Нарық жағдайында кәсіпорынның бағалық саясатын қалыптастыру және басқару (“Raimbek Agro” ЖШС мысалында)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Нарық жағдайында баға тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Кәсіпорынның бағалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІ БӨЛІМ ЖШС “Raimbek agro” мысалында кәсіпорынның бағалық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Кәсіпорынның өндірістік.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 “Raimbek agro” ЖШС баға саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІІ БӨЛІМ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Нарық жағдайында баға тағайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Кәсіпорынның бағалық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІ БӨЛІМ ЖШС “Raimbek agro” мысалында кәсіпорынның бағалық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Кәсіпорынның өндірістік.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 “Raimbek agro” ЖШС баға саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ІІІ БӨЛІМ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің: өндірушінің, тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді. Ал бұл жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг елеулі орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде болып жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын іздеумен ғана шектелмей, республика кәсіпорындары алдына жаңа экономикалық шарттарда өміршеңдікті қамтамасыз ету үшін маңызды мәселердің бір қатарын жолға қояды. Осы шарттарда маркетинг ерекше орынға ие болады. Өйткені ол құрылымдық - ассортименттік саясатты қалыптастыру кезінде осы механизмнің ең көкейтесті құрамдасы ретінде сипатталады. Маркетинг кәсіпорындарда кеңінен тарай бастады. Яғни едәуір қаныққан нарығы бар үлкен қалаларда орналасқан ірі кәсіпорындарда маркетинг құрыла бастады.
Нарықтың тауарлармен толу мөлшері бойынша кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетін басқару кезінде маркетингтің принциптері мен әдістерін қолдану қажеттілігі артады. Кәсіпорынның жемісі ең алдымен технологияларды игеру арқылы пайда болатын қажеттіліктерге жауап беру икемділгі мен жылдамдығы, сонымен қатар тұтынушылық сұраным жағдайының анықсыздығына бейімделу дәрежесіне тәуелді болады. Кәсіпорындағы басқарудың принципті жаңа жүйесін қалыптастыру кезінде маркетинг өндірістік - өткізу іскерлігін ұйымдастыру мен басқарудың Қазақстан шаруашылық тәжірибесі үшін жаңа құралы болып табылып, ол осы іскерлікпен оның мақсаттары және мәселелері жәйлі бұрынғы көзқарастарын айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі кезде маркетинг жетілген, әрі анықталған ғылыми және машықтық құрамдас деңгейіне қолдануының айтарлықтай мол тәжірибесі мен сипатталып, барынша көп жақтылығында және басқа да осы аумақтағы әйгілі мамандардың еңбектерінде қарастырылған, тоқталып кетерлік жағдай, маркетинг осы орайда қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы елдерде қамтамасыз етілетін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейіне сай келеді.
Қазақстан Республикасында маркетингтің қалыптасу қажеттілгі басқару теориясы мен тәжірибиесінің әлемдік даму тенденциялармен анықталады. Сонымен бірге маркетингтің қоғамдық даму тенденцияларын уақыт пен сыртқы орта өзгешіліктерін айқындайды. Сол себепті шешуші параметрлер қатары бойынша осы аумақтағы батыстық тәжірибиеде дамыған елдерге тән емес және белгісіз маркетингтің өзгеше мәселері пайда болады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг елеулі орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық өмірінде болып жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын іздеумен ғана шектелмей, республика кәсіпорындары алдына жаңа экономикалық шарттарда өміршеңдікті қамтамасыз ету үшін маңызды мәселердің бір қатарын жолға қояды. Осы шарттарда маркетинг ерекше орынға ие болады. Өйткені ол құрылымдық - ассортименттік саясатты қалыптастыру кезінде осы механизмнің ең көкейтесті құрамдасы ретінде сипатталады. Маркетинг кәсіпорындарда кеңінен тарай бастады. Яғни едәуір қаныққан нарығы бар үлкен қалаларда орналасқан ірі кәсіпорындарда маркетинг құрыла бастады.
Нарықтың тауарлармен толу мөлшері бойынша кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетін басқару кезінде маркетингтің принциптері мен әдістерін қолдану қажеттілігі артады. Кәсіпорынның жемісі ең алдымен технологияларды игеру арқылы пайда болатын қажеттіліктерге жауап беру икемділгі мен жылдамдығы, сонымен қатар тұтынушылық сұраным жағдайының анықсыздығына бейімделу дәрежесіне тәуелді болады. Кәсіпорындағы басқарудың принципті жаңа жүйесін қалыптастыру кезінде маркетинг өндірістік - өткізу іскерлігін ұйымдастыру мен басқарудың Қазақстан шаруашылық тәжірибесі үшін жаңа құралы болып табылып, ол осы іскерлікпен оның мақсаттары және мәселелері жәйлі бұрынғы көзқарастарын айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі кезде маркетинг жетілген, әрі анықталған ғылыми және машықтық құрамдас деңгейіне қолдануының айтарлықтай мол тәжірибесі мен сипатталып, барынша көп жақтылығында және басқа да осы аумақтағы әйгілі мамандардың еңбектерінде қарастырылған, тоқталып кетерлік жағдай, маркетинг осы орайда қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы елдерде қамтамасыз етілетін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейіне сай келеді.
Қазақстан Республикасында маркетингтің қалыптасу қажеттілгі басқару теориясы мен тәжірибиесінің әлемдік даму тенденциялармен анықталады. Сонымен бірге маркетингтің қоғамдық даму тенденцияларын уақыт пен сыртқы орта өзгешіліктерін айқындайды. Сол себепті шешуші параметрлер қатары бойынша осы аумақтағы батыстық тәжірибиеде дамыған елдерге тән емес және белгісіз маркетингтің өзгеше мәселері пайда болады.
1. Нысанбаев С.Н., Садыханова Г.А. Маркетинг негіздері Алматы, «Қазақ университеті», 2002.
2. Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Алматы, «Экономика», 2007.
3. Қойлыбай Хожаназаров. Маркетинг негіздері. Алматы, «Экономика», 2006.
4. Қожаназаров Қ. Маркетинг негіздері: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
5. Сатыбалдин С. Маркетинг – нарықтану. – Алматы: «Білім», 2009.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру шаралары туралы» жарлығы.- Алматы, 1998.
7. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы баға саясаты туралы» Заңы 30.11.2000 ж. №109-11
8. Қолданылатын принциптерге, бағалау бойынша жұмыстар сапасына қойылатын талаптарды бағалау қызметінің субъектілерінің қолдануы бойынша ережелер, Қазақстан Республикасының Юстиция министрлігімен 23 қараша 2002 жылы, №179 бекітілген.
9. Григорьев В.В., Федотова М.А. Ценовая политика предприятий: теория и практика. 2008.
10. Микерин Г.И., Недужий М.И., Павлов Н.В., Яшина Н.Н. “Международные стандарты ценовой политики предприятий”, 2 томдық, 2009 ж.
11. “Сапалы өнімге берілген лайықты баға” С. Шайынғазы.// Егемен Қазақстан 2006 жыл 10 қараша.
12. “Конкуренция и конкурентноспособность” Лифиц И.М. "Новое знание", 2009 г. стр 111 – 118.
13. “Бәсекелік экономика” О. Сәбден 2009 ж.
14. “Маркетинг негіздері” Есімжанова С.Р.// Алматы: “Экономика” баспасы 2007 жыл, 222 – 226 беттер.
15. “Оценка конкурентноспособности продукции” Нурмагамбетов К// Мысль 2004 г. № 5 стр. 108-111.
16. “Елулікке сапалы өніммен” Қ. Қайранбаев // Жетісу 2007жыл 24 ақпан.
17. “Қазақстан Республикасы Президентінің “Сапа саласындағы жетістіктері үшін” сыйлығын алуға арналған конкурсы және “Алтын сапа” республикалық көрме конкурсы туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Астана, Ақорда, 2006 жылғы 9 қазандағы № 194 жарлығы.
18. “Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтауда кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру” Өмірзақов С.Ы. // Қаржы – қаражат 2007 жыл, №2, 44 бет.
19. “Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі – кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру” Әмірбекұлы Е // ҚазЭУ хабаршысы 2008жыл, №12, 42 – 48 бетер.
20. Вестник КазНУ экономики "Основные принципы конурентноспособности" - №6 (26) – 2003 г.
21. Белоуов В.Л. "Анализ конкурентноспобобности фирмы" Маркетинг в Казахстане и зарубежом – 2009, стр. 64-68.
23. Лобанов М. "Конкурентноспособность и качества продукции" – Маркетинг №4 – 2008 г. стр.54.
24. ЖШС “Raimbek agro” мәліметтері
2. Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. Алматы, «Экономика», 2007.
3. Қойлыбай Хожаназаров. Маркетинг негіздері. Алматы, «Экономика», 2006.
4. Қожаназаров Қ. Маркетинг негіздері: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
5. Сатыбалдин С. Маркетинг – нарықтану. – Алматы: «Білім», 2009.
6. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму Стратегиясын жүзеге асыру шаралары туралы» жарлығы.- Алматы, 1998.
7. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы баға саясаты туралы» Заңы 30.11.2000 ж. №109-11
8. Қолданылатын принциптерге, бағалау бойынша жұмыстар сапасына қойылатын талаптарды бағалау қызметінің субъектілерінің қолдануы бойынша ережелер, Қазақстан Республикасының Юстиция министрлігімен 23 қараша 2002 жылы, №179 бекітілген.
9. Григорьев В.В., Федотова М.А. Ценовая политика предприятий: теория и практика. 2008.
10. Микерин Г.И., Недужий М.И., Павлов Н.В., Яшина Н.Н. “Международные стандарты ценовой политики предприятий”, 2 томдық, 2009 ж.
11. “Сапалы өнімге берілген лайықты баға” С. Шайынғазы.// Егемен Қазақстан 2006 жыл 10 қараша.
12. “Конкуренция и конкурентноспособность” Лифиц И.М. "Новое знание", 2009 г. стр 111 – 118.
13. “Бәсекелік экономика” О. Сәбден 2009 ж.
14. “Маркетинг негіздері” Есімжанова С.Р.// Алматы: “Экономика” баспасы 2007 жыл, 222 – 226 беттер.
15. “Оценка конкурентноспособности продукции” Нурмагамбетов К// Мысль 2004 г. № 5 стр. 108-111.
16. “Елулікке сапалы өніммен” Қ. Қайранбаев // Жетісу 2007жыл 24 ақпан.
17. “Қазақстан Республикасы Президентінің “Сапа саласындағы жетістіктері үшін” сыйлығын алуға арналған конкурсы және “Алтын сапа” республикалық көрме конкурсы туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Астана, Ақорда, 2006 жылғы 9 қазандағы № 194 жарлығы.
18. “Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін анықтауда кәсіпорынның баға саясатын жетілдіру” Өмірзақов С.Ы. // Қаржы – қаражат 2007 жыл, №2, 44 бет.
19. “Бәсекеге қабілетті өнім шығарудың тиімді тетігі – кәсіпорынның маркетингтік жүйесін жетілдіру” Әмірбекұлы Е // ҚазЭУ хабаршысы 2008жыл, №12, 42 – 48 бетер.
20. Вестник КазНУ экономики "Основные принципы конурентноспособности" - №6 (26) – 2003 г.
21. Белоуов В.Л. "Анализ конкурентноспобобности фирмы" Маркетинг в Казахстане и зарубежом – 2009, стр. 64-68.
23. Лобанов М. "Конкурентноспособность и качества продукции" – Маркетинг №4 – 2008 г. стр.54.
24. ЖШС “Raimbek agro” мәліметтері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Нарық жағдайында баға
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Кәсіпорынның бағалық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
ІІ БӨЛІМ ЖШС “Raimbek agro” мысалында кәсіпорынның бағалық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 “Raimbek agro” ЖШС баға саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 40
ІІІ БӨЛІМ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН арттыру
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің: өндірушінің,
тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын
кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді.
Ал бұл жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім
шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы
заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы
зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг елеулі
орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында
өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық
өмірінде болып жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын
іздеумен ғана шектелмей, республика кәсіпорындары алдына жаңа экономикалық
шарттарда өміршеңдікті қамтамасыз ету үшін маңызды мәселердің бір қатарын
жолға қояды. Осы шарттарда маркетинг ерекше орынға ие болады. Өйткені ол
құрылымдық - ассортименттік саясатты қалыптастыру кезінде осы механизмнің
ең көкейтесті құрамдасы ретінде сипатталады. Маркетинг кәсіпорындарда
кеңінен тарай бастады. Яғни едәуір қаныққан нарығы бар үлкен қалаларда
орналасқан ірі кәсіпорындарда маркетинг құрыла бастады.
Нарықтың тауарлармен толу мөлшері бойынша кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық іс-әрекетін басқару кезінде маркетингтің принциптері мен
әдістерін қолдану қажеттілігі артады. Кәсіпорынның жемісі ең алдымен
технологияларды игеру арқылы пайда болатын қажеттіліктерге жауап беру
икемділгі мен жылдамдығы, сонымен қатар тұтынушылық сұраным жағдайының
анықсыздығына бейімделу дәрежесіне тәуелді болады. Кәсіпорындағы басқарудың
принципті жаңа жүйесін қалыптастыру кезінде маркетинг өндірістік - өткізу
іскерлігін ұйымдастыру мен басқарудың Қазақстан шаруашылық тәжірибесі
үшін жаңа құралы болып табылып, ол осы іскерлікпен оның мақсаттары және
мәселелері жәйлі бұрынғы көзқарастарын айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі кезде маркетинг жетілген, әрі анықталған ғылыми және машықтық
құрамдас деңгейіне қолдануының айтарлықтай мол тәжірибесі мен сипатталып,
барынша көп жақтылығында және басқа да осы аумақтағы әйгілі мамандардың
еңбектерінде қарастырылған, тоқталып кетерлік жағдай, маркетинг осы орайда
қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы елдерде қамтамасыз етілетін экономикалық
дамудың жоғарғы деңгейіне сай келеді.
Қазақстан Республикасында маркетингтің қалыптасу қажеттілгі басқару
теориясы мен тәжірибиесінің әлемдік даму тенденциялармен анықталады.
Сонымен бірге маркетингтің қоғамдық даму тенденцияларын уақыт пен сыртқы
орта өзгешіліктерін айқындайды. Сол себепті шешуші параметрлер қатары
бойынша осы аумақтағы батыстық тәжірибиеде дамыған елдерге тән емес және
белгісіз маркетингтің өзгеше мәселері пайда болады.
Маркетинг кешенін құрайтын бір тәсіл бола тұра баға өте маңызды
қызметтер атқарады. Сайып келгенде коммерциялық фирма әрекетінің түпкі
нәтижесі көбінесе бағаға байланысты. Дұрыс таңдалып алынған баға
стратегиясы тауардың бәсекелестік қабілетіне және кәсіпорынның өндіру-
өткізу жұмысына ұзақ мерзім әсерін тигізеді. Бұған қоса тұтынушыларға
(тауарды сатып алушыларға) тигізетін бағаның әсері де аса зор. Баға
дегеніміз тауар құнының ақшалай белгісі. Құнмен бірге сұраныс пен ұсыныс
бағаға өз әсерін тигізеді. Ол қаржы және пайда алудағы фирманың пәрменді
маркетинг құралы. Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе тартпауы да
мүмкін. Сондықтан баға орнатуда қандай мәселелер қарастырылады, оған қандай
факторлар әсер етеді, әлемдік экономикадағы тәжірибелер мен практикалық
қолданыстарды білу керек. Тауардың құны мен бағасының арасындағы байланысты
түсіну керек. Ал ең маңыздысы, баға саясаты біздің елде қандай болу керек,
соны білу қажет. Бұл жағдайларда Қазақстан республикасының ішкі және сыртқы
экономикасымен танысамыз. Біздің Өкімет тауар және баға жайлы қабылдаған
заңдарына тоқталамыз.
Зерттеудiң пәнi ретiнде Қазақстандағы нарықтық экономикадағы
кәсіпорындардың бағалық саясатын қалыртастыру механизмi алынды.
Дипломдық жұмыста зерттеу мiндетiне мына сұрақтарды қамту кiредi:
1)бағалық саясатты
2)сапалық бәсекені
3)нарық жағдайында баға тағайындау қалай жүзеге асатыны
4)сұраныс пен тұтыну, баға түрлері жайында маліметтер келтіреміз.
Осы маліметтерге сүйеніп, нарықта бағаның атқаратын рөлі мен оны
реттеуші факторлармен танысамыз.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты кәсіпорынның бағалық саясатын анықтау,
қалыптасу кезеңдерін ашып көрсету.
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1. Нарық жағдайында баға тағайындау
Әрбір бизнесте, оның қай салаға жататынына қарамай, маркетинг
қызметінің бөлігі болып баға тағайындау саналады. Өнім мен қызметке
тағайындалатын баға тікелей және жанама шығындарды өтейтін, пайда
түсіретіндей жеткілікті табыс кіргізетін болуы керек. Баға тағайындаудың
әдістері қаржылардың, әсіресе, өндіріс шығындарын есептеудің,
экономиканың терең тұңғиықтарын, сонымен қатар тұтынушылардың талаптарын,
талғамын, сұранысын терең түсінуге негізделеді.
Баға тағайындау бизнестегі іскер, кәсіпкер адамдардың қашан да болса
дұрыс түсіне бермейтін сатысы болып саналады. Тәжірибе фирмалар өз
еркімен бағаларды көтере бергендіктен, рыноктан тыс қалған сәттерін жиі
көрсетеді. Басқа жағынан, бағаны төмендету көп фирмаларға сәтсіздік
әкелгенін тағы білеміз.
Нарықты экономика жағдайында баға тағайындау жүйесінің ерекшеліктерін
тереңінен түсіну үшін осы жүйенің негізгі аспектілерін қарап өткен жөн.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе тартпауы да мүмкін. Маркетинг
жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дұрыс таңдалынған бағалық
стратегия танылады. Тауарды көздеген тұтынушыға жылжыту үшін бағалық
саясатта қандай стратегиялар барын және бұлардың арасынан қалай таңдау
жасау керектігін шешіп алу жөн.
Кәсіпорынның мақсаттары уақыттар шегіне байланысты қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Нарықтағы жағдайларға қатысты кейде
біріншісі, кейде екінші түрі басымдық көрсетеді. Қысқа мерзімді мүдделер
алыпсатарлық қадамдарға, ал ұзақ мерзімділері күрделі құрылысқа қаржы
бөлуге итермелеуі ықтимал. Бағалық саясат шешім қабылдаушы адамдардың
алдында қандай уақыттық шек ашылатынымен анықталады. Маркетинг
тәжірибесінде реттелуші объект болып кәсіпорынның нарықтық іс-қимылының
ұзақ мерзімді сипаттамалары танылады.
Ұзақ мерзімді пайда түсіру бағалық саясатты[1] іске асыруды алғы шарт
етеді. Маркетингтік қағида ұстамаған фирмаларда баға шығындардың
(өзіндік құн) және мөлшерлі пайданың (шығындарға сәйкес) қосындысы
ретінде анықталады. Маркетинг принципін ұстаған фирмаларда баға сатып
алушы не (қанша) төлеуге дайын екеніне сәйкес анықталады. Соңғы жағдайда
мақсатты шығындар мақсатты бағалар негізінде анықталады және керісінше
бола алмайды.
Бағалық саясатты айқындауда тауардың өміршеңдік циклі маңызды рөл
атқарады. Бұйымның цилдің келесі кезеңдеріне өтуі өндіру мен өткізудің
жағдайларын өзгертуіне соқтырады, ал бұл бағалық саясатта ескерілуі жөн.
Бұдан басқа нарықтық коньюктура, бәсекелестер, табыстырушылар, делдалдар,
алушылар және т.б. әсер етеді.
Мақсатты баға, оның деңгейі және өзгеру ізі өнімнің өміршеңдік циклінің
кезеңдерімен және түрлерімен байланысты қалай анықталады? Бұл сұраққа
жауап беру үшін өмір цикліне аздап бөлшектеу кіргізген тиімді, бірақ мұны
іске асырмай тұрып, екі маңызды түсінік кіргізген жөн.
Өнімнің дүниеге келуі мен кетуінің аралығы - өміршеңдік циклінің ұзақтығы
(қысқа немесе ұзын) болады. Мысалы, мұнай шамға құятын жанармай есебінде
19-ғасырдың 70-жылдарынан 20-ғасырдың 20-жылдарына дейін пайдаланылған.
Тауарға сұранымның оның бағасына байланысты өзгергіштігі (эластичность)
тауардың бағасы өзгеруіне сәйкес сұраным қалай, қанша өзгертетінін
көрсетеді және мұны сұраным икемділігі деп атайды. Осыған сәйкес тауарды
да икемділі және икемсіз топқа бөледі.
Аталған түсініктерді қолдана отырып, тауарлардың төрт тобын анықтай
аламыз:
1. Икемді қысқа циклді;
2. Икемді ұзын циклді;
3. Икемсіз қысқа циклді;
4. Икемсіз ұзын циклді.
Қолдағы тауардың қандай топқа жатуына байланысты бағалық стратегияның
басты екі түрінің бірін қолданады: шапқыншыл және бейімделгіш (1-кесте).
1-кесте
Тауардың әр түрлі цикліндегі және әр түрлі өзгерістеріндегі бағалық
стратегиялар*
Тауардың өзгерімділігі ЦИКЛ
қысқа ұзын
Өзгермелі икемді бейімделгіш бейімделгіш
Өзгермейтін икемсіз шапқыншыл бейімделгіш-шапқыншыл
* Ескерту Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы.
Алматы, Экономика, 2007.
Шапқыншыл саясатқа бетсіз баға тағайындау тән. Баға пайданың мүмкін
деген ең жоғарғы мөлшеріне жеткізетін деңгейде тағайындалады және
нарықтың таңдамалы сегментінің сатып алушылық қабілетімен (мүмкіндігімен)
ғана шектеледі. Мұндай баға тағайындау сирек кездеседі және әдетте өте
сәнді, қожайынның мәртебесін көрсете алатындай тауарларға қойылады.
Бейімделгіш саясат тауарлардың негізгі топтарына қолданылады және
клиенттерді бірте-бірте тұтынуға үйрете отырып, рыноктың сыйымдылығын
кеңейтуге бағытталады.
Дегенмен кейбір жағдайларда, мысалы, бәсекелестерді ығыстыру немесе
өзінің сату үлесін сақтау керек болған жағдайларда, түйдек тұтынылатын
өнімдер рыногында да шапқыншыл баға тағайындау қолайлы болуы мүмкін. Бұл
жағдайда шапқыншылық, сәнді (мәртебелі) тауарлар рыногындағы саясатпен
салыстырғанда, бағаның күрт жоғарылауы емес, төмендеуімен айқындалады.
Мұндай уақиғалар жиі кездеспейді, ал фирмалар нарықты жасанды түрде
сегменттеу және өзінің нарықтық қуысын іздеу арқылы оларды жанап өтуге
тырысады.
Бейімделгіш баға тағайындау принципі сыртқы факторларды ескерумен және
маркетингтің толық кешенін іске асырумен тұжырымдалады. Бағалық стратегия
жасауда қандай сыртқы факторларға назар аудару қажет?
Тұтынушылардың параметрлері:
1. сатып алушылық қабілеті;
2. бағаның өзгеруіне жауап-қимылы;
Мінсіз жағдайда (бұған қандай да болса маркетинг маманы талпынуы қажет)
нарықтың берілген сегментіндегі отбасылық кірістің шағымды бөлінісінің
құрылымы және әр түрлі тауарларды алу үшін әр түрлі табысты топтардың
жұмсайтын отбасылық бюджетінің үлестері белгілі болуы қажет. Бұған
қосымша бағаның өзгеруін не тұтынушылардың жауап қимылын білген болсақ,
сатудың көлемін мақсатты өзгертуді және түсімді немесе пайданы көбейтуді
көздей отырып, бағаны не көтеруге, не түсіруге болады.
Бәсекенің шиеленістік деңгейі:
1.бәсекелестердің бағалық саясаты;
2.бәсекелестердің өндірістік және өткізушілік қызметі.
Мінсіз маркетинг алдын ала соққылауларды немесе жанап өту қимылдарын
көздейді. Бәсекелестердің ұсынған бұйымының бағасы мен сапасы артық
тартымдылық көрсетпеуі керек.
Құқық жүйесі:
1.үстемдік пен бәсекелестікке заңды шектеулер;
2.бағаның өзгеруін әкімшілік жағынан ережелеу (реттеу);
3.бәсекелестермен келіссөздерде бағаны талқылаудың орын алған тәртібі.
Шаруашылық құқықты және бағаны өзгертудің қабылданған тәртібін білмеу
фирмаға қолайсыздықтар тудыруы мүмкін. Егер қолдағы тауар заң бойынша
бағасын өзгертпеуге жатқызылған немесе олардың ауытқу аралықтары
шектелген тауарлар тобына жататын болса, онда қайсыбір бағалық
стратегияны қолданамыз деген ойлар негізсіз болады.
Бағалық-ассортиментті аралас саясат жасырын (перделенген) бағалық
стратегияны іске асыруды көздей қолданылады. Бұған тысқары өнімді жаңарту
кәсіпорынның іскерлік тынысын сақтауға, оның тұтынушылар алдындағы
беделін және көрнектілігін көтеруге себеп болады. Жаңа өнімге көшудегі ең
қиын кезең – тұтынушыларды оның дүдәмал еместігіне сендіру. Бұған
әділетті түрде қабылданған баға тағайындау арқылы жетуге болады.
Мысалы, Q1 және Q2 - ескі және жаңа тауарлардың тұтынушылық
қасиеттері, P1 және P 2 - осыған сәйкес бағалары деп алайық. Бұл
жағдайда тұтынушыға жаңа тауардың бағасы былай тағйындалса әділетті
болмақ:
P2 = Q2 Q1 * P1
Тұтынушылық қасиеттердің өсуі өнімнің өзіндік құнының өсуінен үстем
түскен жағдайда, жаңа тауар ұсыну: пайдадан ұтыс табуына, мұнымен қатар
өзінің нарықтық сегментін кеңейтуіне, ал жаңа тауардың өмірлік циклі
басталысымен сатудың көлемінің және нақты пайданың сомасы өсуінің ұзақ
фазасы кіруіне мүмкіндік береді.
Іс жүзінде жаңа тауарға баға тағайындау бірнеше түрде өтеді:
- Қаймақ сыпыру саясаты бастапқы уақытта баға өте жоғары деңгейде
такғайындалады да, бірте-бірте, өндіріс аумағы өсуімен қатар,
төмендетіледі деген мағынаны білдіреді. Мұндай саясат жаңа тауарды
сенімді патенттік қорғаумен қамтамасыз етуді талап етеді.
- Шеп бұзу (басып кіру) саясаты жаңа тауарларға аса үлкен сұраным жоқ
және олар жеңіл ғана көшірме ретінде өндірілетін жағдайларда қолданылады.
Осы саясатқа сәйкес, баға бастапқы уақытта төмен деңгейде тағайындалады,
ал бұл сұраным өсуіне ұйытқы болады, пайданы өсіреді, бәсеке дамыуына
кедергі болады.
- Бөліктенген баға саясаты, яғни әр түрлі топтағы алушыларға әр түрлі баға
тағайындау, сатудың барысында және нарықтағы сұраныс сиқына байланысты
бағаны өзгерту. Соңғының мысалы ретінде өздерін жоғары табыстылар деп
санайтын алушылар тобына мәртебелі баға деп аталынатын баға
тағайындауды келтіруге болады.
Сұранымды бағалық ынталандыру (жандандыру), біріншіден, ол толысқан
кезеңіне жетпегенде, екіншіден, баға жағынан ықпалға бейім өзгермелі
(икемді) болған жағдайларда мүмкін болмақ. Іс жүзінде бағаның абсолютті
және салыстырмалы (басқа тауарлармен салыстырғанда) арзандауымен қатар,
алуан түрлі бағадан кемітпелер қолданылады.
Дүние жүзінде жиырмаға тарта кемітпелер түрі бар.
Жалпы немесе қарапайым кемітпе прейскуранттық бағадан түсіріледі. Ақшалай
есеп айырғанда алушы СКОНТО кемітпесін 210-нетто 30 деген келісім
бойынша алады. Соңғысының мағынасы: төлем 360 күн ішінде орындалуы керек,
ал бірақ алушы 10 күн ішінде төлесе, 2% кемітпе алады.
Бонустық кемітпе – бұл тұрақты сатып алушыларға жыл бойында қолы жеткен
сату айналымы үшін берілетін кемітпе.
Прогрессивті кемітпе – бұл сатып алушыға сату көлемінің белгілі мөлшерден
асқаны үшін берілетін кемітпе.
Маусымдық кемітпе – бұл сатып алушыларға маусымдық тауарларды ерте алғаны
үшін (қаншалықты ертерек болса, соншалықты кемітпенің үлесі көбірек
болады) берілетін кемітпе.
Саудалық кемітпе. Өндірушілер тарапынан көтерме және бөлшек саудагерлерге
олардың маркетингтік міндеттер атқаруына демеу ретінде беріледі. Мысалы,
өндіруші келісім шартында көздеген бөлшек сауда бағасын тағайындайды да,
оған кемітпелер мөлшерін қосады: 100 доллар – 40% - 10%. Мұндағы екінші
сан бөлшек саудагерлерге берілмек кемітпені (40%) көрсетеді, демек, ол
өндірушіге тек 60 доллар төлейді. Үшінші сан (10%) көтерме саудагерлерге
арналған кемітпе және ол 60 доллар көтерме сауда бағасынан есептеледі.
Сонымен 100 доллар бөлшек сауда бағасынан бөлшек сауда фирмасы 40 доллар
алады, көтерме сауда 6 доллар (60 доллардан 10%), ал өндіруші 54 доллар
алады.
Арнайы кемітпелер мол көлемді сатудың ерекше науқандарында тауарды
жылжытқаны үшін беріледі (сатудың көлемінен 0,5-1%).
Инфляция жағдайларында баға тағайындау өте өзекті проблемаға айналады.
Маркетинг теориясы[2] мен практикасында бағаның жалпы деңгейінің өсуі
нарықтық және өндірістік іс-қимылды тұрақсыздандыру факторы болып
саналады. Бұл жағдайда өндірістік емес өнімдер шығаруға мамандануға
ұсыныс беріледі. Себебі, нарықтық коньюктура айқын емес жағдайларда
өндірістік өнімдерге деген сұраным басқа фирмалар тарапынан өте аз, тіпті
күрт төмендеуі ықтимал. Егер өндірілетін өнімнің құрылымын түбегейлі
өзгерту қиын болса, онда өндіруші бағдарламаға кіретін тауарлардың бағасы
инфляция қарқынынан артық өсетін тауарларға ықылас аударады. Дегенмен,
ұзақ мерзімді мақсаттарға бағытталған маркетинг (тұрақтылық немесе
кәсіпорынның нарықтағы сату үлесін кеңейту, нарықтық сегментті кеңейту
т.т.) тұтынушыға жалпы қымбаттау жағдайында фирма өнімінің бағасы тұрақты
екен деген көзқарас тудыруды өзінің мақсаттарының біреуі етіп кіргізген
жөн. Бұл үшін қысқа мерзімді пайданы пида етуге немесе басқа арнайы
кемітпелер ұсыну, бейтарап клиенттерге бағалық сыйлық беру және осыған
ұқсас тәсілдер қолдануға барған жөн.
Инфляция баға тағайындау қиындықтарымен қатар маркетинг менеджеріне
қорларды басқару саласында да проблемалар тудырады. Экономиканың қолайлы
жағдайларында тауарлық қорлар сұраныс ауытқыған сәттерде ұсынысты
тұрақтандырып, нарықты теңестіруге әсер ететін құрал болып табылады.
Инфляция қолдағы барлық карталарды бұзады: қолайлы қорларды есептеудің
байыпты логикасы қызмет атқарудан шығады. Инфляция жағдайларында қорлар
қосымша құндылыққа ие болады: бір жағынан, тауарды баға өскен уақытқа
дейін сатпай ұстай тұрған пайдалы, екінші жағынан, шикізат, материалдар,
жабдықтар қорын жиған жөн, себебі егер қазір сатып алмасаң, кейін олар
қымбаттап кетеді. Бұл жағдайларда сатудың қалыпты өтуі бұзылады және өз
жайын тұрақтандыру үшін фирмалар шартты келісімдер, басқа фирмалардың
өніміне алдын ала тапсырыс жасауға мәжбүр болады. Инфляция жағдайларында
нарықтық айқынсыздықпен күресудің бір құралы биржа, тауар немесе қор
биржалары болып табылады. Тауар биржасында біртектес өнімдерді (ағашш,
мұнай өнімдері, металдар және т.б.) сату және сатып алуға мерзімді
келісімдер іске асырылады. Қандай болмасын себеппен сатып алушы
тапсырылған тауардан айныса, ол алдын ала өзінің құнын (опцион) сатып
жіберуіне ерікті. Қор биржасында осыған ұқсас істер құнды қааздармен
капиталды активтерге (немесе фирмаларға) меншіктік титулдарымен
жүргізіледі.
2. Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және
кезеңдері
Кәсіпорындарда баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді, фирманың өндірістік
мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасауда баға белгілеудің мақсаттары
болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты –нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді.Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты емес
тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға белгілеудің
мақсаты –нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады.Мұндай жағдайда
бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді.Бірақ, нарық жағдайларына
үнемі бейімделіп отыру баға дифференциясының болмауына әкеледі.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді, бұл
оның шығындарын азайтып, пайда алуға көмектеседі.Өнім сапасын жоғарылату
көптеген шығындарды талап етеді, әйтсе де бұл шығынның орны тұтынушы
сапалы, озық тауарды жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан, тез
толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және төмен
бағаның ықтималды деңгейін бекітеді.Бағалық стратегия шығынға, сұранысқа,
бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы мүмкін.
Нарық түрін бағалау фирма стратегиясын жасаудағы нақты бір әдісті
таңдауының маңызды шарты болып табылады.нағыз бәсеке нарығы (полиполия)
белгілі бір өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып алушылар мен
сатушылардан тұрады.Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса сатып алушы
күнделікті ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды.Сатушы нарықтық
бағадан жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл тауарды төмендеу
бағамен басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін.Мұндай нарықта бәсекелестік
баға белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық[3] теорияда қарастырылатын бағаның формуласы
жетілген бәсеке жағдайында бір жағынан шекті пайдалылық, екінші жағынан
шекті шығындарға сәйкес келіп, сұраныс пенұсыныс қисықтарының қиылысу
нүктесінде орналасады.
Олигополиялық нарық бір-біріне өте сезімтал бірнеше сатушылардан
тұрады.Тауарлар ұқсас біртектес болуы мүмкін.Мұндай нарыққа жаңа
сатушылардың енуі қиын.олигополист өз бағасын түсірсе де, оны осы деңгейде
ұстап қала алатынына сенімсіз болады.Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге
әсер етпеуі мүмкін, тек мұндай жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге
кетіп қалуы мүмкін.Мұндай нарықта көбіне бағалық жетекшіге қарап, баға
белгілейтін бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке нарығы тауардың әр түрлі нұсқаларын ұсынуға
байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер жасайтын көптеген
сатушылар мен сатып алушылардан тұрады.Мұнда дияяеренциалды және
бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолдануға болады.
Нағыз монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады.Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады.Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады.Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен де болуы мүмкін.Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға
шығындардан артып, көп жоғарылайды.Әрине, монополистер пайданы ең көп
шамаға ұлғайтуға ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу
тосқауыл бола алады.
Баға стратегиясын жасаған кезде микро және макроортаны талдап, ондағы
факторлар өзгерістерінің тенденциясын анықтау керек.
Жалпыға баға үш тәсіл арқылы анықталады:
1. Баға тауар өндіру және қызмет көрсетуге байланысты шығындарды жабуы
қажет;
2. Кәсіпорын тек шығындарды ғана жаппай, сонымен қатар белгілі бір пайда
алуы тиіс, ол өз кезегінде тауарға деген сұранысқа байланысты;
3. Нарықта бәсекелестер әрекет етеді.Сондықтан тұтынушы төлеуге әзір баға
бәсекелестер ұсынысына байланысты.
Көптеген отандық кәсіпорындар бағаны тікелей есептеу арқылы шығарады,
оның мөлшері барлық шығындарға пайда мөлшерін қосу негізінде анықталады.Бұл
тәсілдің мынадай түрлері болады:
1. Шығынға үстеме қосу әдісі.
Бұл жағдайда өнімнің өзіндік құнына стандартты үстеме қосылады.
Бұл әдісті қолдану белгіленген баға қажетті сату көлемін қамтамасыз
еткен жағдайда ғана қонымды.Өндірістік шығындарға негізделген мұндай әдіс
делдал үшін де, тұтынушы үшін де әділ болып саналады.Осы әдіс күні бүгінге
дейін ең танымал, себебі, шығындарды анықтау сұранысты анықтаумен
салыстырғанда әлдеқайда жеңілдеу.
2. Пайда луға негізделген баға белгілеу.
Мұндай әдіс шығынсыздықты болдырмау қағидасына негізделген.Бұл жағдайда
фирманы шығынға ұшыратпайтындай және белгілі бір пайда мөлшерін алатындай
баға анықталады.Осы әдісті General Motors компаниясы қолданады, ол
инвестицияға 15-20 % пайда деңгейін белгілейді.
Осы әдісті қолдану әр түрлі сату көлемі кезіндегі жалпы шығындар мен
пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін құруды көздейді.Бұл жағдайда
шығынсыздық шегі жиынтық шығындар мен жиынтық табыс қисықтарының қиылысу
нүктесінде анықталады.
Тәжірибеде сұранысқа негізделген баға тағайындау стратегияларының
мынадай түрлері қолданылады:
1. Қаймақ қалқып алу стратегиясы.Жаңа тауарларды жоғары бағамен сатуды
көздейді.Тауар жаңа болғандықтан, оған деген сұраныс икемді емес.Баға
икемділігі нарықты әр түрлі сегменттерге бөлуге көмектеседі.
Қаймақ қалқып алу стратегиясының артықшылықтары:
• бұл стратегия бағаны нарықтағы өзгерістер мен бәсекелестердің іс-
қимылын есепке ала отырып, өзгертуге мүмкіндік береді.
• Жаңа тауарды өндіру шығындары әрқашан жоғары болады, ал бұл
стратегия оларды жабуға жәрдемдеседі.
• Тауардың жоғары бағасы оның сапалылығына байланысты деп
есептелінеді.Сондықтан, бұл стратегия фирманың және оның
тауарының беделін көтеруге мүмкіндік береді.
Қаймақ қалқып алу стратегиясының кемшіліктері:
• Бұл стратегия бәсекелестерді тез қызықтырады, олар нарыққа дәл осындай
өнім шығаруға тырысады.
• Бастапқы баға деңгейінің сәтсіздігі ТӨЦ-тің ұзақтылығына әсер етіп,
тауардың бәсекеге қабілеттілігін жоғалтуына әкелуі мүмкін.
2. Престижді бағалар стратегиясы тауарларды жоғары бағамен сатуды
көздейді, ол тауардың сапасына, ерекшелігіне, маркасына және беделіне көңіл
аударатын нарық сегменттеріне арналған.Бұл стратегияны бизнес әлемінде
жоғары беделге ие фирмалар қолданады.Беделді тауарлар үшін тұтынушылар
бағаны асыра төлеуге әзір.
3.Психологиялық тұрғыда баға тағайындау бағаны психологиялық тұрғыдан
қабылдауға негізделген.Бұл стратегия көбіне тұтынушы тауарлар нарығында
қолданылады.Психологиялық баға дөңгелектенген бағадан сәл төмен бағамен
белгіленеді.
4.Ассортименттік баға белгілеу стратегиясы. Бұл стратегия көбінесе
сұранысы бірқалыпты емес, бірін-бірі толықтыратын және ауыстыратын
тауарларға қолданылады.
А)бағалардың номиналдан жоғары стратегиясында негізгі тауарға өте жоғары
баға және бірін-бірі алмастыратын тауарға төмен баға белгіленеді.
Ә) имидж стратегиясы дегеніміз –тауардың негізгі үлгісіне төмен баға, ал
оның басқа атаудағы немесе басқа түрдегі үлгілеріне жоғары баға белгілеу.
Б) кешенді баға белгілеу стратегиясы –екі құрамды және шығынды лидер
атты бағалардың пайда болуын білдіреді.
Баға стратегиясын қолдану мынадай шарттарды орындауды талап етеді:
• Нарықтың оңай сегменттелуі және нақты шекаралары болуы тиіс;
• Таңдалған нарық сегменттері сұраныстың қарқындылығымен ерекшеленуі
тиіс;
• Бағалары төмен сегменттерден бағалары жоғары сегменттерге тауарды
қайта сату мүмкін болмауы тиіс;
• Тауар жоғары бағамен сатылып жатқан сегментке төмен бағалы бәсекелес
еніп кетпеуі керек.
Нарық құрылымына, бәсекелестердің саны мен мүмкіншіліктеріне қарай фирма
мына үш стратегияның біреуін таңдап алады:
• Нарыққа ену;
• Баға лидеріне қарап, баға белгілеу;
• Бәсекелестің бағасынан жоғары баға белгілеу.
1) Нарыққа ену стратегиясы. Мұндай стратегия нарық үлесін жаулап
алу мақсатымен төмен баға тағайындауды көздейді, ол тек
сыйымдылығы және баға бойынша сұраныс икемділігі жоғары нарықта
тиімді болып табылады.
Бұл стратегия мынадай жағдайларда ғана қолданылады:
• Баға бойынша сұраныс икемді.Бұл жерде сатып алушылардың кең ауқымын
қанағаттандыру мақсатында төмен баға белгіленеді.
• Тауар нарыққа енгеннен кейін шиеленіскен бәсеке тууы мүмкін, ал бұл
стратегия нарыққа енудегі кедергі болып табылады.
• Сату көлемін ұлғайту арқылы өнімнің бір бірлігіне кететін шығындарды
азайтуға болады.
Нарыққа ену стратегиясы тәуекелді стратегия болып табылады, себебі
бәсекелестер жаңа технологияны қолдану арқылы фирманы басып озуы мүмкін.
2) Нарықтық лидерге қарап баға белгілеу стратегиясы олигополистер
арасында қолданылады.Фирма өз бағасын олигополист-лидердің баға
деңгейімен салыстыру арқылы белгілейді.Бұл стратегия бойынша
фирма тауарларына бағаны нарықтағы лидер бағасына сәйкес қатаң
белгілеуге тиіс емес, олар белгілі бір шекте лидер бағасынан
ауытқуы мүмкін.
3) Бәсекелеске қарағанда жоғары баға белгілеу. Егер фирма бірегей
қасиеттері бар жоғары сапалы тауар шығарса,онда ол
бәсекелестерге қарағанда, жоғары баға қоя алады.Бұл стратегияны
қолдануда көптеген елдермен қатар, Қазақстанда да монополияға
қарсы баға деңгейіне қатысты бәсекелестермен сөз байласып,
келісуге заң тыйым салады.
Қазіргі кезеңде отандық кәсіпорындардың баға белгілеу әдістері ең
алдымен шығындарға, инфляциялық болжалға сонан соң сұраныс пен бәсекелестер
іс-әрекеттеріне сай бейімделеді.Егер шығындарға негізделген бағалар саясаты
шығындарды өтеу қағидасынан туындаса, онда сұраныс пен бәсекеге бағытталған
әдістер әдістемелік база мен оларды қолдану тәжірибесінің жоқ болуы себепті
мамандардың біліктілігі мен тиісті ақпараттық базаның болуын талап етеді.
Баға белгілеудің барлық тәсілдерін үйлестіруге болады.Сұранысты баға
өсірудің ең жоғары шегі, шығындарды оның төменгі шегі ретінде, ал
бәсекелестердің бағалары мен бірін-бірі ауыстыратын тауарлар бағасын
бағаның жуық мәні деп алуға болады.
Бағалардың өсуін тудыратын негізгі фактор –бұл қазақстандық тауарлар мен
қызмет нарығында орын алып отырған шығындар инфляциясы.
Маркетологтар бағаны жоғарылатқанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:
1) Тұтынушылар бағаның артуы орынды деп қабылдауы тиіс, оларды осыған
нандыру қажет.
2) Бағаларды білінбейтіндей етіп, біртіндеп өсіру керек.
3) Шығындарды қымбат емес материалдарды қолдану есебінен азайту,
рентабельді емес бұйымдар өндірісін қысқарту, сұраныстағы қызмет
түріне төлемақы белгілеп, олардың жалпы деңгейін төмендету,
жеңілдіктерді реттеу, тауардың күрделі конструктивтік ерекшеліктерінен
бас тарту, қымбат емес буып-түйіп,орайтын материалдарды қолдану қажет.
ТӨЦ кезеңдеріндегі баға саясаты. Фирманың баға саясаты ТӨЦ кезеңдердің
ерекшеліктерін есепке алуды талап етеді.Оларды анықтау –баға белгілеу
стратегиясынан тактикасына өтуді білдіреді.Оның әрбір кезеңі бағаның
белгілі бір түрлерін таңдауға ықпалын тигізеді.
1.Егер енгізілетін тауар нарықта бар болса, онда ТӨЦ-тің енгізу кезеңінде
нарыққа ену стратегиясы қолданылады.Жаңа тауарға, ТӨЦ-тің енгізу
кезеңінде жоғары баға қойылады.Бұл қаймақ қалқып алу стратегиясы болу
мүмкін.
2.Өсу кезеңінде өнім техникалық және фрикциондық дифференциалануы,
бағалардың сапа бойынша бөлінуіне әсер етеді.ТӨЦ-тің өсу кезеңінде баға
белгілеудің қаймақ қөалқып алу, нарықтық лидердің бағасы,икемді,
стандартты және тағы басқа баға стратегиялары қолданылады.
3.ТӨЦ-тің жетілу кезеңін анықтау өте қиын.Оны уақытында және дұрыс анықтау
–нарықта жетістіктерге жетудің маңызды кепілі.
4.ТӨЦ-тің құлдырау кезеңі.Бұл кезеңде қолданылатын бағалар барлық
шығындарды немесе олардың белгілі бір бөлігін өтеуге бағытталған.Сондықтан
берілген кезеңде, негізінен, біртіндеп төмендеп бара жатқан, сырғымалы
немесе тез төмендеп бара жатқан бағалар қолданылады.
4) Бағаларды географиялық принципке сүйеніп,белгілеу.Ішкі саудадағы және
сыртқы нарықтардағы бағалар. Географиялық баға белгілеу стратегиясы
–негізінен транспорт шығындарына байланысты қойылатын бағалар.
1.Франко-баға қою –тауарды жеткізудегі транспорттық шығындарды төлеу
жүйесі.Траспорттық шығындарды төлеуде субъектінің белгілеуіне қарай
франкирлеудің әр түрлі модификациялары қолданылады.
2.ФОБ, ФОР, СИФ бағалары.Бұл бағалар бойынша сатып алушы тауарды көлікке
тиегеннен кейінгі шығындарды өзі төлейді.
ФОБ бағалары кезінде сатып алушы тауардың иесі ретінде тауарды кеме
бортына немесе вагонға тиегеннен кейінгі барлық шығындарды өзі төлейді.
ФОР бағалары керісінше, ара-қашықтық факторын есепке алады.Бұл жерде
базистік нүкте белгіленіп, осы нүктеден басталған барлық тасымалдау
шығындарын тұтынушылар өздері төлейді.
СИФ –сыртқы саудада көп қолданылатын баға түрі.Оның құрамына көтерме
баға, белгіленген тиеу портына дейінгі сақтандыру және фрахт шығындары
кіреді.
3.Зоналық бағалар.Фирма екі немесе одан да көп зоналарды бөледі, осы
зоналардың шеңберінде орналасқан сатып алушылар тек бір бағаны төлейді.
Іске асыру ауданына қарай бағалар ішкі және сыртқы, сонымен қатар
әлемдікм болып бөлінеді.
Көтерме жеткізу кезінде бағалар мәміле шарттарымен белгіленеді .
Мәмілелік бағалар жарияланатын және есептік болып екіге бөлінеді.
Жарияланатын бағалар арнайы және фирмалық басылымдарда жарияланады, олар
әлемдік бағалар деңгейін көрсетеді. Жарияланатын бағаларға төменде
көрсетілген бағалар жатады:
• Анықтама бағалары;
• Биржалық баға;
• Аукцион бағалары;
• Нақты мәмілелер бағасы;
• Ірі фирма ұсыныстарының бағалары.
Биржалық баға –биржалық сауда объектісі болып табылатын тауар бағасы.Ол
нақты жасалған мәмілелерді бейнелейді.
Әлемдік бағалар бойынша ірі экономикалық экспорт-импорт операциялары
жүзеге асырылады.Бұлар -әлемдік нарықта қолданылатын бағалар.
Анықтама бағалар -әр түрлі баспа беттерінде жарияланатын ішкі көтерме
және сыртқы сауда бағалары.Олардың көмегімен мәміле кезінде бағалық
келісімдер жүргізіледі.
Нақты мәмілелер бағасы –мәмілені іске асыруда қойылатын баға.
Ірі фирмалар ұсынатын бағалар –көбінесе монополиялық бағалар болып
табылады.
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс заңдары
Осы заңға сәйкес бағаның жалпы деңгейі айтарлықтай дәрежеде сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасына байланысты. Теория мен практика жүзінде де
тауарлардың тапшылығы бағаның өсуін, ал аса молдығы олардың төмендеуін
тудырады. Сұраныс және ұсыныс заңына сәйкес, төмен бағалы тауар жоғары
бағалыдан көп сатылады. Мысалы, егер сыраның бағасы 40 және 25 теңгеден
болса, 25 теңгелік шөлмектер тез тарап кетеді.
Ал осы сұранысқа қандай факторлар ықпал жасайды екен? Бизнес саласының
американдық мамандары Ф.Мозер мен Д.Шварцтың пікірлерінше, олар үшеу екен.
Бұл – құндылықтың принципі, тұтынушылардың тілектерінің (қалауы, ықыласы)
ерекшеліктері, тұтынушылардың табыстарындағы айырмашылық.
Құндылықтың азаю принципі. Бұл принцип бойынша біздің қолымызда
қайсыбір тауардың (өнімнің) бірлік саны қаншалықты көп болса, соншалықты
әрбір қосымша бірлік сізге аз құндылық әкеледі. Бұл принципті экономика
теориясында субъективті (сезімдік) құндылық теориясы деп атайды.
Субъективті құндылық теориясы төменгідей негізгі алғышарттарға сүйенеді:
1. тұтынушы өзінің шектеулі табысын қолдана отырып, әр уақытта
максималды сезімдік қанағаттану немесе құндылық (бұл сөздер синоним
ретінде қолданылып отыр) алуға тырысады;
2. белгілі тауардың әрбір келесі бірлігі беретін құндылық (мұны шекті
немесе маргиналды құндылық – marginal utulilyty деп атайды) мұның
алдындағы бірліктің құндылығынан кем болады. төмендегідей мысалды
қарайық (2-кесте).
Біздің мысалымызда шабдалы саны көбейген сайын шекті құндылық азая
түседі. Әрбір қосымша шабдалы азая түсетін қосымша қанағаттаным береді,
басқа сөзбен айтсақ, жалпы құндылықты аз мөлшерде көбейтеді.
2-кесте
Шабдалының жеке тұтынушыға деген жалпы және шекті құндылығы
Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (шекті Шекті құндылық (қосымша
құндылықтар қосындысы), шабдалының құндылығы),
бірлік бірлік
1 10 10
2 18 8
3 24 6
4 28 4
5 30 2
Құндылықтың сұраныспен байланысу жолдары қандай? Ақшаның кез келген
бірлігінің құндылығы әрқашан да бір деңгейде делік, мысалы, 1 теңгенің
құндылығы (парқы) құндылықтың екі бөлігіне тең. Бұл жағдайда біздің
кестеміз былай болып (3-кесте) көрінеді (құндылық ақшаның бірлігімен
беріледі):
3-кесте Жалпы және шекті құндылық
Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (теңге) Шекті құндылық
1 5 5
2 9 4
3 12 3
4 14 2
5 15 1
Енді тұтынушының шабдалы бағасының әр түрлі мәніне сәйкес сұранысын анықтап
көрейік. Тұтынушының табысы, оның талғамы, басқа тауарлардың бағасы
өзгермейді деп есептейік.
Бір шабдалының бағасы 5 теңге делік. Алушы осы бағамен қанша алмұрт
сатып алады? Бәлкім, ол жұмсайтын ақшаның құндылығын сатып алатын тауарының
құндылығымен салыстырар. Бір шабдалы сатып алушы 5 теңгеге тең құндылық
жоғалтады және 5 теңгеге тең құндылыққа қолы жетеді. Осымен, бұл айырбастан
(алмастырудан) ол ешқандай ұтылыс таппайды. Ал осы бағамен тұтынушы екінші
шабдалыны сатып ала ма? Жұмсайтын ақшасының құндылығы тағы да 5 теңгеге
тең, ал ол тек 4 теңгелік құндылық табады. Ол 1 теңгеге тең құндылық
жоғалтады. Осы себепті ол екінші шабдалыны алудан бас тартады.
Ал бағасы 4 теңге болғанда тұтынушы қанша шабдалы сатып алады? Бірінші
шабдалы оған жалпы құндылықты 1 теңгеге өсіріп береді (5 теңге табады, 4
теңге жоғалтады), екінші шабдалы құндылық алмасуды тепе-тең етеді де, ал
үшінші шабдалы ұтылыс алып келеді.
Енді шабдалы бағасы тіркестіріле 3,2,1 теңге болады деп болжай отырып,
4-кестеде көрсетілген нәтижені аламыз (4-кесте).
4-кестенің деректерін қолдана отырып, тұтынушының сұраныс сызығын
салуға болады.
4-кесте
Шабдалыға сұраныс
Шабдалы бағасы Сұраныс көлемі (дана)
5 1
4 2
3 3
2 4
1 5
Сұраныстың болмысын бұл түсіндірмелерде тұтынушы өнімдердің құндылығын
мөлшерлей алады деген тұрғыдан байыпталған.
Таза бәсеке бағаға ықпал жасай ма? Таза бәсекенің орайы рынокта
тауар ұсынуды бірде-бір сатушы бағаға ықпал етерліктей шамада бақылай
алмайтын жағдайда түседі. Бір түрлі өнімдерді өндірушілер тобы пайда болған
салаларда, баға айырмашылығына (Прайс едж) сүйеніп, бәсекеде жеңу үшін
бір фирма бағаны төмендетуі мүмкін. Бірақ тәжірибе жүзінде мұндай қимылдар
ұқсас тауарларды өндірушілерді де осындай шешімге баруға мәжбүр етеді. Ал
егер өндіруші бағаны саладағы орта бағадан жоғарылатса, тұтынушылар басқа
арзандау тауарға ауысады.
Үстемдік жағдайда баға қандай болады? Тұтынушылар пікірінше, басқа да
бәсекелес өнімдерден айтарлықтай артық өндірілетін бір өнім нарықта
үстемдік орын алуы мүмкін. Әрине, бұл өндіруші сөздің шын мағынасында,
электр қуатын түгел өндіретін компаниядай үстем бола алмайды. Бірақ
тұтынушылар көзіне артықшылығымен түсетін өнім шығарып, фирма уақытша үстем
орында болады және белгілі бір мөлшерде бағаны бақылай алады.
Пайданы ұлғайту (максимизация) деген не? Пайданы ұлғайту (ең жоғарғы
пайда түсіру) үш факторға байланысты: сатылған бұйымдар санына
(көлемі), сатылған бұйымдардың әрқайсысының бағасына, өндіріс шығындарына.
Ең қолайлы баға өндіріс шығындары мен табыстар арасындағы тепе-теңдікті
көздеуі керек. Ол клиенттерді қанағаттандырарлықтай жеткілікті жоғары болуы
керек.
Тауардың бәсекелестік сұраныс пен ұсыныстың әрекет ету механизмі қалай
жұмыс істейтінін және сұраныс пен ұсыныс тең болған деңгейде рыноктық баға
қалай орнайтынын байқайық.
Рыноктық баға мен оған сұранысқа ие санының арасында барлық уақытта
белгілі бір арақатынас болады, баға жоғары болған сайын, онысатып
алушылардың саны азаяды, яғни сұраныс деңгейі төмен болады (табыстардың сол
деңгейінде) және, керсінше, баға төмен болған сайын сатып алушылардың саны
мен сатылып алынған тауарлардың саны көп болады.
Бұл баға мен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты график түрінде
көрсетейік.
Сурет 1. Баға мен сұраныс көлемінің арасындағы байланыс
Егер абцисия рынокта сатып алынған таур саны ал кординатада баға қозғалысын
белгілесек, онда осындай нәтиже болады.
Q – қисығы экономикалық әдебиетте сұраныс қисығы деп аталады. Бұған
бағаны түсірсек, онда баға өзгергенде сұраныс көлемінің қалай өзгернін
көруге болады. Егер P бағада сұраныс көлемі Q болса, баға P дейін
төмендегенде сұраныс көлемі Q дейін өседі.
Пайда болған қисық сұраныстың біртіндеп азаю заңын бейнелеп
көрсетеді, ал ол заңды былай тұжырымдауға болады ; егер қайсыбір тауардың
бағасы өссе (ал басқа шарттары тұрақты болса), онда осы тауардың аз санына
сұраныс болады. Бұл тәуелдікті басқаша да тұжырымдауғаболады, егер рынокқа
қайсыбір тауардың үлкен тобы түссе, онда, тең шарттық жағдайда, ол онша
жоғары емес бағамен өткізілуімен мүмкін.
Сұраныстың біртіндеп азаюы заңының барлық тауарға қатысы бар. Оның
себептерін анықтау қиын емес: олар бәрінен бұрын сатып алушылардың
табыстарының шектеулілігіне байланысты. Егер жоғары бағалы тауарды тек бай
адамдар ғана сатып алса, бағаның төмендеуі, біріншіден, рынокқа жаңа сатып
алушыларды әкеледі. Екіншіден, бағаның әрбір төмендеуі тауарды тұтынушыны
қосымша сатып алуға итермелейді. Сонымен бірге мынаны да атап өту керек,осы
тұтынушының сұранысының өсуі тоқтағаннан кейін де, бағаның одан әрі де
төмендеуінде төмен деңгейдегі табысты адамдардың өз қажеттерін өтей
бастауы себепті рыноктағы сатып алу сомасы ұлғая береді. Егер рыноктық
жағдайды сатушылар немесе оны ұсыныс жағынан қарасақ, онда кері көрініс
орын алады. Барлық сатушылар рынокта ең жоғары баға алуға ұмтылады.
Сондықтан баға жоғары болған сайын, олар белсенді түрде көп тауар сатуға
тырысады, яғни ұсынысты ұлғайтады.
Басқаша айтқанда, әрбір сатушының ұсыныс көлемі бағаға байланысты
өзгеріп отырады, баға жоғары болған сайын басқалар тең жағдайда, осы
тауардың рыногындағы ұсыныстың көлемі жоғары болады.
Жоғары бағалы өндірістің ұлғаю тенденциясының болуы бір жағынан,
бағаның өсуі бұлсалаға жаңа өндірушілерді тартуына байланысты. Екінші
жағынан, баға өскенде кәсіпкер қосымша пайда алады және көп жұмысшылар
жалдауға, көп шикізат пен машиналарды сатып алуға, өндірісті ұлғайтуға
мүмкіндік алады. Сонымен бірге, әңгіме тек ұсынысты көбейту тенденциясы
туралы ғана екенін есте ұстау керек. Белгілі бір шекке дейін бағаның өсуі
ұсыныстың өсуін қамтамасыз етеді. Алайда, бағаның өсуі жалғаса берсе, онда
өндірушінің өндіріс көлемін азайтуы мүмкін .Бұл әрбір жағынан, табыстың
жоғары деңгейі белгілі дәрежеде қарқынды жұмысты жалғастыруға деген ынтаны
төмендетеді.
Екіншіден, өндіруші өндіріс көлемін арттырудан сескенді, өйткені
тауарлар өтпей қалып, бағалары төмендейді. Әрбір тауардың өз сұраныс пен
ұсыныс қисығы бар. Бірақ оларға бір рет және мәңгілікке берілген деп қарау
дұрыс емес. Кейбір фактордың әсерімен сұраныс пен ұсыныс қисығынын жылжуы
мүмкін. Осыған байланысты сұраныс көлемін сұраныстың өзінен ажырата білудің
маңызы зор. Баға төмендегенде сұраныс көлемі өседі, ал сұраныстың өзі сол
тауарға қажеттіліктің көрініс ретінде өзгермейді. әрбір (жоғары, төмен)
сатып алышылар осы тауарды көптеп сатып алатын болса, сұраныстың ұлғаюы
туралы айтуға болады. Мысалы, жаздың ыстық күнінде сусындар мен
балмұздаққа сұраныс көбееді. Бұл жағдайда d1 қисығымен қозғалмаймыз,
өйткені қисық қозғалып жаңа қалыпта болады d2.
Одан басқа атап өтетін нәрсе, сұраныс көлеміне бағадан басқа
табыстар деңгейі, рынок мөлшері, басқа тауарлардың бағасы мен
пайдалылығы өз әсерін тигізеді. Мысалы, сатып алушылардың орта
табыстары өссе, онда басқа тең жағдайларда сұраныс қисығы д1, оңға
жоғары ойысады, ьағаның сол деңгейіне p1сұраныстың өскен деңгейі сәйкес
келеді.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор - өндіріс шығындары. Сондықтан,
егер техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану нәтижесінде немесе
ауыл шаруашылығына қатысты болса, қолайлы ауа райы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту ұсыныс қисығы оңға төменге ауысады.
Ұсыныстың көлемі тұрақты P1 бағадан Q1-ден Q2-ге дейін өседі. Сұраныс
пен ұсыныс қисықтарын алып салыстырғанда, жиынтық сұраныс пен ұсынысты
белгілейтін графикті бір-бірімен беттестірсек, онда бізді қызықтыратын
тауардың сұраныс пен ұсыныс тәртібін көрсететін график аламыз. Бір
нүктеде екі қисық қиылысады. Қиылысу нүктесінде сұраныс сандық жағынан
ұсыныспен тең, ал бағасы тепе-теңдік бағаны көрсетеді. Аса жоғары бағада
ұсыныстың сұраныстан артығы пайда болады. Бұл артық ұсыныс сатушылардың
арасындағы бәсекенің нәтижесінде бағаның бағада сұраныс ұсыныстан арьық
болады. Бұл жағдайда сұраныстың артығы мен бәсеке бағаны жоғары көтереді.
Тепе-теңдік бағада тұтынушылар сатып алатын өнімдердің саны
өндірушілердің рынокқа шығаратын өнімдердің санына сәйкес келеді. Тек
осындай бағада ғана бағаның өсуі және кему тенденциялары жоқ болады.
Сонымен, бәсеке және сұраныс пен ұсыныстың тербелуі, рынокта тепе-теңдік
орнықтыруға алып келеді. Қоғамдағы осы тауардың шектелген саны оны тұтынуы
мүмкін деген тұтынушылардың арасында бөлінеді. Бірақ, бұл жалпы рыноктағы
жекелеген тепе-тендік. Рыноктағы бағалардың тауарға сұраныс пен ұсыныстың
өзгеріп отыруына байланысты ылғи қозғалыста болатынын есте ұстау керек. Бұл
өзгерістер бір-біріне тәуелсіз бола алмайды, керісінше, бәрі өзара
байланысты. Тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Нарық жағдайында баға
тағайындау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.4 Кәсіпорынның бағалық
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
ІІ БӨЛІМ ЖШС “Raimbek agro” мысалында кәсіпорынның бағалық саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.1 Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ...32
2.2 “Raimbek agro” ЖШС баға саясатын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 40
ІІІ БӨЛІМ ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН арттыру
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Бүгінгі экономика өзінің негізгі үш субъектісінің: өндірушінің,
тұтынушының және өкіметтің өзара іс-қимылымен сипатталады. Қандай да болсын
кәсіпорын өзінің серіктестерімен нарықтық қарым-қатынаста іс-әрекет етеді.
Ал бұл жағдайда тек заманға сай, бәсекелестік қабілеті жоғары өнім
шығаратын кәсіпорын ғана жетістікке жете алады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысты жұмыс істеуі үшін осы
заманғы ғылыми теория мен практиканың әдіс-амалдарын қолдана білудің маңызы
зор, сондықтан нарықтық экономикалық пәндерінің ішінде маркетинг елеулі
орын алады.
Маркетинг – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында
өндірісті басқарудың жүйесі мен пәлсапасы.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және қоғамдық
өмірінде болып жатқан өзгерістер шаруашылық іскерліктің жаңа жолдарын
іздеумен ғана шектелмей, республика кәсіпорындары алдына жаңа экономикалық
шарттарда өміршеңдікті қамтамасыз ету үшін маңызды мәселердің бір қатарын
жолға қояды. Осы шарттарда маркетинг ерекше орынға ие болады. Өйткені ол
құрылымдық - ассортименттік саясатты қалыптастыру кезінде осы механизмнің
ең көкейтесті құрамдасы ретінде сипатталады. Маркетинг кәсіпорындарда
кеңінен тарай бастады. Яғни едәуір қаныққан нарығы бар үлкен қалаларда
орналасқан ірі кәсіпорындарда маркетинг құрыла бастады.
Нарықтың тауарлармен толу мөлшері бойынша кәсіпорынның өндірістік-
шаруашылық іс-әрекетін басқару кезінде маркетингтің принциптері мен
әдістерін қолдану қажеттілігі артады. Кәсіпорынның жемісі ең алдымен
технологияларды игеру арқылы пайда болатын қажеттіліктерге жауап беру
икемділгі мен жылдамдығы, сонымен қатар тұтынушылық сұраным жағдайының
анықсыздығына бейімделу дәрежесіне тәуелді болады. Кәсіпорындағы басқарудың
принципті жаңа жүйесін қалыптастыру кезінде маркетинг өндірістік - өткізу
іскерлігін ұйымдастыру мен басқарудың Қазақстан шаруашылық тәжірибесі
үшін жаңа құралы болып табылып, ол осы іскерлікпен оның мақсаттары және
мәселелері жәйлі бұрынғы көзқарастарын айтарлықтай ерекшеленеді.
Қазіргі кезде маркетинг жетілген, әрі анықталған ғылыми және машықтық
құрамдас деңгейіне қолдануының айтарлықтай мол тәжірибесі мен сипатталып,
барынша көп жақтылығында және басқа да осы аумақтағы әйгілі мамандардың
еңбектерінде қарастырылған, тоқталып кетерлік жағдай, маркетинг осы орайда
қазіргі уақыттағы алдыңғы қатарлы елдерде қамтамасыз етілетін экономикалық
дамудың жоғарғы деңгейіне сай келеді.
Қазақстан Республикасында маркетингтің қалыптасу қажеттілгі басқару
теориясы мен тәжірибиесінің әлемдік даму тенденциялармен анықталады.
Сонымен бірге маркетингтің қоғамдық даму тенденцияларын уақыт пен сыртқы
орта өзгешіліктерін айқындайды. Сол себепті шешуші параметрлер қатары
бойынша осы аумақтағы батыстық тәжірибиеде дамыған елдерге тән емес және
белгісіз маркетингтің өзгеше мәселері пайда болады.
Маркетинг кешенін құрайтын бір тәсіл бола тұра баға өте маңызды
қызметтер атқарады. Сайып келгенде коммерциялық фирма әрекетінің түпкі
нәтижесі көбінесе бағаға байланысты. Дұрыс таңдалып алынған баға
стратегиясы тауардың бәсекелестік қабілетіне және кәсіпорынның өндіру-
өткізу жұмысына ұзақ мерзім әсерін тигізеді. Бұған қоса тұтынушыларға
(тауарды сатып алушыларға) тигізетін бағаның әсері де аса зор. Баға
дегеніміз тауар құнының ақшалай белгісі. Құнмен бірге сұраныс пен ұсыныс
бағаға өз әсерін тигізеді. Ол қаржы және пайда алудағы фирманың пәрменді
маркетинг құралы. Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе тартпауы да
мүмкін. Сондықтан баға орнатуда қандай мәселелер қарастырылады, оған қандай
факторлар әсер етеді, әлемдік экономикадағы тәжірибелер мен практикалық
қолданыстарды білу керек. Тауардың құны мен бағасының арасындағы байланысты
түсіну керек. Ал ең маңыздысы, баға саясаты біздің елде қандай болу керек,
соны білу қажет. Бұл жағдайларда Қазақстан республикасының ішкі және сыртқы
экономикасымен танысамыз. Біздің Өкімет тауар және баға жайлы қабылдаған
заңдарына тоқталамыз.
Зерттеудiң пәнi ретiнде Қазақстандағы нарықтық экономикадағы
кәсіпорындардың бағалық саясатын қалыртастыру механизмi алынды.
Дипломдық жұмыста зерттеу мiндетiне мына сұрақтарды қамту кiредi:
1)бағалық саясатты
2)сапалық бәсекені
3)нарық жағдайында баға тағайындау қалай жүзеге асатыны
4)сұраныс пен тұтыну, баға түрлері жайында маліметтер келтіреміз.
Осы маліметтерге сүйеніп, нарықта бағаның атқаратын рөлі мен оны
реттеуші факторлармен танысамыз.
Диплом жұмысының негiзгi мақсаты кәсіпорынның бағалық саясатын анықтау,
қалыптасу кезеңдерін ашып көрсету.
І БӨЛІМ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ БАҒАЛЫҚ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
1. Нарық жағдайында баға тағайындау
Әрбір бизнесте, оның қай салаға жататынына қарамай, маркетинг
қызметінің бөлігі болып баға тағайындау саналады. Өнім мен қызметке
тағайындалатын баға тікелей және жанама шығындарды өтейтін, пайда
түсіретіндей жеткілікті табыс кіргізетін болуы керек. Баға тағайындаудың
әдістері қаржылардың, әсіресе, өндіріс шығындарын есептеудің,
экономиканың терең тұңғиықтарын, сонымен қатар тұтынушылардың талаптарын,
талғамын, сұранысын терең түсінуге негізделеді.
Баға тағайындау бизнестегі іскер, кәсіпкер адамдардың қашан да болса
дұрыс түсіне бермейтін сатысы болып саналады. Тәжірибе фирмалар өз
еркімен бағаларды көтере бергендіктен, рыноктан тыс қалған сәттерін жиі
көрсетеді. Басқа жағынан, бағаны төмендету көп фирмаларға сәтсіздік
әкелгенін тағы білеміз.
Нарықты экономика жағдайында баға тағайындау жүйесінің ерекшеліктерін
тереңінен түсіну үшін осы жүйенің негізгі аспектілерін қарап өткен жөн.
Тауардың бағасы клиентті тартуы да немесе тартпауы да мүмкін. Маркетинг
жетістіктерінің кепілдіктерінің бірі болып дұрыс таңдалынған бағалық
стратегия танылады. Тауарды көздеген тұтынушыға жылжыту үшін бағалық
саясатта қандай стратегиялар барын және бұлардың арасынан қалай таңдау
жасау керектігін шешіп алу жөн.
Кәсіпорынның мақсаттары уақыттар шегіне байланысты қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Нарықтағы жағдайларға қатысты кейде
біріншісі, кейде екінші түрі басымдық көрсетеді. Қысқа мерзімді мүдделер
алыпсатарлық қадамдарға, ал ұзақ мерзімділері күрделі құрылысқа қаржы
бөлуге итермелеуі ықтимал. Бағалық саясат шешім қабылдаушы адамдардың
алдында қандай уақыттық шек ашылатынымен анықталады. Маркетинг
тәжірибесінде реттелуші объект болып кәсіпорынның нарықтық іс-қимылының
ұзақ мерзімді сипаттамалары танылады.
Ұзақ мерзімді пайда түсіру бағалық саясатты[1] іске асыруды алғы шарт
етеді. Маркетингтік қағида ұстамаған фирмаларда баға шығындардың
(өзіндік құн) және мөлшерлі пайданың (шығындарға сәйкес) қосындысы
ретінде анықталады. Маркетинг принципін ұстаған фирмаларда баға сатып
алушы не (қанша) төлеуге дайын екеніне сәйкес анықталады. Соңғы жағдайда
мақсатты шығындар мақсатты бағалар негізінде анықталады және керісінше
бола алмайды.
Бағалық саясатты айқындауда тауардың өміршеңдік циклі маңызды рөл
атқарады. Бұйымның цилдің келесі кезеңдеріне өтуі өндіру мен өткізудің
жағдайларын өзгертуіне соқтырады, ал бұл бағалық саясатта ескерілуі жөн.
Бұдан басқа нарықтық коньюктура, бәсекелестер, табыстырушылар, делдалдар,
алушылар және т.б. әсер етеді.
Мақсатты баға, оның деңгейі және өзгеру ізі өнімнің өміршеңдік циклінің
кезеңдерімен және түрлерімен байланысты қалай анықталады? Бұл сұраққа
жауап беру үшін өмір цикліне аздап бөлшектеу кіргізген тиімді, бірақ мұны
іске асырмай тұрып, екі маңызды түсінік кіргізген жөн.
Өнімнің дүниеге келуі мен кетуінің аралығы - өміршеңдік циклінің ұзақтығы
(қысқа немесе ұзын) болады. Мысалы, мұнай шамға құятын жанармай есебінде
19-ғасырдың 70-жылдарынан 20-ғасырдың 20-жылдарына дейін пайдаланылған.
Тауарға сұранымның оның бағасына байланысты өзгергіштігі (эластичность)
тауардың бағасы өзгеруіне сәйкес сұраным қалай, қанша өзгертетінін
көрсетеді және мұны сұраным икемділігі деп атайды. Осыған сәйкес тауарды
да икемділі және икемсіз топқа бөледі.
Аталған түсініктерді қолдана отырып, тауарлардың төрт тобын анықтай
аламыз:
1. Икемді қысқа циклді;
2. Икемді ұзын циклді;
3. Икемсіз қысқа циклді;
4. Икемсіз ұзын циклді.
Қолдағы тауардың қандай топқа жатуына байланысты бағалық стратегияның
басты екі түрінің бірін қолданады: шапқыншыл және бейімделгіш (1-кесте).
1-кесте
Тауардың әр түрлі цикліндегі және әр түрлі өзгерістеріндегі бағалық
стратегиялар*
Тауардың өзгерімділігі ЦИКЛ
қысқа ұзын
Өзгермелі икемді бейімделгіш бейімделгіш
Өзгермейтін икемсіз шапқыншыл бейімделгіш-шапқыншыл
* Ескерту Мейірбеков А.К., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы.
Алматы, Экономика, 2007.
Шапқыншыл саясатқа бетсіз баға тағайындау тән. Баға пайданың мүмкін
деген ең жоғарғы мөлшеріне жеткізетін деңгейде тағайындалады және
нарықтың таңдамалы сегментінің сатып алушылық қабілетімен (мүмкіндігімен)
ғана шектеледі. Мұндай баға тағайындау сирек кездеседі және әдетте өте
сәнді, қожайынның мәртебесін көрсете алатындай тауарларға қойылады.
Бейімделгіш саясат тауарлардың негізгі топтарына қолданылады және
клиенттерді бірте-бірте тұтынуға үйрете отырып, рыноктың сыйымдылығын
кеңейтуге бағытталады.
Дегенмен кейбір жағдайларда, мысалы, бәсекелестерді ығыстыру немесе
өзінің сату үлесін сақтау керек болған жағдайларда, түйдек тұтынылатын
өнімдер рыногында да шапқыншыл баға тағайындау қолайлы болуы мүмкін. Бұл
жағдайда шапқыншылық, сәнді (мәртебелі) тауарлар рыногындағы саясатпен
салыстырғанда, бағаның күрт жоғарылауы емес, төмендеуімен айқындалады.
Мұндай уақиғалар жиі кездеспейді, ал фирмалар нарықты жасанды түрде
сегменттеу және өзінің нарықтық қуысын іздеу арқылы оларды жанап өтуге
тырысады.
Бейімделгіш баға тағайындау принципі сыртқы факторларды ескерумен және
маркетингтің толық кешенін іске асырумен тұжырымдалады. Бағалық стратегия
жасауда қандай сыртқы факторларға назар аудару қажет?
Тұтынушылардың параметрлері:
1. сатып алушылық қабілеті;
2. бағаның өзгеруіне жауап-қимылы;
Мінсіз жағдайда (бұған қандай да болса маркетинг маманы талпынуы қажет)
нарықтың берілген сегментіндегі отбасылық кірістің шағымды бөлінісінің
құрылымы және әр түрлі тауарларды алу үшін әр түрлі табысты топтардың
жұмсайтын отбасылық бюджетінің үлестері белгілі болуы қажет. Бұған
қосымша бағаның өзгеруін не тұтынушылардың жауап қимылын білген болсақ,
сатудың көлемін мақсатты өзгертуді және түсімді немесе пайданы көбейтуді
көздей отырып, бағаны не көтеруге, не түсіруге болады.
Бәсекенің шиеленістік деңгейі:
1.бәсекелестердің бағалық саясаты;
2.бәсекелестердің өндірістік және өткізушілік қызметі.
Мінсіз маркетинг алдын ала соққылауларды немесе жанап өту қимылдарын
көздейді. Бәсекелестердің ұсынған бұйымының бағасы мен сапасы артық
тартымдылық көрсетпеуі керек.
Құқық жүйесі:
1.үстемдік пен бәсекелестікке заңды шектеулер;
2.бағаның өзгеруін әкімшілік жағынан ережелеу (реттеу);
3.бәсекелестермен келіссөздерде бағаны талқылаудың орын алған тәртібі.
Шаруашылық құқықты және бағаны өзгертудің қабылданған тәртібін білмеу
фирмаға қолайсыздықтар тудыруы мүмкін. Егер қолдағы тауар заң бойынша
бағасын өзгертпеуге жатқызылған немесе олардың ауытқу аралықтары
шектелген тауарлар тобына жататын болса, онда қайсыбір бағалық
стратегияны қолданамыз деген ойлар негізсіз болады.
Бағалық-ассортиментті аралас саясат жасырын (перделенген) бағалық
стратегияны іске асыруды көздей қолданылады. Бұған тысқары өнімді жаңарту
кәсіпорынның іскерлік тынысын сақтауға, оның тұтынушылар алдындағы
беделін және көрнектілігін көтеруге себеп болады. Жаңа өнімге көшудегі ең
қиын кезең – тұтынушыларды оның дүдәмал еместігіне сендіру. Бұған
әділетті түрде қабылданған баға тағайындау арқылы жетуге болады.
Мысалы, Q1 және Q2 - ескі және жаңа тауарлардың тұтынушылық
қасиеттері, P1 және P 2 - осыған сәйкес бағалары деп алайық. Бұл
жағдайда тұтынушыға жаңа тауардың бағасы былай тағйындалса әділетті
болмақ:
P2 = Q2 Q1 * P1
Тұтынушылық қасиеттердің өсуі өнімнің өзіндік құнының өсуінен үстем
түскен жағдайда, жаңа тауар ұсыну: пайдадан ұтыс табуына, мұнымен қатар
өзінің нарықтық сегментін кеңейтуіне, ал жаңа тауардың өмірлік циклі
басталысымен сатудың көлемінің және нақты пайданың сомасы өсуінің ұзақ
фазасы кіруіне мүмкіндік береді.
Іс жүзінде жаңа тауарға баға тағайындау бірнеше түрде өтеді:
- Қаймақ сыпыру саясаты бастапқы уақытта баға өте жоғары деңгейде
такғайындалады да, бірте-бірте, өндіріс аумағы өсуімен қатар,
төмендетіледі деген мағынаны білдіреді. Мұндай саясат жаңа тауарды
сенімді патенттік қорғаумен қамтамасыз етуді талап етеді.
- Шеп бұзу (басып кіру) саясаты жаңа тауарларға аса үлкен сұраным жоқ
және олар жеңіл ғана көшірме ретінде өндірілетін жағдайларда қолданылады.
Осы саясатқа сәйкес, баға бастапқы уақытта төмен деңгейде тағайындалады,
ал бұл сұраным өсуіне ұйытқы болады, пайданы өсіреді, бәсеке дамыуына
кедергі болады.
- Бөліктенген баға саясаты, яғни әр түрлі топтағы алушыларға әр түрлі баға
тағайындау, сатудың барысында және нарықтағы сұраныс сиқына байланысты
бағаны өзгерту. Соңғының мысалы ретінде өздерін жоғары табыстылар деп
санайтын алушылар тобына мәртебелі баға деп аталынатын баға
тағайындауды келтіруге болады.
Сұранымды бағалық ынталандыру (жандандыру), біріншіден, ол толысқан
кезеңіне жетпегенде, екіншіден, баға жағынан ықпалға бейім өзгермелі
(икемді) болған жағдайларда мүмкін болмақ. Іс жүзінде бағаның абсолютті
және салыстырмалы (басқа тауарлармен салыстырғанда) арзандауымен қатар,
алуан түрлі бағадан кемітпелер қолданылады.
Дүние жүзінде жиырмаға тарта кемітпелер түрі бар.
Жалпы немесе қарапайым кемітпе прейскуранттық бағадан түсіріледі. Ақшалай
есеп айырғанда алушы СКОНТО кемітпесін 210-нетто 30 деген келісім
бойынша алады. Соңғысының мағынасы: төлем 360 күн ішінде орындалуы керек,
ал бірақ алушы 10 күн ішінде төлесе, 2% кемітпе алады.
Бонустық кемітпе – бұл тұрақты сатып алушыларға жыл бойында қолы жеткен
сату айналымы үшін берілетін кемітпе.
Прогрессивті кемітпе – бұл сатып алушыға сату көлемінің белгілі мөлшерден
асқаны үшін берілетін кемітпе.
Маусымдық кемітпе – бұл сатып алушыларға маусымдық тауарларды ерте алғаны
үшін (қаншалықты ертерек болса, соншалықты кемітпенің үлесі көбірек
болады) берілетін кемітпе.
Саудалық кемітпе. Өндірушілер тарапынан көтерме және бөлшек саудагерлерге
олардың маркетингтік міндеттер атқаруына демеу ретінде беріледі. Мысалы,
өндіруші келісім шартында көздеген бөлшек сауда бағасын тағайындайды да,
оған кемітпелер мөлшерін қосады: 100 доллар – 40% - 10%. Мұндағы екінші
сан бөлшек саудагерлерге берілмек кемітпені (40%) көрсетеді, демек, ол
өндірушіге тек 60 доллар төлейді. Үшінші сан (10%) көтерме саудагерлерге
арналған кемітпе және ол 60 доллар көтерме сауда бағасынан есептеледі.
Сонымен 100 доллар бөлшек сауда бағасынан бөлшек сауда фирмасы 40 доллар
алады, көтерме сауда 6 доллар (60 доллардан 10%), ал өндіруші 54 доллар
алады.
Арнайы кемітпелер мол көлемді сатудың ерекше науқандарында тауарды
жылжытқаны үшін беріледі (сатудың көлемінен 0,5-1%).
Инфляция жағдайларында баға тағайындау өте өзекті проблемаға айналады.
Маркетинг теориясы[2] мен практикасында бағаның жалпы деңгейінің өсуі
нарықтық және өндірістік іс-қимылды тұрақсыздандыру факторы болып
саналады. Бұл жағдайда өндірістік емес өнімдер шығаруға мамандануға
ұсыныс беріледі. Себебі, нарықтық коньюктура айқын емес жағдайларда
өндірістік өнімдерге деген сұраным басқа фирмалар тарапынан өте аз, тіпті
күрт төмендеуі ықтимал. Егер өндірілетін өнімнің құрылымын түбегейлі
өзгерту қиын болса, онда өндіруші бағдарламаға кіретін тауарлардың бағасы
инфляция қарқынынан артық өсетін тауарларға ықылас аударады. Дегенмен,
ұзақ мерзімді мақсаттарға бағытталған маркетинг (тұрақтылық немесе
кәсіпорынның нарықтағы сату үлесін кеңейту, нарықтық сегментті кеңейту
т.т.) тұтынушыға жалпы қымбаттау жағдайында фирма өнімінің бағасы тұрақты
екен деген көзқарас тудыруды өзінің мақсаттарының біреуі етіп кіргізген
жөн. Бұл үшін қысқа мерзімді пайданы пида етуге немесе басқа арнайы
кемітпелер ұсыну, бейтарап клиенттерге бағалық сыйлық беру және осыған
ұқсас тәсілдер қолдануға барған жөн.
Инфляция баға тағайындау қиындықтарымен қатар маркетинг менеджеріне
қорларды басқару саласында да проблемалар тудырады. Экономиканың қолайлы
жағдайларында тауарлық қорлар сұраныс ауытқыған сәттерде ұсынысты
тұрақтандырып, нарықты теңестіруге әсер ететін құрал болып табылады.
Инфляция қолдағы барлық карталарды бұзады: қолайлы қорларды есептеудің
байыпты логикасы қызмет атқарудан шығады. Инфляция жағдайларында қорлар
қосымша құндылыққа ие болады: бір жағынан, тауарды баға өскен уақытқа
дейін сатпай ұстай тұрған пайдалы, екінші жағынан, шикізат, материалдар,
жабдықтар қорын жиған жөн, себебі егер қазір сатып алмасаң, кейін олар
қымбаттап кетеді. Бұл жағдайларда сатудың қалыпты өтуі бұзылады және өз
жайын тұрақтандыру үшін фирмалар шартты келісімдер, басқа фирмалардың
өніміне алдын ала тапсырыс жасауға мәжбүр болады. Инфляция жағдайларында
нарықтық айқынсыздықпен күресудің бір құралы биржа, тауар немесе қор
биржалары болып табылады. Тауар биржасында біртектес өнімдерді (ағашш,
мұнай өнімдері, металдар және т.б.) сату және сатып алуға мерзімді
келісімдер іске асырылады. Қандай болмасын себеппен сатып алушы
тапсырылған тауардан айныса, ол алдын ала өзінің құнын (опцион) сатып
жіберуіне ерікті. Қор биржасында осыған ұқсас істер құнды қааздармен
капиталды активтерге (немесе фирмаларға) меншіктік титулдарымен
жүргізіледі.
2. Баға тағайындаудың негізгі тәсілдері, мақсаттары, стратегиялары және
кезеңдері
Кәсіпорындарда баға белгілеудің мынадай мақсаттары қойылады:
• Нарықта қалуды қамтамасыз ету;
• Пайданы мейлінше молайту;
• Нарық үлесін жаулап алу;
• Тауар сапасы бойынша берілген нарықта жетекші орынды алу.
Көтерме саудамен айналысатын ірі саудагерлерді, фирманың өндірістік
мүмкіндіктерін пайдалану, тауар имиджін жасауда баға белгілеудің мақсаттары
болуы мүмкін.
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өткен бастапқы кезеңінде көптеген
фирмалардың баға белгілеудегі басты мақсаты –нарықта сақталып қалуды
қамтамасыз ету болса, қазіргі жағдайда күнделікті ағымдағы пайданы мейлінше
молайту мен нарық үлесін жаулап алу алға шықты.
Кәсіпорындардың экономикалық жағдайы жақсарса, баға белгілеудің де
мақсаттары өзгереді.Ағымдағы пайданы молайту жаңа, беделді, стандартты емес
тауарлар өткізілген кезде ғана баға белгілеудің мақсаты бола алады.
Егер нарықта бәсеке деңгейі едәуір жоғары болса, көбіне баға белгілеудің
мақсаты –нарық үлесін жаулап алу деп қабылданады.Мұндай жағдайда
бәсекелестік бағаларға ерекше көңіл бөлінеді.Бірақ, нарық жағдайларына
үнемі бейімделіп отыру баға дифференциясының болмауына әкеледі.
Фирма белгілі бір көрсеткіштері бойынша нарық лидері болғысы келеді, бұл
оның шығындарын азайтып, пайда алуға көмектеседі.Өнім сапасын жоғарылату
көптеген шығындарды талап етеді, әйтсе де бұл шығынның орны тұтынушы
сапалы, озық тауарды жоғары бағамен сатып алуға әзір болғандықтан, тез
толады.
Фирма басшылары бағаны есептеудің әдістерін таңдап, ең жоғары және төмен
бағаның ықтималды деңгейін бекітеді.Бағалық стратегия шығынға, сұранысқа,
бәсекеге, тауардың өмірлік цикл кезеңіне негізделіп, айқындалуы мүмкін.
Нарық түрін бағалау фирма стратегиясын жасаудағы нақты бір әдісті
таңдауының маңызды шарты болып табылады.нағыз бәсеке нарығы (полиполия)
белгілі бір өнімді сатып алатын және сататын көптеген сатып алушылар мен
сатушылардан тұрады.Мұндай нарықта ешбір сатушы, не болмаса сатып алушы
күнделікті ағымдағы бағалар деңгейіне көп әсер ете алмайды.Сатушы нарықтық
бағадан жоғары баға қоя алмайды, өйткені сатып алушы бұл тауарды төмендеу
бағамен басқа бір сатушыдан сатып алуы мүмкін.Мұндай нарықта бәсекелестік
баға белгілеу стратегиясын қолданған дұрыс болады.
Қазіргі экономикалық[3] теорияда қарастырылатын бағаның формуласы
жетілген бәсеке жағдайында бір жағынан шекті пайдалылық, екінші жағынан
шекті шығындарға сәйкес келіп, сұраныс пенұсыныс қисықтарының қиылысу
нүктесінде орналасады.
Олигополиялық нарық бір-біріне өте сезімтал бірнеше сатушылардан
тұрады.Тауарлар ұқсас біртектес болуы мүмкін.Мұндай нарыққа жаңа
сатушылардың енуі қиын.олигополист өз бағасын түсірсе де, оны осы деңгейде
ұстап қала алатынына сенімсіз болады.Алайда бағаның өсуі бәсекелестерге
әсер етпеуі мүмкін, тек мұндай жағдайда фирма тұтынушылары бәсекелестерге
кетіп қалуы мүмкін.Мұндай нарықта көбіне бағалық жетекшіге қарап, баға
белгілейтін бейімделу стратегиясы қолданылады.
Монополистік бәсеке нарығы тауардың әр түрлі нұсқаларын ұсынуға
байланысты кең диапазонды бағалар туралы мәмілелер жасайтын көптеген
сатушылар мен сатып алушылардан тұрады.Мұнда дияяеренциалды және
бәсекелестік баға белгілеу стратегиясын қолдануға болады.
Нағыз монополия жағдайында нарықта тек бір сатушы ғана болады.Ол өз
саясатын нарықты кеңірек жаулап алу мақсатымен жүзеге асырады.Мұндай
нарықтағы баға монополист бағасына байланысты болады.Егер монополист
әлеуметтік және қайырымдылық мәселелерін шешіп жатса, баға шығындар
деңгейінен төмен де болуы мүмкін.Егер ол пайданың өсуін көздесе, баға
шығындардан артып, көп жоғарылайды.Әрине, монополистер пайданы ең көп
шамаға ұлғайтуға ұмтылады, бірақ оған бағаны монополияға қарсы реттеу
тосқауыл бола алады.
Баға стратегиясын жасаған кезде микро және макроортаны талдап, ондағы
факторлар өзгерістерінің тенденциясын анықтау керек.
Жалпыға баға үш тәсіл арқылы анықталады:
1. Баға тауар өндіру және қызмет көрсетуге байланысты шығындарды жабуы
қажет;
2. Кәсіпорын тек шығындарды ғана жаппай, сонымен қатар белгілі бір пайда
алуы тиіс, ол өз кезегінде тауарға деген сұранысқа байланысты;
3. Нарықта бәсекелестер әрекет етеді.Сондықтан тұтынушы төлеуге әзір баға
бәсекелестер ұсынысына байланысты.
Көптеген отандық кәсіпорындар бағаны тікелей есептеу арқылы шығарады,
оның мөлшері барлық шығындарға пайда мөлшерін қосу негізінде анықталады.Бұл
тәсілдің мынадай түрлері болады:
1. Шығынға үстеме қосу әдісі.
Бұл жағдайда өнімнің өзіндік құнына стандартты үстеме қосылады.
Бұл әдісті қолдану белгіленген баға қажетті сату көлемін қамтамасыз
еткен жағдайда ғана қонымды.Өндірістік шығындарға негізделген мұндай әдіс
делдал үшін де, тұтынушы үшін де әділ болып саналады.Осы әдіс күні бүгінге
дейін ең танымал, себебі, шығындарды анықтау сұранысты анықтаумен
салыстырғанда әлдеқайда жеңілдеу.
2. Пайда луға негізделген баға белгілеу.
Мұндай әдіс шығынсыздықты болдырмау қағидасына негізделген.Бұл жағдайда
фирманы шығынға ұшыратпайтындай және белгілі бір пайда мөлшерін алатындай
баға анықталады.Осы әдісті General Motors компаниясы қолданады, ол
инвестицияға 15-20 % пайда деңгейін белгілейді.
Осы әдісті қолдану әр түрлі сату көлемі кезіндегі жалпы шығындар мен
пайданы бейнелейтін шығынсыздық графигін құруды көздейді.Бұл жағдайда
шығынсыздық шегі жиынтық шығындар мен жиынтық табыс қисықтарының қиылысу
нүктесінде анықталады.
Тәжірибеде сұранысқа негізделген баға тағайындау стратегияларының
мынадай түрлері қолданылады:
1. Қаймақ қалқып алу стратегиясы.Жаңа тауарларды жоғары бағамен сатуды
көздейді.Тауар жаңа болғандықтан, оған деген сұраныс икемді емес.Баға
икемділігі нарықты әр түрлі сегменттерге бөлуге көмектеседі.
Қаймақ қалқып алу стратегиясының артықшылықтары:
• бұл стратегия бағаны нарықтағы өзгерістер мен бәсекелестердің іс-
қимылын есепке ала отырып, өзгертуге мүмкіндік береді.
• Жаңа тауарды өндіру шығындары әрқашан жоғары болады, ал бұл
стратегия оларды жабуға жәрдемдеседі.
• Тауардың жоғары бағасы оның сапалылығына байланысты деп
есептелінеді.Сондықтан, бұл стратегия фирманың және оның
тауарының беделін көтеруге мүмкіндік береді.
Қаймақ қалқып алу стратегиясының кемшіліктері:
• Бұл стратегия бәсекелестерді тез қызықтырады, олар нарыққа дәл осындай
өнім шығаруға тырысады.
• Бастапқы баға деңгейінің сәтсіздігі ТӨЦ-тің ұзақтылығына әсер етіп,
тауардың бәсекеге қабілеттілігін жоғалтуына әкелуі мүмкін.
2. Престижді бағалар стратегиясы тауарларды жоғары бағамен сатуды
көздейді, ол тауардың сапасына, ерекшелігіне, маркасына және беделіне көңіл
аударатын нарық сегменттеріне арналған.Бұл стратегияны бизнес әлемінде
жоғары беделге ие фирмалар қолданады.Беделді тауарлар үшін тұтынушылар
бағаны асыра төлеуге әзір.
3.Психологиялық тұрғыда баға тағайындау бағаны психологиялық тұрғыдан
қабылдауға негізделген.Бұл стратегия көбіне тұтынушы тауарлар нарығында
қолданылады.Психологиялық баға дөңгелектенген бағадан сәл төмен бағамен
белгіленеді.
4.Ассортименттік баға белгілеу стратегиясы. Бұл стратегия көбінесе
сұранысы бірқалыпты емес, бірін-бірі толықтыратын және ауыстыратын
тауарларға қолданылады.
А)бағалардың номиналдан жоғары стратегиясында негізгі тауарға өте жоғары
баға және бірін-бірі алмастыратын тауарға төмен баға белгіленеді.
Ә) имидж стратегиясы дегеніміз –тауардың негізгі үлгісіне төмен баға, ал
оның басқа атаудағы немесе басқа түрдегі үлгілеріне жоғары баға белгілеу.
Б) кешенді баға белгілеу стратегиясы –екі құрамды және шығынды лидер
атты бағалардың пайда болуын білдіреді.
Баға стратегиясын қолдану мынадай шарттарды орындауды талап етеді:
• Нарықтың оңай сегменттелуі және нақты шекаралары болуы тиіс;
• Таңдалған нарық сегменттері сұраныстың қарқындылығымен ерекшеленуі
тиіс;
• Бағалары төмен сегменттерден бағалары жоғары сегменттерге тауарды
қайта сату мүмкін болмауы тиіс;
• Тауар жоғары бағамен сатылып жатқан сегментке төмен бағалы бәсекелес
еніп кетпеуі керек.
Нарық құрылымына, бәсекелестердің саны мен мүмкіншіліктеріне қарай фирма
мына үш стратегияның біреуін таңдап алады:
• Нарыққа ену;
• Баға лидеріне қарап, баға белгілеу;
• Бәсекелестің бағасынан жоғары баға белгілеу.
1) Нарыққа ену стратегиясы. Мұндай стратегия нарық үлесін жаулап
алу мақсатымен төмен баға тағайындауды көздейді, ол тек
сыйымдылығы және баға бойынша сұраныс икемділігі жоғары нарықта
тиімді болып табылады.
Бұл стратегия мынадай жағдайларда ғана қолданылады:
• Баға бойынша сұраныс икемді.Бұл жерде сатып алушылардың кең ауқымын
қанағаттандыру мақсатында төмен баға белгіленеді.
• Тауар нарыққа енгеннен кейін шиеленіскен бәсеке тууы мүмкін, ал бұл
стратегия нарыққа енудегі кедергі болып табылады.
• Сату көлемін ұлғайту арқылы өнімнің бір бірлігіне кететін шығындарды
азайтуға болады.
Нарыққа ену стратегиясы тәуекелді стратегия болып табылады, себебі
бәсекелестер жаңа технологияны қолдану арқылы фирманы басып озуы мүмкін.
2) Нарықтық лидерге қарап баға белгілеу стратегиясы олигополистер
арасында қолданылады.Фирма өз бағасын олигополист-лидердің баға
деңгейімен салыстыру арқылы белгілейді.Бұл стратегия бойынша
фирма тауарларына бағаны нарықтағы лидер бағасына сәйкес қатаң
белгілеуге тиіс емес, олар белгілі бір шекте лидер бағасынан
ауытқуы мүмкін.
3) Бәсекелеске қарағанда жоғары баға белгілеу. Егер фирма бірегей
қасиеттері бар жоғары сапалы тауар шығарса,онда ол
бәсекелестерге қарағанда, жоғары баға қоя алады.Бұл стратегияны
қолдануда көптеген елдермен қатар, Қазақстанда да монополияға
қарсы баға деңгейіне қатысты бәсекелестермен сөз байласып,
келісуге заң тыйым салады.
Қазіргі кезеңде отандық кәсіпорындардың баға белгілеу әдістері ең
алдымен шығындарға, инфляциялық болжалға сонан соң сұраныс пен бәсекелестер
іс-әрекеттеріне сай бейімделеді.Егер шығындарға негізделген бағалар саясаты
шығындарды өтеу қағидасынан туындаса, онда сұраныс пен бәсекеге бағытталған
әдістер әдістемелік база мен оларды қолдану тәжірибесінің жоқ болуы себепті
мамандардың біліктілігі мен тиісті ақпараттық базаның болуын талап етеді.
Баға белгілеудің барлық тәсілдерін үйлестіруге болады.Сұранысты баға
өсірудің ең жоғары шегі, шығындарды оның төменгі шегі ретінде, ал
бәсекелестердің бағалары мен бірін-бірі ауыстыратын тауарлар бағасын
бағаның жуық мәні деп алуға болады.
Бағалардың өсуін тудыратын негізгі фактор –бұл қазақстандық тауарлар мен
қызмет нарығында орын алып отырған шығындар инфляциясы.
Маркетологтар бағаны жоғарылатқанда мынадай ережелерді орындауы тиіс:
1) Тұтынушылар бағаның артуы орынды деп қабылдауы тиіс, оларды осыған
нандыру қажет.
2) Бағаларды білінбейтіндей етіп, біртіндеп өсіру керек.
3) Шығындарды қымбат емес материалдарды қолдану есебінен азайту,
рентабельді емес бұйымдар өндірісін қысқарту, сұраныстағы қызмет
түріне төлемақы белгілеп, олардың жалпы деңгейін төмендету,
жеңілдіктерді реттеу, тауардың күрделі конструктивтік ерекшеліктерінен
бас тарту, қымбат емес буып-түйіп,орайтын материалдарды қолдану қажет.
ТӨЦ кезеңдеріндегі баға саясаты. Фирманың баға саясаты ТӨЦ кезеңдердің
ерекшеліктерін есепке алуды талап етеді.Оларды анықтау –баға белгілеу
стратегиясынан тактикасына өтуді білдіреді.Оның әрбір кезеңі бағаның
белгілі бір түрлерін таңдауға ықпалын тигізеді.
1.Егер енгізілетін тауар нарықта бар болса, онда ТӨЦ-тің енгізу кезеңінде
нарыққа ену стратегиясы қолданылады.Жаңа тауарға, ТӨЦ-тің енгізу
кезеңінде жоғары баға қойылады.Бұл қаймақ қалқып алу стратегиясы болу
мүмкін.
2.Өсу кезеңінде өнім техникалық және фрикциондық дифференциалануы,
бағалардың сапа бойынша бөлінуіне әсер етеді.ТӨЦ-тің өсу кезеңінде баға
белгілеудің қаймақ қөалқып алу, нарықтық лидердің бағасы,икемді,
стандартты және тағы басқа баға стратегиялары қолданылады.
3.ТӨЦ-тің жетілу кезеңін анықтау өте қиын.Оны уақытында және дұрыс анықтау
–нарықта жетістіктерге жетудің маңызды кепілі.
4.ТӨЦ-тің құлдырау кезеңі.Бұл кезеңде қолданылатын бағалар барлық
шығындарды немесе олардың белгілі бір бөлігін өтеуге бағытталған.Сондықтан
берілген кезеңде, негізінен, біртіндеп төмендеп бара жатқан, сырғымалы
немесе тез төмендеп бара жатқан бағалар қолданылады.
4) Бағаларды географиялық принципке сүйеніп,белгілеу.Ішкі саудадағы және
сыртқы нарықтардағы бағалар. Географиялық баға белгілеу стратегиясы
–негізінен транспорт шығындарына байланысты қойылатын бағалар.
1.Франко-баға қою –тауарды жеткізудегі транспорттық шығындарды төлеу
жүйесі.Траспорттық шығындарды төлеуде субъектінің белгілеуіне қарай
франкирлеудің әр түрлі модификациялары қолданылады.
2.ФОБ, ФОР, СИФ бағалары.Бұл бағалар бойынша сатып алушы тауарды көлікке
тиегеннен кейінгі шығындарды өзі төлейді.
ФОБ бағалары кезінде сатып алушы тауардың иесі ретінде тауарды кеме
бортына немесе вагонға тиегеннен кейінгі барлық шығындарды өзі төлейді.
ФОР бағалары керісінше, ара-қашықтық факторын есепке алады.Бұл жерде
базистік нүкте белгіленіп, осы нүктеден басталған барлық тасымалдау
шығындарын тұтынушылар өздері төлейді.
СИФ –сыртқы саудада көп қолданылатын баға түрі.Оның құрамына көтерме
баға, белгіленген тиеу портына дейінгі сақтандыру және фрахт шығындары
кіреді.
3.Зоналық бағалар.Фирма екі немесе одан да көп зоналарды бөледі, осы
зоналардың шеңберінде орналасқан сатып алушылар тек бір бағаны төлейді.
Іске асыру ауданына қарай бағалар ішкі және сыртқы, сонымен қатар
әлемдікм болып бөлінеді.
Көтерме жеткізу кезінде бағалар мәміле шарттарымен белгіленеді .
Мәмілелік бағалар жарияланатын және есептік болып екіге бөлінеді.
Жарияланатын бағалар арнайы және фирмалық басылымдарда жарияланады, олар
әлемдік бағалар деңгейін көрсетеді. Жарияланатын бағаларға төменде
көрсетілген бағалар жатады:
• Анықтама бағалары;
• Биржалық баға;
• Аукцион бағалары;
• Нақты мәмілелер бағасы;
• Ірі фирма ұсыныстарының бағалары.
Биржалық баға –биржалық сауда объектісі болып табылатын тауар бағасы.Ол
нақты жасалған мәмілелерді бейнелейді.
Әлемдік бағалар бойынша ірі экономикалық экспорт-импорт операциялары
жүзеге асырылады.Бұлар -әлемдік нарықта қолданылатын бағалар.
Анықтама бағалар -әр түрлі баспа беттерінде жарияланатын ішкі көтерме
және сыртқы сауда бағалары.Олардың көмегімен мәміле кезінде бағалық
келісімдер жүргізіледі.
Нақты мәмілелер бағасы –мәмілені іске асыруда қойылатын баға.
Ірі фирмалар ұсынатын бағалар –көбінесе монополиялық бағалар болып
табылады.
1.3 Баға және сұраныс пен ұсыныс заңдары
Осы заңға сәйкес бағаның жалпы деңгейі айтарлықтай дәрежеде сұраныс
пен ұсыныстың арақатынасына байланысты. Теория мен практика жүзінде де
тауарлардың тапшылығы бағаның өсуін, ал аса молдығы олардың төмендеуін
тудырады. Сұраныс және ұсыныс заңына сәйкес, төмен бағалы тауар жоғары
бағалыдан көп сатылады. Мысалы, егер сыраның бағасы 40 және 25 теңгеден
болса, 25 теңгелік шөлмектер тез тарап кетеді.
Ал осы сұранысқа қандай факторлар ықпал жасайды екен? Бизнес саласының
американдық мамандары Ф.Мозер мен Д.Шварцтың пікірлерінше, олар үшеу екен.
Бұл – құндылықтың принципі, тұтынушылардың тілектерінің (қалауы, ықыласы)
ерекшеліктері, тұтынушылардың табыстарындағы айырмашылық.
Құндылықтың азаю принципі. Бұл принцип бойынша біздің қолымызда
қайсыбір тауардың (өнімнің) бірлік саны қаншалықты көп болса, соншалықты
әрбір қосымша бірлік сізге аз құндылық әкеледі. Бұл принципті экономика
теориясында субъективті (сезімдік) құндылық теориясы деп атайды.
Субъективті құндылық теориясы төменгідей негізгі алғышарттарға сүйенеді:
1. тұтынушы өзінің шектеулі табысын қолдана отырып, әр уақытта
максималды сезімдік қанағаттану немесе құндылық (бұл сөздер синоним
ретінде қолданылып отыр) алуға тырысады;
2. белгілі тауардың әрбір келесі бірлігі беретін құндылық (мұны шекті
немесе маргиналды құндылық – marginal utulilyty деп атайды) мұның
алдындағы бірліктің құндылығынан кем болады. төмендегідей мысалды
қарайық (2-кесте).
Біздің мысалымызда шабдалы саны көбейген сайын шекті құндылық азая
түседі. Әрбір қосымша шабдалы азая түсетін қосымша қанағаттаным береді,
басқа сөзбен айтсақ, жалпы құндылықты аз мөлшерде көбейтеді.
2-кесте
Шабдалының жеке тұтынушыға деген жалпы және шекті құндылығы
Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (шекті Шекті құндылық (қосымша
құндылықтар қосындысы), шабдалының құндылығы),
бірлік бірлік
1 10 10
2 18 8
3 24 6
4 28 4
5 30 2
Құндылықтың сұраныспен байланысу жолдары қандай? Ақшаның кез келген
бірлігінің құндылығы әрқашан да бір деңгейде делік, мысалы, 1 теңгенің
құндылығы (парқы) құндылықтың екі бөлігіне тең. Бұл жағдайда біздің
кестеміз былай болып (3-кесте) көрінеді (құндылық ақшаның бірлігімен
беріледі):
3-кесте Жалпы және шекті құндылық
Шабдалы саны (дана) Жалпы құндылық (теңге) Шекті құндылық
1 5 5
2 9 4
3 12 3
4 14 2
5 15 1
Енді тұтынушының шабдалы бағасының әр түрлі мәніне сәйкес сұранысын анықтап
көрейік. Тұтынушының табысы, оның талғамы, басқа тауарлардың бағасы
өзгермейді деп есептейік.
Бір шабдалының бағасы 5 теңге делік. Алушы осы бағамен қанша алмұрт
сатып алады? Бәлкім, ол жұмсайтын ақшаның құндылығын сатып алатын тауарының
құндылығымен салыстырар. Бір шабдалы сатып алушы 5 теңгеге тең құндылық
жоғалтады және 5 теңгеге тең құндылыққа қолы жетеді. Осымен, бұл айырбастан
(алмастырудан) ол ешқандай ұтылыс таппайды. Ал осы бағамен тұтынушы екінші
шабдалыны сатып ала ма? Жұмсайтын ақшасының құндылығы тағы да 5 теңгеге
тең, ал ол тек 4 теңгелік құндылық табады. Ол 1 теңгеге тең құндылық
жоғалтады. Осы себепті ол екінші шабдалыны алудан бас тартады.
Ал бағасы 4 теңге болғанда тұтынушы қанша шабдалы сатып алады? Бірінші
шабдалы оған жалпы құндылықты 1 теңгеге өсіріп береді (5 теңге табады, 4
теңге жоғалтады), екінші шабдалы құндылық алмасуды тепе-тең етеді де, ал
үшінші шабдалы ұтылыс алып келеді.
Енді шабдалы бағасы тіркестіріле 3,2,1 теңге болады деп болжай отырып,
4-кестеде көрсетілген нәтижені аламыз (4-кесте).
4-кестенің деректерін қолдана отырып, тұтынушының сұраныс сызығын
салуға болады.
4-кесте
Шабдалыға сұраныс
Шабдалы бағасы Сұраныс көлемі (дана)
5 1
4 2
3 3
2 4
1 5
Сұраныстың болмысын бұл түсіндірмелерде тұтынушы өнімдердің құндылығын
мөлшерлей алады деген тұрғыдан байыпталған.
Таза бәсеке бағаға ықпал жасай ма? Таза бәсекенің орайы рынокта
тауар ұсынуды бірде-бір сатушы бағаға ықпал етерліктей шамада бақылай
алмайтын жағдайда түседі. Бір түрлі өнімдерді өндірушілер тобы пайда болған
салаларда, баға айырмашылығына (Прайс едж) сүйеніп, бәсекеде жеңу үшін
бір фирма бағаны төмендетуі мүмкін. Бірақ тәжірибе жүзінде мұндай қимылдар
ұқсас тауарларды өндірушілерді де осындай шешімге баруға мәжбүр етеді. Ал
егер өндіруші бағаны саладағы орта бағадан жоғарылатса, тұтынушылар басқа
арзандау тауарға ауысады.
Үстемдік жағдайда баға қандай болады? Тұтынушылар пікірінше, басқа да
бәсекелес өнімдерден айтарлықтай артық өндірілетін бір өнім нарықта
үстемдік орын алуы мүмкін. Әрине, бұл өндіруші сөздің шын мағынасында,
электр қуатын түгел өндіретін компаниядай үстем бола алмайды. Бірақ
тұтынушылар көзіне артықшылығымен түсетін өнім шығарып, фирма уақытша үстем
орында болады және белгілі бір мөлшерде бағаны бақылай алады.
Пайданы ұлғайту (максимизация) деген не? Пайданы ұлғайту (ең жоғарғы
пайда түсіру) үш факторға байланысты: сатылған бұйымдар санына
(көлемі), сатылған бұйымдардың әрқайсысының бағасына, өндіріс шығындарына.
Ең қолайлы баға өндіріс шығындары мен табыстар арасындағы тепе-теңдікті
көздеуі керек. Ол клиенттерді қанағаттандырарлықтай жеткілікті жоғары болуы
керек.
Тауардың бәсекелестік сұраныс пен ұсыныстың әрекет ету механизмі қалай
жұмыс істейтінін және сұраныс пен ұсыныс тең болған деңгейде рыноктық баға
қалай орнайтынын байқайық.
Рыноктық баға мен оған сұранысқа ие санының арасында барлық уақытта
белгілі бір арақатынас болады, баға жоғары болған сайын, онысатып
алушылардың саны азаяды, яғни сұраныс деңгейі төмен болады (табыстардың сол
деңгейінде) және, керсінше, баға төмен болған сайын сатып алушылардың саны
мен сатылып алынған тауарлардың саны көп болады.
Бұл баға мен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты график түрінде
көрсетейік.
Сурет 1. Баға мен сұраныс көлемінің арасындағы байланыс
Егер абцисия рынокта сатып алынған таур саны ал кординатада баға қозғалысын
белгілесек, онда осындай нәтиже болады.
Q – қисығы экономикалық әдебиетте сұраныс қисығы деп аталады. Бұған
бағаны түсірсек, онда баға өзгергенде сұраныс көлемінің қалай өзгернін
көруге болады. Егер P бағада сұраныс көлемі Q болса, баға P дейін
төмендегенде сұраныс көлемі Q дейін өседі.
Пайда болған қисық сұраныстың біртіндеп азаю заңын бейнелеп
көрсетеді, ал ол заңды былай тұжырымдауға болады ; егер қайсыбір тауардың
бағасы өссе (ал басқа шарттары тұрақты болса), онда осы тауардың аз санына
сұраныс болады. Бұл тәуелдікті басқаша да тұжырымдауғаболады, егер рынокқа
қайсыбір тауардың үлкен тобы түссе, онда, тең шарттық жағдайда, ол онша
жоғары емес бағамен өткізілуімен мүмкін.
Сұраныстың біртіндеп азаюы заңының барлық тауарға қатысы бар. Оның
себептерін анықтау қиын емес: олар бәрінен бұрын сатып алушылардың
табыстарының шектеулілігіне байланысты. Егер жоғары бағалы тауарды тек бай
адамдар ғана сатып алса, бағаның төмендеуі, біріншіден, рынокқа жаңа сатып
алушыларды әкеледі. Екіншіден, бағаның әрбір төмендеуі тауарды тұтынушыны
қосымша сатып алуға итермелейді. Сонымен бірге мынаны да атап өту керек,осы
тұтынушының сұранысының өсуі тоқтағаннан кейін де, бағаның одан әрі де
төмендеуінде төмен деңгейдегі табысты адамдардың өз қажеттерін өтей
бастауы себепті рыноктағы сатып алу сомасы ұлғая береді. Егер рыноктық
жағдайды сатушылар немесе оны ұсыныс жағынан қарасақ, онда кері көрініс
орын алады. Барлық сатушылар рынокта ең жоғары баға алуға ұмтылады.
Сондықтан баға жоғары болған сайын, олар белсенді түрде көп тауар сатуға
тырысады, яғни ұсынысты ұлғайтады.
Басқаша айтқанда, әрбір сатушының ұсыныс көлемі бағаға байланысты
өзгеріп отырады, баға жоғары болған сайын басқалар тең жағдайда, осы
тауардың рыногындағы ұсыныстың көлемі жоғары болады.
Жоғары бағалы өндірістің ұлғаю тенденциясының болуы бір жағынан,
бағаның өсуі бұлсалаға жаңа өндірушілерді тартуына байланысты. Екінші
жағынан, баға өскенде кәсіпкер қосымша пайда алады және көп жұмысшылар
жалдауға, көп шикізат пен машиналарды сатып алуға, өндірісті ұлғайтуға
мүмкіндік алады. Сонымен бірге, әңгіме тек ұсынысты көбейту тенденциясы
туралы ғана екенін есте ұстау керек. Белгілі бір шекке дейін бағаның өсуі
ұсыныстың өсуін қамтамасыз етеді. Алайда, бағаның өсуі жалғаса берсе, онда
өндірушінің өндіріс көлемін азайтуы мүмкін .Бұл әрбір жағынан, табыстың
жоғары деңгейі белгілі дәрежеде қарқынды жұмысты жалғастыруға деген ынтаны
төмендетеді.
Екіншіден, өндіруші өндіріс көлемін арттырудан сескенді, өйткені
тауарлар өтпей қалып, бағалары төмендейді. Әрбір тауардың өз сұраныс пен
ұсыныс қисығы бар. Бірақ оларға бір рет және мәңгілікке берілген деп қарау
дұрыс емес. Кейбір фактордың әсерімен сұраныс пен ұсыныс қисығынын жылжуы
мүмкін. Осыған байланысты сұраныс көлемін сұраныстың өзінен ажырата білудің
маңызы зор. Баға төмендегенде сұраныс көлемі өседі, ал сұраныстың өзі сол
тауарға қажеттіліктің көрініс ретінде өзгермейді. әрбір (жоғары, төмен)
сатып алышылар осы тауарды көптеп сатып алатын болса, сұраныстың ұлғаюы
туралы айтуға болады. Мысалы, жаздың ыстық күнінде сусындар мен
балмұздаққа сұраныс көбееді. Бұл жағдайда d1 қисығымен қозғалмаймыз,
өйткені қисық қозғалып жаңа қалыпта болады d2.
Одан басқа атап өтетін нәрсе, сұраныс көлеміне бағадан басқа
табыстар деңгейі, рынок мөлшері, басқа тауарлардың бағасы мен
пайдалылығы өз әсерін тигізеді. Мысалы, сатып алушылардың орта
табыстары өссе, онда басқа тең жағдайларда сұраныс қисығы д1, оңға
жоғары ойысады, ьағаның сол деңгейіне p1сұраныстың өскен деңгейі сәйкес
келеді.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор - өндіріс шығындары. Сондықтан,
егер техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану нәтижесінде немесе
ауыл шаруашылығына қатысты болса, қолайлы ауа райы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту ұсыныс қисығы оңға төменге ауысады.
Ұсыныстың көлемі тұрақты P1 бағадан Q1-ден Q2-ге дейін өседі. Сұраныс
пен ұсыныс қисықтарын алып салыстырғанда, жиынтық сұраныс пен ұсынысты
белгілейтін графикті бір-бірімен беттестірсек, онда бізді қызықтыратын
тауардың сұраныс пен ұсыныс тәртібін көрсететін график аламыз. Бір
нүктеде екі қисық қиылысады. Қиылысу нүктесінде сұраныс сандық жағынан
ұсыныспен тең, ал бағасы тепе-теңдік бағаны көрсетеді. Аса жоғары бағада
ұсыныстың сұраныстан артығы пайда болады. Бұл артық ұсыныс сатушылардың
арасындағы бәсекенің нәтижесінде бағаның бағада сұраныс ұсыныстан арьық
болады. Бұл жағдайда сұраныстың артығы мен бәсеке бағаны жоғары көтереді.
Тепе-теңдік бағада тұтынушылар сатып алатын өнімдердің саны
өндірушілердің рынокқа шығаратын өнімдердің санына сәйкес келеді. Тек
осындай бағада ғана бағаның өсуі және кему тенденциялары жоқ болады.
Сонымен, бәсеке және сұраныс пен ұсыныстың тербелуі, рынокта тепе-теңдік
орнықтыруға алып келеді. Қоғамдағы осы тауардың шектелген саны оны тұтынуы
мүмкін деген тұтынушылардың арасында бөлінеді. Бірақ, бұл жалпы рыноктағы
жекелеген тепе-тендік. Рыноктағы бағалардың тауарға сұраныс пен ұсыныстың
өзгеріп отыруына байланысты ылғи қозғалыста болатынын есте ұстау керек. Бұл
өзгерістер бір-біріне тәуелсіз бола алмайды, керісінше, бәрі өзара
байланысты. Тауар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz