. Оның ішінде әрекеттер жасау
мүмкіндігі мүліктік емес игілік ретінде қарастырылмайды. Субъективтік құқық
тұлғаға мүліктік және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігін
береді, яғни тұлға әлеуметтік игіліктерді ешбір кедергісіз пайдаланып
жүреді.
Сөйтіп азаматтық құқық ғылымы мүліктік емес игіліктерді және мүліктік
емес өзіндік құқықтарды ажыратып көрсетеді.
Қазіргі кездегі құқықтық доктринаға сүйенетін болсақ, ешбір құқық
саласы тұлғаға ар-намысын, қадір-қасиетін, денсаулығын, есімін және т.б.
мүліктік емес игіліктерді бере алмайды. Арнайы құқықтық нормалар
болғандықтан субъектілерде олардың өмірлері, ар-намыстары және қадір-
қасиеттері, жеке бас бостандығы және қол суғылмаушылығы танылады. Осындай
арнайы құқықтық нормалар болғандықтан мүліктік емес игіліктерді қорғау
мүмкіндігі пайда болады, яғни тұлғаның белгілі бір мүліктік емес игілікке
мүліктік емес өзіндік құқығы бар екені делінеді. Қазіргі кездегі
әдебиеттеріне сәйкес мүліктік емес игіліктердің экономикалық сипаты
болмайды. Сонымен бірге олардың мүліктік емес өзгермелі көріністерге ие
болады. Олар бізге белгілі тұлғадан ажыратылмайды. Мүліктік емес өзіндік
құқықтары мүліктік емес игіліктерге бағытталған қатынастардан пайда болады.
Бірақ ҚР Азаматтық Кодексінде мүліктік емес игіліктер мен мүліктік емес
өзіндік құқықтары ажыратылып көрсетіледі. Жеке мүліктік емес игіліктерге
және құқықтарға: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі
атақ, іскерлік бедел, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке
өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы,
автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа да
материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.[4]
Жоғары келтірілген нормаға сәйкес заң шығарушы орган мүліктік емес
игіліктерді және мүліктік емес өзіндік құқықтарды ажыратып көрсеткен жоқ.
Олар бір деңгейде қарастырылады. Сонда цивилисттердің қаншама пікірлері
болғанымен заң шығарушы орган аталған игіліктер мен құқықтарды бөліп
қарастырған жоқ.
Жоғары аталған пікірлерге сүйеніп мынадай шешімге келуге болады.
Мүліктік емес игілік-азаматтық құқықтық ерекше объектісі, оның экономикалық
және мүліктік сипаты болмайды. Олар нақты жеке немесе заңды тұлғаға тиесілі
болады және өзгермелі қасиетке ие болыпкеледі. Мүліктік емес өзіндік құқық-
тұлғаның субъективтік жеке (өзіндік) құқығы, ал осы құқықтың объектісі
мүліктік емес игіліктер болып табылады.
Қазіргі таңда адам құқықтарын қорғау мәселесі алдыңғы орынға шықты.
Оның негізін адамдардың қызығушылығы және құндылығы құрайды. Осы мәселе
прогресивті түрде дамып жатыр. Шынайы прогресс адам құққықтары мен
бостандықтарынсыз ілгері қарай жүре алмайды. Адам құқықтары ішінде ар-
намысқа, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы өте маңызды болып
келеді.
Егер де қоғам аталған үш категорияны қорғамаса, онда оның болашағы жоқ,
оны тәртіпсіздік, құқық бұзушылық нашар деңгейге түсіріп жібереді. Ал
біздің елімізде олай емес. ҚР Азаматтық кодексінде арнайы нормалардың болуы
бұл жағдайды растайды.
Кез келген мемлекет адам құқықтарын қорғайтын шешімдерді шығарады.
Себебі адам өмірі, бостандығы, құықтары оның басты байлығы ретінде
саналады. Оларды қорғау мемлекеттің басты белгі-нышаны болып саналады.
Сонымен бірге қоғамда болып жатқан құқықтық қатынастардың барлығы адам
құқықтарына бағытталады. Ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне құқығы меемлекет пен қоғамның басты әлеуметтік-құқықтық құндылығы
және қажеттілігі болып табылады. ҚР оларды қорғауды міндеттенеді. Сондықтан
да біз өзіміздің елімізді құқықтық мемлекет деп айта аламыз. Себебі бұның
қағидалары республикамыздың Конституциясында тікелей айтылады. Қазіргі
таңда адам құқықтарының қорғалуы атқарушы, заң шығарушы және сот билік
тармақтарының жұмыс істеу қабілеттілігін және деңгейін көрсетіп тұрады.
Біріншіден, ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығын
алып көрсету үшін субъектінің құқық әрекеттігін және тиісті мінез құлығын
біліп алуымыз керек. Осы құқықтың ерекшелігіне келсек, оның мазмұны және
мәні адамның өмір сүру жағдайымен тығыз байланысты болады. Сондықтан да
көптеген ғалымдар ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне
құқығын субъективтік құқықтарға жатқызбайды. Себебі аталған үш
категорияларға құқық азаматтық құқық қабілеттігіне немесе әрекет
қабілеттігіне жатады.
Бұл пікірді Л.К. Рафиева сынап теріске шығарды. Оның айтуынша,ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы әрекет немесе
әрекетсіздікпен емес, оның бұзылуынан сақтап қалумен, тығыз байланыста
болады.
Болашақта әр субьективті құқықтар мен міндеттерді иеленеді, оның саяси,
мүліктік және субъектитік құқықтары тұлғаның құқықтық мәртебесін көрсетіп
тұрады. Осы құқықтардың құрамына ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне субъективтік құқығы кіреді.. Аталған құқықтар құқық
қабілеттіліктен пайда болмайды. Себебі олар азаматтық немесе ұйымның құқық
ьсубъектілігі болып табылады.
Азаматтық құқық ар намысына , қадір қасиетіне және іскерлік ибеделіне
құқығы бұзылғанға дейін мүліктік емес өзіндік қатынастарды қорғайды. Осы
құқық бұзылған жағдайда азаматтық құқық пайда болған мүліктік емес өзіндік
қатынастарды реттеп отырады.
Кейбір құқықтанушылардың айтуынша, ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне құқығының мазмұны әрекет жасау мүмкіндігімен ұштаспайды.
Сондықтан да, бұл мүмкіндік әрекет етпейді. Соған байланысты О.С. Иоффе
мынадай шешімге келді “ар-намысына, қадір қасиетіне, және іскерлік беделіне
құқығы тұлғаның талап ету құқығы болып табылады және тұлғаның қоғамдық
моральдық –саяси бағалануы оның әрекетіне немесе әрекетсіздігіне тікелей
тәуелді болады”[5]
Бұл пікірге сүйенетін болсақ мынадай шешімге келіге болады: адамның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы тумысынан
емесадамның әрекет жасау мүмкндігі пайда болған кезде жаратылады. Бірақ
мына тұжырыммен келісуге болмайды, себебі адамның құқықтары тумысынан пайда
болады және олар абсолютті болып табылады. Сонымен бірге бұл тұжырым ҚР
Конституция нормаларына қайшы келеді.
Ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығын ерекше
субъективтік құқық ретінде қарастыру қажет. Өйткені оның мәні адам ар-
намысының, қадір-қасиетінің және іскерлік беделінің қол суғылмауында және
оларды бұзылмауын талап етуінде болады. Сондықтан мына жағдайларды атап
өтіп, келесідей қорытындыға келу ықтимал: ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне құқығының болуы оның бұзылуымен немесе бұзылмауымен
байланысты емес. Ол бұзылған жағдайда тек қана оны қорғау қажеттігі пайда
болады.
ҚРАК-нің 143 бабының нормаларына сәйкес азамат немесе заңды тұлға ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығына ие болады. Бірақ
біздің айтуымызша аталған бапта үш категорияның заңдық анықтамасының
болмауы кемшілік деп те қарауға болады. Себебі заңдық анықтама болған кезде
азаматтардың және заңды тұлғалардың мүліктік емес игіліктер мен құқықтарын
ажыратып көрсете аламыз.
Жалпы алғанда азаматтық құқықта осы үш категорияның да анықтамасы бар
және сол бойынша айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.
Ар-намыс дегеніміз-бұл адамға берілген қоғамдық бағасы, оның рухани
және әлекметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз-адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін бағасы.
Іскерлік бедел дегеніміз-адамның іскерлік (өндірістік,кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң бағасы.
1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде
алғаш рет азаматтық құқықтардың объектілері жеке қарастырыды. Бұл жерде
азаматтық құқықтар мен азаматтық құқығының арасындағы
айырмашылықты атап өткен жөн. Азаматтық құқықтар қоғамдық қатынасқа
қатысушы субъектілерге қатысты айтылатын құқықтарды қамтыса, азаматтық
құқығы, бұл – ғылым және оқу пәні.
Азаматтық құқықтардың объектісі ретінде қызметтің басқа қызмет
түрлерінен ерекшелігі субъектілердің теңдік принципіне негізделуінде.
Мемлекеттік және әскери қызметтерде міндетті субъект болып мемлекет
танылады және оған қатысушылардың арақатынасы билік пен бағыныштылыққа
негізделеді. Жалпы кез-келген құқықтық қатынасқа қатысушылардың
әрекеттерінің пайда болуы және жүзеге асуы объектіге бағытталады. Ал
азаматтық құқық қатынастар субъектілерінің әрекетінің пәні деп құқықтық
қатынас объектісі танылады. Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін
қоғамдық қатынастар азаматтық құқық объектісі деп аталады. [6]
Азаматтық құқық қатынастардың объектілері. Әдетте құқық қатынастарының
объектілері деп аталған құқық қатынасы бағытталған және белгілі бір ықпал
жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың өзара іс-қимылы
нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азаматтық құқық қатынасы
адамның мінез-құлқына ғана ықпал ете алады. Сондықтан азаматтық құқық
қатынастарының объектісі оның субъектілерінің алуан түрлі
материалдық игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез -
құлқы болып табылады.
Құқық объектілері мүліктік емес өзіндік игіліктердің мүліктік емес
өзіндік құқықтармен тығыз байланысқаны соншама, Азаматтық кодексте кейде
тек мүліктік емес өзіндік құқықтар туралы мәселе қозғап, онда осы ұғымдар
арқылы мүліктік емес өзіндік игіліктерді меңзеп отырады.
Профессор О.С. Иоффе заң әдебиетінде құқықтық объектінің мәні туралы
және сыртқы дүниенің құқық объектілері ретінде болуы мүмкін
құбылыстарының саны туралы мәселені шешудің әр алуан үш түрі болатынын атап
өтеді. Заңгерлердің көпшілігі қосылатын үстем көзқарасқа сәйкес
объектілердің қатарына іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер,
заттар және басқа да бағалы заттар жатады. Объектінің іс-әрекеттерінің
маңызын теріске шығаратын және бұл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті
болғанда ең алдымен заттар деп танитын объектінің заттық-құқықтық теориасы
бірсыпыра аз болғанымен, едәуір кең таралды.[7]
Ақырында, кейбір авторлар ғана қорғайтын іс-әрекет теориясы заттарды
құқықтық объектілер қатарынан шығарып тастайды және объектінің маңызы құқық
берген тұлға үміттене алатын міндетті әрекеттерде ғана болады деп
таниды.[8]
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен
бастап алатын және азаматқа заң арқылы берілетін деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байлан бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, егер мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек, әкімшілік және басқа құқық салаларының
нормалармен реттелген болса, онда олар азаматтың құқықтық нысанасына
кірмейді. Қалған жағдайлардың барлығында оларды азаматтық құқық нормалары
реттейді .
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай түрлерге
бөлуге болады :
1. азаматың өмір сүруіне қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы
және т.б);
2. азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес
өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы
және т.б.);
Азаматтық кодекстің 143–бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни
азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе
іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған .
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның рухани және әлеуметтік болмысына берілетін
қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз тұлғанын өзін-өзі бағалауы, өзінің
жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы
орны мен борышының маңызын іштей түсінуі, өзін өзі бағалау тұлғаның
маральдық және басқа сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызды
түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік қабілеті жөнінде қалыптасқан
қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар
атап айтқанда :
1. ар –намыс пен қадір –қасиетке кір келтіретін ;
2. жауапкер арқылы таратылған ;
3. шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін
құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйінсек, баспасөзде,
радио мен теледидар хабарларында, кинода және басқа да бұқаралық ақпарат
құралдарына кір келтіретін мағлұматтардың жариялатындығын көреміз.
Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйленген сөздерде,
лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бір немесе
бірнеше тұлғанын атына бағытталған ауызекі әңгімелерде ондай кір
келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұматтар деп азаматтың қолдалынып жүрген заң мен
моральдық принциптерді бұзуы туралы олардың абыройы мен ар-намысына
негізсіз нұқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайды
байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе,
онда ол бейтарап сипатқа ие болады, яғни, оны Азаматтық кодекстің 143-
бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет мінездемесінде және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөлеулерде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауызекі хабарлар жатады.
Ауызекі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы
мүмкін .[9]
Азаматтық кодекстің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске
шығарылуының арнайы тәртібі бекітілген . Бұл орайда бұқаралық
ақпарат құралдарында азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік
мағлұмат жарияланса, онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы
мен заңды мүддесін қорғау үшін сол аталған бұқаралық ақпарат құралында
дәлелді жауабын тегін жариялатуға құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Азаматтық кодекстің 144-бабына сәйкес Азамат жеке бас
құпиясын, оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделіктер,
естеліктер, жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын
дәрігерлік, адвокаттық құпияны, банктік салымдар құпиясын сақтауға құқығы
бар.
Жеке бас құпиясы заң құжаттарында белгіленген реттерде ғана ашылуы
мүмкін.[10]
Күнделіктерді, жазбаларды, естеліктерді және басқа құжаттарды
жариялауға - олардың авторының келісімімен, ал хаттарды олардың авторлары
мен алушысының келісімімен ғана жариялауға жол беріледі. Олардың қайсыбірі
қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған адамның артында
қалған жұбайының және балаларының келісімімен жариялануы мүмкін. Азаматтық
қатынастарда, сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар.
145-бапта былай деп айтылған: Қандай да бір адамның суреттік бейнесін
оның келісімінсіз, ал ол қайтыс болған жағдайда - мұрагерлерінің
келісімінсіз пайдалануға ешкімнің де құқығы жоқ. Басқа адам бейнелеген
бейнелеу туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм) - бейнеленген адамның
келісуімен, ал ол қайтыс болғаннан кейін -оның балалары мен артында қалған
жұбайының келісуімен ғана жариялауға, қайта
шығаруға және тартуға жол беріледі. Бұған мынадай екі жағдай кірмейді –
біріншісі –бейнелеу туындысын жариялауға,қайта шығаруға белгіленген заң
актлері жол беретін жағдайда: екіншісі - бейнеленген адам ол үшін ақы алып
кескінделген жағдайда. Бұл екі жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап
етілмейді.
Азаматтық кодекстің 146-бабына сәйкес. Заң құжаттарында көзделгеннен
басқа реттерде азаматтың тұрғын үйге қол сұққызбау құқығы болады, яғни
тұрғын үйіне өзінің еркінен тыс баса –көктеп кірудің кез келген әрекетін
тыюға құқығы бар .
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талар арызда
көрсетілген жауапкер осы мағлұматтарды таратқан адам не тұлға болып
табылады. Егер мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық
ақпарат құралдарына қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралының
редакциясы мен кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай
таратылған әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе, онда іс
бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер
болып табылады. Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар –намысына,
қадір-қасиетіне немесе іске беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар
–намысына, қадір –қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді
деп тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны
үшін бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен
мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген
әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Жоғарыда аталғандардың барлығықызметтің маңызды қасиеттерінің бірін
ашуға сеп болады. Ол – қызметтің сапасының тұрақсыздығы. Сапа
дегеніміз – қоршаған ортадағы өзінің қасиеттері, құрамдас бөліктері
арқылы дараланатын, ерекшеленетін немесе біртектес топқа ортақ белгілері,
қасиеттері арқылы жатқызылатын
материалистік түсінік. Сапа деңгейі атқарылатын операция белгілерінің
жиынтығымен анықталуы тиіс. Қызмет сапасы көп жағдайда мерзім, соңғы құны
және өз құнының арақатынасымен, пайдаланылған заттар мен құралдардың
санына, орындау дәрежесіне байланысты анықталады. Жекелеген қызмет
түрлерінің сапасын эксперттік, әлеуметтік әдістермен бағалауға болады.
Қызмет сапасының тұрақсыздығы оны бағалау критериін анықтауда қиындық
туғызады. Сол себепті, азаматтық заңдарда сапаны анықтаудың формальдық
критерилері бекітілген.
Айтылғандарды қорыта келе, қызметке келесідей анықтама беруге болады.
Қызмет деп орындаушы мен қабылдап алушының табыс табуға не жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, нәтижесі заттанбаған және
азаматтық айналымда дараланбайтын, сапалық жағынан тұрақсыздық қасиетке
ие арнайы әрекеттерді айтамыз.
"Ар-намыс", "қадір-қасиет" және "іскерлік бедел" санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.[11]
Ар-намыс дегеніміз – бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани
және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз – адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз – адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дүреленсеңде де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да Арым үшін жан пида, Мал жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моральдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау – жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқы жоқ.
Адамның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалатын құндылықты құрайды,
өйткені ол өзін және өзінің жеке тұлғалық жағдайын нақ құқықтық
мемлекеттегідей сезінетін кез-келген жеке адамға тән. Қадір-қасиет деп
саналы түрде сезінілген, айналып келгенде оның жеке ішкі және сыртқы
қасиеттеріе айналған қанына сінген жеке тұлға ретінде сипаттайтын,
адамның дамушы ізгі мінез-әрекеттеріні сырттай бейнеленген көрінісі
түсініледі. Жеке адам үшін оның қадір-қасиеті айқын және оны құрайтын:
материалдық және рухани, тәнилік және имандылық, әлеуметтік және мәдени
қасиеттер, қырлар, сапарлар топтары болады. Жеке адамның қанға сінген
қасиеті әр адамның қадір-қасиетті жеке сезінуімен көрінетін және
бағаланатын сыртқы, сондай-ақ ішкі мән-мағынасымен көрініс табады. Қадір-
қасиет жеке тұлғаның оң мінез-қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады,
сондықтан мемлекеттің:
1) бір адамның қадір-қасиетінің екінші бір адам үшін міндетті болып
табылатындығын; 2) қадір-қасиеттің баршаның және әр адамның міндеттілік
объектісі ретінде екендігін; 3) қанға сінген қадір-қасиеттің өзінің қадір-
қасиетіне деген құқығы мен басқалардың қадір-қасиетіне деген міндетін
ұштастыратынын білдіретіндей құқықтық жағынан міндеттеу институттары арқылы
ынталандырылады және қорғалады[12]. Қадір-қасиет әтикалық санат ретінде
қарастырылады. Жеке бастың қадір-қасиеті конституциялық құқықпен де,
сонымен бірге салалық заңдар институттары арқылы да қорғалады. Атап
айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі баптарында жала жабу,
қорлау сияқты жеке бастың ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін іс-
әрекеттерге қылмыстық жауаптылық көзделген. Жала жабу басқа адамның ар-
намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін
көрінеу жалған мәліметтер (ҚР ҚК-нің 129-бабы), ал – қорлау басқа адамның
ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсітуден тұрады (ҚР ҚК-нің 130-
бабы). Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке таратылатын шығармада,
не бұқаралық ақпарат құралдарында жала жабу, сондай-ақ адамды ауыр, аса
ауыр қылмыс жасады деп айыптаумен ұштасқан жала жабу үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ сол мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазалануы мүмкін. Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке
таратылатын шығармада, не бұқаралық ақпарат құралдарында қорлау жүз айлық
есептік көрсеткіштен төрт жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сотталған адамның бір айдан төрт айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не жүз сексен сағатқа
дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына, не сол мерзімге бас бостандығынан шектеуге жазаланады.
Заңдарда қылмыстық-құқықтық шаралармен бірге тек жеке адамдардың
арасындағы ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен ресми тұлғалар қарым-
қатынастарға есептелген жеке бастың қадір-қасиетін қорғаудың азаматтық-
құқықтық шаралары да көзделген. Осы шараларды қолданудың заңдық негізін ҚР
ҚК-нің 143-бабында орнықтырылған ережелер құрайды, ол ережелерге сәйкес
азамат, егер оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
мәліметтер шындыққа сәйкес келетіндігін растамаса, сот арқылы осы
мәліметтерді бекерге шығаруды талап етуге құқылы. егер азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген мәліметтер бұқаралық ақпарат
құралдарында бекерге шығарылуы тиіс. Егер аталған мәліметтер ұйымдардан
шыққан құжаттарда болса, мұндай құжат сол ұйымдарға осы құжаттардағы
мәліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіндігі туралы міндетті түрде
хабарланып, кері қайтаруға, алмастыруға жатады. Егер бұқаралық ақпарат
органы мәліметті бекерге шығаруды жариялаудан бас тартса не ол туралы бір
айдың ішінде жарияламаса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда азаматтың
бұқаралық ақпарат құралдарында мәліметтің бекерге шығарылғанын жариялау
туралы талабы сотта қаралады. Егер сот шешімі орындалмаса, сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісне аударылатын айып салуға құқылы. айыпты төлеу
тәртіп бұзушыны сот шешімімен көзделген іс-әрекетті орындау міндетінен
босатпайды. Ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратылған азамат, мұндай мәліметтерді бекерге шығарумен бірге оларды
таратудан келген моральдық залалдың да орны толтырылуын талап етуге құқылы.
егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген адамды
анықтау мүмкін болмаса, мұндай мәліметтер арналып таратылған адам
таратылған мәліметтердің шындыққа сай келмейтіндігін тану туралы сотқа
жүгінуге құқылы.
Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы іс азаматтық іс
жүргізу тәртібімен қаралады, талап арыз сотқа жауап берушінің тұратын жері
бойынша заңмен белгіленген жазбаша нысанда беріледі. сот отырысы
жариялылық, дәлелдемелерді тікелей зерделеу, ашық және үздіксіз жағдайында
өткізіледі.
Ар-намысты қалпына келтірудің ерекше тәртібі, кінәсіз адам қылмыстық
қуғындауға ұшырауына, яғни анықтау, алдын-ала тергеу, прокуратура және сот
органдарының іс-әрекеттері әсерінен зардап шеккен жағдайда белгіленген.
Қылмыстық іс үкіммен ақталған, сондай-ақ ақтайтын мән-жаймен сот оны
қысқартқан жағдайда, қылмыстық қудалау органы адамның бұзылған құқығын,
оның ішінде оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қалпына келтіру жөнінде заңда
көзделген барлық шараларды алуы тиіс. Қылмыстық процесті жүргізген, адамды
ақтау турал шешім шығарған орган одан келтірілген залал үшін міндетті түрде
ресми кешірім сұрауы тиіс. Егер адам қылмыстық қудалауға заңсыз ұшыраған
болса, қылмыстық іс қозғалғаны, ұсталғаны, күзетте қамалғаны, қызметінен
уақытша алынғаны, медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастырылғаны,
сотталғаны, оған қатысты қабылданған басқа да кейін заңсыз деп танылған іс-
әрекеттер туралы мәліметтер баспасөзде жарияланса, радио, телевидение
немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылса осы адамның, ал
ол қайтыс болған жағдайда оның туысқандарының немесе қылмыстық процесті
жүргізген органның талап етуі бойынша тиісті бұқаралық ақпарат құралдары
бір ай ішінде бұл туралы қажетті мәлімдеме жасауы тиіс. Ақтайтын негізде
ісі қысқартылған адамның талап етуі бойынша қылмыстық процесті жүргізген
орган екі апталық мерзімде өзінің заңсыз шешімін кері қайтарып алғаны
туралы оның жұмыс істейтін, оқитын, тұратын орнына жазбаша түрде хабарлауға
міндетті. Азаматтың құқығын қалпына келтіру тәртібі түсіндірілген
хабарламаны алған күннен кейінгі алты айдың ішінде қоюға болады. Егер ақтау
немесе залалдың орнын толтыру талабы қанағаттандырылмаса, не адам
қабылданған шешіммен келіспесе, ол азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен
сотқа жүгінуге құқылы.
1.2. Моральдық шығынды өндіру– азаматтардың
құқығын қорғау.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Азаматтық заңдармен реттелетiн мүлiктiк қатынастарға байланысты жоқ
мүлiктiк емес жеке қатынастарға азаматтың есiмi, жеке келбет құқығы, жеке
өмiрдiң құпиялығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадiр-қасиетiне, iскерлiк беделiне байланысты
туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадiр-
қасиетiне қол сұғылмаушылық атап көрсетiлген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы азаматтың жеке өмiрiне қол сұғуға
болмайтындығын атай келе, азаматтың өмiрiне араласуға, оның ар-намысы мен
қадiр-қасиетiне қол сұғуға тыйым салынады десе, осы баптың келесi
тармағында тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы атап көрсетiлген.[13]
Жоғарыда көрсетiлген мүлiктiк қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
емес жеке қатынастардың екiншi тобын құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл
қатынастардың субъектiлерiн де атап көрсетуге болады. Оларға тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азматтығы жоқ
адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс. 1964
жылғы Азаматтық Кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-шi желтоқсанда
қабылданған Азаматтық Кодекстiң ерекшелiгi сол, мемлекет азаматтық-құқықтық
қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушыларымен негiзде түсентiндiгi
атап көрсетiлген.
Қазiргi адамзат үшiн ең маңызды болып табылатын мәселе – күн сайын
күрделiленiп отырған процестер әлеуметтiк болмыс жағдайында адам тұлғасының
сақталуы проблемасы. ХХI ғасырға өту кезiнде әлеуметтiк жағдайдың шұғыл
өзгеруiне байланысты өсiп бара жатқан шиеленiс дереу маңызды шешiм
қабылдаудың қажеттiлiгi әлеуметтiк өмiрдiң әр түрлi салаларының өзгеруi
адамның санасында түрлi бағдарламалар мен мәдени дәстүрлердiң текетiресi
оның өмiрiн қиындата түсуде. Ендеше құқықтық реформа қадамдарының алғашқы
көрiнiстерiнiң бiрi құндылықтардың қымбаттап, нарықтық экономикаға ықпалы
ұшан-теңiз екен. Содан келiп бұл тұста адамның мiнез-құлқын реттеу де
қиындап барады. Осыған байланысты құндылық пен құндылықты бағдар табудың
ерекше маңызы бар. Мысалы, жоғарыда айтылған жайларға орай С.Л. Рубенштейн
өзiнiң бiр болжамында Адамның қажеттiлiгiнен туындаған құндылықтар оның
мазасын кетiрген жағдайда ол сөзсiз өзiнiң қоршаған ортаға деген көзқарасын
өзгертедi-дейдi. Мiне, осының өзiнен-ақ адам қатынастарын реттейтiн
құндылықтардың құқықтық реформа жасауға, сонымен бiрге құқықтық мемлекет
құрамыз деген ниетке тигiзер ықпалы бос сөз емес екенiн аңғартуға болады.
Барлығы да адам үшiн оның материалдық және мәдени қажеттiлiктерiн
қанғаттандыру үшiн ұраны – құқық жүйесiнiң алдында едәуiр салмақты
мiндеттер қояды. Бұлар өзiнiң жалпы түрiнде жеке тұлғаға тиiстi әр тектi
игiлiктердi қорғауға келiп тiреледi. Заңмен қорғалатын игiлiктердiң бiр
бөлiгi азаматтардың тұлға дамуының қажеттi материалдық негiзi ретiнде жеке
меншiк құқығындағы мүлiкпен байланысты. Осы шектердiң арғы жағында айрықша
белгiсi болып олардың ақша нысанында айқындалмауы табылатын бөгде игiлiктер
орналасқан.
Бұл жерде ерекшелiгi олардың адам тұлғасынан ажырамайтын игiлiктер
өзгеше айтқанда адамның индивидуалдық қасиеттерiнiң қабiлеттiлiктерiнiң
ұмтылыстарының құқыққа қарсы емес көрiнiстерiн, тұлғаны оның саяси
моральдық және өзге әлеуметтiк сапаларды анықтау мен бағалау арқылы
жекелену (индивидуализация) жүретiн қатынастар объектiлерiн бiлдiретiнi
қаралатын әлеуметтiк құндылықтардың үлкен тобы жөнiнде сөз қозғалып отыр.
Денсаулық жағдайы әр тұлғаға тән индивидуалдықтың әр қилы көрiнiстерi
заңмен бекiтiлген шеңберде өз қалауымен мiнез-құлық моделiн таңдау
бостандығы адамның ар-намысы мен қадiр-қасиетiне ақырғы соңында азаматтың
табиғи және әлеуметтiк мән-мағынасын анықтайтынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе.
3
I. Моральдық шығынды өндіру ар-намысты, қадір-
қасиетті және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел - мүлiктiк
емес өзiндiк құқықтар ретінде.
6
2. Моральдық шығынды өндіру– азаматтардың
құқығын қорғау.
21
1.3. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді сот арқылы қорғау.
27
II. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді
азаматтық құқықтық қорғау.
2.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік беделді азаматтық
құқықтың объектісі ретінде қарау.
30
2.2. Моральдық зиян келтіру салдары және оны қалпына
келтіру тәртібі.
36
2.3. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы
қолдануы туралы
39
III. Адам өмірі мен денсаулығына келтірілген зиян үшін
және моральдық зиян келтіргені үшін жауапкершілік.
3.1. Адам өмірі мен денсаулығына зиян келтірудің салдары 48
3.2. Моральдық зиян және оның зардаптары үшін жауапкершілік 56
Қорытынды 60
Қолданылған әдебиеттер
61
Кіріспе
Адамның қадiр-қасиетiне қол сұғушылық үшiн әлеуметтiк жауаптылық идеясы
азамат қоғамы дамуының алғашқы кезеңiнде-ақ – қоғамда адамгершiлiк туралы
ұғым қалыптасқаннан зерттеле басталды. Алайда, қоғамның мемлекеттен осы
заманғы реформалаушы азаматтыққа дейiнгi даму үрдiсiнде моральдық талап
адамдардың өзара қараым-қатынасын нормативтiк реттеу жүйесiне енгенi аян.
Олар: кiсi өлтiрмеу, ұрлық жасамау, қиын жағдай туа қалса, көмектесу,
ақиқатын айту, уәденi орындау және т.б.
Қоғамдық сана өз қалыптасуының бастапқы кезiнде адам өлтiру, зақым
келтiру, жәбiрленушi немесе оның туыстары пайдасына ақшалай өтемақы
iздестiрiлуiне, туғандары тарапынан аздап кек алу дәстүрiн пайдалануға
құқық беретiн.
Моральдық зиян жәбiрленушiге жан азабын немесе тән азабын салып,
азаматтың қадiр-қасиетiне нұқсан келтiрген мүлiктiк емес игiлiктерi мен
құқықтарының бұзылуы ретiнде айқындалады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында жәбiрленушiнiң басынан
кешiрген қорлану, түңiлу, тән қиналуы, төзiмiнiң таусылуы, қысым жасалу,
ашуландыру, ұялту, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу сияқты зиян
шегушiлiгi нақтыланған.
Қазiргi уақытта моральдық зиян деп мүлiктiк те, мүлiктiк емес сипатта
жасалып, заңмен қорғалатын кез келген игiлiк пен өзiндiк құқыққа қол
сұғушылық түсiндiрiледi. Қолданыстағы жария анықтамаға сәйкес моральдық
зиян – бұл жеке және заңды тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен
құқықтарының бұзылуы, соның iшiнде жәбiрленушi бастан кешiрген залалдар
(Қазақстан республикасы Азаматтық кодексiнiң 951-бабының 1-тармағы).
Құқық бұзушылық жасалумен байланысты моральдық зиянды барлық жағдайда
игiлiк пен құқықтығ кемiтiлуiмен теңдестiре беруге әсте болмайды. Заң
шығарушы мұны iшiнара көре бiлiп, моральдық зиян өтелуге тиiс, мүлiктiк
зиянға қарамастан өтеледi деп атап көрсеткен. Соның нәтижесiнде ол
моральдық зиян демiктiлiк мiндеттеменiң бiрден-бiр негiзi болып табылатын
жағдайларды қамтиды.
Қылмыстық iстерде моральдық зиянды өтеу тәжiрибесi өзге судьялар
басшылыққа алатын өлшемдер туралы соттарға мүмкiндiк бермейдi.
Кесiлген төленетiн өтемақы бiр мың теңгеден үш миллион теңгеге дейiн
қарастырылған. Зиянның орнын толтыру жөнiндегi қадағалау және кассациялық
iс жүргiзудiң негiзгi бөлiгi қызмет (еңбек) мiндеттемесiн атқарып жатқан
қызметкелерге, сондай-ақ қауiп-қатерi көп көздердiң әрекетiне қатысты.
Азаматтық құқық теориясында моральдық зиянның азаматтық құқық бұзушылық
салдарынан туындау мүмкiндiгi туралы талай рет атап көрсетiлдi.
Моральдық зиянға төленетiн өтемақы мүмкiншiлiгi жөнiнде алғаш рет КСРО-
ның Баспасөз және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңында
қарастырылды. Бұл республикалық заңнамаларда да көрiнiс тапты. Ол кездегi
моральдық зиян үшiн жауапкершiлiк ерекшелiгi шектеу жүргiзе отырып қолдану
едi.
КСР Одағының және республикалардың азаматтық заңнамасының моральдық
зиян үшiн жауапкершiлiк негiзi кәсiпкер, кредиторлар болса, коммерциялық
емес сипат пен мiндеттемелердiң бұзылу жағдайы ескерiлмейтiн. Сонымен бiрге
моральдық зиян өтемақы құқығы көзделген заңнама кесiмi күшiне енуден бұрын
жасалса, төленбейдi. Бiрақ, жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрушiлiк заң
күшiне енгеннен кейiн де жалғасса, өтемақы сөзсiз төленедi.
Моральдық зиян деп азаматтың құқық бұзушылық, оған тиесiлi мүлiктiк
емес игiлiктер мен өзiндiк құқықтардың кемiтiлуiнен немесе олардан айырудан
туындаған жан немесе тән азабын түсiну қажет. Тек осы жағдайда әрбiр адам
күй кешкен мүлiктiк емес зиянды саралау арқылы бағалау қамтамасыз етiлуi
тиiс. Моральдық зиянның өтемi мөлшерiне қарай балама түрде өтелетiн
мүлiктiк зияннан бiрқатар факторлармен ерекшеленедi. Алайда, моральдық
зиянның ауыр және жеңiлдiгi ол үшiн жауапкершiлiктi айқындағанда шешушi рөл
атқарады.
Егер қорқыту, адамды ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру,
психиатриялық стационарға заңсыз орналастыру, адамдарды пайдалану үшiн
азғырып-көндiру, жала жабу, қорлау сияқты моральдық зияндар бiрiншi рет
жасалуы мүмкiн. Адамдарға қарсы жасалған осы қылмыстардың кейбiрi бiздiң
заңнамасы үшiн жаңалық болып табылады. Әрине, қорқыту, жала жабу, қорлау
сияқтылар бұрынғы қылмыстық заңнамада да айтылғаны белгiлi.
Жалған жала жабу жәбiрленушiге мүлiктiк емес зиян келтiретiнiн айтуға
тиiспiз. Тәжiрибеде жәбiрленушiнiң iскерлiк беделiне қаяу түсiредi.
Бұрынғы өзара уағдаласушы қарсы агенттер онымен нақтылы мәлiметтер
жасасудан бас тартып, кiрiс келтiруiне қөлеңке түсiретiнi, сөйтiп, айналым
қаржысы азаятыны аян. Бұл жағдайлар моральдық қана емес, мүлiктiк зиянды да
келтiредi.
Қорыта келе айтарымыз Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумның
Соттардың моральдық залалдың орнын толтыру жөнiндегi заңды қолдануы
туралы 1995 жылғы 22 желтоқсандағы № 10 қаулысы күшiн жойып, сол кездегі
төраға Қ. Мәми қол қойған. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы
заңнаманы қолдануы туралы 2001 жылғы 21 маусымда қабылданған № 3
нормативтiк қаулысы қолданылуда.
Осы құжатқа сәйкес соттар назары мүлiктiк емес игiлiктер мен өзiндiк
құқықтарды қорғаудың және азаматтарға келтiрiлген моральдық зиянды толық
өтеудiң конституциялық құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың,
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құрудың тиiмдi тәсiлi болып
табылатынына аударылған. Мұны ел егемендiгiнiң азаматтарымыздың құқықтары
мен заңды мүдделерiн қорғау жөнiндегi игi қадам деп түсiнемiз.
І. Моральдық шығынды өндіру – ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді сот арқылы қорғау.
1.1. Ар-намыс, қадір-қасиет және іскерлік бедел - мүлiктiк емес
өзiндiк құқықтар ретінде.
Қазіргі таңда мүліктік емес өзіндік қатынастарға ерекше назар
аударылды. Қазақстандық цивилистері де артта қалып отырған жоқ. Өйткені
халықаралық құқықта адам құқықтары бірінші орында тұрады. Мұны растайтын
мына дәлелдемелерді келтірейік. БҰҰ Жарғысында Адамның құқықтары мен қадір-
қасиетін қорғау мәселелері баянды етіледі. Өзінің алғашқы бастамаларының
бірі ретінде “Адам құқықтары туралы халықаралық билль” жасауды БҰҰ-ның адам
құқықтары жөніндегі Комиссиясы қолға алды. Осыдан кейін,1918 жылғы 10
желтоқсанда қабылданған “Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклорациясы”
қабылданды да адам құқықтары мен бостандықтарының қорғалуы айтарлықтай
ұлғайды.
Жоғарыда аталған халықаралық нормативті-құқықтық актілері ҚР-да
ратификацияланды. ҚР-да Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен
бостандықтары танылды және оларға кепілдік беріледі.1 Адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолюттік деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған орай анықталады.2 Конституцияның
нормаларын көрсете отырып, мына шешімге келдік: адам құқықтары мен
бостандықтары Конституциялық деңгейде реттеледі және қорғалады.
Жалпы нормативтік құқықтық актілер мүліктік емес өзіндік қатынастарды
реттеген кезде, оның нормалары шартты түрде екіге бөлінеді: жалпы және
арнайы нормалар. Жалпы нормалар мүліктік емес өзіндік қатынастарды жалпы
түрде сипаттайды. Ал арнайы нормалар мүліктік емес өзіндік қатынатсардың
жеке түрлерін реттйді және қорғайды. Мүліктік емес өзіндік қатынатсар жеке
тұлғаға тәсілі негізінен азаматтық құқық нормаларымен жүзеге асырылады.
Сонымен егер мүліктік емес өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек,
әкімшілік және басқа құқық салаларының нормаларымен реттелінетін болса,
онда олар азаматтық құқықтың нысанасына кірмейді. Қалған жағдайлардың
барлығында азаматтық құқықтың нысанасына кірмейді. Қалған жағдайлардың
барлығында азаматтық құқық нормаларымен реттелінеді.
Мүліктік емес игіліктер мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды пайдалану
арқылы жүзеге асырылады. Аталған игіліктер мен мүліктік емес өзіндік
құқықтар азаматтық құқықтың объектілері болып табылады. Олардың мынадай үш
ерекшеліктері бар: 1) мүліктік мазмұны болмайды; 2) жеке тұлғадан
ажыратылмайды, яғни олар бөлінбейді, сатылмайды, берілмейді және т.с.с.; 3)
жеке тұлғаны дараландыріу қасиетіне ие болады.
Ескертетін бір жайт-мүліктік емес игіліктер және оларға байланысты
мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттемейді, ол тек қана қорғау қасиетін
жүзеге асырады. Ал екінші топ ғалымдардың пікіріне келсек, мүліктік емес
өзіндік құқықтардың реттелінуін және қорғалуын пара-пар қоюға болмайды.
Өйткені аталған құқықтарды реттеудің өзі оларды қорғау болып табылады.
Соңғы кезде ғалымдардың копшілігі осы пікірді қолдайды.
Мүліктік емес өзіндік құқықтарды реттеген кезде азаматтық құқықтың
мүмкіндіктері шексіз емес. Соның салдарынан Азаматтық кодексте мүліктік
емес өзіндік құқықтарды құқықтық реттеудің біртұтас жүйесі жоқ. Азаматтық
кодекс азаматтық заңдардың ірге қалаушы актісі бола отырып, мүліктік емес
өзіндік құқықтардың бүкіл алуан түрлілігін көрсете алмайды.
Мүліктік емес өзіндік қатынастар мүліктік емес сипаттағы игіліктермен
байланыста болып құрылады. Мүліктік емес игіліктер жеке тұлғаларға тиесілі
болады. Олар тумысынан беріледі(өмір,денсаулық,және т.с.с.) немесе заңға
сәйкес пайда болады, яғни заң күшімен белгіленеді(есім алу құқығы, тұрғын
үйге қол суғылмау құқығы).
Мүліктік емес игіліктер құқық субъектілерінің ққоғамдық маңызы бар
қасиеті боып келеді. Аталмыш игіліктер құқықтық қатынастарында жоғары
бағаланады.
И.А. Покровский адамның мүліктік емес игіліктеріне өмірін, денеге қол
суғылмаушылығын, бостандығын жзатқызады. Аталған игіліктер адам үшін өте
маңызды әрі қажетті болғандықтан оларды қорғау әрекеттері ежелден-ақ пайда
болды. Осы әрекеттерді біз көптеген жаратылыстық – құқықтық доктриналар
құлады да позитивизмнің дамуына әкеп соқтырды, яғни ерекше субьективтік
құқықтары және жеке тұлғаның құқықтары еңсерілді. Позитивистік теория
бойынша, заң азаматтардың өмірлерін, денеге қол суғылмаушылығын,
бостандығын және ар-намысын қорғайды, ал жаңа ғана аталған өмірге,
босьандыққа ешқандай субьективтік азаматтықт құқықтары болмайды.
Субъективтік азаматтық құқықтарының құрылымы жасанды болады. Жеке тұлғаның
субъективті азаматтық құқығы заң бұзылған жағдайда пайда болады. Ал оның
мазмұны келтірілген зардаптакрды өтеумен айқындалады.
И.А. Покровскийдің айтуынша мүліктік емес игіліктер мен оларға
байланысты мүліктік емес құқықтар концепциясының дамуы мүліктік айналымның
өсуіне байланысты болады. Өйткені мүліктік айналымның өсуіне байланысты
болады. Өйткені мүліктік қызығушылық арасынан мүліктік емес сипаттағы
қызығушылық көріне бастады. Алғашында олар есім алу құқығына негізделеді.
Егер белгілі бір тұлға саудамен айналасатын болса, онда аталмыш игіліктер
оның іскерлік бедел саудада маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар осы
концепцияның дамуына адамның жеке өмірін қорғау әрекеттері өз әсерін тигізе
бастайды. Мысалы, жеке бастың құпиясын сақтау, адамның суреттік бейнесін
оның келісімінсіз пайдалану мәселелері және тб. Қазіргі кезде аталып өткен
мәселе Конституциялық деңгейде шешіледі. ҚР Конституциясының нормаларына
сәйкес, әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан
хаттарынң, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, почта, телеграф арқылы және
басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар.[1]
Жоғары келтірілген адам құқықтары танылғанна кейін олар субъективтік
құқықтар деген мәртебеге ие болды. Себебі аталмыш құқықтар адам болмысымен
тығыз байланыста болады. Сондықтан да жеке тұлғаның өзіндік құқықтары деп
аталып кетті – “Personlich-keitsrechte”
Кеңестер заманында бірқатар ғалымдардың ойынша, мүліктік емес өзіндік
құқықтар тұлғалардың субъективтік құқықтары ретінде қарастырылып, олардың
азаматтық құқық қабілеттілігін құрап отырды. Екінші жағынан мүліктік емес
өзіндік құқықтары тұлғаның құқық қабілеттілігінің элементі ретінде
қарастырылды.[2]
Сол кездегі заң әдебиеттеріне жүгінсек мынадай ой-пікірлерді
кездестіруге болады. Мүліктік емес өзіндік құқықтардың пайда болуы нақты
бір заңды фактілерге байланысты емес. Тұлғада құқық қабілеттілігі пайда
болғаннан кейін оның мүліктік емес өзіндік құқықтары сол кезден басталады
және заңды фактілерге тәуелді болмайды.[3]
М.М.Агарков субъективтік құқықты керісінше сипаттады. Субъективтік
құқық дегеніміз мемлекеттік аппараттың мәжбүрлеу шарасын жүзеге асырудың
жеке тұлға мүмкіндігі, яғни субъективтік құқықтың пайда болуы нақты бір
заңды фактіге байланысты болады. Мысалы, мүліктік емес игіліктерге қол
сұғушылығы. Бірақ та жоғары келтірілген пікірлер бір біріне қайшы
тұрғанымен, мынадай көз-қарас өзгеріске ұшыраған жоқ. Субъективтік құқық
ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйеніп әрекет жасау
мүмкіндігі, құқықтық қатынастардағы субъектілердің екі жақты мүдде-
мақсаттарының орындалуы деп танылады. Оның ішінде әрекеттер жасау
мүмкіндігі мүліктік емес игілік ретінде қарастырылмайды. Субъективтік құқық
тұлғаға мүліктік және рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігін
береді, яғни тұлға әлеуметтік игіліктерді ешбір кедергісіз пайдаланып
жүреді.
Сөйтіп азаматтық құқық ғылымы мүліктік емес игіліктерді және мүліктік
емес өзіндік құқықтарды ажыратып көрсетеді.
Қазіргі кездегі құқықтық доктринаға сүйенетін болсақ, ешбір құқық
саласы тұлғаға ар-намысын, қадір-қасиетін, денсаулығын, есімін және т.б.
мүліктік емес игіліктерді бере алмайды. Арнайы құқықтық нормалар
болғандықтан субъектілерде олардың өмірлері, ар-намыстары және қадір-
қасиеттері, жеке бас бостандығы және қол суғылмаушылығы танылады. Осындай
арнайы құқықтық нормалар болғандықтан мүліктік емес игіліктерді қорғау
мүмкіндігі пайда болады, яғни тұлғаның белгілі бір мүліктік емес игілікке
мүліктік емес өзіндік құқығы бар екені делінеді. Қазіргі кездегі
әдебиеттеріне сәйкес мүліктік емес игіліктердің экономикалық сипаты
болмайды. Сонымен бірге олардың мүліктік емес өзгермелі көріністерге ие
болады. Олар бізге белгілі тұлғадан ажыратылмайды. Мүліктік емес өзіндік
құқықтары мүліктік емес игіліктерге бағытталған қатынастардан пайда болады.
Бірақ ҚР Азаматтық Кодексінде мүліктік емес игіліктер мен мүліктік емес
өзіндік құқықтары ажыратылып көрсетіледі. Жеке мүліктік емес игіліктерге
және құқықтарға: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі
атақ, іскерлік бедел, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке
өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы,
автор болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа да
материалдық емес игіліктер мен құқықтар жатады.[4]
Жоғары келтірілген нормаға сәйкес заң шығарушы орган мүліктік емес
игіліктерді және мүліктік емес өзіндік құқықтарды ажыратып көрсеткен жоқ.
Олар бір деңгейде қарастырылады. Сонда цивилисттердің қаншама пікірлері
болғанымен заң шығарушы орган аталған игіліктер мен құқықтарды бөліп
қарастырған жоқ.
Жоғары аталған пікірлерге сүйеніп мынадай шешімге келуге болады.
Мүліктік емес игілік-азаматтық құқықтық ерекше объектісі, оның экономикалық
және мүліктік сипаты болмайды. Олар нақты жеке немесе заңды тұлғаға тиесілі
болады және өзгермелі қасиетке ие болыпкеледі. Мүліктік емес өзіндік құқық-
тұлғаның субъективтік жеке (өзіндік) құқығы, ал осы құқықтың объектісі
мүліктік емес игіліктер болып табылады.
Қазіргі таңда адам құқықтарын қорғау мәселесі алдыңғы орынға шықты.
Оның негізін адамдардың қызығушылығы және құндылығы құрайды. Осы мәселе
прогресивті түрде дамып жатыр. Шынайы прогресс адам құққықтары мен
бостандықтарынсыз ілгері қарай жүре алмайды. Адам құқықтары ішінде ар-
намысқа, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы өте маңызды болып
келеді.
Егер де қоғам аталған үш категорияны қорғамаса, онда оның болашағы жоқ,
оны тәртіпсіздік, құқық бұзушылық нашар деңгейге түсіріп жібереді. Ал
біздің елімізде олай емес. ҚР Азаматтық кодексінде арнайы нормалардың болуы
бұл жағдайды растайды.
Кез келген мемлекет адам құқықтарын қорғайтын шешімдерді шығарады.
Себебі адам өмірі, бостандығы, құықтары оның басты байлығы ретінде
саналады. Оларды қорғау мемлекеттің басты белгі-нышаны болып саналады.
Сонымен бірге қоғамда болып жатқан құқықтық қатынастардың барлығы адам
құқықтарына бағытталады. Ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне құқығы меемлекет пен қоғамның басты әлеуметтік-құқықтық құндылығы
және қажеттілігі болып табылады. ҚР оларды қорғауды міндеттенеді. Сондықтан
да біз өзіміздің елімізді құқықтық мемлекет деп айта аламыз. Себебі бұның
қағидалары республикамыздың Конституциясында тікелей айтылады. Қазіргі
таңда адам құқықтарының қорғалуы атқарушы, заң шығарушы және сот билік
тармақтарының жұмыс істеу қабілеттілігін және деңгейін көрсетіп тұрады.
Біріншіден, ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығын
алып көрсету үшін субъектінің құқық әрекеттігін және тиісті мінез құлығын
біліп алуымыз керек. Осы құқықтың ерекшелігіне келсек, оның мазмұны және
мәні адамның өмір сүру жағдайымен тығыз байланысты болады. Сондықтан да
көптеген ғалымдар ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне
құқығын субъективтік құқықтарға жатқызбайды. Себебі аталған үш
категорияларға құқық азаматтық құқық қабілеттігіне немесе әрекет
қабілеттігіне жатады.
Бұл пікірді Л.К. Рафиева сынап теріске шығарды. Оның айтуынша,ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы әрекет немесе
әрекетсіздікпен емес, оның бұзылуынан сақтап қалумен, тығыз байланыста
болады.
Болашақта әр субьективті құқықтар мен міндеттерді иеленеді, оның саяси,
мүліктік және субъектитік құқықтары тұлғаның құқықтық мәртебесін көрсетіп
тұрады. Осы құқықтардың құрамына ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік
беделіне субъективтік құқығы кіреді.. Аталған құқықтар құқық
қабілеттіліктен пайда болмайды. Себебі олар азаматтық немесе ұйымның құқық
ьсубъектілігі болып табылады.
Азаматтық құқық ар намысына , қадір қасиетіне және іскерлік ибеделіне
құқығы бұзылғанға дейін мүліктік емес өзіндік қатынастарды қорғайды. Осы
құқық бұзылған жағдайда азаматтық құқық пайда болған мүліктік емес өзіндік
қатынастарды реттеп отырады.
Кейбір құқықтанушылардың айтуынша, ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне құқығының мазмұны әрекет жасау мүмкіндігімен ұштаспайды.
Сондықтан да, бұл мүмкіндік әрекет етпейді. Соған байланысты О.С. Иоффе
мынадай шешімге келді “ар-намысына, қадір қасиетіне, және іскерлік беделіне
құқығы тұлғаның талап ету құқығы болып табылады және тұлғаның қоғамдық
моральдық –саяси бағалануы оның әрекетіне немесе әрекетсіздігіне тікелей
тәуелді болады”[5]
Бұл пікірге сүйенетін болсақ мынадай шешімге келіге болады: адамның ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығы тумысынан
емесадамның әрекет жасау мүмкндігі пайда болған кезде жаратылады. Бірақ
мына тұжырыммен келісуге болмайды, себебі адамның құқықтары тумысынан пайда
болады және олар абсолютті болып табылады. Сонымен бірге бұл тұжырым ҚР
Конституция нормаларына қайшы келеді.
Ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығын ерекше
субъективтік құқық ретінде қарастыру қажет. Өйткені оның мәні адам ар-
намысының, қадір-қасиетінің және іскерлік беделінің қол суғылмауында және
оларды бұзылмауын талап етуінде болады. Сондықтан мына жағдайларды атап
өтіп, келесідей қорытындыға келу ықтимал: ар-намысына, қадір-қасиетіне және
іскерлік беделіне құқығының болуы оның бұзылуымен немесе бұзылмауымен
байланысты емес. Ол бұзылған жағдайда тек қана оны қорғау қажеттігі пайда
болады.
ҚРАК-нің 143 бабының нормаларына сәйкес азамат немесе заңды тұлға ар-
намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне құқығына ие болады. Бірақ
біздің айтуымызша аталған бапта үш категорияның заңдық анықтамасының
болмауы кемшілік деп те қарауға болады. Себебі заңдық анықтама болған кезде
азаматтардың және заңды тұлғалардың мүліктік емес игіліктер мен құқықтарын
ажыратып көрсете аламыз.
Жалпы алғанда азаматтық құқықта осы үш категорияның да анықтамасы бар
және сол бойынша айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.
Ар-намыс дегеніміз-бұл адамға берілген қоғамдық бағасы, оның рухани
және әлекметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз-адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін бағасы.
Іскерлік бедел дегеніміз-адамның іскерлік (өндірістік,кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң бағасы.
1994 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде
алғаш рет азаматтық құқықтардың объектілері жеке қарастырыды. Бұл жерде
азаматтық құқықтар мен азаматтық құқығының арасындағы
айырмашылықты атап өткен жөн. Азаматтық құқықтар қоғамдық қатынасқа
қатысушы субъектілерге қатысты айтылатын құқықтарды қамтыса, азаматтық
құқығы, бұл – ғылым және оқу пәні.
Азаматтық құқықтардың объектісі ретінде қызметтің басқа қызмет
түрлерінен ерекшелігі субъектілердің теңдік принципіне негізделуінде.
Мемлекеттік және әскери қызметтерде міндетті субъект болып мемлекет
танылады және оған қатысушылардың арақатынасы билік пен бағыныштылыққа
негізделеді. Жалпы кез-келген құқықтық қатынасқа қатысушылардың
әрекеттерінің пайда болуы және жүзеге асуы объектіге бағытталады. Ал
азаматтық құқық қатынастар субъектілерінің әрекетінің пәні деп құқықтық
қатынас объектісі танылады. Азаматтық құқықтық нормалармен реттелетін
қоғамдық қатынастар азаматтық құқық объектісі деп аталады. [6]
Азаматтық құқық қатынастардың объектілері. Әдетте құқық қатынастарының
объектілері деп аталған құқық қатынасы бағытталған және белгілі бір ықпал
жасайтын нәрсе түсініледі. Адамдар арасындағы олардың өзара іс-қимылы
нәтижесінде белгіленетін қоғамдық байланыс ретінде азаматтық құқық қатынасы
адамның мінез-құлқына ғана ықпал ете алады. Сондықтан азаматтық құқық
қатынастарының объектісі оның субъектілерінің алуан түрлі
материалдық игіліктер мен материалдық емес игіліктерге бағытталған мінез -
құлқы болып табылады.
Құқық объектілері мүліктік емес өзіндік игіліктердің мүліктік емес
өзіндік құқықтармен тығыз байланысқаны соншама, Азаматтық кодексте кейде
тек мүліктік емес өзіндік құқықтар туралы мәселе қозғап, онда осы ұғымдар
арқылы мүліктік емес өзіндік игіліктерді меңзеп отырады.
Профессор О.С. Иоффе заң әдебиетінде құқықтық объектінің мәні туралы
және сыртқы дүниенің құқық объектілері ретінде болуы мүмкін
құбылыстарының саны туралы мәселені шешудің әр алуан үш түрі болатынын атап
өтеді. Заңгерлердің көпшілігі қосылатын үстем көзқарасқа сәйкес
объектілердің қатарына іс-әрекеттер, материалдық емес жеке игіліктер,
заттар және басқа да бағалы заттар жатады. Объектінің іс-әрекеттерінің
маңызын теріске шығаратын және бұл маңызды тек қана заттарда немесе, тіпті
болғанда ең алдымен заттар деп танитын объектінің заттық-құқықтық теориасы
бірсыпыра аз болғанымен, едәуір кең таралды.[7]
Ақырында, кейбір авторлар ғана қорғайтын іс-әрекет теориясы заттарды
құқықтық объектілер қатарынан шығарып тастайды және объектінің маңызы құқық
берген тұлға үміттене алатын міндетті әрекеттерде ғана болады деп
таниды.[8]
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған сәтінен
бастап алатын және азаматқа заң арқылы берілетін деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байлан бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Сонымен, егер мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес
өзіндік қатынастар отбасылық, еңбек, әкімшілік және басқа құқық салаларының
нормалармен реттелген болса, онда олар азаматтың құқықтық нысанасына
кірмейді. Қалған жағдайлардың барлығында оларды азаматтық құқық нормалары
реттейді .
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай түрлерге
бөлуге болады :
1. азаматың өмір сүруіне қамтамасыз ететін мүліктік емес өзіндік
құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы
және т.б);
2. азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік емес
өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы
және т.б.);
Азаматтық кодекстің 143–бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлік беделді азаматтық құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни
азамат немесе заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе
іскерлік беделіне кір келтіретін мағлұматтарды таратушы адам олардың
шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске шығаруды
талап етуге құқылы.
Азаматтық кодекстің 143-бабында теріске шығару ұғымы ашып
көрсетілмеген, тек ар-намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір
келтіретін мағлұматтар деп қана жанама түрде айтылған .
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның рухани және әлеуметтік болмысына берілетін
қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз тұлғанын өзін-өзі бағалауы, өзінің
жеке сапаларын сезінуі, қабілет қарымын көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы
орны мен борышының маңызын іштей түсінуі, өзін өзі бағалау тұлғаның
маральдық және басқа сапаларын бағалаудағы әлеуметтік маңызды
түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік қабілеті жөнінде қалыптасқан
қоғамдық пікір.
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар
атап айтқанда :
1. ар –намыс пен қадір –қасиетке кір келтіретін ;
2. жауапкер арқылы таратылған ;
3. шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске шығарылады.
Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін
құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйінсек, баспасөзде,
радио мен теледидар хабарларында, кинода және басқа да бұқаралық ақпарат
құралдарына кір келтіретін мағлұматтардың жариялатындығын көреміз.
Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде сөйленген сөздерде,
лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде немесе бір немесе
бірнеше тұлғанын атына бағытталған ауызекі әңгімелерде ондай кір
келтірушілік кездесетіні белгілі болып отыр.
Заңда әлгіндей мағлұматтарды таратудың нысандарына қатысты арнайы
талаптар қаралмаған. Дейтұрғанмен ондай кір келтіретін фактілердің кез
келген сипатта көрінуі оны теріске шығаруға жеткілікті негіз болады.
Кір келтіретін мағлұматтар деп азаматтың қолдалынып жүрген заң мен
моральдық принциптерді бұзуы туралы олардың абыройы мен ар-намысына
негізсіз нұқсан келтіруді айтады.
Демек, азамат немесе ұйым туралы кез келген кір келтіретін мағлұматты
шындыққа жанаспайды дей алмаймыз. Ал құқықтық немесе моральдық жағдайды
байыбына бармай теріс бағалаған хабарлар жөнсіз кінәлауды
білдіреді. Егер мағлұмат ар-намысқа, қадір-қасиетке тимесе,
онда ол бейтарап сипатқа ие болады, яғни, оны Азаматтық кодекстің 143-
бабына сәйкес теріске шығаруға негіз болмайды.
Азаматтың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне кір
келтіретін мағлұматтар қатарына баспасөзде жарияланған теріс мағлұматтар,
радио және теледидар арқылы және басқа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
берілген хабарлар, қызмет мінездемесінде және басқа мінездемелерде, жария
сөз сөлеулерде, түрлі ұйымдар мен лауазымды тұлғаларға бағытталған, оның
ішінде ауызекі хабарлар жатады.
Ауызекі нысандағы мағлұмат бір немесе бірнеше тұлғаға қатысты болуы
мүмкін .[9]
Азаматтық кодекстің 143-бабында кір келтіретін мағлұматтардың теріске
шығарылуының арнайы тәртібі бекітілген . Бұл орайда бұқаралық
ақпарат құралдарында азаматқа және заңды тұлғаға қатысты кір келтірушілік
мағлұмат жарияланса, онда олар өз кезегінде бұзылған құқығы
мен заңды мүддесін қорғау үшін сол аталған бұқаралық ақпарат құралында
дәлелді жауабын тегін жариялатуға құқылы.
Егер аталған мағлұматтар ұйымнан шыққан құжат болса, бұл құжаттағы
мағлұматтардың шындыққа сай келмейтіндігі туралы тиісті адамға міндетті
түрде хабарлана отырып, мұндай құжат алмастырылуға немесе кері сұратып
алынуға тиіс. Азаматтық кодекстің 144-бабына сәйкес Азамат жеке бас
құпиясын, оның ішінде хат алысу, телефон арқылы сөйлесу, күнделіктер,
естеліктер, жазбалар, ішкі жан сыры, бала асырап алу, туу құпиясын
дәрігерлік, адвокаттық құпияны, банктік салымдар құпиясын сақтауға құқығы
бар.
Жеке бас құпиясы заң құжаттарында белгіленген реттерде ғана ашылуы
мүмкін.[10]
Күнделіктерді, жазбаларды, естеліктерді және басқа құжаттарды
жариялауға - олардың авторының келісімімен, ал хаттарды олардың авторлары
мен алушысының келісімімен ғана жариялауға жол беріледі. Олардың қайсыбірі
қайтыс болған жағдайда аталған құжаттар қайтыс болған адамның артында
қалған жұбайының және балаларының келісімімен жариялануы мүмкін. Азаматтық
қатынастарда, сонымен қатар, өз бейнесіне құқықты қорғайтын нормалар бар.
145-бапта былай деп айтылған: Қандай да бір адамның суреттік бейнесін
оның келісімінсіз, ал ол қайтыс болған жағдайда - мұрагерлерінің
келісімінсіз пайдалануға ешкімнің де құқығы жоқ. Басқа адам бейнелеген
бейнелеу туындыларын (сурет, фотосурет, кинофильм) - бейнеленген адамның
келісуімен, ал ол қайтыс болғаннан кейін -оның балалары мен артында қалған
жұбайының келісуімен ғана жариялауға, қайта
шығаруға және тартуға жол беріледі. Бұған мынадай екі жағдай кірмейді –
біріншісі –бейнелеу туындысын жариялауға,қайта шығаруға белгіленген заң
актлері жол беретін жағдайда: екіншісі - бейнеленген адам ол үшін ақы алып
кескінделген жағдайда. Бұл екі жағдайда бейнеленген адамның келісуі талап
етілмейді.
Азаматтық кодекстің 146-бабына сәйкес. Заң құжаттарында көзделгеннен
басқа реттерде азаматтың тұрғын үйге қол сұққызбау құқығы болады, яғни
тұрғын үйіне өзінің еркінен тыс баса –көктеп кірудің кез келген әрекетін
тыюға құқығы бар .
Мағлұматтарды теріске шығару жөнінде берілген талар арызда
көрсетілген жауапкер осы мағлұматтарды таратқан адам не тұлға болып
табылады. Егер мағлұматты теріске шығару жөніндегі талап қою бұқаралық
ақпарат құралдарына қатысты болса, онда тиісті бұқаралық ақпарат құралының
редакциясы мен кінәлі автор жауапкер болады. Жарияланымдарда және басқалай
таратылған әлгіндей мағлұматтарға байланысты автор көрсетілмесе, онда іс
бойынша сол бұқаралық ақпарат құралы жауапкер болады.
Қызмет мінездемелерінде жол берілген кір келтірушілік мағлұматтарына
мінездемені берген және оған қол қойған адам немесе заңды тұлға жауапкер
болып табылады. Азаматқа немесе заңды тұлғаға қатысты олардың ар –намысына,
қадір-қасиетіне немесе іске беделіне кір келтіретін мағлұматтар таратылған
болса, олар мұндай мағлұматтарды теріске шығарумен бірге олардың
таратылуымен өздеріне келтірілген залалдың немесе моральдық зиянның
орнын толтыруды талап етуге құқылы. Егер азаматтың немесе заңды тұлғаның ар
–намысына, қадір –қасиетіне және іскерлік беделіне кір келтіретін
мағлұматтарды таратушыны анықтау мүмкін болмаса, өзі жөнінде осындай
мағлұматтар тараған адам таратылған мағлұматтарды шындыққа сай келмейді
деп тануы туралы сотқа шағымдануға құқылы.
Егер жауапкер соттың шешімін орындамаса, сот оған тәртіп бұзғаны
үшін бюджеттің кірісіне өндіріліп алынатын айыппұл салуға құқылы.
Айыппұл азаматтық іс жүргізу заңдарында белгіленген тәртіп пен
мөлшерде салынады. Айыппұл төлеу тәртіп бұзушыны сот шешімінде көзделген
әрекетті орындау міндетінен босатпайды.
Жоғарыда аталғандардың барлығықызметтің маңызды қасиеттерінің бірін
ашуға сеп болады. Ол – қызметтің сапасының тұрақсыздығы. Сапа
дегеніміз – қоршаған ортадағы өзінің қасиеттері, құрамдас бөліктері
арқылы дараланатын, ерекшеленетін немесе біртектес топқа ортақ белгілері,
қасиеттері арқылы жатқызылатын
материалистік түсінік. Сапа деңгейі атқарылатын операция белгілерінің
жиынтығымен анықталуы тиіс. Қызмет сапасы көп жағдайда мерзім, соңғы құны
және өз құнының арақатынасымен, пайдаланылған заттар мен құралдардың
санына, орындау дәрежесіне байланысты анықталады. Жекелеген қызмет
түрлерінің сапасын эксперттік, әлеуметтік әдістермен бағалауға болады.
Қызмет сапасының тұрақсыздығы оны бағалау критериін анықтауда қиындық
туғызады. Сол себепті, азаматтық заңдарда сапаны анықтаудың формальдық
критерилері бекітілген.
Айтылғандарды қорыта келе, қызметке келесідей анықтама беруге болады.
Қызмет деп орындаушы мен қабылдап алушының табыс табуға не жеке
қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, нәтижесі заттанбаған және
азаматтық айналымда дараланбайтын, сапалық жағынан тұрақсыздық қасиетке
ие арнайы әрекеттерді айтамыз.
"Ар-намыс", "қадір-қасиет" және "іскерлік бедел" санаттарына қатысты
азаматтық құқық ғылымында айтарлықтай бірдей пікір қалыптасты.[11]
Ар-намыс дегеніміз – бұл адамға берілген қоғамдық баға, оның рухани
және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі.
Қадір-қасиет дегеніміз – адамның өз қасиеттеріне, қабілеттеріне,
дүниетанымына, өзінің қоғамдағы маңызына өзі іштей беретін баға.
Іскерлік бедел дегеніміз – адамның іскерлік (өндірістік, кәсіби) қадір-
қасиетіне қоғамдық пікір беретін тұрақты оң баға. Заң ар-намысқа, қадір-
қасиетке және іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтарды теріске шығару
жолымен жеке адамды қорғауды көздейді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздық ең соңғыңды қуады, Дүреленсеңде де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да Арым үшін жан пида, Мал жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қорғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моральдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Заң адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін қылық ретінде
қорлауға тыйым салады. Қорлау – жағымсыз, жалпы адамзаттық мораль
принциптері тұрғысынан бұған жол берілмейтіндей нысанда көрінген іс-әрекет
және сөз.
Заң ар-намыс, қадір-қасиетпен бірге жеке өмірге кім-кімнің тарапынан
болсын заңсыз қол сұғушылықтан қорғайды. Мысалы, азаматқа қатысты ақпаратты
оның келісімінсіз жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға болмайды. Ол
үшін тек азаматтың ғана келісімі емес, сондай-ақ мұндай ақпараттың заңда
қарастырылған сақтау, пайдалану тәртібі де сақталуы тиіс. Егер ол заңдық
жауаптылыққа тартылған болса, ақпаратты құқық қорғау органдары (милиция,
прокуратура, сот) азаматтың келісімінсіз жинай алады. Егер адам
жауаптылыққа тартылмаған болса, аталған органдардың ол туралы ақпарат
жинауға, сақтауға, пайдалануға және таратуға құқы жоқ.
Адамның қадір-қасиеті мемлекетпен қорғалатын құндылықты құрайды,
өйткені ол өзін және өзінің жеке тұлғалық жағдайын нақ құқықтық
мемлекеттегідей сезінетін кез-келген жеке адамға тән. Қадір-қасиет деп
саналы түрде сезінілген, айналып келгенде оның жеке ішкі және сыртқы
қасиеттеріе айналған қанына сінген жеке тұлға ретінде сипаттайтын,
адамның дамушы ізгі мінез-әрекеттеріні сырттай бейнеленген көрінісі
түсініледі. Жеке адам үшін оның қадір-қасиеті айқын және оны құрайтын:
материалдық және рухани, тәнилік және имандылық, әлеуметтік және мәдени
қасиеттер, қырлар, сапарлар топтары болады. Жеке адамның қанға сінген
қасиеті әр адамның қадір-қасиетті жеке сезінуімен көрінетін және
бағаланатын сыртқы, сондай-ақ ішкі мән-мағынасымен көрініс табады. Қадір-
қасиет жеке тұлғаның оң мінез-қасиеттерінің жиынтығы ретінде қарастырылады,
сондықтан мемлекеттің:
1) бір адамның қадір-қасиетінің екінші бір адам үшін міндетті болып
табылатындығын; 2) қадір-қасиеттің баршаның және әр адамның міндеттілік
объектісі ретінде екендігін; 3) қанға сінген қадір-қасиеттің өзінің қадір-
қасиетіне деген құқығы мен басқалардың қадір-қасиетіне деген міндетін
ұштастыратынын білдіретіндей құқықтық жағынан міндеттеу институттары арқылы
ынталандырылады және қорғалады[12]. Қадір-қасиет әтикалық санат ретінде
қарастырылады. Жеке бастың қадір-қасиеті конституциялық құқықпен де,
сонымен бірге салалық заңдар институттары арқылы да қорғалады. Атап
айтқанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі баптарында жала жабу,
қорлау сияқты жеке бастың ар-намысы мен қадір-қасиетін кемсітетін іс-
әрекеттерге қылмыстық жауаптылық көзделген. Жала жабу басқа адамның ар-
намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін немесе оның беделін түсіретін
көрінеу жалған мәліметтер (ҚР ҚК-нің 129-бабы), ал – қорлау басқа адамның
ар-намысы мен қадір-қасиетін әдепсіз түрде кемсітуден тұрады (ҚР ҚК-нің 130-
бабы). Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке таратылатын шығармада,
не бұқаралық ақпарат құралдарында жала жабу, сондай-ақ адамды ауыр, аса
ауыр қылмыс жасады деп айыптаумен ұштасқан жала жабу үш жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ сол мерзімге бас бостандығынан
айыруға жазалануы мүмкін. Көпшілік алдында сөз сөйлегенде не көпшілікке
таратылатын шығармада, не бұқаралық ақпарат құралдарында қорлау жүз айлық
есептік көрсеткіштен төрт жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде
немесе сотталған адамның бір айдан төрт айға дейінгі кезеңдегі жалақысы
немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не жүз сексен сағатқа
дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не бір жылға дейінгі мерзімге
түзеу жұмыстарына, не сол мерзімге бас бостандығынан шектеуге жазаланады.
Заңдарда қылмыстық-құқықтық шаралармен бірге тек жеке адамдардың
арасындағы ғана емес, сонымен бірге азаматтар мен ресми тұлғалар қарым-
қатынастарға есептелген жеке бастың қадір-қасиетін қорғаудың азаматтық-
құқықтық шаралары да көзделген. Осы шараларды қолданудың заңдық негізін ҚР
ҚК-нің 143-бабында орнықтырылған ережелер құрайды, ол ережелерге сәйкес
азамат, егер оның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін
мәліметтер шындыққа сәйкес келетіндігін растамаса, сот арқылы осы
мәліметтерді бекерге шығаруды талап етуге құқылы. егер азаматтың ар-намысы
мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген мәліметтер бұқаралық ақпарат
құралдарында бекерге шығарылуы тиіс. Егер аталған мәліметтер ұйымдардан
шыққан құжаттарда болса, мұндай құжат сол ұйымдарға осы құжаттардағы
мәліметтердің шындыққа сәйкес келмейтіндігі туралы міндетті түрде
хабарланып, кері қайтаруға, алмастыруға жатады. Егер бұқаралық ақпарат
органы мәліметті бекерге шығаруды жариялаудан бас тартса не ол туралы бір
айдың ішінде жарияламаса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда азаматтың
бұқаралық ақпарат құралдарында мәліметтің бекерге шығарылғанын жариялау
туралы талабы сотта қаралады. Егер сот шешімі орындалмаса, сот тәртіп
бұзушыға бюджеттің кірісне аударылатын айып салуға құқылы. айыпты төлеу
тәртіп бұзушыны сот шешімімен көзделген іс-әрекетті орындау міндетінен
босатпайды. Ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратылған азамат, мұндай мәліметтерді бекерге шығарумен бірге оларды
таратудан келген моральдық залалдың да орны толтырылуын талап етуге құқылы.
егер азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтірген адамды
анықтау мүмкін болмаса, мұндай мәліметтер арналып таратылған адам
таратылған мәліметтердің шындыққа сай келмейтіндігін тану туралы сотқа
жүгінуге құқылы.
Азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы іс азаматтық іс
жүргізу тәртібімен қаралады, талап арыз сотқа жауап берушінің тұратын жері
бойынша заңмен белгіленген жазбаша нысанда беріледі. сот отырысы
жариялылық, дәлелдемелерді тікелей зерделеу, ашық және үздіксіз жағдайында
өткізіледі.
Ар-намысты қалпына келтірудің ерекше тәртібі, кінәсіз адам қылмыстық
қуғындауға ұшырауына, яғни анықтау, алдын-ала тергеу, прокуратура және сот
органдарының іс-әрекеттері әсерінен зардап шеккен жағдайда белгіленген.
Қылмыстық іс үкіммен ақталған, сондай-ақ ақтайтын мән-жаймен сот оны
қысқартқан жағдайда, қылмыстық қудалау органы адамның бұзылған құқығын,
оның ішінде оның ар-намысы мен қадір-қасиетін қалпына келтіру жөнінде заңда
көзделген барлық шараларды алуы тиіс. Қылмыстық процесті жүргізген, адамды
ақтау турал шешім шығарған орган одан келтірілген залал үшін міндетті түрде
ресми кешірім сұрауы тиіс. Егер адам қылмыстық қудалауға заңсыз ұшыраған
болса, қылмыстық іс қозғалғаны, ұсталғаны, күзетте қамалғаны, қызметінен
уақытша алынғаны, медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастырылғаны,
сотталғаны, оған қатысты қабылданған басқа да кейін заңсыз деп танылған іс-
әрекеттер туралы мәліметтер баспасөзде жарияланса, радио, телевидение
немесе өзге де бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таратылса осы адамның, ал
ол қайтыс болған жағдайда оның туысқандарының немесе қылмыстық процесті
жүргізген органның талап етуі бойынша тиісті бұқаралық ақпарат құралдары
бір ай ішінде бұл туралы қажетті мәлімдеме жасауы тиіс. Ақтайтын негізде
ісі қысқартылған адамның талап етуі бойынша қылмыстық процесті жүргізген
орган екі апталық мерзімде өзінің заңсыз шешімін кері қайтарып алғаны
туралы оның жұмыс істейтін, оқитын, тұратын орнына жазбаша түрде хабарлауға
міндетті. Азаматтың құқығын қалпына келтіру тәртібі түсіндірілген
хабарламаны алған күннен кейінгі алты айдың ішінде қоюға болады. Егер ақтау
немесе залалдың орнын толтыру талабы қанағаттандырылмаса, не адам
қабылданған шешіммен келіспесе, ол азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен
сотқа жүгінуге құқылы.
1.2. Моральдық шығынды өндіру– азаматтардың
құқығын қорғау.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастарды
азаматтық заңдар реттеп отырады, өйткені бұл заң актілерінде өзгеше
көзделмеген не материалдық емес өзіндік қатынастардың мәнінен туындамайды.
Мүліктік қатынастармен байланысы жоқ мүліктік емес өзіндік қатынастар
дегеніміз – бұл рухани немесе материалдық емес игіліктерге қатысты
қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Азаматтық заңдармен реттелетiн мүлiктiк қатынастарға байланысты жоқ
мүлiктiк емес жеке қатынастарға азаматтың есiмi, жеке келбет құқығы, жеке
өмiрдiң құпиялығы, тұрғын үйге қол сұқпаушылық, азаматтың немесе заңды
тұлғаның абыройына, қадiр-қасиетiне, iскерлiк беделiне байланысты
туындайтын құқықтық қатынастарды жатқызуға болады. Қазақстан
Республикасының Конституциясының 9-бабында азаматтың ар-намысы мен қадiр-
қасиетiне қол сұғылмаушылық атап көрсетiлген.
Сондай-ақ Ата Заңның 33-бабы азаматтың жеке өмiрiне қол сұғуға
болмайтындығын атай келе, азаматтың өмiрiне араласуға, оның ар-намысы мен
қадiр-қасиетiне қол сұғуға тыйым салынады десе, осы баптың келесi
тармағында тұрғын үйге қол сұғуға болмайтындығы атап көрсетiлген.[13]
Жоғарыда көрсетiлген мүлiктiк қатынастармен байланысы жоқ жеке қатынастар,
емес жеке қатынастардың екiншi тобын құрайды.
Азаматтық заңдармен реттелетiн қатынастар жиынтығын анықтай келе, бұл
қатынастардың субъектiлерiн де атап көрсетуге болады. Оларға тұлғалар
(Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азматтығы жоқ
адамдар), заңды тұлғалар, мемлекет және әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс. 1964
жылғы Азаматтық Кодекспен салыстырғанда 1994 жылы 27-шi желтоқсанда
қабылданған Азаматтық Кодекстiң ерекшелiгi сол, мемлекет азаматтық-құқықтық
қатынастарға осы қатынастарға өзге қатысушыларымен негiзде түсентiндiгi
атап көрсетiлген.
Қазiргi адамзат үшiн ең маңызды болып табылатын мәселе – күн сайын
күрделiленiп отырған процестер әлеуметтiк болмыс жағдайында адам тұлғасының
сақталуы проблемасы. ХХI ғасырға өту кезiнде әлеуметтiк жағдайдың шұғыл
өзгеруiне байланысты өсiп бара жатқан шиеленiс дереу маңызды шешiм
қабылдаудың қажеттiлiгi әлеуметтiк өмiрдiң әр түрлi салаларының өзгеруi
адамның санасында түрлi бағдарламалар мен мәдени дәстүрлердiң текетiресi
оның өмiрiн қиындата түсуде. Ендеше құқықтық реформа қадамдарының алғашқы
көрiнiстерiнiң бiрi құндылықтардың қымбаттап, нарықтық экономикаға ықпалы
ұшан-теңiз екен. Содан келiп бұл тұста адамның мiнез-құлқын реттеу де
қиындап барады. Осыған байланысты құндылық пен құндылықты бағдар табудың
ерекше маңызы бар. Мысалы, жоғарыда айтылған жайларға орай С.Л. Рубенштейн
өзiнiң бiр болжамында Адамның қажеттiлiгiнен туындаған құндылықтар оның
мазасын кетiрген жағдайда ол сөзсiз өзiнiң қоршаған ортаға деген көзқарасын
өзгертедi-дейдi. Мiне, осының өзiнен-ақ адам қатынастарын реттейтiн
құндылықтардың құқықтық реформа жасауға, сонымен бiрге құқықтық мемлекет
құрамыз деген ниетке тигiзер ықпалы бос сөз емес екенiн аңғартуға болады.
Барлығы да адам үшiн оның материалдық және мәдени қажеттiлiктерiн
қанғаттандыру үшiн ұраны – құқық жүйесiнiң алдында едәуiр салмақты
мiндеттер қояды. Бұлар өзiнiң жалпы түрiнде жеке тұлғаға тиiстi әр тектi
игiлiктердi қорғауға келiп тiреледi. Заңмен қорғалатын игiлiктердiң бiр
бөлiгi азаматтардың тұлға дамуының қажеттi материалдық негiзi ретiнде жеке
меншiк құқығындағы мүлiкпен байланысты. Осы шектердiң арғы жағында айрықша
белгiсi болып олардың ақша нысанында айқындалмауы табылатын бөгде игiлiктер
орналасқан.
Бұл жерде ерекшелiгi олардың адам тұлғасынан ажырамайтын игiлiктер
өзгеше айтқанда адамның индивидуалдық қасиеттерiнiң қабiлеттiлiктерiнiң
ұмтылыстарының құқыққа қарсы емес көрiнiстерiн, тұлғаны оның саяси
моральдық және өзге әлеуметтiк сапаларды анықтау мен бағалау арқылы
жекелену (индивидуализация) жүретiн қатынастар объектiлерiн бiлдiретiнi
қаралатын әлеуметтiк құндылықтардың үлкен тобы жөнiнде сөз қозғалып отыр.
Денсаулық жағдайы әр тұлғаға тән индивидуалдықтың әр қилы көрiнiстерi
заңмен бекiтiлген шеңберде өз қалауымен мiнез-құлық моделiн таңдау
бостандығы адамның ар-намысы мен қадiр-қасиетiне ақырғы соңында азаматтың
табиғи және әлеуметтiк мән-мағынасын анықтайтынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz