Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдай кірігуі
Қазақстан әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.
Әлемдік елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздер:
Біріншіден, дамып келе жатқан қоғамның іргетасы бәсекеге қабілетті бір ғана шикізат секторымен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы
бола алады.
Екіншіден, біз ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз.
Үшіншіден, біз демократиялық қоғам орнатудамыз.
Төртіншіден, біз құқықтық мемлекет құрып оны нығайта береміз.
Бесіншіден, біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және осы заманғы зайырлы мемлекет орнатамыз.
Алтыншыдан, біз қазақ халқының дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық келісімді қамтамасыз етеміз.
Жетіншіден, өз елімізді халықаралық қоғамдастықтың толық құқылы және жауапты мүшесі ретінде қарастырамыз.
Жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, өйткені қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
Біз түпкі өнімдер мұнайын экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, мұнай–газ, көлік саласында және машина жасау мен металлургиядағы, химия мен агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларда бірлескен кәсіпорындар құруымыз керек, биотехнологиялық орталықтар, ақпараттық технологиялар паркін дамыту міндеті тұр.
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі таңдағы қарқыны ең алдымен көлік-коммуникация кешенін жеделдете дамытуды талап етеді. Еліміздегі жүк айналымының 70 пайызы, жолаушылар тасымалының 60 пайызы темір жол көлігінің үлесіне тиеді.
Темір жол саласындағы жүк айналымының өсу үрдісі барған сайын үдей түсуде. Мысалы, 2005 жылы 172 миллиард т\ш жетті. Ал 2006 жылдың қорытындысы бойынша ол көрсеткіш 188,7 миллиард т\ш жетті.
Қазақстан өзінің транзиттік әлеуетін тиімді пайдалануға зер салуда. Еліміз Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымының, Экономикалық ынтымақтастық ұйымының, Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі ТРАСЕКА-ның, Темір жол көлігі жөніндегі орталық кеңестің және басқа да бірқатар халықаралық ұйымдардың мүшесі.
Әлемдік елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты негіздер:
Біріншіден, дамып келе жатқан қоғамның іргетасы бәсекеге қабілетті бір ғана шикізат секторымен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы
бола алады.
Екіншіден, біз ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз.
Үшіншіден, біз демократиялық қоғам орнатудамыз.
Төртіншіден, біз құқықтық мемлекет құрып оны нығайта береміз.
Бесіншіден, біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және осы заманғы зайырлы мемлекет орнатамыз.
Алтыншыдан, біз қазақ халқының дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық келісімді қамтамасыз етеміз.
Жетіншіден, өз елімізді халықаралық қоғамдастықтың толық құқылы және жауапты мүшесі ретінде қарастырамыз.
Жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, өйткені қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
Біз түпкі өнімдер мұнайын экспортқа шығаруға бағдарланған өндірістерді, мұнай–газ, көлік саласында және машина жасау мен металлургиядағы, химия мен агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларда бірлескен кәсіпорындар құруымыз керек, биотехнологиялық орталықтар, ақпараттық технологиялар паркін дамыту міндеті тұр.
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі таңдағы қарқыны ең алдымен көлік-коммуникация кешенін жеделдете дамытуды талап етеді. Еліміздегі жүк айналымының 70 пайызы, жолаушылар тасымалының 60 пайызы темір жол көлігінің үлесіне тиеді.
Темір жол саласындағы жүк айналымының өсу үрдісі барған сайын үдей түсуде. Мысалы, 2005 жылы 172 миллиард т\ш жетті. Ал 2006 жылдың қорытындысы бойынша ол көрсеткіш 188,7 миллиард т\ш жетті.
Қазақстан өзінің транзиттік әлеуетін тиімді пайдалануға зер салуда. Еліміз Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымының, Экономикалық ынтымақтастық ұйымының, Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі ТРАСЕКА-ның, Темір жол көлігі жөніндегі орталық кеңестің және басқа да бірқатар халықаралық ұйымдардың мүшесі.
Қазақстан әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.
Әлемдік елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты
негіздер:
Біріншіден, дамып келе жатқан қоғамның іргетасы бәсекеге қабілетті бір
ғана шикізат секторымен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы
бола алады.
Екіншіден, біз ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасын
қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз.
Үшіншіден, біз демократиялық қоғам орнатудамыз.
Төртіншіден, біз құқықтық мемлекет құрып оны нығайта береміз.
Бесіншіден, біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және
осы заманғы зайырлы мемлекет орнатамыз.
Алтыншыдан, біз қазақ халқының дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап,
түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық келісімді қамтамасыз етеміз.
Жетіншіден, өз елімізді халықаралық қоғамдастықтың толық құқылы және
жауапты мүшесі ретінде қарастырамыз.
Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдай кірігуі
Жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, өйткені қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және
қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
1.1 Индустрияны дамыту, әлемдік рыноктың бәсекеге қабілетті бола алатын
тауарлар мен қызметтерді өңдіру.
Біз түпкі өнімдер мұнайын экспортқа шығаруға бағдарланған
өндірістерді, мұнай–газ, көлік саласында және машина жасау мен
металлургиядағы, химия мен агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларда бірлескен
кәсіпорындар құруымыз керек, биотехнологиялық орталықтар, ақпараттық
технологиялар паркін дамыту міндеті тұр.[1]
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі таңдағы қарқыны ең
алдымен көлік-коммуникация кешенін жеделдете дамытуды талап етеді.
Еліміздегі жүк айналымының 70 пайызы, жолаушылар тасымалының 60 пайызы
темір жол көлігінің үлесіне тиеді.[2]
Темір жол саласындағы жүк айналымының өсу үрдісі барған сайын
үдей түсуде. Мысалы, 2005 жылы 172 миллиард т\ш жетті. Ал 2006 жылдың
қорытындысы бойынша ол көрсеткіш 188,7 миллиард т\ш жетті.
Қазақстан өзінің транзиттік әлеуетін тиімді пайдалануға зер
салуда. Еліміз Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымының, Экономикалық
ынтымақтастық ұйымының, Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі ТРАСЕКА-ның, Темір
жол көлігі жөніндегі орталық кеңестің және басқа да бірқатар халықаралық
ұйымдардың мүшесі.[3]
Сонымен қатар Алматы - Астана, Алматы - Бішкек, Атырау - Орал, Ақтөбе-
Қарабұтақ-Қостанай облысы шекарасы, Астана-Бурабай автожолдары күрделі
жөндеуден өткізіліп, пайдалануға берілді.
Көлік страгегиясы шеңберінде 2006-2012 жылдары республикалық
маңыздағы автожолдарына 830 миллиард теңге, жергілікті маңыздағы жолдарға
271 миллиард теңге қаржы бөлінетін болады. Бүл қаржыға 25,6 мың шақырымдық
республикалық маңыздағы жолдар, 18 мың шакырымнан астам жергілікгі
маңыздағы жолдар жөнделеді.
Алда Алматы-Қорғас, Шымкент-Ташкент, Қордай-Тараз-Шымкент-Түркістан
автожолдарын қайта салу міндеті тұр. Оған шамамен 286 миллиард теңге
жұмсалмақ.
2006-2008 жылдары әуе кемелері паркі Боинг-737-800, Аэробус-320
үлгісіндегі әуе кемелерімен, ал 2010 жылдан бастап батыстық өндірістің жаңа
буыны 1-2 класты әуе кемелерімен толықтырылмақ. Ал еліміздегі негізгі
тасымалдаушы — "Эйр Астана" компаниясының ұшақтарының санын 35-ке дейін
жеткізу көзделуде.
Көлік стратегиясы шеңберінде республика Үкіметінің қаулысымен Теңіз
көлігін дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.
Бүгінгі күнге порттың жүк тиеу қуаты 10 миллион тонна мұнай
өнімдері, 1,5 миллион тонна құрғақ жүк шамасында. Жүк тасқыны көлемінің
ұлғаюына байланысты мемлекеттік жеке әріптестік негізінде Ақтау портын
солтүстік бағытқа кеңейту көзделген. Осы жоба іске асырылғанда 2012 жылға
өткізілетін мұнай өнімдері 40 миллион тоннаға, құрғақ жүк 3,2 миллион
тоннаға көтеріледі, яғни тиісінше 4 және 2 еседен астамға ұлғаяды.
Қазақстанның көлік жүйесін кешенді дамыту үшін жаңадан 1600
шақырымдық темір жол салынып, жүк тасымалы көп 2700 шақырым жол учаскелері
электрлендіріледі. 50 мың шақырым автомобиль жолы салынып, қалпына
келтіріледі.
Жалпы Көлік стратегиясы бойынша 3,4 триллион теңгенің ондаған
инвестициялық жобасы жүзеге асырылмақ, оның ішінде шамамен 380 миллиард
теңгелік концессиялық негізгі 15 жоба бар.
2003 жылдан бері еліміздегі темір жол кәсіпорындарында америкалық
"General Elektric" компаниясымен бірге магистральді тепловоздарды жетілдіру
жұмыстары жүргізілуде. Соның арқасында локомотивтердің пайдалану мерзімдері
15 жылға, ұзартылуда. Осындай локомотивтерді өзімізде шығару үшін Астанада
арнайы бірлескен зауыт салу ісі қолға алынды. Бәсекеге қабілеттілігіміз
өндірісте шындалды.[4]
Біз Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу
бағдарламасын ұсынған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында
металлургияны дамытуға арқа сүйеуіміз керек. Қазір электролиз зауытының
құрылысы қарқынды жүріп жатыр.
Кезінде жеріміздегі өндіріс орындары мен зауыттарда да еркіндік
болған жоқ. Павлодар алюминий зауыты таза алюминий алатын шикізат-глинозем
өндірумен ғана шектелді. Қазір зауыт глиноземді өндіреді, ал таза қанатты
металл-алюминий алу мен оның шикізатының арасындағы өзіндік құны басқаша.
Егемен елдің тұңғыш зауыты, ғасырдың ірі жобасы аталып жүрген электролиз
зауытының салынып жатқан құрылысы жоғарыда атап өткен озық ойлар мен жаңа
идеялардың, Елбасы нұсқаған басымдықтардың нәтижесі. Таза қанатты алюминий
металын алатын электролиз зауыты енді өзімізде жұмыс істейтін болады.
Елбасының еліміз үшін шикізат өндірісінен гөрі дайын өнім шығаруға қол
жеткізіп, отандық алюминий өндірісін қолға алуды ұсынған идеясы жүзеге
асты. Әрі бұл өндіріс орны 90-шы жылдардың басындағы нарықтық экономика мен
өмірдің қатал талаптарына сәйкес индустриялық-инновациялық әдіс үлгісімен
жұмыс істеуге көшті. Кластерлік әдіс келді. Бұл әдістің тиімділігі, тез
арада маңайындағы барлық кәсіпорындарды іске жұмылдырып, бірыңғай
экономикалық жүйе құра алады. Осының нәтижесінде зауыт өзінің қырық жылғы
тарихында тұңғыш рет биылғы жылы бір миллион 500 мың тонна глинозем
өндірді. Бұл жетістік әлемдік деңгейде сапасы жөнінен бәсекеге түсе алатын
отандық глинозем өндірісі іске асты деген сөз. Біз бәсекеге қабілеттілікті
— стратегиялық басымдықтар өлшемі деңгейінде қарауға қол жеткіздік[5].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстанды әлемде барынша
дамыған 50 елдің қатарына қосу жөніндегі стратегиясы еліміздің
агроөнеркәсіп кешенінің алдына үлкен міндеттер жүктегені белгілі.
Еліміз бойынша 2000 жылдан соңғы кездерге дейін әр сиырдан
сауылатын жылдық сүттің орташа мөлшері 1969 литрден 2078 литрге жеткенде
(қосылғаны 109 литр), осы көрсеткіш асыл тұқымды малдар іріктелген базалық
шаруашылықтарда 3312-ден 3996 литрге (қосылғаны —
648 литр), ал селекциялық топтарда бұдан да жоғарылап - 4987 литрден 6209
литрге (қосылғаны 1222 литр) өскен. Сонда жай сиырға қарағанда асыл тұқымды
сиырдың сауылатын сүт көлемі үш есе артық шығып отыр. Бұл малдың күтімі мен
осы мәселеге ғылымның қатысуы күшейген сайын олардан алынатын кіріс
көлемінің де арта беретінін білдіреді.
2005 жылдың басындағы есеп бойынша асыл тұқымды саналатын малдың
мөлшері ірі қара ішінде 3 пайызды, қойда — 5,3; жылқыда — 1,2; түйе ішінде
— 6,9; шошқада 4 пайызды құрайды. Сондықтан да еліміздің аграрлық ғалымдары
Елбасының ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін арттыру үшін ең
алдымен білім мен ғылымға көбірек көңіл бөлу керек деген тұжырымын белсене
қолдап отыр.
Орталықтың қызмет аясындағы Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар,
Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарындагы 11 асыл тұқымды
зауыт пен 34 асыл тұқымды шаруашылықта сүт бағытындағы Алатау, Әулиекөл,
Симменталь, Далалық қызыл тұқым секілді асыл тұқымды малдардың жылына 4-5
мың тонна сүт беретін төрт ішкі тұқымдық түрін құру жөніндегі зерттеу
жұмыстары жалғасуда. Бүтіндей алғанда селекциялық үдеріске 24699 бас асыл
тұқымды мал тартылып отыр.
Ал ет бағытындағы ірі қара шаруашылығындағы селекциялық зерттеу
жұмыстары қазақтың ақ бас сиыры мен әулиекөл секілді отандық асыл тұқымды
жетілдіру, сондай-ақ Санта-гертруда ("Жетісу" қазақ өңірілік түрін) мен
галловейлік тұқымды сақтап, көбейту мен таратуға негізделген. Оған Ақмола,
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарындағы 4 асыл тұқымды мал зауыты
мен 11 асыл тұқымды шаруашылық тартылды.
Тұқым жақсартушы бұқаларды төменгі өнімділіктегі сиырларға бір рет
қолданған жағдайдың өзінде олардан өсірілген төлдерінің тірі салмағы
әдеттегіден 48-75 килограмм шегінде артатыны, мұның өзі қосымша сойыстық
салмақпен 27-41 килограмм аралығында қосымша ет өндіруге мүмкіндік
беретіні дәлелденген. Сондықтан асыл тұқымды зауыттардың өз өңірлеріндегі
мал шаруашылығын дамытуға тигізер ықпалын олардағы бұқаларды қолдану арқылы
сондай-ақ бұл зауыттардың еншілес шаруашылықтарын құру арқылы арттыру —
қазіргі жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстардың өзіндік бір қыры болып
отыр.[6]
Жылына 300 мың тонна астықты жоғары технологиялық негізде қалдықсыз
өңдеп, биоэтанолдан басқа тағы бірнеше өнім шығарылады.
Жоғары технологияларға негізделген және қалдықсыз өнім шығаратын
"Биохим" осындай өңдеуші кластер болып табылады. Негізгі өнім биоэтанол
екенін жоғарыда айтып өттік. Ол — жанар-жағармайдың октандық санын
көтеретін биотұнба, былайша айтқанда, этил спирті. Бидайды тереңдетіп
өңдеу арқылы алынған өнімді кейін бензинге қосады. Сонда қалдықсыз жанады.
Ауаға тарайтын зиянды да улы заттар әлдеқайда азаяды. Алып өндіріс жылына
57 мың биоэтанолдан басқа 19200 тонна клейковина, 58 мың тонна ұн, 50 мың
тонна кебек, 24 мың тонна жемазық ашытқы, 25600 тонна көмірқышкыл газ
өндіреді. Мемлекет басшысының облыс аграршыларымен өткізген жиында "Ішкі
рыноктың шектеулігі бізді басқалармен қатаң бәсеке-лестікке түсе отырып,
экспортқа шығаруға мәжбүрлейді. "Биохимда" жылына 8,2 миллиард теңгенің
өнімдері шығарылып, 70 пайызын сыртқы рынокқа жөнелту көзделген. Тек 2006
жылдың өзінде 5,2 миллион тонна астық жиналып, бұрын-соңды болмаған
рекордтық көрсеткішке қол жетті. Үш жылдың ішінде 31 миллиард теңгенің
ауылшаруашылығы техникасы сатып алынды. Жұмыстың 76 пайызға дейіні нақ осы
заманғы жоғары өнімді техникамен атқарылды. "Биохимнің" құрылысын жүргізген
"Баско" ком-паниясы 100 мың гектар алқапка дәнді дақыл, шошқа, ірі қара
өсіреді. 250 мың мекенге арналған құс фабрикасы бар. Ірі биотехнологиялық
жобаны іске асыруға "Қазақстан Даму банкі 10,6 миллиард теңге инвестиция
салды.
Астық элеваторларының сыйымдылығы 150 мың тоннаға дейін жетеді, Екі
диірменнің тәуліктік қуаттылығы — 910 тонна. Клейковина өндіру, ферменттеу,
сүзу цехтары, сыйымдылығы 4,5 мың тонна спирт қоймасы, әкімшілік, қызметтік-
тұрмыстық корпустар, сумен жабдықтау, канализация құбырлары бар. Астық
тиелген вагондарды қабылдау және дайын өнімдерді тиеп, жөнелту үшін темір
жол желісі салынды. Үкіметтің қаржылық қолдауы арқасында жарты жылдың
ішінде Тайынша қаласына 46 шақырымдық су құбыры тартылып, кәсіпорынмен
қатар қала тұрғындарына да таза ауыз су жеткізілді. "Аксесс-Энерго"
компаниясы арзандатылған электр қуатын бөлді.
Бұл маңай үлкен құрылыс алаңына айналатын түрі бар. Алдағы уақытта мал
фермаларын, құс фабрикасын, ет комбинатын салу жоспарланып отыр. Ондағы
мақсат — ет, сүт өнімдерін ұқсатып пайдалану. Астық қалдықтары — күнжарма,
кебек түрлі белоктармен байытылып, жұғымды жемазық ретінде пайдаланылады.
Жылуды пайдалану есебінен жылыжай ашып көкөніс өсіру қолға алынбақ.
Биопластика, биополимер өнімдерін игеретін болады. Асханалық газды су ісі
жолға қойылмақ.[7]
Бүгін еліміздің өзінің даму барысындағы басты ұстанымы - Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың әлемдегі бәсекеге
мейілінше қабілетті елу елдің қатарына қосылу стратегиясы. Бұл- өміріміздің
барлық жағын қамтитын күрделі де кешенді міндет. Осы міндетті орындау
барысындағы ақпараттық технологияны дамытудың рөлі мен маңызы ерекше.
Әлемдік кеңістікте озық технологиялар мен оның даму қарқыны экономикалық
дамудың маңызды тетігі болып отыр. Мысалы, қыркүйек айында Бүкіләлемдік
экономикалық форум жариялаған әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің 2006-
2007 жылдардағы индексінде Ирландия - 14,
Үндістан - 46 орындарға көтеріліп, үздік елуліктің қатарынан орын алды. Бұл
табысқа олар ақпараттық технологияларды дамыту арқылы жетті. 90-жылдардың
басында бұл елдердің экономикалық көрсеткіштері төмен еді. Сондықтан
сарапшылардың өзі де олардың осыншалықты тез де сапалы ілгерілеушілікке қол
жеткізе қоятынын болжай қоймаған.
Қазақстанның қазір және алдағы кезде бәсекелестікке қабілеттілігін
айқындайтын әлеуметтік-экономикалық дамуының тағы да бір маңызды факторы
-халықтың білімділік деңгейін көтеру, қазіргі білім жүйесін дамыту. Еуразия
университетінде оқыған лекциясында Нұрсұлтан Әбішұлы осы мәселені айрықша
атап өтті.
Білім беру әдістемелері оқытудың, кадрларды даярлау мен қайта
даярлаудың ең озық технологияларына негізделуге тиісті. Оның ақпарат-
тандырылу деңгейі, осы заманғы ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
енгізу білім беру процесіне, оған қатысушылардың өзара қарым-қатынас
стиліне, білім берудің соңғы нәтижесі - маманның кәсіптік даярлығына әсер
етеді.[8]
Қазақстан соңғы жылдары білім жүйесін ақпараттандыру мәселесінде
бірқатар оң нәтижелерге қол жеткізді. Оларды былайша талдауға болады:
-мектептерді компьютерлік және мультимедиялық техникалармен, білім
берудің интерактивтік құралдарымен жабдықтау;
-мектептерде оқытудың 60, ал кәсіптік білім берудің 10 пайызын
электрондық жүйеге көшіру;
-1500 мектеп пен басқа да білім беру нысандарын қамтитын Қашықтан
оқытатын спутниктік арна құру.
Дей тұрғанмен, әлі де көптеген мәселелер шешіле қойған жоқ. Олардың
арасында осы саланың даму қарқыны мен бағыт-бағдарына өзгеріс енгі-зетіндей
дәрежедегі маңызды мәселелер де бар. Дәл сондай мәселелер төңірегінде
ыждағаттылықпен, мақсаткерлікпен жүмыс істеу керек:
Бірінші - ғылым мен ақпараттандырудың өзара байланысы.
Бүгінгі озық ақпараттық технологиялар әлемі - бұл ғылыми
жетістіктердің, инженерлік ойлардың, оларды тиімді іске асырудың нарықтық
механизмінің үйлесуі нәтижесі. Осы орайда ғылым мен өндірістің және
нарықтық қатынастың арасындағы байланыс қазірше ақсап тұр.
Қазақстанда экономиканы диверсификациялау басталды, осы қажеттілікке
орай мемлекет жақын жылдарда ғылымды дамыту мен оның жетістіктерін
өндіріске енгізуге айрықша назар аударады. Ғылымды қаржы-ландыру 25 есеге
артып, 350 миллиард теңгеге жетеді. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің бұл бастамасын өткен жылы Отан
Республикалық саяси партиясының ҮІІІ съезінің мінберінде тұрып айтты. Сол
қаржының бір бөлігін ақпараттандырудың, соның ішінде білімді
ақпараттандырудың ғылыми жедел дамытуға жұмсау керек екендігіне сенімдімін.
Мұнсыз осы заманғы ақпараттық технологиялардың жоғары ұстанымдары туралы
айтудың өзі қиын.
Ақпараттық технология озық ғылыми жетістіктерді жедел өндіріске
енгізудің керемет механизмдерін пайдалану мүмкіндігін береді. Сол
механизмдерді еліміздің мүддесі үшін, білім мен ғылымды дамыту
жолында пайдалануымыз қажет.
Екінші-мемлекеттік және салалық бағдарламалар, соның ішінде
ақпараттандыру бағдарламасын жасау мен оларды іске асыру барысында
жүйелілік деңгейін шұғыл көтеру.
Осы орайда жақында Елбасымыз мемлекеттік басқарудың, сыбайлас
жемқорлықпен күрестің тиімділігі мен ашықтығын қамтамасыз ету үшін
электрондық үкімет құру мәселесін негізгі фактор ретінде атап өтті.
Бұл- үлкен іс. Жақын болашақта ол әрбір Қазақстан азаматының өміріндегі
маңызды тетік болуға тиісті. Ендеше Қазақстан азаматтарын электронды үкі-
метті пайдалануға үйретуіміз керек, олардың білім деңгейі соған сәйкес
болуға тиісті, білімді ақпараттандыру мәселесі де осы міндетпен астасып
жатқаны мақұл.
Үшінші-қашықтан білім беру технологиясын ендіру барысында жоғары оқу
орындарының материалдық және зияткерлік құндылықтарының бытыраңқылығы.
Білім беру стандарттары барлық жоғары оқу орындары үшін бірдей және
міндетті. Бірақ білім берудің ақпараттық технологиясын ендірудің сапасы мен
деңгейі әр түрлі болуы мүмкін. Себебі, әр оқу орны өзінің қаржылық,
зияткерлік және материалдық мүмкіндіктерін ескере отырып оны өздерінше
енгізеді. Осындай сәйкессіздікті жою жолдарын ойлану керек.
Төртінші-қашықтан оқытудың бағдарламалық, ақпараттық, тех-никалық
тұрғыдан қамтамасыз етілуі, соның ішінде білім беруді басқару жүйесі де бар
, әлі де жеткілікті дәрежеде емес.
Қашықтан оқыту, әсіресе екінші білім беру мен мамандарды қайта даярлау
жүйесінде өте маңызды. Сондықтан да тиісті жүйені жасаған кезден бастап
жоғары сапалық деңгейді қамтамасыз етудің рөлі күшті. Білім және ғылым
министрлігі бүкіл ел аумағында сапалық деңгейді көтеруге мүмкіндік
беретіндей біркелкі білім беру порталын жасауды жеделдеткені дұрыс.
Қазақстанда озық ақпараттық технологияларды жасауға жақсы ғылыми,
математикалық негіз бар. Бірақ коммерциялық негізде әлемдік дәрежедегі
жоғары бағдарламалық өнімдер дайындай алатындай программистер өте аз.
Бесінші-қашықтан оқытудың нормативтік-құқықтық негізі ха-лықаралық
стандарттарға сәйкес келмейді. Бізде екі мемлекеттік стандарт бар. Олар
білім берудің мемлекеттік стандарты және қашықтан оқытуды ұйымдастыру
ережесі. Осы екеуін халықаралық нормаларға сәйкес бір-бірімен байланыстыру
керек.
Халықаралық бәсекелестік араға уақыт салуға мұрсат бермей тұр.
Сондықтан аталған кемшіліктерді жедел жою жолдарын қарастыру қажет.
Болжам бойынша, елімізде 2008 жылы әрбір 100 адамға шаққанда 21
кәдімгі желілі телефоннан, 50 ұялы телефоннан, 30 интернет нүктесінен
айналатын болса, 2012 жылы бұл көрсеткіш 40 желілі телефоннан, 110 ұялы
телефоннан, 50 интернет нүктесінен келетін болады. Қазақстан аталған
мерзімде ақпараттық-коммуникациялық саласы бойынша әлемнің бәсекелестікке
барынша қабілетті 50 елінің қатарынан берік орын алады деп күтілуде.[9]
1.2 Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер
қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі
Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады.
Біз ЕурАзЭқ шеңберінде ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыруға қатысамыз.
Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму банкі, Азия
даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса назар
аудару керек.[10]
2006 жылы 25 қаңтарда Санкт–Петербург қаласында Еуразиялық
экономикалық қоғамдастықтың кезектен тыс самиті өтті. Онда Өзбекстан
республикасы өз өтініші бойынша осы ұйымның құрамына қабылданды. 2000
жылдың 10 қазанында Астана қаласында Қазақстан, Ресей, Беларусь,
Қырғызстан, Тәжікстан сияқты бес мемлекеттің қатысуымен құрылған ұйым тағы
бір мүшеге толықты. Бұл ұйым өзіне мүше елдер аумағында еркін сауда аймағын
құру, бірыңғай кедендік тарифтер қолдану, БСҰ- на өтуде келісілген
ұстанымда болу, сыртқы шекаралардың қауіпсіздігін сақтау, әлеуметтік-
экономикалық даму үрдістері барысында келісілген бағдарламалар қабылдау,
энергетика мен көлік салаларында ортақ рынок жасау және тағы басқа
мәселелерді шешу үшін құрылған болатын. Бүгінгі күні ЕурАзЭҚ ТМД
аумағындағы ең жақсы дамып келе жатқан өңірлік бірлестік болып табылады.Ол
БҰҰ Бас Ассамблеясының байқаушысы ресми мәртебесіне де ие. Сонымен бірге
бірлестік шеңберіндегі елдер арасында көптеген тауарлар бойынша бірыңғай
импорттық тариф қолданылады. Бүгінде ол барлық тауар тізімінің 62 пайызын
қамтиды. Ал Кедендік Одаққа жалғасатын, қазірдің өзінде басталып кеткен
бірыңғай кедендік аймақ құру жұмысы барысында ол тауарлар номенклатурасының
80 пайызын қамтуға мүмкіндігі бар.Осы интеграциялық үрдістерге іскер
топтарды тарту үшін бірлестік шеңберінде олардың кеңесі құрылған.
2005 жылдың 6 қазанында Санкт–Петербургте болған кезекті самитте
Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы (ОАЫҰ) мен ЕурАзЭҚ ты біріктіру туралы
шешім қабылданған болатын. Мұның өзі саяси тұрғыдан да мүше елдерге тиімді
еді. Өйткені, мақсаты бір екі ұйым құрғаннан гөрі оларды ықпалдырақ
біреуіне айналдырған анағұрлым ұтымды. Бұл мүше елдердің екі бірдей ұйымның
жұмыс топтарын ұстауға кететін артық шығынын да азайтады. Сондықтан да ОАЫҰ
дағы ЕурАзЭҚ -қа мүше емес жалғыз Өзбекстанның соңғы ұйымға мүше болуға
өтінішбілдіруі қосылу үдерісін жылдамдата түсті. ЕурАзЭҚ елдері осы күнге
дейін 84 келісімге қол қойған және соның 60-тан астамы іс жүзінде
қолданысқа түскен. ОАЫҰ құрылғаннан бері бұл ұйымда 289 құжатқа қол
қойылған. Қазір соның ЕурАзЭҚ-тың мақсаттарына сәйкес келетін мүше елдер
жаңа ұйымға бейімдеуге ұмтылуда, ала қорғаныс,есірткі трафигіне қарсы
күрес, сыртқы қауіпсіздік сияқты мәселелербасқа ұйымның шеңберіне топтасуы
керек деп шешілді. Бұл жерде, бірінші кезекте, Ұжымдық қауіпсіздік туралы
шарт ұйымы (ҰҚШҰ) ескеріліп тұрғаны мәлім. Айта кететін жәйт, саммит
барысында ресмитүрде болмаса да, Өзбекстанның осы ұйымға да мүше болып
болып кіруі мүмкін екендігі айтылып қалды.
Өзбекстанның ЕурАзЭҚқа мүше болып кіру қадамын оған қатысушы
мемлекеттер басшыларының бәрі де қолдайтындықтарын білдірді. Нұрсұлтан
Назарбаев бірлестіктің енді жалпы саны 205 миллионнан артық халқы бар
елдерді қамтитынын айта келіп, мұның өзі үлкен рынок екендігін қаперге
салды.
Қазақстан Президенті келесі кезекте интеграцияланған қаржы рыногын
ұйымдастыру туралы келісімнің маңызына тоқталды. Осы және шекаралық
қызметтердің бірлескен істері туралы құжаттар біздің ЕурАзЭҚ ты дамыту
жолындағы стратегиялық жоспарларымыздың іске асуын көрсетеді. Үстіміздегі
жылдың 12 қаңтарында Астанада Қазақстан мен Ресей арасында жарғылық
капиталы 1,5 миллиард доллар болатын Еуразиялық банк құру жөніндегі
келісімге қол қойылуы – елдеріміздің интеграциялық үдерістердегі
белсенділігін қолдау мақсатында жасалған нақты қадам, – деді Нұрсұлтан
Әбішұлы. Банктің штаб–пәтері Алматы қаласында орналасып президенті Ресей,
вице–президенті Қазақстан жағынан тағайындалды.[11]
ЕурАзЭҚқа Өзбекстанның мүшелікке өтуінің себептерін айта келіп,
Ислам Каримов оның басты үш факторына тоқталды. Біріншіден, интеграциялық
процестердіңтереңдеуіне байланысты Өзбекстанныңұзақ мерзімге
арналғанмүддесіне байланысты, екіншіден, өңірдегі және әлемдегі тез өзгеріп
жатқан жағдайларға байланысты, үшіншіден, осы ұйымның құрылымына ену –
экономикалық, гуманитарлық жобаларды жүзеге асыру қажеттігіне байланысты
екенін атап өтті. Қырғызстан Президенті Құрманбек Бакиев ЕурАзЭҚ тағы
интеграциялық процестер эволюциялық сипатта екенін және оның өз еліне
экономика жағынан қажет екендігін айтты. Тәжікстан Президенті Эмомали
Рахмоновтың көзқарасы бойынша, интеграция біздің халықтарымыздың жан–жақты
қатынас жасауына мүмкіндік береді.[12]
1.3 Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда
бәсекеге қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіру
Еліміздің халықаралық экономикалық ұйымға енуі Қазақстанның
дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін кең
мүмкіндіктер ашатынына сенімдімін.[13]
Қазақстанның БСҰ – ға енуі елдің экономикалық саясатының ең
маңызды қадамдарының бірі болып саналады.
Қазакстан өзінің экономикалық жағдайына байланысты бүкіләлемдік
экономикада өзіне лайықты орын табуға тырысуда.Тәуелсіздіктің 15 жылында
мемлекет үлкен табыстарға жетті, солардың бірі кісі басында шаққандағы ІЖӨ
1991 жылы қазіргі бағамен есептегенде 500$ болса, 2006 жылы ол 5400$ жетті.
БСҰ – ға кіретін елдердің әлемдік тауар айналымындағы үлесі 95%
құрайды.Оның мақсаты әлемдік тауар айналымының кедергісіз дамуы.
Қазақстанның жедел экономикалық дамуына қарамастан мемлекеттің ішкі нарығы
өте тығыз.[14]
Мемлекеттік өндірушілерге тауарларды кеңейту үшін сыртқы нарыққа
қол жеткізу керек. БСҰ – ға ену БСҰ – ның мүше–мемлекеттерінің нарығында
біздің тауарларымыз бен қызметке қолайлы жағдай жасалынады.
Мысалы, 2001 жылы АҚШ Қазақстандық болаттың ЕО мемлекеттерінің импортына
тек 200 мың тонна ғана кіргізілуі керек деген шектеу енгізілді. БСҰ – ға
енгеннен кейін экспортталатын тауарларға кедергілер алынып тасталады.
Сонымен қатар басты: қаржы, телекоммуникация және көлік салаларының
либерализациясы жүргізіледі.Яғни осы салалардың қызметтеріне деген бағалары
азайып, тауарлардың өндірісіне және бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне үлкен
қадам жасалады. Бүгінгі таңда қазақстандық жалпы тауар айналымының 50% БСҰ
– ға кіретін елдерге қатысты. Егер БСҰ – ға Ресей мен Украина кірсе
біздің тауар айналымындағы үлесіміз 90% жетеді. Осыдан келе Қазақстан
өзінің әріптестерімен ортақ режимде және кеңістікте сауда жасауы маңызды.
Қазақстанның ғаламдық сауда ұйымға мүше болуына деген ықпалдастығы елдің
экономикалық реформаларының жеделдетуіне, сыртқы экономикалық саланың
либерализациялануына және жеке саланың дамуына ұлкен қадам болды.
Қазақстандық заңнаманың БСҰ –ның негізгі қаулыларымен бірге
келістірілуі тек тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде ғана
жасалуы тиіс. БСҰ – ға кірген Қытай бүгінгі таңда мүшеліктің барлық жақсы
жақтарының, яғни шетел инвестицияларының көбеюі және қытайлық тауарларға
деген сенімсіздікті жойды. . БСҰ – ға кірген кезде Қытай делегациясының ең
басты табысы жұмыс күшінің кедергісіз өтуі, осы мәселе бойынша барлық
квоталардың жойылуы болды. Заң органдарының мәліметтері бойынша
Қазақстаннан Қытайға 2003 жылы ақша өнімдерінің ауысуы 700 миллион $
жетті, бірақ Қазақстанның бюджетіне жеткен салық мөлшері 10 миллиард
теңгеге жетті. Бұл елдің қаржы қауіпсіздігіне үлкен қауіп келтіруі мүмкін.
Шығыс Еуропа елдері дамушы елдердің қатарында бола тұра, БСҰ – ға
енгеннен бастап халықаралық саудаға қатысып жоғары технологиялық
секторларда үлкен табыстарға жетіп бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
кіріп отыр.[15]
Қазақстан БСҰ – ға енуіндегі басты 4 бағыт бар: а)қазақстандық
нарыққа шетелдік өндірістік және ауылшаруашылықтық тауарлардың кедергісіз
енуі; ә)қазақстандық саудаға қызмет нарығына шетелдік компаниялардың,
әсіресе қаржы, телекоммуникация қызметтерінің енуі; б) Қазақстанның БСҰ –
ға енген кезде мемлекеттік заңнаманың БСҰ –ның қаулыларымен бірге
келістірілуі ; в) ауылшаруашылық жайында.
БСҰ – ға кірген кезде еркін сауда жүргізу үшін барлық шектеулер
мен кедергілерді шешуде бірнеше мәселе көтерілуде: нормативтік, техникалық,
фитосанитарлық, ветеринарлық және т.б; тарифтердің, квоталардың,
сертификаттардың БСҰ бекіткен денгейге дейін төмендетілуі; импортталатын
тауарлар мен қызметтерге байланысты субсидиялар, дотациялар мен квоталарды
алып тастау.
БСҰ –ның ережелеріне байланысты дамыған елдерге алты жыл бойына
тарифтерді 3,6% дейін төмендетуге болады. Бұл қысқартылым жыл сайын 15%
ғана төмендетілуі тиіс.
Қазіргі кезде Қазақстанда импортталатын тауарларға орташа
кедендік тариф 10-13% болса, БСҰ –ға кірген елдердің стандарты бойынша 7-8%
болуы тиіс.
Біздің мемлекет келесі принциптерді ұстанады: елде өндірілмейтін
немесе шамалы өндіретін тауарлардың шикізатына, мыс, минералды өнімдер
төмен тарифтер қолдану, жартылай дайын өнімдерге орташа тариф, ал дайын
өнімдерге, яғни азық – түлік, жеңіл өнеркәсіп, орташа және кішігірім
бизнеске жоғары тариф.[16]
БСҰ – ға кіретін кезде қаралатын тағы бір мәселе – ауылшаруашылық
саласы. Бұл жайында біздің мемлекеттің бірнеше бағыттары мен ұсыныстары:
Бірінші: нарыққа ауылшаруашылық және азық – түлік тауарларының
енуі және бұл тауарларға тарифтердің денгейі елде өңделмейтін тауарларға
жоғары тариф, ал сұранысы көп тауарларға төмен тариф.
Екінші: ауылшаруашылық секторына ішкі көмек, аграрлық салада
мемлекеттік көмек өз денгейінен төмен болмауы қажет. Мемлекеттік көмектің
денгейі егілген жердің бір гаға 7$ құраса, Канадада- 83$, АҚШ-та 107$,
Финляндияда 500$, ЕО- 855$. Осыған қарамастан ЕО-та кіргізілетін тауарларға
деген кедендік тариф Қазақстаннан он есе көп.
Үшінші: экспорттық субсидиялар ( қаржыландыру, салық төлеу,
темір жол тарифі, көлік тарифі).
Төртінші: саудадағы техникалық кедергілер (нормалар, техникалық
регламенттер, стандарттар ).
Бесінші: ветеринарлық және фитосанитарлық жағдайлар.
Алтыншы: қызметтердің саудасы.[17]
БСҰ – ға енуіміздің оң жақтары мен теріс жақтары бар. Мемлекет
әлемдік нарыққа өз тауарларын шығара алады. Сондай – ақ арзан импортқа,
жаңа техника мен технологияларға жол ашылады. Қазақстан БСҰ – ның мүшесі
ретінде заңды түрде экспорттағы және ішкі нарықтағы өз мүдделерін қорғай
алады. БСҰ – ғы мүшелік сонымен қатар шетел инвестицияларының кіруіне
жағымды жағдай жасай алады.Сонымен қатар бәсекеге шыдай алмайтын төмен
өндіріс орындары жойылады.
БСҰ – ға кіру тек экономикалық саясат емес, сонымен қатар бұл
саяси меморандум, яғни мемлекеттің әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі
болуына тырысуы халықаралық денгейлерді ұстану болып табылады.
Қазақстанның БСҰ – ға енуіне қарсыластардың пайымдауынша
қазақстандық экспорттың шығарылуына ешқандай кедергілер жоқ. Сонғы он жылда
Қазақстан экспорты бес есе көбейді. Көбінесе БСҰ – ның келісімінде
қарастырылмайтын минералды шикізат экспортталады. Әрине экспорттың 74%
минералды өнімдер, ал 16% металлургиялық өнімдер құрастырады. Бірақ та
уақыт өткен сайын бұл көрсеткіш өзгереді, сарқылатын ресурстар орнына
келмейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикасы бір-бірімен байланысқан екі
секторды құрастырады: халықаралық еңбек бөлінісіндегі мемлекеттің рөлін
айқындайтын ТНК құрамына кіретін өндіріс орындары және көбінесе ішкі
нарыққа жұмыс істейтін өндіріс орындары.
Республиканың ауылшаруашылығы да бәсекеге қабілетті деп
саналмайды: инвестициялардың тапшылығы, азық –түліктік және
ауылшаруашылықтық тауарлардың қымбаттылығы, ауыл инфрақұрылымның жоқтығы,
жануарларды көбейтудін нашарлығы.
Бұл көрсеткіштердің арқасында республика басқа мемлекеттерден
3-4 есе артта.
Қазақстанның адам басына шаққанда қызмет көрсетудің көлемі жылына
3 мың $ аспайды, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш 25 мың $, ЕО пен Жапонияда 15-16
$.[18]
1.4 Экспорт, импортты дамыту
2000-2005 жылдары республикадағы ішкі жалпы өнімнің нақты көлемінің
жыл сайынғы есімі шамамен 10 пайызды кұрап келді. 1990 жылмен салыстырғанда
2005 жылы тек Қазақстан мен Беларусь қана ішкі жалпы өнім өнімділігінің
деңгейі мен жан басына шаққандағы табысын ұлғайта алды. Елімізде қаржылық
қоры 10 млрд. доллардан асып түскен Ұлттық даму қоры да үздіксіз өсу
үстінде. 2005 жылы Қазакстанда жалпы алаңы 51 миллион шаршы метрді
құрайтын тұрғын үй пайдалануға берілді.[19]
2000-2005 жылдары импортқа қарағанда экспорт көлемін едәуір арттыру
арқылы Қазақстанның ТМД елдері арасындағы сауда айналымы екі есеге, алыс
шетелдермен арадағы сауда-саттық төрт есеге дейін ұлғайды. 2005 жылы еліміз
әлемдегі 166 мемлекетке тауар экспорттады.
Экспортта минералдық өнімдер үлесі — 58%, құнды емес металдар және
одан жасалған бұйымдар — 24%, ал азық-түлік тауарлары және оларды өндіруге
қажетті шикізат - 5%, химиялық өнімдер, пластмасса, каучук — 5%, машиналар,
жабдықтар, көлік құралдары, приборлар мен аппараттар — 3% құраған.
Президент Жолдауында дайын өнімдер көлемінің 10 жыл бойына 2 млрд. АҚШ
долларын ғана құрайтынын, ендігі жерде үдемелі түрде ұлғайту қажеттігі
ескертілген. Бұл мәселеде шикізаттық емес тауарлардың экспорты мен жоғары
технологиялық жабдықтардың импортын қолдау мен кредиттеу басымдыққа
айналуға тиіс.
2006 жылдың бірінші жартыжылдығында сыртқы сауда айналымы 27280,4
млн.$ құрап 2005 жылмен салыстырғанда 29,9% өсті, экспорт пен импорт
көлемі 17335,9 миллион және 9944,5 миллион $ құрап 32,6% және 25,6%
өсті.Статистика агенттігінің есебі бойынша республикадан шыққан және кірген
тауардың үлесі бірінші жартыжылдықта (2006 жылы) 23,8 және 6,2% өсті.
Осыдан келе соңғы 3-4 жылда Қазақстанның тауар айналымының күрт өсуі тауар
бағаларының жоғары болуына тікелей байланысты. 2006 жылдың бірінші
жартыжылдығында мұнай мен газ конденсатының экспорт көлемі 2005 жылға
қарағанда 4,3% қысқартылды. Сонымен қатар мұнай экспортының көлемі бағаның
өсуіне байланысты 37,4% өсті. Минералды ресурстардың экспорттың жалпы
көлеміндегі үлесі 74-тен 73,9% төмендеді, яғни металдардың үлесі 16-дан
14,8%, өңделетін тауарлар және шикізат 2,4-тен 2,2% төмендеп, ал химиялық
өнімнің үлесі 3,2% дан 3,9%, машиналар мен жабдықтар 1,0-ден 1,6%, басқа
тауарлар 3,3-тен 3,5% өсті. Экспорттағы металлургиялық сала көлемінің
төмендеуі түсті металл-қола, аллюминий көлемінің азаюында. Қара металл
экспортының өсуі (20%) байқалады.
Бидай экспортының көлемі 1,8 есеге өсті, яғни 1,4 миллион тонна
құрады. Ұн экспорты 1,6%, мақта 18,9% өсті, яғни 427,1 және 99,3 мың
тоннаға жетті.[20]
2006 жылдың бірінші жартыжылдығында импорттың жалпы көлемінде
инвестициялық тауарлар 4669,1 миллион $ немесе 47,0% құрады. 2005 жылы
бұл көрсеткіш 47,7% болды. Осындағы көрсеткіштің 2765,1 миллион машиналар
мен құрал-жабдықтар құрады.
2005 жылға қарағанда кокс, мұнай өнімдері,газ, электр қуаты, қара
металдардан жасалған трубалар мен теміржолдарға арналған жабдықтардың
импорты азайды.
Сонымен қатар азық-түлік өнімдерінің импорты өсті. Ет, субтауарлар,
шай, май, қант, кондитерлік өнімдердің экспорты 0,25% өсті. Дәрі-дәрмек,
ішімдік сусындардың экспорты 38,8, ал жиһаз тауарлары 41,3% өсті. Импорттың
өсуіне үлкен үлес тигізетін мәселе жеңіл көліктердің республикаға
кіргізілуі. 2005 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 1,9 есеге өсті.
Сонымен импорттағы мұнай өнімдердің үлесі (265,5миллион $), табиғи газ
(228,2), жеңіл автокөлік және дәрі-дәрмек (202,4), жиһаз (96,6),
алкогольді сусындар (45,4) және азық-түлік тауарлары (310 миллион $)
құрады. Бұл көрсеткіш тек қана жартыжылдықтың санағы бойынша
көрсетілген.[21]
2000-2005 жылдары импортқа қарағанда экспорт көлемін едәуір арттыру
арқылы Қазақстанның ТМД елдері арасындағы сауда айналымы екі есеге, алыс
шетелдермен арадағы сауда-саттық төрт есеге дейін ұлғайды. 2005 жылы еліміз
әлемдегі 166 мемлекетке тауар экспорттады.
2005 жылы шетелге экспортқа 52,6 миллион тонна мұнай сатылды, ел
ішінде 11 миллион тонна (жыл сайын) пайдаланылады. 2005 жылы үш мұнай өңдеу
зауыттарымызда 11 миллион тонна мұнай өңделді. Ал газ өндіру 2005 жылы 26,3
миллирд текше метрге жетті. Қазіргі кезде Қазақстан бүкіләлемдік барланған
мұнай қорынан 7-орын, газ бен көмірден 6-орын, ураннан - 2-орын алады.
Қазақстан Украинаға мұнай және мұнай өнімдерін, астық, қант және
кондитерлік бұйымдар, көмір, ферроқорытпа, металл, қорғасын мен мырыш тағы
басқа өнімдерді экспорттап келеді. Украина Қазақстанға темір жол
локомативтеріне және трамвай вагондарына қажетті жабдықтар мен
қозғалтқыштар, құбырлар, химиялық және фармацевтік тауарлар, сондай-ақ
жиһаздар импорттайды.
Беларусь Республикасы Қазақстанға кондитерлік бұйымдар, дәрі-дәрмек,
шиналар, тұрмыстық техника өнімдерін шығарады. Сонымен бірге Беларусь
тракторы мен БелАз жүк автомобильдерінен бастап, бульдозер, жол жөндеу
мәшинелерін сатады.
Қазақстаннан Әзірбайжанға астық, темекі, электр жабдықтары, болат
прокаттары, мұнай мен көмірсутектері, табиғи химиялық қосындылар
экспортталса, Әзірбайжаннан Қазақстан рыногына мұнай өнімдері, битум
материалдары, мәшине және механизм жабдықтары, құрылысқа қажетті құрылғылар
жеткізіп келеді, Қазақстанда Әзірбайжандық 36 кәсіпорын жұмыс істейді.
2005 жылы Қазақстанның Өзбекстанмен өзара тауар айналымы 516,4
миллион долларды құраса, 2006 жылдың алғашқы жартысында 293,4 миллион
долларға жетті. 2005 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан аумағы арқылы
Өзбекстанның 7,26 миллиард текше метр табиғи газы тасымалданды. Бүгінде
Қазақстанда Өзбекстан капиталының қатысуымен 86 кәсіпорын жұмыс істеп
келеді.
Қазақстан Өзбекстанға тамақ өнеркәсібі тауарларын, энергия жабдықтары,
қара және түсті металдар, химия өнімдері, пластмасса экспорттаса, Өзбекстан
Қазақстанға энергия жабдықтарын, қара және түсті металдар, мәшинелер мен
құрал-жабдықтар, химия өнімдері, азық-түлік тауарлары, мақта-мата өнімдерін
сатады.
2005 жылғы екі ел Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы тауар айналымы
344,1 миллион долларға жетті, Қазақстанда Қырғыз капиталының қатысуымен 92
кәсіпорын жұмыс істейді.
2003-2005 жылдар арасында Қазақстаннан Тәжікстанға 471 мың тонна астық
пен 764 мың тонна ұн экспортқа шығарылды, 2005 жылы екі елдің тауар
айналымы 187 миллион 993 мың долларды құрады. Сауда экономикалық
байланыстарда тау-кен өнеркәсібі, түсті металлургия, мәшине жасау,
агроөнеркәсіп, энергетика, жеңіл өнеркәсіп салаларына басымдық берілген.
2005 жылы екі ел Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы тауар
айналымы 68,1 миллион доллар болса. 2006 жылдың алғашкы жартысында ғана
59,1 миллион долларға жетті.[22]
1.3Қазақстанның жаңа технологияларды әзірлейтін құрылтайшысы ретінде
қатысуы
Бұл жерде инновациялық қордың атқаратын рөлі өте маңызды.[23]
Қазақстанның алдында жуықтағы он жылда әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кірудің стратегиялық міндеті тұр. Бұл стратегияның негізі
— елде ұлттық тауар өндіру мен қызмет көрсетуге қабілеттілігін арттыру
есебінен халықаралық рыноктарға шығуы үшін өңірлік және жаһандык
экономиканың артықшылықтарын пайдалану. Еліміз индустриялық-инновациялық
стратегияны іске асыра бастады. Бұл бағдарламаға сәйкес Қазақстан
экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, еліміз мәшине жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қою керек.
Инновация басым бес сала төңірегіне шоғырландырылғандар: — ақпараттық
технология, биотехнология, нанотехнология, баламалы энергетика, көмірсутегі
шикізатын өндеу технологиялары.
Инновациялық даму стратегиясының басты мақсаты - өнеркәсіпті, тұтастай
тұрғыдан да, сондай-ак, жекелеген өндірістер тұрғысынан да кайта құрылымдау
болып табылады. Осыған байланысты кластерлер желілерінің құрылуына көп
қолдау көрсетілуде. Кластерлер таяу орналасқан кәсіпорындарды бір орталыққа
шоғырландыра отырып, тізбектелген технология бойынша соңғы өнім шығаруға
қол жеткізу. Бүгінде Қазақстанда туризм, тамақ, тоқыма өнеркәсібі,
металлургия, мұнай-газ мәшинссін жасау, күрылыс материалдары, көлік секілді
жеті басым кластерді қалыптастыру жөніндегі жұмыстар басталды. Мақта-токыма
кластерінің бастамасы 2005 жылы маусым айында кұрылған оңтүстік арнайы
экологиялық аймағы болып отыр.[24]
Президент Н.Назарбаев өзінің Жолдауында индустрияны дамытуға
кластерлік тұрғыдан келудің маңызын ерекше атап өтті. Кластерлік үлгі
(модель) қазіргі заманда экономиканы дамыту, әсіресе оны инновациялык
негізде дамытуға қолданып отырған өте көптеген елдердің озық тәжірибесі.
Кластер дегеніміз — бәсекеге қабілетті өндірістің және оған байланысты
салалардың жиынтығын жасау және оларды бір-біріне сәйкес үйлестіру әдісі.
Осының арқасында көптеген салалар жиынтығы бір бағытта, ортақ нысананы
көздеп жұмыс істейді, сондықтан да ортақ істің жалпы экономикаға тиімділігі
артады, жаңарту мүддесі күшейеді. Калифорниядағы атақты Силикон жазығы
(Силиконовая долина), Техастағы шартарапқа белгілі Силикон төбелері
(Силиконовые холмы) осы кластер үлгісімен көптеген салалардың басын қосып,
жаңа технология мен техника жасаудың әлемдік деңгейдегі көшбасшылары болып
отыр. Кластерлік үлгімен жасалган экономикалық ықпалдастық қай елде, қай
жерде болмасын өзінің тиімділігін көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың ортасында
Финляндияның солтүстіктегі ең қиыр шетінде — Оулу қаласында университет
құрылып, оның ғылыми ізденістерінің нәтижесінде телекоммуникациялық жабдық
жасайтын Nokia фирмасы ашылды. Бүгін өз өнімдерімен бүкіл дүние жүзіне
белгілі осы фирма маңайында микроэлектроника, электротехника, бағдарламалық
өнімдер шығаратын тағы да 120 компанияларының құрылуына тікелей үлес
қосты.Олардың барлығы Nokia фирмасы басқарған ақпараттық технологиялар
кластерінің құрамында нәтижелі жұмыс істеуде.[25]
Бәсекелестік қабілетін арттыру мақта шаруашылығының тиімділігін
көтерер еді. Ол — аталған дақылға кіндік байлаған бүкіл бір аймақтың әлеу-
меттік жағдайын жақсартудың алғышарты. Міне, елімізде мақта-тоқыма
кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы. Кластер — өнімді өндіруден
бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толык технологиялық тізбегі.
Егер мақтаның 70 пайызын өзімізде өңдеп, оны дайын бұйым деңгейіне дейін
жеткізетін болсақ, пайдамыз кемінде орта есеппен 1 миллиард АҚШ долларына
жетер еді. Ал әзірге еліміз 150-170 миллион долларды қанағат етіп отыр.
Президент Жарлығымен құрылған "Оңтүстік" арнайы экономикалық
аймағының ауқымындағы кәсіпорындар кедендік алым-салықтан босатыл-ды,
электр жарығын, табиғи газ бен жылуды темір жол қызметтерін тегін
пайдаланады. Ал Арыс пен Манкент елді мекендерінде ашылған құрылыс және
көлік-логистикалық орталығы тасымал шығынын І5 пайызға дейін азайтады. Бұл
осы аймақтан шығатын өнімнің әлемдік рыноктағы бәсекелестік қабілетін
жоғарылатады. Арнайы экономикалық аймақты кұруға Үкімет өткен екі жылдың
өзінде 1,3 миллиард теңге бөлді. Келесі жылдың бюджетінде аймақты дамыту
үшін 2,9 миллиард теңге қаралған, ал болжам бойынша келешекте 500 миллион
АҚШ доллары көлемінде жеке инвестиция тарту көзделген.[26]
Елбасының тікелей тапсырмасымен Мақта-арал ауданында үстіміздегі жылы
мемлекет қаржысына жаңа мақта зауыты бой көтерді. Іске қосылған зауыт
құрылысына бюджеттен 1,5 миллиард теңге қаржы бөлінді. Америкалық
технологиямен жабдықталатын зауыт 60 мың тоннаға дейін шитті мақта өңдейді.
Жаңа зауыт жергілікті макташыларды қатты қуантып отыр. Биыл мемлекет
бірінші рет килограмына 50 теңгемен мақташылардан 50 мың тоннадай шикізат
сатып алды.
Елімізде кластер жүйесін жүргізудің мақта-тоқыма өндірісінен басталуы
кездейсоқ емес. Ең бастысы, бұл — халық ең тығыз шоғырланған аймақ.
Казақстан мақта-тоқыма кластерін дамыту бағдарламасының шеңберінде 2010
жылға дейін мақта өндірісін 600 мың тоннаға мақта талшығын экспорттауды 200
мың тоннаға жеткізуді жоспарлауда.[27]
Солтүстік Қазақстан облысында Биохим комбинаты дәнді дақылды терең
өндеу негізінде ТМД елдері бойынша теңдесі жоқ технологияны іске асырды.
Еліміздегі өнеркәсіпте кір жуатын мәшинелер, компьютерлер.
трансформаторлар, сораптар, энергия өлшеу құралдары тез жетіліп келеді.
Полиграфияда баспа ісінде елеулі ілгерілеушілік байқалып отыр. ҚазСАТ іске
қосылуына байланысты Қазақстан бұдан былай шетелдік ғарыштық каналдарды
пайдаланғаны үшін жыл сайын 25-27 млрд. доллар төлейтін қаржыдан босады.
Инновациялыкқ дамуға технопарктерді дамыту ісі де кіреді. Олар — Өскеменде,
Қарағандыда, Алматы, Астанада құрылған.
Елімізде тау-кен өндіріс саласы, түсті және қара металлургия,
феррохром — табыстарымыздың негізгі бөлігі болып табылады. Жыл сайын
елімізде 40 млн. тонна руда, 400 мың тонна мыс, төрт жарым мың кг. алтын,
638 мың тонна күміс өндіреді. Ал мұнай-газ кешені инвестициялар тартатын
негізгі сала болғанымен бюджетте осы сектордан түсімдер 25 пайыздан
аспайды. 2005 жылы шетелге экспортқа 52,6 млн тонна мұнай сатылды, ел
ішінде 11 млн. тонна (жыл сайын) пайдаланылады. 2005 жылы үш мұнай өндеу
зауыттарымызда 11 млн. тонна мұнай өнделді. Ал газ өндіру 2005 жылы 26,3
млрд. текшеметрге жетті. Қазіргі кезде Қазақстан бүкіләлемдік барланған
мұнай қорынан 7-орын, газ бен кемірден 6-орын, ураннан - 2-орын алады.[28]
Қазақстан ірі аграрлык әлеуетке ие. Бұл саланың отыз өнімі бойынша ол
әлемдік аграрлык рынокта алғашқы ондыққа кіреді. Астық (2006 жылы 18 млн.
тонна жиналды), ет, сүт өнімдерін өндіру жөнінен Қазақстан аса ірі аграрлық
ел. Жылқының, қой мен ешкінің, сауын сиырлардың саны жөнінен де республика
өлемдік көшбасшылардың ондығы қатарында. Еліміз қымыз бен шұбат өңдеу
жөнінен әлемде бірінші орында, жылқы етінен — үшінші, қаракөл елтірісінен -
төртінші орында. Казақстан транзитті экономикасы бар мемлекет. Президент
Н.Назарбаев — экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы болып қала
береді деп көрсетті. Мемлекет басшысы Қазақстанның әлемде қуатты
экономикасы бар әрі халықаралық коғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік
держава ретінде қабылданатынын естен шығармағанымыз абзал деді. Әлемде екі
ел Қытай, Қазақстан экономикалық дамудың ең жоғары қарқынына жетіп отыр.
Жамбыл жерінде көкөніс, жеміс-жидек, жүзім, бау-бақша дақылдарын, кант
қызылшасын және басқа да егіншілік өнімдерін егіп, өсіруде ертеден келе
жатқан дәстүрлі мектеп, іс-тәжірибе және өндірістік қуаттар бар. Осының өзі
облыста осы салада өнім өндіру және оны қайта өңдеу кластерлерін құруға
алғашқы алғы шарттарға жол ашып, мүмкіндіктер береді.
Облыста жеміс бау-бақшалары — 3051.6, жүзімдік алқабы — 995,7. жеміс-
жидектер — 151,8, көкөніс — 19587 гектар жерге өсіріледі. Енді көлемі
қысқарып кеткен қант қызылшасының алқабын 12000 гектарға жеткізу көзделіп
отыр.
Алайда табиғи - климаттық жағдайы мен еңбек ресурстарының
мүмкіндіктеріне орай облыста шарап өндіру, көкөністер мен жеміс-жидектерді
қайта өңдеу кластерінің өрісін кеңейтіп, дамыту үшін кажетті алғы шарттар
мен мүмкіншіліктер жеткілікті. Бірақ осы алғы шарттарды толық пайдаланып
отырған жоқпыз.[29]
Ақмола облысы индустриялық-инновациялық серпілістер жетегінде. Биылдың
өзінде жалпы құны 54 миллиард теңгеден астам 39 инвестициялық жоба жүзеге
асырылуда. Осының негізінде экономикалық бәсекелестікке қа-білетті, өңірлік
өрлеу үрдісіне жол ашқан кәсіпорындар қатары көбейді. Солардың сүйектісінің
бірі — елімізге аса қажетті автомобиль көлігін құрастыратын "КамАЗ —
Инжиниринг" біріккен кәсіпорны.
Өткен жылғы мамыр айының соңында Көкшетауда "Қазақстан-Инжиниринг"
Ұлттық компаниясы" маңызды келісім-шартқа қол қойылып, "КамАЗ-Инжиниринг"
ЖШС құрылды. Құрылтайшылардың айтуьшша, "КамАЗ" өнімдері экспортының 80
пайызы Қазақстанның үлесінде екен.
Жаңа зауытты (қазірше алып цех деген дүрыстау) салуға
"Көкшетауқұрылыс", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.
Әлемдік елдер тобының ішінен орын алуымызға мүмкіндік беретін басты
негіздер:
Біріншіден, дамып келе жатқан қоғамның іргетасы бәсекеге қабілетті бір
ғана шикізат секторымен шектеліп қалмайтын ашық нарық экономикасы
бола алады.
Екіншіден, біз ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасын
қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз.
Үшіншіден, біз демократиялық қоғам орнатудамыз.
Төртіншіден, біз құқықтық мемлекет құрып оны нығайта береміз.
Бесіншіден, біз барлық діндердің тең құқылығына кепілдік береміз және
осы заманғы зайырлы мемлекет орнатамыз.
Алтыншыдан, біз қазақ халқының дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап,
түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық келісімді қамтамасыз етеміз.
Жетіншіден, өз елімізді халықаралық қоғамдастықтың толық құқылы және
жауапты мүшесі ретінде қарастырамыз.
Қазақстанның әлемдік экономикаға ойдай кірігуі
Жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады, өйткені қолайлы экономикалық-географиялық жағдайымызға және
қолымыздағы ресурстарымызға сүйенеді.
1.1 Индустрияны дамыту, әлемдік рыноктың бәсекеге қабілетті бола алатын
тауарлар мен қызметтерді өңдіру.
Біз түпкі өнімдер мұнайын экспортқа шығаруға бағдарланған
өндірістерді, мұнай–газ, көлік саласында және машина жасау мен
металлургиядағы, химия мен агроөнеркәсіп кешеніндегі салаларда бірлескен
кәсіпорындар құруымыз керек, биотехнологиялық орталықтар, ақпараттық
технологиялар паркін дамыту міндеті тұр.[1]
Қазақстанның экономикалық дамуының қазіргі таңдағы қарқыны ең
алдымен көлік-коммуникация кешенін жеделдете дамытуды талап етеді.
Еліміздегі жүк айналымының 70 пайызы, жолаушылар тасымалының 60 пайызы
темір жол көлігінің үлесіне тиеді.[2]
Темір жол саласындағы жүк айналымының өсу үрдісі барған сайын
үдей түсуде. Мысалы, 2005 жылы 172 миллиард т\ш жетті. Ал 2006 жылдың
қорытындысы бойынша ол көрсеткіш 188,7 миллиард т\ш жетті.
Қазақстан өзінің транзиттік әлеуетін тиімді пайдалануға зер
салуда. Еліміз Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымының, Экономикалық
ынтымақтастық ұйымының, Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі ТРАСЕКА-ның, Темір
жол көлігі жөніндегі орталық кеңестің және басқа да бірқатар халықаралық
ұйымдардың мүшесі.[3]
Сонымен қатар Алматы - Астана, Алматы - Бішкек, Атырау - Орал, Ақтөбе-
Қарабұтақ-Қостанай облысы шекарасы, Астана-Бурабай автожолдары күрделі
жөндеуден өткізіліп, пайдалануға берілді.
Көлік страгегиясы шеңберінде 2006-2012 жылдары республикалық
маңыздағы автожолдарына 830 миллиард теңге, жергілікті маңыздағы жолдарға
271 миллиард теңге қаржы бөлінетін болады. Бүл қаржыға 25,6 мың шақырымдық
республикалық маңыздағы жолдар, 18 мың шакырымнан астам жергілікгі
маңыздағы жолдар жөнделеді.
Алда Алматы-Қорғас, Шымкент-Ташкент, Қордай-Тараз-Шымкент-Түркістан
автожолдарын қайта салу міндеті тұр. Оған шамамен 286 миллиард теңге
жұмсалмақ.
2006-2008 жылдары әуе кемелері паркі Боинг-737-800, Аэробус-320
үлгісіндегі әуе кемелерімен, ал 2010 жылдан бастап батыстық өндірістің жаңа
буыны 1-2 класты әуе кемелерімен толықтырылмақ. Ал еліміздегі негізгі
тасымалдаушы — "Эйр Астана" компаниясының ұшақтарының санын 35-ке дейін
жеткізу көзделуде.
Көлік стратегиясы шеңберінде республика Үкіметінің қаулысымен Теңіз
көлігін дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.
Бүгінгі күнге порттың жүк тиеу қуаты 10 миллион тонна мұнай
өнімдері, 1,5 миллион тонна құрғақ жүк шамасында. Жүк тасқыны көлемінің
ұлғаюына байланысты мемлекеттік жеке әріптестік негізінде Ақтау портын
солтүстік бағытқа кеңейту көзделген. Осы жоба іске асырылғанда 2012 жылға
өткізілетін мұнай өнімдері 40 миллион тоннаға, құрғақ жүк 3,2 миллион
тоннаға көтеріледі, яғни тиісінше 4 және 2 еседен астамға ұлғаяды.
Қазақстанның көлік жүйесін кешенді дамыту үшін жаңадан 1600
шақырымдық темір жол салынып, жүк тасымалы көп 2700 шақырым жол учаскелері
электрлендіріледі. 50 мың шақырым автомобиль жолы салынып, қалпына
келтіріледі.
Жалпы Көлік стратегиясы бойынша 3,4 триллион теңгенің ондаған
инвестициялық жобасы жүзеге асырылмақ, оның ішінде шамамен 380 миллиард
теңгелік концессиялық негізгі 15 жоба бар.
2003 жылдан бері еліміздегі темір жол кәсіпорындарында америкалық
"General Elektric" компаниясымен бірге магистральді тепловоздарды жетілдіру
жұмыстары жүргізілуде. Соның арқасында локомотивтердің пайдалану мерзімдері
15 жылға, ұзартылуда. Осындай локомотивтерді өзімізде шығару үшін Астанада
арнайы бірлескен зауыт салу ісі қолға алынды. Бәсекеге қабілеттілігіміз
өндірісте шындалды.[4]
Біз Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу
бағдарламасын ұсынған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауында
металлургияны дамытуға арқа сүйеуіміз керек. Қазір электролиз зауытының
құрылысы қарқынды жүріп жатыр.
Кезінде жеріміздегі өндіріс орындары мен зауыттарда да еркіндік
болған жоқ. Павлодар алюминий зауыты таза алюминий алатын шикізат-глинозем
өндірумен ғана шектелді. Қазір зауыт глиноземді өндіреді, ал таза қанатты
металл-алюминий алу мен оның шикізатының арасындағы өзіндік құны басқаша.
Егемен елдің тұңғыш зауыты, ғасырдың ірі жобасы аталып жүрген электролиз
зауытының салынып жатқан құрылысы жоғарыда атап өткен озық ойлар мен жаңа
идеялардың, Елбасы нұсқаған басымдықтардың нәтижесі. Таза қанатты алюминий
металын алатын электролиз зауыты енді өзімізде жұмыс істейтін болады.
Елбасының еліміз үшін шикізат өндірісінен гөрі дайын өнім шығаруға қол
жеткізіп, отандық алюминий өндірісін қолға алуды ұсынған идеясы жүзеге
асты. Әрі бұл өндіріс орны 90-шы жылдардың басындағы нарықтық экономика мен
өмірдің қатал талаптарына сәйкес индустриялық-инновациялық әдіс үлгісімен
жұмыс істеуге көшті. Кластерлік әдіс келді. Бұл әдістің тиімділігі, тез
арада маңайындағы барлық кәсіпорындарды іске жұмылдырып, бірыңғай
экономикалық жүйе құра алады. Осының нәтижесінде зауыт өзінің қырық жылғы
тарихында тұңғыш рет биылғы жылы бір миллион 500 мың тонна глинозем
өндірді. Бұл жетістік әлемдік деңгейде сапасы жөнінен бәсекеге түсе алатын
отандық глинозем өндірісі іске асты деген сөз. Біз бәсекеге қабілеттілікті
— стратегиялық басымдықтар өлшемі деңгейінде қарауға қол жеткіздік[5].
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстанды әлемде барынша
дамыған 50 елдің қатарына қосу жөніндегі стратегиясы еліміздің
агроөнеркәсіп кешенінің алдына үлкен міндеттер жүктегені белгілі.
Еліміз бойынша 2000 жылдан соңғы кездерге дейін әр сиырдан
сауылатын жылдық сүттің орташа мөлшері 1969 литрден 2078 литрге жеткенде
(қосылғаны 109 литр), осы көрсеткіш асыл тұқымды малдар іріктелген базалық
шаруашылықтарда 3312-ден 3996 литрге (қосылғаны —
648 литр), ал селекциялық топтарда бұдан да жоғарылап - 4987 литрден 6209
литрге (қосылғаны 1222 литр) өскен. Сонда жай сиырға қарағанда асыл тұқымды
сиырдың сауылатын сүт көлемі үш есе артық шығып отыр. Бұл малдың күтімі мен
осы мәселеге ғылымның қатысуы күшейген сайын олардан алынатын кіріс
көлемінің де арта беретінін білдіреді.
2005 жылдың басындағы есеп бойынша асыл тұқымды саналатын малдың
мөлшері ірі қара ішінде 3 пайызды, қойда — 5,3; жылқыда — 1,2; түйе ішінде
— 6,9; шошқада 4 пайызды құрайды. Сондықтан да еліміздің аграрлық ғалымдары
Елбасының ұлттық экономиканың бәсекелестік қабілетін арттыру үшін ең
алдымен білім мен ғылымға көбірек көңіл бөлу керек деген тұжырымын белсене
қолдап отыр.
Орталықтың қызмет аясындағы Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар,
Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарындагы 11 асыл тұқымды
зауыт пен 34 асыл тұқымды шаруашылықта сүт бағытындағы Алатау, Әулиекөл,
Симменталь, Далалық қызыл тұқым секілді асыл тұқымды малдардың жылына 4-5
мың тонна сүт беретін төрт ішкі тұқымдық түрін құру жөніндегі зерттеу
жұмыстары жалғасуда. Бүтіндей алғанда селекциялық үдеріске 24699 бас асыл
тұқымды мал тартылып отыр.
Ал ет бағытындағы ірі қара шаруашылығындағы селекциялық зерттеу
жұмыстары қазақтың ақ бас сиыры мен әулиекөл секілді отандық асыл тұқымды
жетілдіру, сондай-ақ Санта-гертруда ("Жетісу" қазақ өңірілік түрін) мен
галловейлік тұқымды сақтап, көбейту мен таратуға негізделген. Оған Ақмола,
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарындағы 4 асыл тұқымды мал зауыты
мен 11 асыл тұқымды шаруашылық тартылды.
Тұқым жақсартушы бұқаларды төменгі өнімділіктегі сиырларға бір рет
қолданған жағдайдың өзінде олардан өсірілген төлдерінің тірі салмағы
әдеттегіден 48-75 килограмм шегінде артатыны, мұның өзі қосымша сойыстық
салмақпен 27-41 килограмм аралығында қосымша ет өндіруге мүмкіндік
беретіні дәлелденген. Сондықтан асыл тұқымды зауыттардың өз өңірлеріндегі
мал шаруашылығын дамытуға тигізер ықпалын олардағы бұқаларды қолдану арқылы
сондай-ақ бұл зауыттардың еншілес шаруашылықтарын құру арқылы арттыру —
қазіргі жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстардың өзіндік бір қыры болып
отыр.[6]
Жылына 300 мың тонна астықты жоғары технологиялық негізде қалдықсыз
өңдеп, биоэтанолдан басқа тағы бірнеше өнім шығарылады.
Жоғары технологияларға негізделген және қалдықсыз өнім шығаратын
"Биохим" осындай өңдеуші кластер болып табылады. Негізгі өнім биоэтанол
екенін жоғарыда айтып өттік. Ол — жанар-жағармайдың октандық санын
көтеретін биотұнба, былайша айтқанда, этил спирті. Бидайды тереңдетіп
өңдеу арқылы алынған өнімді кейін бензинге қосады. Сонда қалдықсыз жанады.
Ауаға тарайтын зиянды да улы заттар әлдеқайда азаяды. Алып өндіріс жылына
57 мың биоэтанолдан басқа 19200 тонна клейковина, 58 мың тонна ұн, 50 мың
тонна кебек, 24 мың тонна жемазық ашытқы, 25600 тонна көмірқышкыл газ
өндіреді. Мемлекет басшысының облыс аграршыларымен өткізген жиында "Ішкі
рыноктың шектеулігі бізді басқалармен қатаң бәсеке-лестікке түсе отырып,
экспортқа шығаруға мәжбүрлейді. "Биохимда" жылына 8,2 миллиард теңгенің
өнімдері шығарылып, 70 пайызын сыртқы рынокқа жөнелту көзделген. Тек 2006
жылдың өзінде 5,2 миллион тонна астық жиналып, бұрын-соңды болмаған
рекордтық көрсеткішке қол жетті. Үш жылдың ішінде 31 миллиард теңгенің
ауылшаруашылығы техникасы сатып алынды. Жұмыстың 76 пайызға дейіні нақ осы
заманғы жоғары өнімді техникамен атқарылды. "Биохимнің" құрылысын жүргізген
"Баско" ком-паниясы 100 мың гектар алқапка дәнді дақыл, шошқа, ірі қара
өсіреді. 250 мың мекенге арналған құс фабрикасы бар. Ірі биотехнологиялық
жобаны іске асыруға "Қазақстан Даму банкі 10,6 миллиард теңге инвестиция
салды.
Астық элеваторларының сыйымдылығы 150 мың тоннаға дейін жетеді, Екі
диірменнің тәуліктік қуаттылығы — 910 тонна. Клейковина өндіру, ферменттеу,
сүзу цехтары, сыйымдылығы 4,5 мың тонна спирт қоймасы, әкімшілік, қызметтік-
тұрмыстық корпустар, сумен жабдықтау, канализация құбырлары бар. Астық
тиелген вагондарды қабылдау және дайын өнімдерді тиеп, жөнелту үшін темір
жол желісі салынды. Үкіметтің қаржылық қолдауы арқасында жарты жылдың
ішінде Тайынша қаласына 46 шақырымдық су құбыры тартылып, кәсіпорынмен
қатар қала тұрғындарына да таза ауыз су жеткізілді. "Аксесс-Энерго"
компаниясы арзандатылған электр қуатын бөлді.
Бұл маңай үлкен құрылыс алаңына айналатын түрі бар. Алдағы уақытта мал
фермаларын, құс фабрикасын, ет комбинатын салу жоспарланып отыр. Ондағы
мақсат — ет, сүт өнімдерін ұқсатып пайдалану. Астық қалдықтары — күнжарма,
кебек түрлі белоктармен байытылып, жұғымды жемазық ретінде пайдаланылады.
Жылуды пайдалану есебінен жылыжай ашып көкөніс өсіру қолға алынбақ.
Биопластика, биополимер өнімдерін игеретін болады. Асханалық газды су ісі
жолға қойылмақ.[7]
Бүгін еліміздің өзінің даму барысындағы басты ұстанымы - Қазақстан
Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың әлемдегі бәсекеге
мейілінше қабілетті елу елдің қатарына қосылу стратегиясы. Бұл- өміріміздің
барлық жағын қамтитын күрделі де кешенді міндет. Осы міндетті орындау
барысындағы ақпараттық технологияны дамытудың рөлі мен маңызы ерекше.
Әлемдік кеңістікте озық технологиялар мен оның даму қарқыны экономикалық
дамудың маңызды тетігі болып отыр. Мысалы, қыркүйек айында Бүкіләлемдік
экономикалық форум жариялаған әлемдегі бәсекеге қабілетті елдердің 2006-
2007 жылдардағы индексінде Ирландия - 14,
Үндістан - 46 орындарға көтеріліп, үздік елуліктің қатарынан орын алды. Бұл
табысқа олар ақпараттық технологияларды дамыту арқылы жетті. 90-жылдардың
басында бұл елдердің экономикалық көрсеткіштері төмен еді. Сондықтан
сарапшылардың өзі де олардың осыншалықты тез де сапалы ілгерілеушілікке қол
жеткізе қоятынын болжай қоймаған.
Қазақстанның қазір және алдағы кезде бәсекелестікке қабілеттілігін
айқындайтын әлеуметтік-экономикалық дамуының тағы да бір маңызды факторы
-халықтың білімділік деңгейін көтеру, қазіргі білім жүйесін дамыту. Еуразия
университетінде оқыған лекциясында Нұрсұлтан Әбішұлы осы мәселені айрықша
атап өтті.
Білім беру әдістемелері оқытудың, кадрларды даярлау мен қайта
даярлаудың ең озық технологияларына негізделуге тиісті. Оның ақпарат-
тандырылу деңгейі, осы заманғы ақпараттық-коммуникациялық технологияларды
енгізу білім беру процесіне, оған қатысушылардың өзара қарым-қатынас
стиліне, білім берудің соңғы нәтижесі - маманның кәсіптік даярлығына әсер
етеді.[8]
Қазақстан соңғы жылдары білім жүйесін ақпараттандыру мәселесінде
бірқатар оң нәтижелерге қол жеткізді. Оларды былайша талдауға болады:
-мектептерді компьютерлік және мультимедиялық техникалармен, білім
берудің интерактивтік құралдарымен жабдықтау;
-мектептерде оқытудың 60, ал кәсіптік білім берудің 10 пайызын
электрондық жүйеге көшіру;
-1500 мектеп пен басқа да білім беру нысандарын қамтитын Қашықтан
оқытатын спутниктік арна құру.
Дей тұрғанмен, әлі де көптеген мәселелер шешіле қойған жоқ. Олардың
арасында осы саланың даму қарқыны мен бағыт-бағдарына өзгеріс енгі-зетіндей
дәрежедегі маңызды мәселелер де бар. Дәл сондай мәселелер төңірегінде
ыждағаттылықпен, мақсаткерлікпен жүмыс істеу керек:
Бірінші - ғылым мен ақпараттандырудың өзара байланысы.
Бүгінгі озық ақпараттық технологиялар әлемі - бұл ғылыми
жетістіктердің, инженерлік ойлардың, оларды тиімді іске асырудың нарықтық
механизмінің үйлесуі нәтижесі. Осы орайда ғылым мен өндірістің және
нарықтық қатынастың арасындағы байланыс қазірше ақсап тұр.
Қазақстанда экономиканы диверсификациялау басталды, осы қажеттілікке
орай мемлекет жақын жылдарда ғылымды дамыту мен оның жетістіктерін
өндіріске енгізуге айрықша назар аударады. Ғылымды қаржы-ландыру 25 есеге
артып, 350 миллиард теңгеге жетеді. Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің бұл бастамасын өткен жылы Отан
Республикалық саяси партиясының ҮІІІ съезінің мінберінде тұрып айтты. Сол
қаржының бір бөлігін ақпараттандырудың, соның ішінде білімді
ақпараттандырудың ғылыми жедел дамытуға жұмсау керек екендігіне сенімдімін.
Мұнсыз осы заманғы ақпараттық технологиялардың жоғары ұстанымдары туралы
айтудың өзі қиын.
Ақпараттық технология озық ғылыми жетістіктерді жедел өндіріске
енгізудің керемет механизмдерін пайдалану мүмкіндігін береді. Сол
механизмдерді еліміздің мүддесі үшін, білім мен ғылымды дамыту
жолында пайдалануымыз қажет.
Екінші-мемлекеттік және салалық бағдарламалар, соның ішінде
ақпараттандыру бағдарламасын жасау мен оларды іске асыру барысында
жүйелілік деңгейін шұғыл көтеру.
Осы орайда жақында Елбасымыз мемлекеттік басқарудың, сыбайлас
жемқорлықпен күрестің тиімділігі мен ашықтығын қамтамасыз ету үшін
электрондық үкімет құру мәселесін негізгі фактор ретінде атап өтті.
Бұл- үлкен іс. Жақын болашақта ол әрбір Қазақстан азаматының өміріндегі
маңызды тетік болуға тиісті. Ендеше Қазақстан азаматтарын электронды үкі-
метті пайдалануға үйретуіміз керек, олардың білім деңгейі соған сәйкес
болуға тиісті, білімді ақпараттандыру мәселесі де осы міндетпен астасып
жатқаны мақұл.
Үшінші-қашықтан білім беру технологиясын ендіру барысында жоғары оқу
орындарының материалдық және зияткерлік құндылықтарының бытыраңқылығы.
Білім беру стандарттары барлық жоғары оқу орындары үшін бірдей және
міндетті. Бірақ білім берудің ақпараттық технологиясын ендірудің сапасы мен
деңгейі әр түрлі болуы мүмкін. Себебі, әр оқу орны өзінің қаржылық,
зияткерлік және материалдық мүмкіндіктерін ескере отырып оны өздерінше
енгізеді. Осындай сәйкессіздікті жою жолдарын ойлану керек.
Төртінші-қашықтан оқытудың бағдарламалық, ақпараттық, тех-никалық
тұрғыдан қамтамасыз етілуі, соның ішінде білім беруді басқару жүйесі де бар
, әлі де жеткілікті дәрежеде емес.
Қашықтан оқыту, әсіресе екінші білім беру мен мамандарды қайта даярлау
жүйесінде өте маңызды. Сондықтан да тиісті жүйені жасаған кезден бастап
жоғары сапалық деңгейді қамтамасыз етудің рөлі күшті. Білім және ғылым
министрлігі бүкіл ел аумағында сапалық деңгейді көтеруге мүмкіндік
беретіндей біркелкі білім беру порталын жасауды жеделдеткені дұрыс.
Қазақстанда озық ақпараттық технологияларды жасауға жақсы ғылыми,
математикалық негіз бар. Бірақ коммерциялық негізде әлемдік дәрежедегі
жоғары бағдарламалық өнімдер дайындай алатындай программистер өте аз.
Бесінші-қашықтан оқытудың нормативтік-құқықтық негізі ха-лықаралық
стандарттарға сәйкес келмейді. Бізде екі мемлекеттік стандарт бар. Олар
білім берудің мемлекеттік стандарты және қашықтан оқытуды ұйымдастыру
ережесі. Осы екеуін халықаралық нормаларға сәйкес бір-бірімен байланыстыру
керек.
Халықаралық бәсекелестік араға уақыт салуға мұрсат бермей тұр.
Сондықтан аталған кемшіліктерді жедел жою жолдарын қарастыру қажет.
Болжам бойынша, елімізде 2008 жылы әрбір 100 адамға шаққанда 21
кәдімгі желілі телефоннан, 50 ұялы телефоннан, 30 интернет нүктесінен
айналатын болса, 2012 жылы бұл көрсеткіш 40 желілі телефоннан, 110 ұялы
телефоннан, 50 интернет нүктесінен келетін болады. Қазақстан аталған
мерзімде ақпараттық-коммуникациялық саласы бойынша әлемнің бәсекелестікке
барынша қабілетті 50 елінің қатарынан берік орын алады деп күтілуде.[9]
1.2 Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер
қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі
Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене
қатыса алады.
Біз ЕурАзЭқ шеңберінде ынтымақтастықты кеңейтуге және Біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыруға қатысамыз.
Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа Қайта құру және даму банкі, Азия
даму банкі және таяуда құрылған Еуразия даму банкінің жобаларына баса назар
аудару керек.[10]
2006 жылы 25 қаңтарда Санкт–Петербург қаласында Еуразиялық
экономикалық қоғамдастықтың кезектен тыс самиті өтті. Онда Өзбекстан
республикасы өз өтініші бойынша осы ұйымның құрамына қабылданды. 2000
жылдың 10 қазанында Астана қаласында Қазақстан, Ресей, Беларусь,
Қырғызстан, Тәжікстан сияқты бес мемлекеттің қатысуымен құрылған ұйым тағы
бір мүшеге толықты. Бұл ұйым өзіне мүше елдер аумағында еркін сауда аймағын
құру, бірыңғай кедендік тарифтер қолдану, БСҰ- на өтуде келісілген
ұстанымда болу, сыртқы шекаралардың қауіпсіздігін сақтау, әлеуметтік-
экономикалық даму үрдістері барысында келісілген бағдарламалар қабылдау,
энергетика мен көлік салаларында ортақ рынок жасау және тағы басқа
мәселелерді шешу үшін құрылған болатын. Бүгінгі күні ЕурАзЭҚ ТМД
аумағындағы ең жақсы дамып келе жатқан өңірлік бірлестік болып табылады.Ол
БҰҰ Бас Ассамблеясының байқаушысы ресми мәртебесіне де ие. Сонымен бірге
бірлестік шеңберіндегі елдер арасында көптеген тауарлар бойынша бірыңғай
импорттық тариф қолданылады. Бүгінде ол барлық тауар тізімінің 62 пайызын
қамтиды. Ал Кедендік Одаққа жалғасатын, қазірдің өзінде басталып кеткен
бірыңғай кедендік аймақ құру жұмысы барысында ол тауарлар номенклатурасының
80 пайызын қамтуға мүмкіндігі бар.Осы интеграциялық үрдістерге іскер
топтарды тарту үшін бірлестік шеңберінде олардың кеңесі құрылған.
2005 жылдың 6 қазанында Санкт–Петербургте болған кезекті самитте
Орталық Азия ынтымақтастық ұйымы (ОАЫҰ) мен ЕурАзЭҚ ты біріктіру туралы
шешім қабылданған болатын. Мұның өзі саяси тұрғыдан да мүше елдерге тиімді
еді. Өйткені, мақсаты бір екі ұйым құрғаннан гөрі оларды ықпалдырақ
біреуіне айналдырған анағұрлым ұтымды. Бұл мүше елдердің екі бірдей ұйымның
жұмыс топтарын ұстауға кететін артық шығынын да азайтады. Сондықтан да ОАЫҰ
дағы ЕурАзЭҚ -қа мүше емес жалғыз Өзбекстанның соңғы ұйымға мүше болуға
өтінішбілдіруі қосылу үдерісін жылдамдата түсті. ЕурАзЭҚ елдері осы күнге
дейін 84 келісімге қол қойған және соның 60-тан астамы іс жүзінде
қолданысқа түскен. ОАЫҰ құрылғаннан бері бұл ұйымда 289 құжатқа қол
қойылған. Қазір соның ЕурАзЭҚ-тың мақсаттарына сәйкес келетін мүше елдер
жаңа ұйымға бейімдеуге ұмтылуда, ала қорғаныс,есірткі трафигіне қарсы
күрес, сыртқы қауіпсіздік сияқты мәселелербасқа ұйымның шеңберіне топтасуы
керек деп шешілді. Бұл жерде, бірінші кезекте, Ұжымдық қауіпсіздік туралы
шарт ұйымы (ҰҚШҰ) ескеріліп тұрғаны мәлім. Айта кететін жәйт, саммит
барысында ресмитүрде болмаса да, Өзбекстанның осы ұйымға да мүше болып
болып кіруі мүмкін екендігі айтылып қалды.
Өзбекстанның ЕурАзЭҚқа мүше болып кіру қадамын оған қатысушы
мемлекеттер басшыларының бәрі де қолдайтындықтарын білдірді. Нұрсұлтан
Назарбаев бірлестіктің енді жалпы саны 205 миллионнан артық халқы бар
елдерді қамтитынын айта келіп, мұның өзі үлкен рынок екендігін қаперге
салды.
Қазақстан Президенті келесі кезекте интеграцияланған қаржы рыногын
ұйымдастыру туралы келісімнің маңызына тоқталды. Осы және шекаралық
қызметтердің бірлескен істері туралы құжаттар біздің ЕурАзЭҚ ты дамыту
жолындағы стратегиялық жоспарларымыздың іске асуын көрсетеді. Үстіміздегі
жылдың 12 қаңтарында Астанада Қазақстан мен Ресей арасында жарғылық
капиталы 1,5 миллиард доллар болатын Еуразиялық банк құру жөніндегі
келісімге қол қойылуы – елдеріміздің интеграциялық үдерістердегі
белсенділігін қолдау мақсатында жасалған нақты қадам, – деді Нұрсұлтан
Әбішұлы. Банктің штаб–пәтері Алматы қаласында орналасып президенті Ресей,
вице–президенті Қазақстан жағынан тағайындалды.[11]
ЕурАзЭҚқа Өзбекстанның мүшелікке өтуінің себептерін айта келіп,
Ислам Каримов оның басты үш факторына тоқталды. Біріншіден, интеграциялық
процестердіңтереңдеуіне байланысты Өзбекстанныңұзақ мерзімге
арналғанмүддесіне байланысты, екіншіден, өңірдегі және әлемдегі тез өзгеріп
жатқан жағдайларға байланысты, үшіншіден, осы ұйымның құрылымына ену –
экономикалық, гуманитарлық жобаларды жүзеге асыру қажеттігіне байланысты
екенін атап өтті. Қырғызстан Президенті Құрманбек Бакиев ЕурАзЭҚ тағы
интеграциялық процестер эволюциялық сипатта екенін және оның өз еліне
экономика жағынан қажет екендігін айтты. Тәжікстан Президенті Эмомали
Рахмоновтың көзқарасы бойынша, интеграция біздің халықтарымыздың жан–жақты
қатынас жасауына мүмкіндік береді.[12]
1.3 Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда
бәсекеге қабілеттілігін нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіру
Еліміздің халықаралық экономикалық ұйымға енуі Қазақстанның
дүниежүзілік рыноктағы бәсекеге қабілеттілігін нығайту үшін кең
мүмкіндіктер ашатынына сенімдімін.[13]
Қазақстанның БСҰ – ға енуі елдің экономикалық саясатының ең
маңызды қадамдарының бірі болып саналады.
Қазакстан өзінің экономикалық жағдайына байланысты бүкіләлемдік
экономикада өзіне лайықты орын табуға тырысуда.Тәуелсіздіктің 15 жылында
мемлекет үлкен табыстарға жетті, солардың бірі кісі басында шаққандағы ІЖӨ
1991 жылы қазіргі бағамен есептегенде 500$ болса, 2006 жылы ол 5400$ жетті.
БСҰ – ға кіретін елдердің әлемдік тауар айналымындағы үлесі 95%
құрайды.Оның мақсаты әлемдік тауар айналымының кедергісіз дамуы.
Қазақстанның жедел экономикалық дамуына қарамастан мемлекеттің ішкі нарығы
өте тығыз.[14]
Мемлекеттік өндірушілерге тауарларды кеңейту үшін сыртқы нарыққа
қол жеткізу керек. БСҰ – ға ену БСҰ – ның мүше–мемлекеттерінің нарығында
біздің тауарларымыз бен қызметке қолайлы жағдай жасалынады.
Мысалы, 2001 жылы АҚШ Қазақстандық болаттың ЕО мемлекеттерінің импортына
тек 200 мың тонна ғана кіргізілуі керек деген шектеу енгізілді. БСҰ – ға
енгеннен кейін экспортталатын тауарларға кедергілер алынып тасталады.
Сонымен қатар басты: қаржы, телекоммуникация және көлік салаларының
либерализациясы жүргізіледі.Яғни осы салалардың қызметтеріне деген бағалары
азайып, тауарлардың өндірісіне және бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне үлкен
қадам жасалады. Бүгінгі таңда қазақстандық жалпы тауар айналымының 50% БСҰ
– ға кіретін елдерге қатысты. Егер БСҰ – ға Ресей мен Украина кірсе
біздің тауар айналымындағы үлесіміз 90% жетеді. Осыдан келе Қазақстан
өзінің әріптестерімен ортақ режимде және кеңістікте сауда жасауы маңызды.
Қазақстанның ғаламдық сауда ұйымға мүше болуына деген ықпалдастығы елдің
экономикалық реформаларының жеделдетуіне, сыртқы экономикалық саланың
либерализациялануына және жеке саланың дамуына ұлкен қадам болды.
Қазақстандық заңнаманың БСҰ –ның негізгі қаулыларымен бірге
келістірілуі тек тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізінде ғана
жасалуы тиіс. БСҰ – ға кірген Қытай бүгінгі таңда мүшеліктің барлық жақсы
жақтарының, яғни шетел инвестицияларының көбеюі және қытайлық тауарларға
деген сенімсіздікті жойды. . БСҰ – ға кірген кезде Қытай делегациясының ең
басты табысы жұмыс күшінің кедергісіз өтуі, осы мәселе бойынша барлық
квоталардың жойылуы болды. Заң органдарының мәліметтері бойынша
Қазақстаннан Қытайға 2003 жылы ақша өнімдерінің ауысуы 700 миллион $
жетті, бірақ Қазақстанның бюджетіне жеткен салық мөлшері 10 миллиард
теңгеге жетті. Бұл елдің қаржы қауіпсіздігіне үлкен қауіп келтіруі мүмкін.
Шығыс Еуропа елдері дамушы елдердің қатарында бола тұра, БСҰ – ға
енгеннен бастап халықаралық саудаға қатысып жоғары технологиялық
секторларда үлкен табыстарға жетіп бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына
кіріп отыр.[15]
Қазақстан БСҰ – ға енуіндегі басты 4 бағыт бар: а)қазақстандық
нарыққа шетелдік өндірістік және ауылшаруашылықтық тауарлардың кедергісіз
енуі; ә)қазақстандық саудаға қызмет нарығына шетелдік компаниялардың,
әсіресе қаржы, телекоммуникация қызметтерінің енуі; б) Қазақстанның БСҰ –
ға енген кезде мемлекеттік заңнаманың БСҰ –ның қаулыларымен бірге
келістірілуі ; в) ауылшаруашылық жайында.
БСҰ – ға кірген кезде еркін сауда жүргізу үшін барлық шектеулер
мен кедергілерді шешуде бірнеше мәселе көтерілуде: нормативтік, техникалық,
фитосанитарлық, ветеринарлық және т.б; тарифтердің, квоталардың,
сертификаттардың БСҰ бекіткен денгейге дейін төмендетілуі; импортталатын
тауарлар мен қызметтерге байланысты субсидиялар, дотациялар мен квоталарды
алып тастау.
БСҰ –ның ережелеріне байланысты дамыған елдерге алты жыл бойына
тарифтерді 3,6% дейін төмендетуге болады. Бұл қысқартылым жыл сайын 15%
ғана төмендетілуі тиіс.
Қазіргі кезде Қазақстанда импортталатын тауарларға орташа
кедендік тариф 10-13% болса, БСҰ –ға кірген елдердің стандарты бойынша 7-8%
болуы тиіс.
Біздің мемлекет келесі принциптерді ұстанады: елде өндірілмейтін
немесе шамалы өндіретін тауарлардың шикізатына, мыс, минералды өнімдер
төмен тарифтер қолдану, жартылай дайын өнімдерге орташа тариф, ал дайын
өнімдерге, яғни азық – түлік, жеңіл өнеркәсіп, орташа және кішігірім
бизнеске жоғары тариф.[16]
БСҰ – ға кіретін кезде қаралатын тағы бір мәселе – ауылшаруашылық
саласы. Бұл жайында біздің мемлекеттің бірнеше бағыттары мен ұсыныстары:
Бірінші: нарыққа ауылшаруашылық және азық – түлік тауарларының
енуі және бұл тауарларға тарифтердің денгейі елде өңделмейтін тауарларға
жоғары тариф, ал сұранысы көп тауарларға төмен тариф.
Екінші: ауылшаруашылық секторына ішкі көмек, аграрлық салада
мемлекеттік көмек өз денгейінен төмен болмауы қажет. Мемлекеттік көмектің
денгейі егілген жердің бір гаға 7$ құраса, Канадада- 83$, АҚШ-та 107$,
Финляндияда 500$, ЕО- 855$. Осыған қарамастан ЕО-та кіргізілетін тауарларға
деген кедендік тариф Қазақстаннан он есе көп.
Үшінші: экспорттық субсидиялар ( қаржыландыру, салық төлеу,
темір жол тарифі, көлік тарифі).
Төртінші: саудадағы техникалық кедергілер (нормалар, техникалық
регламенттер, стандарттар ).
Бесінші: ветеринарлық және фитосанитарлық жағдайлар.
Алтыншы: қызметтердің саудасы.[17]
БСҰ – ға енуіміздің оң жақтары мен теріс жақтары бар. Мемлекет
әлемдік нарыққа өз тауарларын шығара алады. Сондай – ақ арзан импортқа,
жаңа техника мен технологияларға жол ашылады. Қазақстан БСҰ – ның мүшесі
ретінде заңды түрде экспорттағы және ішкі нарықтағы өз мүдделерін қорғай
алады. БСҰ – ғы мүшелік сонымен қатар шетел инвестицияларының кіруіне
жағымды жағдай жасай алады.Сонымен қатар бәсекеге шыдай алмайтын төмен
өндіріс орындары жойылады.
БСҰ – ға кіру тек экономикалық саясат емес, сонымен қатар бұл
саяси меморандум, яғни мемлекеттің әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі
болуына тырысуы халықаралық денгейлерді ұстану болып табылады.
Қазақстанның БСҰ – ға енуіне қарсыластардың пайымдауынша
қазақстандық экспорттың шығарылуына ешқандай кедергілер жоқ. Сонғы он жылда
Қазақстан экспорты бес есе көбейді. Көбінесе БСҰ – ның келісімінде
қарастырылмайтын минералды шикізат экспортталады. Әрине экспорттың 74%
минералды өнімдер, ал 16% металлургиялық өнімдер құрастырады. Бірақ та
уақыт өткен сайын бұл көрсеткіш өзгереді, сарқылатын ресурстар орнына
келмейді.
Бүгінгі таңда Қазақстанның экономикасы бір-бірімен байланысқан екі
секторды құрастырады: халықаралық еңбек бөлінісіндегі мемлекеттің рөлін
айқындайтын ТНК құрамына кіретін өндіріс орындары және көбінесе ішкі
нарыққа жұмыс істейтін өндіріс орындары.
Республиканың ауылшаруашылығы да бәсекеге қабілетті деп
саналмайды: инвестициялардың тапшылығы, азық –түліктік және
ауылшаруашылықтық тауарлардың қымбаттылығы, ауыл инфрақұрылымның жоқтығы,
жануарларды көбейтудін нашарлығы.
Бұл көрсеткіштердің арқасында республика басқа мемлекеттерден
3-4 есе артта.
Қазақстанның адам басына шаққанда қызмет көрсетудің көлемі жылына
3 мың $ аспайды, ал АҚШ-та бұл көрсеткіш 25 мың $, ЕО пен Жапонияда 15-16
$.[18]
1.4 Экспорт, импортты дамыту
2000-2005 жылдары республикадағы ішкі жалпы өнімнің нақты көлемінің
жыл сайынғы есімі шамамен 10 пайызды кұрап келді. 1990 жылмен салыстырғанда
2005 жылы тек Қазақстан мен Беларусь қана ішкі жалпы өнім өнімділігінің
деңгейі мен жан басына шаққандағы табысын ұлғайта алды. Елімізде қаржылық
қоры 10 млрд. доллардан асып түскен Ұлттық даму қоры да үздіксіз өсу
үстінде. 2005 жылы Қазакстанда жалпы алаңы 51 миллион шаршы метрді
құрайтын тұрғын үй пайдалануға берілді.[19]
2000-2005 жылдары импортқа қарағанда экспорт көлемін едәуір арттыру
арқылы Қазақстанның ТМД елдері арасындағы сауда айналымы екі есеге, алыс
шетелдермен арадағы сауда-саттық төрт есеге дейін ұлғайды. 2005 жылы еліміз
әлемдегі 166 мемлекетке тауар экспорттады.
Экспортта минералдық өнімдер үлесі — 58%, құнды емес металдар және
одан жасалған бұйымдар — 24%, ал азық-түлік тауарлары және оларды өндіруге
қажетті шикізат - 5%, химиялық өнімдер, пластмасса, каучук — 5%, машиналар,
жабдықтар, көлік құралдары, приборлар мен аппараттар — 3% құраған.
Президент Жолдауында дайын өнімдер көлемінің 10 жыл бойына 2 млрд. АҚШ
долларын ғана құрайтынын, ендігі жерде үдемелі түрде ұлғайту қажеттігі
ескертілген. Бұл мәселеде шикізаттық емес тауарлардың экспорты мен жоғары
технологиялық жабдықтардың импортын қолдау мен кредиттеу басымдыққа
айналуға тиіс.
2006 жылдың бірінші жартыжылдығында сыртқы сауда айналымы 27280,4
млн.$ құрап 2005 жылмен салыстырғанда 29,9% өсті, экспорт пен импорт
көлемі 17335,9 миллион және 9944,5 миллион $ құрап 32,6% және 25,6%
өсті.Статистика агенттігінің есебі бойынша республикадан шыққан және кірген
тауардың үлесі бірінші жартыжылдықта (2006 жылы) 23,8 және 6,2% өсті.
Осыдан келе соңғы 3-4 жылда Қазақстанның тауар айналымының күрт өсуі тауар
бағаларының жоғары болуына тікелей байланысты. 2006 жылдың бірінші
жартыжылдығында мұнай мен газ конденсатының экспорт көлемі 2005 жылға
қарағанда 4,3% қысқартылды. Сонымен қатар мұнай экспортының көлемі бағаның
өсуіне байланысты 37,4% өсті. Минералды ресурстардың экспорттың жалпы
көлеміндегі үлесі 74-тен 73,9% төмендеді, яғни металдардың үлесі 16-дан
14,8%, өңделетін тауарлар және шикізат 2,4-тен 2,2% төмендеп, ал химиялық
өнімнің үлесі 3,2% дан 3,9%, машиналар мен жабдықтар 1,0-ден 1,6%, басқа
тауарлар 3,3-тен 3,5% өсті. Экспорттағы металлургиялық сала көлемінің
төмендеуі түсті металл-қола, аллюминий көлемінің азаюында. Қара металл
экспортының өсуі (20%) байқалады.
Бидай экспортының көлемі 1,8 есеге өсті, яғни 1,4 миллион тонна
құрады. Ұн экспорты 1,6%, мақта 18,9% өсті, яғни 427,1 және 99,3 мың
тоннаға жетті.[20]
2006 жылдың бірінші жартыжылдығында импорттың жалпы көлемінде
инвестициялық тауарлар 4669,1 миллион $ немесе 47,0% құрады. 2005 жылы
бұл көрсеткіш 47,7% болды. Осындағы көрсеткіштің 2765,1 миллион машиналар
мен құрал-жабдықтар құрады.
2005 жылға қарағанда кокс, мұнай өнімдері,газ, электр қуаты, қара
металдардан жасалған трубалар мен теміржолдарға арналған жабдықтардың
импорты азайды.
Сонымен қатар азық-түлік өнімдерінің импорты өсті. Ет, субтауарлар,
шай, май, қант, кондитерлік өнімдердің экспорты 0,25% өсті. Дәрі-дәрмек,
ішімдік сусындардың экспорты 38,8, ал жиһаз тауарлары 41,3% өсті. Импорттың
өсуіне үлкен үлес тигізетін мәселе жеңіл көліктердің республикаға
кіргізілуі. 2005 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 1,9 есеге өсті.
Сонымен импорттағы мұнай өнімдердің үлесі (265,5миллион $), табиғи газ
(228,2), жеңіл автокөлік және дәрі-дәрмек (202,4), жиһаз (96,6),
алкогольді сусындар (45,4) және азық-түлік тауарлары (310 миллион $)
құрады. Бұл көрсеткіш тек қана жартыжылдықтың санағы бойынша
көрсетілген.[21]
2000-2005 жылдары импортқа қарағанда экспорт көлемін едәуір арттыру
арқылы Қазақстанның ТМД елдері арасындағы сауда айналымы екі есеге, алыс
шетелдермен арадағы сауда-саттық төрт есеге дейін ұлғайды. 2005 жылы еліміз
әлемдегі 166 мемлекетке тауар экспорттады.
2005 жылы шетелге экспортқа 52,6 миллион тонна мұнай сатылды, ел
ішінде 11 миллион тонна (жыл сайын) пайдаланылады. 2005 жылы үш мұнай өңдеу
зауыттарымызда 11 миллион тонна мұнай өңделді. Ал газ өндіру 2005 жылы 26,3
миллирд текше метрге жетті. Қазіргі кезде Қазақстан бүкіләлемдік барланған
мұнай қорынан 7-орын, газ бен көмірден 6-орын, ураннан - 2-орын алады.
Қазақстан Украинаға мұнай және мұнай өнімдерін, астық, қант және
кондитерлік бұйымдар, көмір, ферроқорытпа, металл, қорғасын мен мырыш тағы
басқа өнімдерді экспорттап келеді. Украина Қазақстанға темір жол
локомативтеріне және трамвай вагондарына қажетті жабдықтар мен
қозғалтқыштар, құбырлар, химиялық және фармацевтік тауарлар, сондай-ақ
жиһаздар импорттайды.
Беларусь Республикасы Қазақстанға кондитерлік бұйымдар, дәрі-дәрмек,
шиналар, тұрмыстық техника өнімдерін шығарады. Сонымен бірге Беларусь
тракторы мен БелАз жүк автомобильдерінен бастап, бульдозер, жол жөндеу
мәшинелерін сатады.
Қазақстаннан Әзірбайжанға астық, темекі, электр жабдықтары, болат
прокаттары, мұнай мен көмірсутектері, табиғи химиялық қосындылар
экспортталса, Әзірбайжаннан Қазақстан рыногына мұнай өнімдері, битум
материалдары, мәшине және механизм жабдықтары, құрылысқа қажетті құрылғылар
жеткізіп келеді, Қазақстанда Әзірбайжандық 36 кәсіпорын жұмыс істейді.
2005 жылы Қазақстанның Өзбекстанмен өзара тауар айналымы 516,4
миллион долларды құраса, 2006 жылдың алғашқы жартысында 293,4 миллион
долларға жетті. 2005 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан аумағы арқылы
Өзбекстанның 7,26 миллиард текше метр табиғи газы тасымалданды. Бүгінде
Қазақстанда Өзбекстан капиталының қатысуымен 86 кәсіпорын жұмыс істеп
келеді.
Қазақстан Өзбекстанға тамақ өнеркәсібі тауарларын, энергия жабдықтары,
қара және түсті металдар, химия өнімдері, пластмасса экспорттаса, Өзбекстан
Қазақстанға энергия жабдықтарын, қара және түсті металдар, мәшинелер мен
құрал-жабдықтар, химия өнімдері, азық-түлік тауарлары, мақта-мата өнімдерін
сатады.
2005 жылғы екі ел Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы тауар айналымы
344,1 миллион долларға жетті, Қазақстанда Қырғыз капиталының қатысуымен 92
кәсіпорын жұмыс істейді.
2003-2005 жылдар арасында Қазақстаннан Тәжікстанға 471 мың тонна астық
пен 764 мың тонна ұн экспортқа шығарылды, 2005 жылы екі елдің тауар
айналымы 187 миллион 993 мың долларды құрады. Сауда экономикалық
байланыстарда тау-кен өнеркәсібі, түсті металлургия, мәшине жасау,
агроөнеркәсіп, энергетика, жеңіл өнеркәсіп салаларына басымдық берілген.
2005 жылы екі ел Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы тауар
айналымы 68,1 миллион доллар болса. 2006 жылдың алғашкы жартысында ғана
59,1 миллион долларға жетті.[22]
1.3Қазақстанның жаңа технологияларды әзірлейтін құрылтайшысы ретінде
қатысуы
Бұл жерде инновациялық қордың атқаратын рөлі өте маңызды.[23]
Қазақстанның алдында жуықтағы он жылда әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
50 елдің қатарына кірудің стратегиялық міндеті тұр. Бұл стратегияның негізі
— елде ұлттық тауар өндіру мен қызмет көрсетуге қабілеттілігін арттыру
есебінен халықаралық рыноктарға шығуы үшін өңірлік және жаһандык
экономиканың артықшылықтарын пайдалану. Еліміз индустриялық-инновациялық
стратегияны іске асыра бастады. Бұл бағдарламаға сәйкес Қазақстан
экономиканың шикізаттық бағытынан арылып, еліміз мәшине жасау мен өнеркәсіп
жабдықтарын жолға қою керек.
Инновация басым бес сала төңірегіне шоғырландырылғандар: — ақпараттық
технология, биотехнология, нанотехнология, баламалы энергетика, көмірсутегі
шикізатын өндеу технологиялары.
Инновациялық даму стратегиясының басты мақсаты - өнеркәсіпті, тұтастай
тұрғыдан да, сондай-ак, жекелеген өндірістер тұрғысынан да кайта құрылымдау
болып табылады. Осыған байланысты кластерлер желілерінің құрылуына көп
қолдау көрсетілуде. Кластерлер таяу орналасқан кәсіпорындарды бір орталыққа
шоғырландыра отырып, тізбектелген технология бойынша соңғы өнім шығаруға
қол жеткізу. Бүгінде Қазақстанда туризм, тамақ, тоқыма өнеркәсібі,
металлургия, мұнай-газ мәшинссін жасау, күрылыс материалдары, көлік секілді
жеті басым кластерді қалыптастыру жөніндегі жұмыстар басталды. Мақта-токыма
кластерінің бастамасы 2005 жылы маусым айында кұрылған оңтүстік арнайы
экологиялық аймағы болып отыр.[24]
Президент Н.Назарбаев өзінің Жолдауында индустрияны дамытуға
кластерлік тұрғыдан келудің маңызын ерекше атап өтті. Кластерлік үлгі
(модель) қазіргі заманда экономиканы дамыту, әсіресе оны инновациялык
негізде дамытуға қолданып отырған өте көптеген елдердің озық тәжірибесі.
Кластер дегеніміз — бәсекеге қабілетті өндірістің және оған байланысты
салалардың жиынтығын жасау және оларды бір-біріне сәйкес үйлестіру әдісі.
Осының арқасында көптеген салалар жиынтығы бір бағытта, ортақ нысананы
көздеп жұмыс істейді, сондықтан да ортақ істің жалпы экономикаға тиімділігі
артады, жаңарту мүддесі күшейеді. Калифорниядағы атақты Силикон жазығы
(Силиконовая долина), Техастағы шартарапқа белгілі Силикон төбелері
(Силиконовые холмы) осы кластер үлгісімен көптеген салалардың басын қосып,
жаңа технология мен техника жасаудың әлемдік деңгейдегі көшбасшылары болып
отыр. Кластерлік үлгімен жасалган экономикалық ықпалдастық қай елде, қай
жерде болмасын өзінің тиімділігін көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың ортасында
Финляндияның солтүстіктегі ең қиыр шетінде — Оулу қаласында университет
құрылып, оның ғылыми ізденістерінің нәтижесінде телекоммуникациялық жабдық
жасайтын Nokia фирмасы ашылды. Бүгін өз өнімдерімен бүкіл дүние жүзіне
белгілі осы фирма маңайында микроэлектроника, электротехника, бағдарламалық
өнімдер шығаратын тағы да 120 компанияларының құрылуына тікелей үлес
қосты.Олардың барлығы Nokia фирмасы басқарған ақпараттық технологиялар
кластерінің құрамында нәтижелі жұмыс істеуде.[25]
Бәсекелестік қабілетін арттыру мақта шаруашылығының тиімділігін
көтерер еді. Ол — аталған дақылға кіндік байлаған бүкіл бір аймақтың әлеу-
меттік жағдайын жақсартудың алғышарты. Міне, елімізде мақта-тоқыма
кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы. Кластер — өнімді өндіруден
бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толык технологиялық тізбегі.
Егер мақтаның 70 пайызын өзімізде өңдеп, оны дайын бұйым деңгейіне дейін
жеткізетін болсақ, пайдамыз кемінде орта есеппен 1 миллиард АҚШ долларына
жетер еді. Ал әзірге еліміз 150-170 миллион долларды қанағат етіп отыр.
Президент Жарлығымен құрылған "Оңтүстік" арнайы экономикалық
аймағының ауқымындағы кәсіпорындар кедендік алым-салықтан босатыл-ды,
электр жарығын, табиғи газ бен жылуды темір жол қызметтерін тегін
пайдаланады. Ал Арыс пен Манкент елді мекендерінде ашылған құрылыс және
көлік-логистикалық орталығы тасымал шығынын І5 пайызға дейін азайтады. Бұл
осы аймақтан шығатын өнімнің әлемдік рыноктағы бәсекелестік қабілетін
жоғарылатады. Арнайы экономикалық аймақты кұруға Үкімет өткен екі жылдың
өзінде 1,3 миллиард теңге бөлді. Келесі жылдың бюджетінде аймақты дамыту
үшін 2,9 миллиард теңге қаралған, ал болжам бойынша келешекте 500 миллион
АҚШ доллары көлемінде жеке инвестиция тарту көзделген.[26]
Елбасының тікелей тапсырмасымен Мақта-арал ауданында үстіміздегі жылы
мемлекет қаржысына жаңа мақта зауыты бой көтерді. Іске қосылған зауыт
құрылысына бюджеттен 1,5 миллиард теңге қаржы бөлінді. Америкалық
технологиямен жабдықталатын зауыт 60 мың тоннаға дейін шитті мақта өңдейді.
Жаңа зауыт жергілікті макташыларды қатты қуантып отыр. Биыл мемлекет
бірінші рет килограмына 50 теңгемен мақташылардан 50 мың тоннадай шикізат
сатып алды.
Елімізде кластер жүйесін жүргізудің мақта-тоқыма өндірісінен басталуы
кездейсоқ емес. Ең бастысы, бұл — халық ең тығыз шоғырланған аймақ.
Казақстан мақта-тоқыма кластерін дамыту бағдарламасының шеңберінде 2010
жылға дейін мақта өндірісін 600 мың тоннаға мақта талшығын экспорттауды 200
мың тоннаға жеткізуді жоспарлауда.[27]
Солтүстік Қазақстан облысында Биохим комбинаты дәнді дақылды терең
өндеу негізінде ТМД елдері бойынша теңдесі жоқ технологияны іске асырды.
Еліміздегі өнеркәсіпте кір жуатын мәшинелер, компьютерлер.
трансформаторлар, сораптар, энергия өлшеу құралдары тез жетіліп келеді.
Полиграфияда баспа ісінде елеулі ілгерілеушілік байқалып отыр. ҚазСАТ іске
қосылуына байланысты Қазақстан бұдан былай шетелдік ғарыштық каналдарды
пайдаланғаны үшін жыл сайын 25-27 млрд. доллар төлейтін қаржыдан босады.
Инновациялыкқ дамуға технопарктерді дамыту ісі де кіреді. Олар — Өскеменде,
Қарағандыда, Алматы, Астанада құрылған.
Елімізде тау-кен өндіріс саласы, түсті және қара металлургия,
феррохром — табыстарымыздың негізгі бөлігі болып табылады. Жыл сайын
елімізде 40 млн. тонна руда, 400 мың тонна мыс, төрт жарым мың кг. алтын,
638 мың тонна күміс өндіреді. Ал мұнай-газ кешені инвестициялар тартатын
негізгі сала болғанымен бюджетте осы сектордан түсімдер 25 пайыздан
аспайды. 2005 жылы шетелге экспортқа 52,6 млн тонна мұнай сатылды, ел
ішінде 11 млн. тонна (жыл сайын) пайдаланылады. 2005 жылы үш мұнай өндеу
зауыттарымызда 11 млн. тонна мұнай өнделді. Ал газ өндіру 2005 жылы 26,3
млрд. текшеметрге жетті. Қазіргі кезде Қазақстан бүкіләлемдік барланған
мұнай қорынан 7-орын, газ бен кемірден 6-орын, ураннан - 2-орын алады.[28]
Қазақстан ірі аграрлык әлеуетке ие. Бұл саланың отыз өнімі бойынша ол
әлемдік аграрлык рынокта алғашқы ондыққа кіреді. Астық (2006 жылы 18 млн.
тонна жиналды), ет, сүт өнімдерін өндіру жөнінен Қазақстан аса ірі аграрлық
ел. Жылқының, қой мен ешкінің, сауын сиырлардың саны жөнінен де республика
өлемдік көшбасшылардың ондығы қатарында. Еліміз қымыз бен шұбат өңдеу
жөнінен әлемде бірінші орында, жылқы етінен — үшінші, қаракөл елтірісінен -
төртінші орында. Казақстан транзитті экономикасы бар мемлекет. Президент
Н.Назарбаев — экономика біздің дамуымыздың басты басымдығы болып қала
береді деп көрсетті. Мемлекет басшысы Қазақстанның әлемде қуатты
экономикасы бар әрі халықаралық коғамдастықтағы тұғыры берік өңірлік
держава ретінде қабылданатынын естен шығармағанымыз абзал деді. Әлемде екі
ел Қытай, Қазақстан экономикалық дамудың ең жоғары қарқынына жетіп отыр.
Жамбыл жерінде көкөніс, жеміс-жидек, жүзім, бау-бақша дақылдарын, кант
қызылшасын және басқа да егіншілік өнімдерін егіп, өсіруде ертеден келе
жатқан дәстүрлі мектеп, іс-тәжірибе және өндірістік қуаттар бар. Осының өзі
облыста осы салада өнім өндіру және оны қайта өңдеу кластерлерін құруға
алғашқы алғы шарттарға жол ашып, мүмкіндіктер береді.
Облыста жеміс бау-бақшалары — 3051.6, жүзімдік алқабы — 995,7. жеміс-
жидектер — 151,8, көкөніс — 19587 гектар жерге өсіріледі. Енді көлемі
қысқарып кеткен қант қызылшасының алқабын 12000 гектарға жеткізу көзделіп
отыр.
Алайда табиғи - климаттық жағдайы мен еңбек ресурстарының
мүмкіндіктеріне орай облыста шарап өндіру, көкөністер мен жеміс-жидектерді
қайта өңдеу кластерінің өрісін кеңейтіп, дамыту үшін кажетті алғы шарттар
мен мүмкіншіліктер жеткілікті. Бірақ осы алғы шарттарды толық пайдаланып
отырған жоқпыз.[29]
Ақмола облысы индустриялық-инновациялық серпілістер жетегінде. Биылдың
өзінде жалпы құны 54 миллиард теңгеден астам 39 инвестициялық жоба жүзеге
асырылуда. Осының негізінде экономикалық бәсекелестікке қа-білетті, өңірлік
өрлеу үрдісіне жол ашқан кәсіпорындар қатары көбейді. Солардың сүйектісінің
бірі — елімізге аса қажетті автомобиль көлігін құрастыратын "КамАЗ —
Инжиниринг" біріккен кәсіпорны.
Өткен жылғы мамыр айының соңында Көкшетауда "Қазақстан-Инжиниринг"
Ұлттық компаниясы" маңызды келісім-шартқа қол қойылып, "КамАЗ-Инжиниринг"
ЖШС құрылды. Құрылтайшылардың айтуьшша, "КамАЗ" өнімдері экспортының 80
пайызы Қазақстанның үлесінде екен.
Жаңа зауытты (қазірше алып цех деген дүрыстау) салуға
"Көкшетауқұрылыс", ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz