Вакцинация
1. Вакцина мен вакцинация, жалпы сипаттамалары
2. Вакциналардың түрлері
3. Аттенуацияланған вакциналар, алу әдісі, мысалдары
4. Өлтірген вакциналар, алу әдісі, мысалдары
5. Суббірліктік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
6. Пептидтік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
7. Антиидиотиптік вакциналар, алу әдісі
8. Генді.инженериялық вакциналар, вакциналар, алу әдісі, мысалдары
9. Рекомбинанты вакциналар, алу әдісі, мысалдары
10. Безгекке қарсы вакциналарды алу
2. Вакциналардың түрлері
3. Аттенуацияланған вакциналар, алу әдісі, мысалдары
4. Өлтірген вакциналар, алу әдісі, мысалдары
5. Суббірліктік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
6. Пептидтік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
7. Антиидиотиптік вакциналар, алу әдісі
8. Генді.инженериялық вакциналар, вакциналар, алу әдісі, мысалдары
9. Рекомбинанты вакциналар, алу әдісі, мысалдары
10. Безгекке қарсы вакциналарды алу
• Вакцинация - патогенді микроорганизмдерге қарсы ағзада (адамдарда, жануарларда) жүре пайда болған иммунитеттің қалыптасуына мүмкіндік туғызады да ағзаны жұқпалы аурудан қорғайды.
• Вакцинация үшін пайдаланатын затты вакцина (екпе) деп атайды. Вакцина енгізгеннен кейін адам мен жануарларда тұрақты иммунитет және оны есте сақтау қасиеті қалыптасады.
• Вакцинацияны (егуді) бірінші рет ағылшын дәрігері Э.Дженер (1796 ж.) жүргізді. Э.Дженер тәжірибе арқылы көрсеткен сиыр шешек (оспа) көбікше ішіндегісін енгізгеннен кейін адамда шешек ауруға қарсы тұрақтылығы дамиды.
• Вакцинация (егу) және вакцина (екпе) деген ұғымдарды Л.Пастер ұсынды.
• Вакцинация нәтижесінде ағзаның иммундық қорғаудың жалпы принципін Пастер 1881 ж. тұжырымдады:
• «Белсенділігі төмен қоздырғыштарды пайдаланып сақтандыру екпе жүргізгеннен кейін адам жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты болады».
Идеалды вакцинаның алдына қоятын талаптар
• енгізген ағзаға зиянсыз;
• 1-3 рет енгізгеннен кейін ғана тұрақты иммунитеттің қалыптасуы жүзеге асырылады;
• ас қорыту жолынан тыс ағзаға енгізіледі;
• бір немесе бірнеше рет енгізгеннен кейін ағзаны жұқпалы аурудан ұзақ уақыт бойы қорғайды;
• ұзақ уақыт сақтағанда және тасымалдау нәтижесінде белсенділігін жоғалтпайды;
• бағасы төмен
Тиімді вакциналардың белгілері
Қауіпсіз – вакциналар адам мен жануарлардың ауруына және өлуіне себеп болмайды.
- Ағзаны қорғау қабілетті – вакцина патогеннің жабайы штаммы қоздыратын аурудан ағзаны сақтау керек.
- Ағзада қорғаныш иммунитетті қамтамасыздандырады.
- Жұқпалы ауруды қоздыратын микроорганизмдерді бейтараптандыратын антиденелердің синтезін индукциялайды, бейтараптандыратын антиденелер жұқтырудан жасушаларды сақтайды.
- Қорғаныш Т-жасушаларды индукциялайды – жасушаның ішінде ұрпақтанатын патогендерді ағза Т-жасушаларға тәуелді иммунитеттің қөмегімен бақылайды.
- Практикалық тиімділігі – вакцинаның бағасы төмен, пайдалану тәсілі жеңіл, әсері мол.
• Вакцинация үшін пайдаланатын затты вакцина (екпе) деп атайды. Вакцина енгізгеннен кейін адам мен жануарларда тұрақты иммунитет және оны есте сақтау қасиеті қалыптасады.
• Вакцинацияны (егуді) бірінші рет ағылшын дәрігері Э.Дженер (1796 ж.) жүргізді. Э.Дженер тәжірибе арқылы көрсеткен сиыр шешек (оспа) көбікше ішіндегісін енгізгеннен кейін адамда шешек ауруға қарсы тұрақтылығы дамиды.
• Вакцинация (егу) және вакцина (екпе) деген ұғымдарды Л.Пастер ұсынды.
• Вакцинация нәтижесінде ағзаның иммундық қорғаудың жалпы принципін Пастер 1881 ж. тұжырымдады:
• «Белсенділігі төмен қоздырғыштарды пайдаланып сақтандыру екпе жүргізгеннен кейін адам жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты болады».
Идеалды вакцинаның алдына қоятын талаптар
• енгізген ағзаға зиянсыз;
• 1-3 рет енгізгеннен кейін ғана тұрақты иммунитеттің қалыптасуы жүзеге асырылады;
• ас қорыту жолынан тыс ағзаға енгізіледі;
• бір немесе бірнеше рет енгізгеннен кейін ағзаны жұқпалы аурудан ұзақ уақыт бойы қорғайды;
• ұзақ уақыт сақтағанда және тасымалдау нәтижесінде белсенділігін жоғалтпайды;
• бағасы төмен
Тиімді вакциналардың белгілері
Қауіпсіз – вакциналар адам мен жануарлардың ауруына және өлуіне себеп болмайды.
- Ағзаны қорғау қабілетті – вакцина патогеннің жабайы штаммы қоздыратын аурудан ағзаны сақтау керек.
- Ағзада қорғаныш иммунитетті қамтамасыздандырады.
- Жұқпалы ауруды қоздыратын микроорганизмдерді бейтараптандыратын антиденелердің синтезін индукциялайды, бейтараптандыратын антиденелер жұқтырудан жасушаларды сақтайды.
- Қорғаныш Т-жасушаларды индукциялайды – жасушаның ішінде ұрпақтанатын патогендерді ағза Т-жасушаларға тәуелді иммунитеттің қөмегімен бақылайды.
- Практикалық тиімділігі – вакцинаның бағасы төмен, пайдалану тәсілі жеңіл, әсері мол.
Жоспар
1. Вакцина мен вакцинация, жалпы сипаттамалары
2. Вакциналардың түрлері
3. Аттенуацияланған вакциналар, алу әдісі, мысалдары
4. Өлтірген вакциналар, алу әдісі, мысалдары
5. Суббірліктік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
6. Пептидтік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
7. Антиидиотиптік вакциналар, алу әдісі
8. Генді-инженериялық вакциналар, вакциналар, алу әдісі, мысалдары
9. Рекомбинанты вакциналар, алу әдісі, мысалдары
10. Безгекке қарсы вакциналарды алу
Вакцинация
• Вакцинация - патогенді микроорганизмдерге қарсы ағзада (адамдарда,
жануарларда) жүре пайда болған иммунитеттің қалыптасуына мүмкіндік
туғызады да ағзаны жұқпалы аурудан қорғайды.
• Вакцинация үшін пайдаланатын затты вакцина (екпе) деп атайды. Вакцина
енгізгеннен кейін адам мен жануарларда тұрақты иммунитет және оны
есте сақтау қасиеті қалыптасады.
• Вакцинацияны (егуді) бірінші рет ағылшын дәрігері Э.Дженер (1796 ж.)
жүргізді. Э.Дженер тәжірибе арқылы көрсеткен сиыр шешек (оспа)
көбікше ішіндегісін енгізгеннен кейін адамда шешек ауруға қарсы
тұрақтылығы дамиды.
• Вакцинация (егу) және вакцина (екпе) деген ұғымдарды Л.Пастер ұсынды.
• Вакцинация нәтижесінде ағзаның иммундық қорғаудың жалпы принципін
Пастер 1881 ж. тұжырымдады:
• Белсенділігі төмен қоздырғыштарды пайдаланып сақтандыру екпе
жүргізгеннен кейін адам жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты болады.
Идеалды вакцинаның алдына қоятын талаптар
• енгізген ағзаға зиянсыз;
• 1-3 рет енгізгеннен кейін ғана тұрақты иммунитеттің қалыптасуы жүзеге
асырылады;
• ас қорыту жолынан тыс ағзаға енгізіледі;
• бір немесе бірнеше рет енгізгеннен кейін ағзаны жұқпалы аурудан
ұзақ уақыт бойы қорғайды;
• ұзақ уақыт сақтағанда және тасымалдау нәтижесінде белсенділігін
жоғалтпайды;
• бағасы төмен
Тиімді вакциналардың белгілері
Қауіпсіз – вакциналар адам мен жануарлардың ауруына және өлуіне себеп
болмайды.
- Ағзаны қорғау қабілетті – вакцина патогеннің жабайы штаммы қоздыратын
аурудан ағзаны сақтау керек.
- Ағзада қорғаныш иммунитетті қамтамасыздандырады.
- Жұқпалы ауруды қоздыратын микроорганизмдерді бейтараптандыратын
антиденелердің синтезін индукциялайды, бейтараптандыратын антиденелер
жұқтырудан жасушаларды сақтайды.
- Қорғаныш Т-жасушаларды индукциялайды – жасушаның ішінде ұрпақтанатын
патогендерді ағза Т-жасушаларға тәуелді иммунитеттің қөмегімен
бақылайды.
- Практикалық тиімділігі – вакцинаның бағасы төмен, пайдалану тәсілі
жеңіл, әсері мол.
Вакциналардың түрлері
Қазіргі күнде медицина мен ветеринарияда жұқпалы аурулардың
иммунопрофилактикасын жүргізу үшін пайдалынады:
1. аттенуацияланған (тірі) вакциналар;
2. белсенділігі толық жойылған (өлтірген) вакциналар;
3. суббірлікті вакциналар
Аттенуацияланған вакцина
• Өсіп-өне алатын және ағзада вирусқа қарсы иммунитетті туғызу қасиетін
жоғалтпаған вирустардан жасалады. Бұл тірі, әлсіреткен вакцина
жұқпалы ауру туғыза алмайды. Вирустың жұқпалы ауруды қоздыратын
қаблеттілігі вирустың вируленттілігі деп аталады.
• Аттенуацияланған вакциналардың сапасына қоятын негізгі талап:
-вируленттілігі толық тежелген, иммуногендігі
-жоғалмаған вирустар құрамына кіру керек
Аттенуацияланған вакцинаны алу
• Жұқпалы ауруды қоздырмайтын микроорганизмнің қауіпсіз штаммын жасайды.
Жасанды мутагенездің көмегімен микроорганизмнің вируленттілігін толық
жояды, одан кейін иммунитетті қалыптастыру қабілеттілігін жоғалтпаған
мутантты штаммын сұрыптау арқылы таңдап алады. Мысалы, мутагенді
заттардың әсерінің нәтижесінде сүзек қоздырғышының вируленттілігі
жойылған S.typhi Ty 21 штаммы алынды, негізінде сүзекке қарсы
вакцинаны жасады.
• Аттенуацияланған вакциналардың көмегімен күреседі: тұмау, қызылша,
туберкулез, паротит, қызамық, аусыл ауруларымен.
Бірінші аттенуацияланған вакцинаны – БЦЖ вакцинаны (BCG - bacilli Calmette-
Guerin) ұзақ уақыт туберкулезге қарсы пайдаланады.
Аттенуацияланған вакциналар
• Аттенуацияланған вакциналардың көмегімен күреседі:
туберкулез, тұмау, қызылша, паротит, қызамық аусыл ауруларымен.
Бірінші аттенуацияланған вакцинаны – БЦЖ вакцинаны (BCG - bacilli Calmette-
Guerin) ұзақ уақыт туберкулезге қарсы пайдаланады.
Өлтірген вакцина
• Белсенділігі толық жойылған микроорганизмдердің негізінде жасалады.
Патогенді микроорганизмнің вируленттілігін толық тежейді немесе
өлтіреді, нәтижесінде оның жұқпалы ауруды қоздыратын қабілеттілігі
жоғалады. Өлтірген микроорганизмді вакцинаны құру үшін қолданады.
Өлтірген вакциналардың өндірісінде ауру қоздырғыштың белсенділігі химиялық
заттардың әсерімен тежеледі, мысалы, формальдегид немесе бета-
пропиолактонның,
Адам немесе жануарлар ағзасына вакцинаны енгізгенде өлтірген
қоздырғыштың барлық антигендеріне қарсы иммундық жауап қалыптасады.
Бұл әдісті вакцинаны жасау үшін пайдаланады:
- патогеннің құрамына уыттылығы жоғары компонент кірмесе,
- тежеу барысында антигеннің құрылымы өзгермесе.
Адам мен жануарлар ағзасының иммундық жүйесін стимулдеу үшін қажет вирустың
концентрациясының жеткілікті мөлшері тірі вакциналармен салыстырғанда
өлтірген вакциналарда 10-10000 есе жоғары .
Өлтірген вакциналардың иммундық жауапты қалыптастыратын қабілеттілігі
төмендеген,
сондықтан оны адьювантпен бірге енгізеді.
Адьювант ретінде пайдаланады:
• Бейорганикалық тұздарды: алюминий гидроксидті, алюминий фосфатты,
кальций фосфатты.
• Бактериялық өнісмдерін:
Өлтірген вирустық вакциналардың көмегімен полиомиелит, құтыру, тұмау, А
гепатиті, аусыл аурулардың иммунопрофилактикасын жүргізеді, Бактериялық
өлтірген вакциналарды пайдаланып күреседі: көкжөтел, іш сүзегі, тырысқақ,
оба, қызба ауруларымен.
Тірі және өлтірген вакциналарды жасау ауруды қоздыратын табиғи (жабай)
штамның
түрін таңдап алады;
- себінді жағдайда өсіреді, тазартады;
- штамм белсенділігін толық тежейді немесеш
штамды түрөзгеріске ұшыратады;
- тежелген (өзгерген) штамдың негізінде
вакцинаны жасайды
- Өзгерген штамды енгізгенде адамдар мен
жануарларда тиімді иммундық жауап дамиды.
Медицинада пайдаланатын тірі және өлтірген вакциналардың өндірісінің
шектері патогенді микроорганизмдер өте қауіпті, сондықтан жұмыс
жүргізгенде үнемі сақтану керек;
- өндіріс процесі бұзылғанда кейбір вакциналарға тірі немесе
белсенділігі жоғары вирулентті микроорганизмдер түсуі мүмкін, бұл
жұқпалы микроорганизмдердің және жұқпалы аурудың кең таралуына
әкеледі;
- аттенуацияланған штамдар алғашқы (бастапқы) белсенді штамға қайта
өзгеруі мүмкін, сондықтан штамның вируленттілігін (вируленттік
қабілетін, белсенділігін) әрдайым бақылау керек;
- адам мен жануарлар вирустарын көбейту үшін өте қымбат жануарлардың
себіндісі қажет, сондықтан вакцинаның бағасы жоғары;
- адам мен жануарлар вирустары себіндісінің титрі және олардың ұрпақтану
жылдамдығы көбінесе өте төмен, нәтижесінде вакцина өндірісі
қымбаттайды;
- қазіргі күнде пайдаланатын вакциналар ерекше жағдайда, мысалы,
ортаның төмен температурасында, сақталады және вакцинаны белсенді
түрінде сақтау уақыты шектелген;
- әдеттегі вакциналар кейбір аурулардан, мысалы, СПИД-тен, адамдарды
қорғамайды, яғни белгілі вакциналарды пайдалануы тиімді емес;
- патогенді ағзалардың көбісінің себіндісін алуға мүмкіндік әлі жоқ,
сондықтан жұқпалы аурулардың көбіне қарсы вакциналар жасалмаған.
Суббірлікті вакцина
Суббірлікті вакцина – бұл патогенді микроорганизмдердің бөлек
компоненттерінен құрылған вакциналар. Аттенуацияланған немесе өлтірген
вакциналарды енгізгенде ағзада түзілген антиденелер патогенді
микроорганизм жасушаларының сыртында орналасқан акуыздарымен байланысады
да, иммундық жауап дамиды. Ағзаға вирус жасушасының капсидінен немесе
қабықшасынан бөлініп алынған ақуызды ғана, яғни сыртында орналасқан
ақуызды, енгізсе түзілген антиденелер вирусты бейтараптандыратыны белгілі
болды.
Жануарлар вирусының құрылымы. Вирус геномы – нуклеин қышқылының
кішкентай молекуласы. Бұл белоктық капсидінің ішінде орналасқан
біртізбекті немесе екітізбекті ДНҚ немесе РНҚ,ұзындығы 3-200 мын
нуклеотидтік жұбы.
Кейбір вирустарда капсидті белоктан құрылғын қабықшасы қоршайді.
Суббірлікті вакцинаның артықшылығы
- құрамына иммуногенді қасиеті бар таза күйінде бір ғана ақуыз кіреді,
басқа ақуыздар, нуклеин қышқылдары жоқ;
- құрамында бір таза ақуыз бар препарат тұрақты, қауіпсіз, оның химиялық
қасиеттері белгілі және оның ағзаға қарсы қосымша қауіпті әсері болмайды;
- вакцина иммунды ерекше ақуыздан құрылады, сондықтан тиімділігі
жоғары, жақсы, ерекше антиген.
- суббірлікті вакциналарды қолданғанда қосымша зиянды реакциялардың
саны, түрлері төмендейді, герпес-вирустарымен және басқа вирустармен
жұқтыру мәселесі шешілу мүмкіндігі ашылады;
- тазалығының дәрежесі жоғары, сондықтан вакцинаның тиімділігін
химиялық, биологиялық емес) әдістерді қолданып өлшеу мүмкін. Мысалы,
грипп (тұмау) ауруына қарсы суббірлікті вакцинаны 1 дозаға керек
ақуыздың массасына (өлшеміне) байланысты стандарттауға болады.
- вакцинаны стандарттау оның тұрақтылығын жоғарылатады, пайдалану үшін
вакциналар сенімді болады, вакцина қатысуымен профилактиканың нәтижесін
дұрыс болжау етуге мүмкіндік береді;
- вакцина препараттардың тиімділігін бағалағанда, сынау жүргізгенде
жануарлардан бас тартуға болады, вакцинаның иммуногенді қабілетін
өлшегенде жанама әдістерді, туралығы (дәлдігі) жеткілікті емес
биологиялық есептер мен бағалауларды пайдаланбайды.
Суббірлікті вакцинаның кемішілігі
• ақуызды таза күйінде алу өте күрделі және өте қымбат процесс;
• ақуыз молекуласының кеңістік құрылымы бөліп алу барысында өзгеруі
мүмкін, яғни вирус капсидтің немесе қабықшасының құрамында орналасқан
ақуыз молекуласының кеңістік құрылымына толық ұқсас болмайды. Бұл
ақуыздың антигенді қасиеттерінің өзгеруіне әкеледі.
• суббірлікті вакцинаның өндірісін өнеркәсіпке байланысты биологиялық
және экономикалық факторларын қарастырып түзеге асырады.
Суббірлікті вакциналарды алу
- Суббірлікті вакцинаны жасау алдында патогенді микроорганизмге қарсы
антиденелердің синтезін стимулдейтін ерекше компоненттің түрін,
табиғатын және қасиеттерін анықтайды. Мысалы, қарапайым герпес
вирустың қабықшасының D гликопротеинін тышқандарға енгізгенде оларда
ақуызға қарсы түзілген антиденелер герпес вирусты бейтараптандырады.
- вирустық материалды фракцияларға бөледі де белсенді фракциясын алады.
Фракциялау үшін пайдалынатын әдістері:
• солюбилизация (еру), сепарация (бөлу), хроматография, адсорбция,
центрифугалау.
• органикалық еріткіштер, детергенттер, ферменттер, басқа
агенттердің әсерімен вирустарды ыдыратады да белсенді бөліктерін
бөліп алады;
• вакцина жасау үшін қажет сыртқы суббөлікті, мысалы ақуызды,
нуклеотидтерден, сыртқы суббөліктерден құралған вирустық
қоспадан бөліп алады;
• препаратты тазартады да негізінде вакцинаны құрады.
Ең бірінші биохимиялық таза суббірлікті вакцина тұмау вирусына қарсы
жасалған.
Қазіргі күнде бұл вакцинаны кең қолданады.
Суббірлікті вакцинаны рекомбинантты ДНҚ технологиясын пайдаланып
алады.
Суббірлікті вакциналарды алу тәсілдерінің мысалы ұшық (герпес)
вирусына және аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакциналарды алу жолдарын
қарастрайық
Ұшыққа қарсы суббірлікті вакцина
Қарапайым ұшықтың вирусы (НSР, herpes simplex virus) көздің ауруын,
энцефалитті, т.б. жұқпалы ауруларды қоздырады және бұл онкогенді вирус.
Сондықтан белсенділігі толық тежелген, немесе аттенуацияланған
вирустардың негізінде жасалған вакциналардың қауіпті әсері болады, мысалы,
вакцинацияны жүргізгеннен кейін рак дамуы мүмкін. Суббірлікті
вакциналарды пайдаланғанда ағза ұшық вирусының қауіпті әсеріне түспейді.
• Ұшық вирусы ( НSV-1 штаммының иммунды белсенді, антиденелердің
түзілуін
стимулдейтін компонентті қабықшасының D гликопротеині (gD). Бөліп алынған
D
гликопротеинді тышқандарға енгізгенде антиденелер түзіледі. Бұл
антиденелер ұшық
вирусына қарсы бағытталған, вирусты бейтараптандырады. D гликопротеиннің
генін бөліп алады да модификацияға ұшыратады. Гликопротеин полипептидтік
тізбегінің С-соңында трансмембраналық домені орналасады. Осы доменді
кодтайтын геннің бөлігін бөліп жібереді.Өзгерген генді векторға
байланыстырады, қытай аламан жұмыртқасына енгізеді. Экспрессияның
нәтижесінде түзілген ағза сыртқы ортаға секрецияланады (бөлініп шығады),
жасушалық жарғақшаның құрамына енбейді себебі полипептидтік тізбегінде С-
соңында орналасқан трансмембраналық домені жоқ. Осы ақуызды жануарларға
енгізгенде оған қарсы антиденелер түзіледі. Модификацияға ұшыраған D
гликопротеинге қарсы түзілген антиденелер ұшықтың НSР-1 және НSР-2
штамдарына қарсы белсенділігіне ие болатыны көрсетілді.
Аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцина
• Аусыл вирусы (FMDV) – вируленттілігі жоғары вирус, ірі қара
малдарда, шошқаларда жұқпалы ауруды қоздырады. Аусылмен ауырған малдар
көбінесе өлімге ұшырайды. Малдарды аусыл ауруынан қорғау үшін
формалинмен тежелген вирустың негізінде құрылған вакцинаны
пайдаланады. Жер жүзінде вакцинаның 1 млрд дозасын жыл сайын
дайындайды.
• Қазіргі күнде аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцинаны құру әдісін
табу үшін ерекше зерттеу жүргізіледі.
Аусыл вирусының негізгі антигендік детерминанты – вирустық капсидтік 1
ақуызы (VP1, viral proteiv 1). VP1 ақуыздың антигендік қасиеті, белсенді
вируспен салыстырғанда, төменірек болса да оған қарсы антиденелер
түзіледі.
Аусыл вирусының геномы ( біртізбекті РНҚ.
Аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцина алу
• Аусыл вирусының негізгі антигендік детерминанты – вирустық капсидтік 1
ақуызы (VP1, viral proteiv 1).
-VP1 ақуызды кодтайтын генін бөліп алды да клондады;
- 8000 н.ж. бар екі тізбекті ДНҚ-ның синтезін іске асырды;
- ДНҚ-ны эндонуклеазалардың әсерімен фрагменттерге бөлді;
- фрагменттерін Е.соlі векторында клондады;
- иммунологиялық әдістің көмегімен VP1-геннің өнімін тапты.
Өнім ( химерлы ақуыз, молекуласы аусыл вирустың VP1 ақуызы және MS2
бактериофаг репликазаның бөлігінен құрылады. Химерлы ақуызға қарсы түзілген
антиденелер аусыл вирусын бейтараптандырады.
Химерлі ақуызды вакцинаны жасағанда пайдалануға болмайды, сондықтан
қазіргі күнде басқа векторды табу үшін ерекше зерттеу жүргізіліп жатыр.
Вакциналардың жаңа түрлері
Көп жұқпалы ауруларға қарсы вакциналар әлі жасалмаған.ХХ ғасырдың
50(жылдарынан бастап молекулалық әдістерді пайдаланып жаңа вакциналарды
жасайтын болды.
Вакциналарды жасау жаңа тәсілдердің негізіне алынды:
1) синтетикалық олигопептидтер, полипептидтер және
қысқа пептидтер – пептидтік вакцина;
2) антиидиотиптік антиделенелер - антиидиотиптік
вакцина;
3) ДНҚ молекуласы – генді-инженериялық вакцина.
Пептидтік вакциналар
Жұқпа қоздырғыштың иммунды қасиетіне жауапты ақуыздың молекуласында
антиген детерминант (эпитоп) ретінде полипептид тізбегінің қысқа пептидтік
бөлігі қызмет атқарады. Ақуыздың иммундық қасиеті ақуыз молекуласының
сыртында орналасқан антигенді детерминанттарына, эпитоптарына байланысты.
Антигенді детерминанттар 6-8 аминқышқылының қалдықтарынан құрылады және
антиденелердің белсенді орталығына олардың ұқсастығы жоғары болады. Осы
пептидтің негізінде пептидтік вакцинаны
жасайды.
Мысалы аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасау.
Мембранамен байланысқан белоктың сыртқы эпитоптарынын иммундық жауапты
ынталандыру қабілеттілігі болады.
Аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасауын қарастрайық.
Аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасау
Аусыл (ящур) вирусының капсидтік 1 ақуызына (FМDV VP1) қарсы түзілген
антиденелер вирусты бейтараптандырады.
- VP1 ақуыздың полипептидтік тізбегінің 6 пептидін химиялық синтезбена
алды: С-соңғы бөлігінің 141-160, 151-160, 200-213 аминқышқылдары
қалдықтарынан құрылған пептидтерін, N-соңғы бөлігінің 9-24, 17-32, 25-
41 аминқышқылдары қалдықтарынан құрылған пептидтерін. Осы пептидтердің
негізінде аусыл вирусына қарсы пептидтік вакциналарды жасау
мүмкіндігі зертелінді.
- Пептидтерді фиссурелия ұлулар гемоцианинімен (былқылдақденелілердің)
байланыстырды.
Пептидтер күшсіз иммуногендер, сондықтан жануарларға енгізу алдында
оларды ерекше тасымалдаушы ақуыздарымен байланыстырады
- Тасымалдаушы-ақуызбен байланысқан пептидтерді теңіз шошқасына
енгізді. 141-160 аминқышқылдарынан құрылған пептидті ғана енгізгеннен
кейін жануарларда аусыл вирусына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Вакцина мен вакцинация, жалпы сипаттамалары
2. Вакциналардың түрлері
3. Аттенуацияланған вакциналар, алу әдісі, мысалдары
4. Өлтірген вакциналар, алу әдісі, мысалдары
5. Суббірліктік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
6. Пептидтік вакциналар, алу әдісі, мысалдары
7. Антиидиотиптік вакциналар, алу әдісі
8. Генді-инженериялық вакциналар, вакциналар, алу әдісі, мысалдары
9. Рекомбинанты вакциналар, алу әдісі, мысалдары
10. Безгекке қарсы вакциналарды алу
Вакцинация
• Вакцинация - патогенді микроорганизмдерге қарсы ағзада (адамдарда,
жануарларда) жүре пайда болған иммунитеттің қалыптасуына мүмкіндік
туғызады да ағзаны жұқпалы аурудан қорғайды.
• Вакцинация үшін пайдаланатын затты вакцина (екпе) деп атайды. Вакцина
енгізгеннен кейін адам мен жануарларда тұрақты иммунитет және оны
есте сақтау қасиеті қалыптасады.
• Вакцинацияны (егуді) бірінші рет ағылшын дәрігері Э.Дженер (1796 ж.)
жүргізді. Э.Дженер тәжірибе арқылы көрсеткен сиыр шешек (оспа)
көбікше ішіндегісін енгізгеннен кейін адамда шешек ауруға қарсы
тұрақтылығы дамиды.
• Вакцинация (егу) және вакцина (екпе) деген ұғымдарды Л.Пастер ұсынды.
• Вакцинация нәтижесінде ағзаның иммундық қорғаудың жалпы принципін
Пастер 1881 ж. тұжырымдады:
• Белсенділігі төмен қоздырғыштарды пайдаланып сақтандыру екпе
жүргізгеннен кейін адам жұқпалы ауруларға қарсы тұрақты болады.
Идеалды вакцинаның алдына қоятын талаптар
• енгізген ағзаға зиянсыз;
• 1-3 рет енгізгеннен кейін ғана тұрақты иммунитеттің қалыптасуы жүзеге
асырылады;
• ас қорыту жолынан тыс ағзаға енгізіледі;
• бір немесе бірнеше рет енгізгеннен кейін ағзаны жұқпалы аурудан
ұзақ уақыт бойы қорғайды;
• ұзақ уақыт сақтағанда және тасымалдау нәтижесінде белсенділігін
жоғалтпайды;
• бағасы төмен
Тиімді вакциналардың белгілері
Қауіпсіз – вакциналар адам мен жануарлардың ауруына және өлуіне себеп
болмайды.
- Ағзаны қорғау қабілетті – вакцина патогеннің жабайы штаммы қоздыратын
аурудан ағзаны сақтау керек.
- Ағзада қорғаныш иммунитетті қамтамасыздандырады.
- Жұқпалы ауруды қоздыратын микроорганизмдерді бейтараптандыратын
антиденелердің синтезін индукциялайды, бейтараптандыратын антиденелер
жұқтырудан жасушаларды сақтайды.
- Қорғаныш Т-жасушаларды индукциялайды – жасушаның ішінде ұрпақтанатын
патогендерді ағза Т-жасушаларға тәуелді иммунитеттің қөмегімен
бақылайды.
- Практикалық тиімділігі – вакцинаның бағасы төмен, пайдалану тәсілі
жеңіл, әсері мол.
Вакциналардың түрлері
Қазіргі күнде медицина мен ветеринарияда жұқпалы аурулардың
иммунопрофилактикасын жүргізу үшін пайдалынады:
1. аттенуацияланған (тірі) вакциналар;
2. белсенділігі толық жойылған (өлтірген) вакциналар;
3. суббірлікті вакциналар
Аттенуацияланған вакцина
• Өсіп-өне алатын және ағзада вирусқа қарсы иммунитетті туғызу қасиетін
жоғалтпаған вирустардан жасалады. Бұл тірі, әлсіреткен вакцина
жұқпалы ауру туғыза алмайды. Вирустың жұқпалы ауруды қоздыратын
қаблеттілігі вирустың вируленттілігі деп аталады.
• Аттенуацияланған вакциналардың сапасына қоятын негізгі талап:
-вируленттілігі толық тежелген, иммуногендігі
-жоғалмаған вирустар құрамына кіру керек
Аттенуацияланған вакцинаны алу
• Жұқпалы ауруды қоздырмайтын микроорганизмнің қауіпсіз штаммын жасайды.
Жасанды мутагенездің көмегімен микроорганизмнің вируленттілігін толық
жояды, одан кейін иммунитетті қалыптастыру қабілеттілігін жоғалтпаған
мутантты штаммын сұрыптау арқылы таңдап алады. Мысалы, мутагенді
заттардың әсерінің нәтижесінде сүзек қоздырғышының вируленттілігі
жойылған S.typhi Ty 21 штаммы алынды, негізінде сүзекке қарсы
вакцинаны жасады.
• Аттенуацияланған вакциналардың көмегімен күреседі: тұмау, қызылша,
туберкулез, паротит, қызамық, аусыл ауруларымен.
Бірінші аттенуацияланған вакцинаны – БЦЖ вакцинаны (BCG - bacilli Calmette-
Guerin) ұзақ уақыт туберкулезге қарсы пайдаланады.
Аттенуацияланған вакциналар
• Аттенуацияланған вакциналардың көмегімен күреседі:
туберкулез, тұмау, қызылша, паротит, қызамық аусыл ауруларымен.
Бірінші аттенуацияланған вакцинаны – БЦЖ вакцинаны (BCG - bacilli Calmette-
Guerin) ұзақ уақыт туберкулезге қарсы пайдаланады.
Өлтірген вакцина
• Белсенділігі толық жойылған микроорганизмдердің негізінде жасалады.
Патогенді микроорганизмнің вируленттілігін толық тежейді немесе
өлтіреді, нәтижесінде оның жұқпалы ауруды қоздыратын қабілеттілігі
жоғалады. Өлтірген микроорганизмді вакцинаны құру үшін қолданады.
Өлтірген вакциналардың өндірісінде ауру қоздырғыштың белсенділігі химиялық
заттардың әсерімен тежеледі, мысалы, формальдегид немесе бета-
пропиолактонның,
Адам немесе жануарлар ағзасына вакцинаны енгізгенде өлтірген
қоздырғыштың барлық антигендеріне қарсы иммундық жауап қалыптасады.
Бұл әдісті вакцинаны жасау үшін пайдаланады:
- патогеннің құрамына уыттылығы жоғары компонент кірмесе,
- тежеу барысында антигеннің құрылымы өзгермесе.
Адам мен жануарлар ағзасының иммундық жүйесін стимулдеу үшін қажет вирустың
концентрациясының жеткілікті мөлшері тірі вакциналармен салыстырғанда
өлтірген вакциналарда 10-10000 есе жоғары .
Өлтірген вакциналардың иммундық жауапты қалыптастыратын қабілеттілігі
төмендеген,
сондықтан оны адьювантпен бірге енгізеді.
Адьювант ретінде пайдаланады:
• Бейорганикалық тұздарды: алюминий гидроксидті, алюминий фосфатты,
кальций фосфатты.
• Бактериялық өнісмдерін:
Өлтірген вирустық вакциналардың көмегімен полиомиелит, құтыру, тұмау, А
гепатиті, аусыл аурулардың иммунопрофилактикасын жүргізеді, Бактериялық
өлтірген вакциналарды пайдаланып күреседі: көкжөтел, іш сүзегі, тырысқақ,
оба, қызба ауруларымен.
Тірі және өлтірген вакциналарды жасау ауруды қоздыратын табиғи (жабай)
штамның
түрін таңдап алады;
- себінді жағдайда өсіреді, тазартады;
- штамм белсенділігін толық тежейді немесеш
штамды түрөзгеріске ұшыратады;
- тежелген (өзгерген) штамдың негізінде
вакцинаны жасайды
- Өзгерген штамды енгізгенде адамдар мен
жануарларда тиімді иммундық жауап дамиды.
Медицинада пайдаланатын тірі және өлтірген вакциналардың өндірісінің
шектері патогенді микроорганизмдер өте қауіпті, сондықтан жұмыс
жүргізгенде үнемі сақтану керек;
- өндіріс процесі бұзылғанда кейбір вакциналарға тірі немесе
белсенділігі жоғары вирулентті микроорганизмдер түсуі мүмкін, бұл
жұқпалы микроорганизмдердің және жұқпалы аурудың кең таралуына
әкеледі;
- аттенуацияланған штамдар алғашқы (бастапқы) белсенді штамға қайта
өзгеруі мүмкін, сондықтан штамның вируленттілігін (вируленттік
қабілетін, белсенділігін) әрдайым бақылау керек;
- адам мен жануарлар вирустарын көбейту үшін өте қымбат жануарлардың
себіндісі қажет, сондықтан вакцинаның бағасы жоғары;
- адам мен жануарлар вирустары себіндісінің титрі және олардың ұрпақтану
жылдамдығы көбінесе өте төмен, нәтижесінде вакцина өндірісі
қымбаттайды;
- қазіргі күнде пайдаланатын вакциналар ерекше жағдайда, мысалы,
ортаның төмен температурасында, сақталады және вакцинаны белсенді
түрінде сақтау уақыты шектелген;
- әдеттегі вакциналар кейбір аурулардан, мысалы, СПИД-тен, адамдарды
қорғамайды, яғни белгілі вакциналарды пайдалануы тиімді емес;
- патогенді ағзалардың көбісінің себіндісін алуға мүмкіндік әлі жоқ,
сондықтан жұқпалы аурулардың көбіне қарсы вакциналар жасалмаған.
Суббірлікті вакцина
Суббірлікті вакцина – бұл патогенді микроорганизмдердің бөлек
компоненттерінен құрылған вакциналар. Аттенуацияланған немесе өлтірген
вакциналарды енгізгенде ағзада түзілген антиденелер патогенді
микроорганизм жасушаларының сыртында орналасқан акуыздарымен байланысады
да, иммундық жауап дамиды. Ағзаға вирус жасушасының капсидінен немесе
қабықшасынан бөлініп алынған ақуызды ғана, яғни сыртында орналасқан
ақуызды, енгізсе түзілген антиденелер вирусты бейтараптандыратыны белгілі
болды.
Жануарлар вирусының құрылымы. Вирус геномы – нуклеин қышқылының
кішкентай молекуласы. Бұл белоктық капсидінің ішінде орналасқан
біртізбекті немесе екітізбекті ДНҚ немесе РНҚ,ұзындығы 3-200 мын
нуклеотидтік жұбы.
Кейбір вирустарда капсидті белоктан құрылғын қабықшасы қоршайді.
Суббірлікті вакцинаның артықшылығы
- құрамына иммуногенді қасиеті бар таза күйінде бір ғана ақуыз кіреді,
басқа ақуыздар, нуклеин қышқылдары жоқ;
- құрамында бір таза ақуыз бар препарат тұрақты, қауіпсіз, оның химиялық
қасиеттері белгілі және оның ағзаға қарсы қосымша қауіпті әсері болмайды;
- вакцина иммунды ерекше ақуыздан құрылады, сондықтан тиімділігі
жоғары, жақсы, ерекше антиген.
- суббірлікті вакциналарды қолданғанда қосымша зиянды реакциялардың
саны, түрлері төмендейді, герпес-вирустарымен және басқа вирустармен
жұқтыру мәселесі шешілу мүмкіндігі ашылады;
- тазалығының дәрежесі жоғары, сондықтан вакцинаның тиімділігін
химиялық, биологиялық емес) әдістерді қолданып өлшеу мүмкін. Мысалы,
грипп (тұмау) ауруына қарсы суббірлікті вакцинаны 1 дозаға керек
ақуыздың массасына (өлшеміне) байланысты стандарттауға болады.
- вакцинаны стандарттау оның тұрақтылығын жоғарылатады, пайдалану үшін
вакциналар сенімді болады, вакцина қатысуымен профилактиканың нәтижесін
дұрыс болжау етуге мүмкіндік береді;
- вакцина препараттардың тиімділігін бағалағанда, сынау жүргізгенде
жануарлардан бас тартуға болады, вакцинаның иммуногенді қабілетін
өлшегенде жанама әдістерді, туралығы (дәлдігі) жеткілікті емес
биологиялық есептер мен бағалауларды пайдаланбайды.
Суббірлікті вакцинаның кемішілігі
• ақуызды таза күйінде алу өте күрделі және өте қымбат процесс;
• ақуыз молекуласының кеңістік құрылымы бөліп алу барысында өзгеруі
мүмкін, яғни вирус капсидтің немесе қабықшасының құрамында орналасқан
ақуыз молекуласының кеңістік құрылымына толық ұқсас болмайды. Бұл
ақуыздың антигенді қасиеттерінің өзгеруіне әкеледі.
• суббірлікті вакцинаның өндірісін өнеркәсіпке байланысты биологиялық
және экономикалық факторларын қарастырып түзеге асырады.
Суббірлікті вакциналарды алу
- Суббірлікті вакцинаны жасау алдында патогенді микроорганизмге қарсы
антиденелердің синтезін стимулдейтін ерекше компоненттің түрін,
табиғатын және қасиеттерін анықтайды. Мысалы, қарапайым герпес
вирустың қабықшасының D гликопротеинін тышқандарға енгізгенде оларда
ақуызға қарсы түзілген антиденелер герпес вирусты бейтараптандырады.
- вирустық материалды фракцияларға бөледі де белсенді фракциясын алады.
Фракциялау үшін пайдалынатын әдістері:
• солюбилизация (еру), сепарация (бөлу), хроматография, адсорбция,
центрифугалау.
• органикалық еріткіштер, детергенттер, ферменттер, басқа
агенттердің әсерімен вирустарды ыдыратады да белсенді бөліктерін
бөліп алады;
• вакцина жасау үшін қажет сыртқы суббөлікті, мысалы ақуызды,
нуклеотидтерден, сыртқы суббөліктерден құралған вирустық
қоспадан бөліп алады;
• препаратты тазартады да негізінде вакцинаны құрады.
Ең бірінші биохимиялық таза суббірлікті вакцина тұмау вирусына қарсы
жасалған.
Қазіргі күнде бұл вакцинаны кең қолданады.
Суббірлікті вакцинаны рекомбинантты ДНҚ технологиясын пайдаланып
алады.
Суббірлікті вакциналарды алу тәсілдерінің мысалы ұшық (герпес)
вирусына және аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакциналарды алу жолдарын
қарастрайық
Ұшыққа қарсы суббірлікті вакцина
Қарапайым ұшықтың вирусы (НSР, herpes simplex virus) көздің ауруын,
энцефалитті, т.б. жұқпалы ауруларды қоздырады және бұл онкогенді вирус.
Сондықтан белсенділігі толық тежелген, немесе аттенуацияланған
вирустардың негізінде жасалған вакциналардың қауіпті әсері болады, мысалы,
вакцинацияны жүргізгеннен кейін рак дамуы мүмкін. Суббірлікті
вакциналарды пайдаланғанда ағза ұшық вирусының қауіпті әсеріне түспейді.
• Ұшық вирусы ( НSV-1 штаммының иммунды белсенді, антиденелердің
түзілуін
стимулдейтін компонентті қабықшасының D гликопротеині (gD). Бөліп алынған
D
гликопротеинді тышқандарға енгізгенде антиденелер түзіледі. Бұл
антиденелер ұшық
вирусына қарсы бағытталған, вирусты бейтараптандырады. D гликопротеиннің
генін бөліп алады да модификацияға ұшыратады. Гликопротеин полипептидтік
тізбегінің С-соңында трансмембраналық домені орналасады. Осы доменді
кодтайтын геннің бөлігін бөліп жібереді.Өзгерген генді векторға
байланыстырады, қытай аламан жұмыртқасына енгізеді. Экспрессияның
нәтижесінде түзілген ағза сыртқы ортаға секрецияланады (бөлініп шығады),
жасушалық жарғақшаның құрамына енбейді себебі полипептидтік тізбегінде С-
соңында орналасқан трансмембраналық домені жоқ. Осы ақуызды жануарларға
енгізгенде оған қарсы антиденелер түзіледі. Модификацияға ұшыраған D
гликопротеинге қарсы түзілген антиденелер ұшықтың НSР-1 және НSР-2
штамдарына қарсы белсенділігіне ие болатыны көрсетілді.
Аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцина
• Аусыл вирусы (FMDV) – вируленттілігі жоғары вирус, ірі қара
малдарда, шошқаларда жұқпалы ауруды қоздырады. Аусылмен ауырған малдар
көбінесе өлімге ұшырайды. Малдарды аусыл ауруынан қорғау үшін
формалинмен тежелген вирустың негізінде құрылған вакцинаны
пайдаланады. Жер жүзінде вакцинаның 1 млрд дозасын жыл сайын
дайындайды.
• Қазіргі күнде аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцинаны құру әдісін
табу үшін ерекше зерттеу жүргізіледі.
Аусыл вирусының негізгі антигендік детерминанты – вирустық капсидтік 1
ақуызы (VP1, viral proteiv 1). VP1 ақуыздың антигендік қасиеті, белсенді
вируспен салыстырғанда, төменірек болса да оған қарсы антиденелер
түзіледі.
Аусыл вирусының геномы ( біртізбекті РНҚ.
Аусыл вирусына қарсы суббірлікті вакцина алу
• Аусыл вирусының негізгі антигендік детерминанты – вирустық капсидтік 1
ақуызы (VP1, viral proteiv 1).
-VP1 ақуызды кодтайтын генін бөліп алды да клондады;
- 8000 н.ж. бар екі тізбекті ДНҚ-ның синтезін іске асырды;
- ДНҚ-ны эндонуклеазалардың әсерімен фрагменттерге бөлді;
- фрагменттерін Е.соlі векторында клондады;
- иммунологиялық әдістің көмегімен VP1-геннің өнімін тапты.
Өнім ( химерлы ақуыз, молекуласы аусыл вирустың VP1 ақуызы және MS2
бактериофаг репликазаның бөлігінен құрылады. Химерлы ақуызға қарсы түзілген
антиденелер аусыл вирусын бейтараптандырады.
Химерлі ақуызды вакцинаны жасағанда пайдалануға болмайды, сондықтан
қазіргі күнде басқа векторды табу үшін ерекше зерттеу жүргізіліп жатыр.
Вакциналардың жаңа түрлері
Көп жұқпалы ауруларға қарсы вакциналар әлі жасалмаған.ХХ ғасырдың
50(жылдарынан бастап молекулалық әдістерді пайдаланып жаңа вакциналарды
жасайтын болды.
Вакциналарды жасау жаңа тәсілдердің негізіне алынды:
1) синтетикалық олигопептидтер, полипептидтер және
қысқа пептидтер – пептидтік вакцина;
2) антиидиотиптік антиделенелер - антиидиотиптік
вакцина;
3) ДНҚ молекуласы – генді-инженериялық вакцина.
Пептидтік вакциналар
Жұқпа қоздырғыштың иммунды қасиетіне жауапты ақуыздың молекуласында
антиген детерминант (эпитоп) ретінде полипептид тізбегінің қысқа пептидтік
бөлігі қызмет атқарады. Ақуыздың иммундық қасиеті ақуыз молекуласының
сыртында орналасқан антигенді детерминанттарына, эпитоптарына байланысты.
Антигенді детерминанттар 6-8 аминқышқылының қалдықтарынан құрылады және
антиденелердің белсенді орталығына олардың ұқсастығы жоғары болады. Осы
пептидтің негізінде пептидтік вакцинаны
жасайды.
Мысалы аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасау.
Мембранамен байланысқан белоктың сыртқы эпитоптарынын иммундық жауапты
ынталандыру қабілеттілігі болады.
Аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасауын қарастрайық.
Аусыл вирусына қарсы пептидтік вакцинаны жасау
Аусыл (ящур) вирусының капсидтік 1 ақуызына (FМDV VP1) қарсы түзілген
антиденелер вирусты бейтараптандырады.
- VP1 ақуыздың полипептидтік тізбегінің 6 пептидін химиялық синтезбена
алды: С-соңғы бөлігінің 141-160, 151-160, 200-213 аминқышқылдары
қалдықтарынан құрылған пептидтерін, N-соңғы бөлігінің 9-24, 17-32, 25-
41 аминқышқылдары қалдықтарынан құрылған пептидтерін. Осы пептидтердің
негізінде аусыл вирусына қарсы пептидтік вакциналарды жасау
мүмкіндігі зертелінді.
- Пептидтерді фиссурелия ұлулар гемоцианинімен (былқылдақденелілердің)
байланыстырды.
Пептидтер күшсіз иммуногендер, сондықтан жануарларға енгізу алдында
оларды ерекше тасымалдаушы ақуыздарымен байланыстырады
- Тасымалдаушы-ақуызбен байланысқан пептидтерді теңіз шошқасына
енгізді. 141-160 аминқышқылдарынан құрылған пептидті ғана енгізгеннен
кейін жануарларда аусыл вирусына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz