Нарықтың дамуы жағдайында жерге орналастырумен байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздері
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің құқықтық негіздері
5
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы сипатамасы 5
1.2 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері және мазмұны 12
1.3 Жерге орналастыру қызметін реттейтін заңдардың қағидалары 29
2 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастары
39
2.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының түсінігі және элементтері 39
2.2 Жерге орналастыру субъектілерінің ұғымы мен түрлері 43
2.3 Жерге орналастырудың объектілерінің ұғымы мен түрлері 56
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
1 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің құқықтық негіздері
5
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы сипатамасы 5
1.2 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері және мазмұны 12
1.3 Жерге орналастыру қызметін реттейтін заңдардың қағидалары 29
2 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастары
39
2.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының түсінігі және элементтері 39
2.2 Жерге орналастыру субъектілерінің ұғымы мен түрлері 43
2.3 Жерге орналастырудың объектілерінің ұғымы мен түрлері 56
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер ресурстары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, қазақ халқында жерді Анаға теңеп, аса үлкен құрметпен қадірлеуі де көшпенді елдің тіршілігі үшін жердің өте маңызды болғандығын аңғартады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасуы нарықтық экономиканың өтпелі қиыншылықтарын ескере отырып, жер реформаларын жүзеге асыру арқылы жер құқықтық қатынастарын дамытуды қажет етті. Оның негізі Қазақстан Республикасы егемендік алған кезеңнен, яғни 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңы мен 1993 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастау алады. Ал 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының қазақ мемлекеті мен құқығының тарихында, соның ішінде жер құқығы саласында алатын орны ерекше. Бұл Конституцияда жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болатындығы, сондай-ақ, жердің заңдарда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болу мүмкіндігін бекітіп берді. Осыған орай Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікке негізделген жер құқық қатынастары жаңа сипатқа ие болып, жерге жеке меншік институты пайда бола бастады. Конституцияда алғаш рет жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті белгілеген бұл норма жер қатынастарын реттейтін арнайы заңдардың негізі болып табылады. Жер заңдарының жылдан-жылға шыңдалып, жетілдіріп, бірнеше рет тиісті нысандарда қабылдануы, жер құқық қатынастардың Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық даму процесі кезеңдерін және оның жер заңдарын жетілдіруде атқаратын қызметінің арта түсуін байқатады. Қазақстан Республикасының Жер кодексі жер құқықтық қатынастардың ауқымын бұрынғыдан да кеңейтіп, бірінші рет ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке меншік құқығы мен Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауылшаруашылығы өндірісін жүргізу және орман өсіру үшін берілетінін бекітіп берді.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында қарастырылған мәселелердің дұрыс жүзеге асырылмауында болып отыр. Сол себепті азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге деген құқықтарының толық жүзеге асырылуы жерге орналастыру органдарының өз міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асырылуына байланысты.
Жерге орналастыру, жерге орналастыру процесі, жер процессуалдық құқық тақырыптары Қазақстан Республикасында Кеңестер Одағы кезеңінде де егемендік алғаннан кейін де арнайы зерттеу нысанына алынбады. Дегенмен, жер процессуалдық құқықтың негізгі бөлігі болып саналатын жерге орналастыру мәселесі бүгінгі күні кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Біздің дипломдық жұмысымыз жерге орналастыруды терең зерттеп, оның тарихи дамуының құқықтық негіздерін, жерге орналастырудың түсінігін, түрлерін, мақсаттары мен міндеттерін, қағидаларын, объектілері мен субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін жан-жақты анықтау болып табылады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасуы нарықтық экономиканың өтпелі қиыншылықтарын ескере отырып, жер реформаларын жүзеге асыру арқылы жер құқықтық қатынастарын дамытуды қажет етті. Оның негізі Қазақстан Республикасы егемендік алған кезеңнен, яғни 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңы мен 1993 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастау алады. Ал 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының қазақ мемлекеті мен құқығының тарихында, соның ішінде жер құқығы саласында алатын орны ерекше. Бұл Конституцияда жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктері мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болатындығы, сондай-ақ, жердің заңдарда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болу мүмкіндігін бекітіп берді. Осыған орай Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікке негізделген жер құқық қатынастары жаңа сипатқа ие болып, жерге жеке меншік институты пайда бола бастады. Конституцияда алғаш рет жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншікті белгілеген бұл норма жер қатынастарын реттейтін арнайы заңдардың негізі болып табылады. Жер заңдарының жылдан-жылға шыңдалып, жетілдіріп, бірнеше рет тиісті нысандарда қабылдануы, жер құқық қатынастардың Қазақстан Республикасының әлеуметтік және экономикалық даму процесі кезеңдерін және оның жер заңдарын жетілдіруде атқаратын қызметінің арта түсуін байқатады. Қазақстан Республикасының Жер кодексі жер құқықтық қатынастардың ауқымын бұрынғыдан да кеңейтіп, бірінші рет ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері жеке меншік құқығы мен Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауылшаруашылығы өндірісін жүргізу және орман өсіру үшін берілетінін бекітіп берді.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында қарастырылған мәселелердің дұрыс жүзеге асырылмауында болып отыр. Сол себепті азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге деген құқықтарының толық жүзеге асырылуы жерге орналастыру органдарының өз міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асырылуына байланысты.
Жерге орналастыру, жерге орналастыру процесі, жер процессуалдық құқық тақырыптары Қазақстан Республикасында Кеңестер Одағы кезеңінде де егемендік алғаннан кейін де арнайы зерттеу нысанына алынбады. Дегенмен, жер процессуалдық құқықтың негізгі бөлігі болып саналатын жерге орналастыру мәселесі бүгінгі күні кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Біздің дипломдық жұмысымыз жерге орналастыруды терең зерттеп, оның тарихи дамуының құқықтық негіздерін, жерге орналастырудың түсінігін, түрлерін, мақсаттары мен міндеттерін, қағидаларын, объектілері мен субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін жан-жақты анықтау болып табылады.
1. Архипов Г.И. Земельное право Республики Казахстан Алматы 1997.,
2. Байдельдинов Д.Л. Бекишева С. Д. Экологическое право Республики Казахстан Алматы 2004.,
3. Абдраимов Б.Ж. Земельный процесс в Республике Казахстан. Учебное практическое пособие.-Алматы: Юрист, 2001. -88с.;
4. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан Общая часть Алматы 2001.,
5. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование иностранных инвестиции в РК Алматы 2000
6. Сулейменов М.К. Право и иностранные инвестиции в РК Алматы 1997
7. Серикбаева Ш.Б. Проблемы правового регулирования государственной регистрации прав на землю в Республике Казахстан. – Алматы, 2003. – 141 с.
8. Дегтярев И.В., Осипов Л.И. Земельное право и земельный кадастр. – М: юридическая литература. – 1986. С.126-127.
9. Жариков Ю.Г. //Комментарий к земельному законодательству Россииской Федерации. – М: Юринформцентр. 1998. С.253-254.
10. Стамкулов А.С. Бектурганов А.Е. //Некоторые вопросы права собственности на землю в Республике Казахстан //Вестник Министерства Юстиции РК. 1995 №2 С.12-13.
11. Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений Алматы.- 2004 С.132.
12. Мухитдинов Н.Б. Бектурганов А.Е. Надо учитывать национальные традиции.// Юридическая газета. - Алматы №10 С.8
13. Кемел М. //Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы. АльПари № 4-5. 2002. с. 27-34.
14. Стамқұлов А.С. Қазақстан Республикасының Жер құқығы. Алматы, заң әдебиеті баспасы. 2005 жыл.
15. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика// Земельное законодательство Республики Казахстан. Сб. нормативно-правовых актов (с комментариями). Сост. Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жети Жаргы, 1998. – С.192.
16. Колотинская Е.Н. Правовые проблемы теории государственных кадастров природных ресурсов в СССР. – М., 1988. – С.35-37.
17. Альчинбаева А.Н. Правовое регулирование природоресурсовых кадастров. – Авторферат дис. на соискание степени канд. юрид. наук. – Алматы 2005.
18. Нұғыманов Е. Е. Қазақстан Республикасында жерге орналастыру – жер қатынастарын құқықтық реттеудің әдістемесі. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы 2007 жыл.
19. Стамкулов А.С. Стамкулова А.С. Земельное право Республики Казахстан. Юридическая литература. Алматы 2005
2. Байдельдинов Д.Л. Бекишева С. Д. Экологическое право Республики Казахстан Алматы 2004.,
3. Абдраимов Б.Ж. Земельный процесс в Республике Казахстан. Учебное практическое пособие.-Алматы: Юрист, 2001. -88с.;
4. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан Общая часть Алматы 2001.,
5. Мауленов К.С. Государственное управление и правовое регулирование иностранных инвестиции в РК Алматы 2000
6. Сулейменов М.К. Право и иностранные инвестиции в РК Алматы 1997
7. Серикбаева Ш.Б. Проблемы правового регулирования государственной регистрации прав на землю в Республике Казахстан. – Алматы, 2003. – 141 с.
8. Дегтярев И.В., Осипов Л.И. Земельное право и земельный кадастр. – М: юридическая литература. – 1986. С.126-127.
9. Жариков Ю.Г. //Комментарий к земельному законодательству Россииской Федерации. – М: Юринформцентр. 1998. С.253-254.
10. Стамкулов А.С. Бектурганов А.Е. //Некоторые вопросы права собственности на землю в Республике Казахстан //Вестник Министерства Юстиции РК. 1995 №2 С.12-13.
11. Нурахметова Г.Г. Правовое регулирование сделок в сфере земельных отношений Алматы.- 2004 С.132.
12. Мухитдинов Н.Б. Бектурганов А.Е. Надо учитывать национальные традиции.// Юридическая газета. - Алматы №10 С.8
13. Кемел М. //Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы. АльПари № 4-5. 2002. с. 27-34.
14. Стамқұлов А.С. Қазақстан Республикасының Жер құқығы. Алматы, заң әдебиеті баспасы. 2005 жыл.
15. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика// Земельное законодательство Республики Казахстан. Сб. нормативно-правовых актов (с комментариями). Сост. Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жети Жаргы, 1998. – С.192.
16. Колотинская Е.Н. Правовые проблемы теории государственных кадастров природных ресурсов в СССР. – М., 1988. – С.35-37.
17. Альчинбаева А.Н. Правовое регулирование природоресурсовых кадастров. – Авторферат дис. на соискание степени канд. юрид. наук. – Алматы 2005.
18. Нұғыманов Е. Е. Қазақстан Республикасында жерге орналастыру – жер қатынастарын құқықтық реттеудің әдістемесі. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы 2007 жыл.
19. Стамкулов А.С. Стамкулова А.С. Земельное право Республики Казахстан. Юридическая литература. Алматы 2005
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
РЕФЕРАТ
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста жер құқығының дара институты ретінде
қаралатын, мемлекеттік реттеудің бір функциясы ретінде қарастырылатын жерге
орналастыру қатынастарын құқықтық реттеу мәселелері қарастырылған. Жұмыста
жерге орналастыру аясындағы заңдардың қалыптасуы мен даму тарихын қарастыра
отырып, жерге орналастыру қатынастарының жер процессуалдық қатынастардан
ерекшеліктері мен оны құқықтық реттеудегі өзекті мәселелерді зерттеуге
талпыныс жасалды.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Қазіргі кезде қоғамымызда жер құқық қатынастары ең маңызды
қатынастардың бірі және өзектілік танытып отып.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Жерге
орналастыру мен жерге орналастыруды жүзеге асыру процесі заң әдебиеттерінде
жер құқығының бір институты ретінде жанама түрде ғана қарастырылып кеткен.
Бірақ, жерге орналастыру қатынастары осы күнге дейін ғылыми тұрғыда кешенді
түрде толық зерттеле қойған жоқ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жерге
орналастырумен байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер құқығы саласындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының аясын
зерттеп, олардың түрлерін анықтау;
• жерге орналастырудың құқықтық табиғатын зерттей отырып, жерге
орналастыру қатынастары мен жерге орналастыру қызметінің құқықтық
ерекшеліктерін ескеріп олардың заңды анықтамасын беру мәселелерін
зерттеу;
• жерге орналастыру қатынастарын реттейтін заңдардың өзіне тән
қағидаларын айқындау және олардың мазмұнын талдау;
• жерге орналастыру қатынастары субъектілерінің құқықтық жағдайының
ерекшелігін анықтау;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің құқықтық
негіздері 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы5
сипатамасы
1.2 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері12
және мазмұны
1.3 Жерге орналастыру қызметін реттейтін заңдардың қағидалары 29
2 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық
қатынастары 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық 39
қатынастарының түсінігі және элементтері
2.2 Жерге орналастыру субъектілерінің ұғымы мен түрлері 43
2.3 Жерге орналастырудың объектілерінің ұғымы мен түрлері 56
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
КІРІСПЕ
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер
ресурстары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Республика
халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам
және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын
рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, қазақ халқында жерді Анаға
теңеп, аса үлкен құрметпен қадірлеуі де көшпенді елдің тіршілігі үшін
жердің өте маңызды болғандығын аңғартады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасуы нарықтық
экономиканың өтпелі қиыншылықтарын ескере отырып, жер реформаларын жүзеге
асыру арқылы жер құқықтық қатынастарын дамытуды қажет етті. Оның негізі
Қазақстан Республикасы егемендік алған кезеңнен, яғни 1991 жылы 16
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы заңы мен 1993 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясынан бастау алады. Ал 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының қазақ мемлекеті мен
құқығының тарихында, соның ішінде жер құқығы саласында алатын орны ерекше.
Бұл Конституцияда жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктері мен
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде
болатындығы, сондай-ақ, жердің заңдарда белгіленген негіздерде, шарттар мен
шектерде жеке меншікте де болу мүмкіндігін бекітіп берді. Осыған орай
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікке негізделген жер құқық
қатынастары жаңа сипатқа ие болып, жерге жеке меншік институты пайда бола
бастады. Конституцияда алғаш рет жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке
меншікті белгілеген бұл норма жер қатынастарын реттейтін арнайы заңдардың
негізі болып табылады. Жер заңдарының жылдан-жылға шыңдалып, жетілдіріп,
бірнеше рет тиісті нысандарда қабылдануы, жер құқық қатынастардың Қазақстан
Республикасының әлеуметтік және экономикалық даму процесі кезеңдерін және
оның жер заңдарын жетілдіруде атқаратын қызметінің арта түсуін байқатады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі жер құқықтық қатынастардың ауқымын
бұрынғыдан да кеңейтіп, бірінші рет ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелері жеке меншік құқығы мен Қазақстан Республикасының азаматтарына
шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының
мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауылшаруашылығы өндірісін
жүргізу және орман өсіру үшін берілетінін бекітіп берді.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс жүзеге асырылмауында болып отыр. Сол
себепті азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге деген құқықтарының толық
жүзеге асырылуы жерге орналастыру органдарының өз міндеттерін жүйелі түрде,
заңға сәйкес жүзеге асырылуына байланысты.
Жерге орналастыру, жерге орналастыру процесі, жер процессуалдық құқық
тақырыптары Қазақстан Республикасында Кеңестер Одағы кезеңінде де
егемендік алғаннан кейін де арнайы зерттеу нысанына алынбады. Дегенмен, жер
процессуалдық құқықтың негізгі бөлігі болып саналатын жерге орналастыру
мәселесі бүгінгі күні кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Біздің дипломдық
жұмысымыз жерге орналастыруды терең зерттеп, оның тарихи дамуының құқықтық
негіздерін, жерге орналастырудың түсінігін, түрлерін, мақсаттары мен
міндеттерін, қағидаларын, объектілері мен субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерін жан-жақты анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жерге
орналастырумен байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер құқығы саласындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының аясын
зерттеп, олардың түрлерін анықтау;
• жерге орналастырудың құқықтық табиғатын зерттей отырып, жерге
орналастыру қатынастары мен жерге орналастыру қызметінің құқықтық
ерекшеліктерін ескеріп олардың заңды анықтамасын беру мәселелерін
зерттеу;
• жерге орналастыру қатынастарын реттейтін заңдардың өзіне тән
қағидаларын айқындау және олардың мазмұнын талдау;
• жерге орналастыру қатынастары субъектілерінің құқықтық жағдайының
ерекшелігін анықтау;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы
сипатамасы
Жерге орналастыру дегеніміз – жер қатынастарын реттеуге, жерді
ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Республика
заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі болып
табылады. Жерге орналастыру қызметінің белгілері:
1. Жерге орналастыру – жер аумағын, жерді пайдалануды және
экологиялық жағдайды ұтымды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін шаралар
жүйесі;
2. Жерге орналастыру - бұл жерді өндіріс құралы ретінде ұйымдастыру
шараларының жүйесі;
3. Жерге орналастыру – жерді толық, тиімді және ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру, жерді пайдалану мәдениетін арттыру және қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған шаралар;
4. Жерге орналастыру – жер пайдалану саласында, мемлекеттің
органдарының шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік шаралардың
жүйесі;
5. Жерге орналастыру – барлық жер аумағын және оның жеке бөліктерін
дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін белгілі шаруашылық құқықтық және жер
техникалық, мемлекеттік шаралар (әрекеттер) жүйесі.
Жерге орналастыру қызметінің мазмұнындағы бұл шаралар үш топқа
бөлінеді:
1. Әлеуметтік экономикалық. Әлеуметтік экономикалық шаралар жерді
қандай салада пайдалануын анықтайды ол жерді ауыл, орман, шаруашылық
қызметтерін жүргізу мүмкіндігін анықтайды. Жерге орналастыру экономикалық
аспект ретінде жер өндіріс құралы және халық шаруашылығының салаларының
объектілер орналастыратын аумақтық базисі ретінде жерді ұйымдастыру.
2. Техникалық. Техникалық шаралар іздестіру, суретке түсіру, карта
жасау, зерттеу жұмыстарын әртүрлі жобалады жасауға жұмыстар жүргізеді.
Жерге орналастырудың техникалық аспектісін жобалау, іздестіру, зерттеу және
түсіру жұмыстары қамтиды.
3. Құқықтық. Жерге орналастыру жер қорын басқаруға байланысты
мемлекеттік қызметтің бағыттарының бірі. Жерге орналастыру құқықтық аспект
ретінде – жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын жүзеге
асырудың шарттарын анықтайды. Жерге орналастыру жерді ұтымды пайдалануды
ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасында жерге орналастырудың тарихы 1917
жылғы Қазан Революциясынан және 1917 жылғы 26 қазандағы Жұмысшылар
әскерлері және шаруалар депутаттарының II бүкіл Ресейлік съезінің жер
туралы декретінен басталады. Бұл Декретте мыналар қаралды: осы
Декретке сай помещиктердің жерге деген меншігі жедел түрде құны
төленбей жойылды.
Ұйымдастыру жиналысына дейін, помещиктердің үйлері сондай-ақ,
барлық жерлер сияқты үлестік монастырлық шіркеу жерлері, тірі және
өлі заттары мен қора–жайлары және басқа мүліктері шаруалар
депутаттарының болыстық және ояз уездік жер комитеттерінің
қарамағына өтетін болды.
Қалай да болмасын мұнан былай тәркіленген бүкіл халыққа
тиесілі мүліктің бұзылуы аймақтық сот қарайтын ауыр қылмыс болып
жарияланады. Жай казактар мен жай шаруалардың жерлері тәркіленбейтін
болды.
Жер туралы мәселелер, оның барлық көлемі тек қана бүкіл халықтық
ұйымдастыру жиналысында шешілуге тиіс еді. Жер мәселесінің ең әділетті
шешімі былай болу қажет болды:
1) Жерге жеке меншік қашанда болса жойылады; Жер сатуға да сатып
алуға да немесе кепілдікке беруге, қандайда болсын басқа әдістер мен
шектелуге жатпайды. Барлық жер мемлекеттік үлестік, кабинеттік,
монастырлық, шіркеулік, посесиондық, майораттық жеке иемденудегі қоғамдық
және шаруашылық деп танылады және құны төленбей шеттетіледі, бүкіл
халықтық иелікке айналады және барлық еңбекшілердің пайдалануына өтеді.
2) Жалпы мемлекеттік мәні бар жерлердің барлық қойнауы, рудалар,
мұнай, көмір, тұз тағы басқа, сондай-ақ, ормандар және сулар тек қана
мемлекеттің меншігіне өтеді. Барлық кіші өзендер, көлдер, ормандар басқалар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басшылығы мен қоғамдастықтың
пайдалануына өтеді.
3) Барлық жоғары мәдениетті шаруашылықтағы жерлер: бақтар,
плантациялар, питомниктер, көшеттіктер бөлінуге жатпайды және көріктілерге
жатқызылады. Олардың көлеміне және маңызына қарай текқана мемлекеттік
қоғамдастықтың пайдалануына беріледі.
4) Жылқы зауыттары мемлекеттік және жекеменшіктегі асыл тұқымды мал
шаруашылығы және құс шаруашылығы және басқалар, бүкіл халықтық игілікке
айналды. Көлеміне және мазмұндылығына қарай көрікті шаруашылыққа
айналдырылды. Тек қана мемлекеттік немесе қоғамдастықтың пайдалануына
берілді.
5) Тәркіленген жердегі барлық өлі-тірі заттар көлеміне және
мазмұнына қарай құны төленбей, тек қана мемлекеттің немесе қоғамдастықтың
пайдалануына беріледі.
6) Жерді пайдалану құқығын өзінің отбасының немесе серіктестіктің
күшімен өңдейтін Ресей мемлекетінің барлық азаматтары (жынысына қарамай)
ала алады, және өзінің күшімен барынша пайдалана алады.
7) Жер пайдалану тең болу керек, яғни жер еңбекшілер арасында
жергілікті жағдайларға қарай еңбек және тұтыну нормалары бойынша бөлінеді.
8) Барлық жерлер иесінен алынғаннан кейін бүкіл халықтық жер қорына
түседі. Оны еңбекшілер арасында бөлуді жергілікті және орталық өзін-өзі
басқару органдары басқарады.
Жер пайдалану нысандары әбден ерікті болуы қажет болды.
Қора-қопсының, хуторлық, қауымдық, артельдік жеке салалық және
кеңестік шешімдер бойынша бөлістердің шекарасы өзгертілген жағдайда жердің
алғашқы өзегі сақталуы керек[1].
Жерге орналастыру жөнінде 1917 жылғы 23 маусымдағы Бүкіл Ресейлік
съезінде мақұлданған Жер комитеттерінің қызметі туралы тәртіп қабылданған
болатын. Оның мақсаты тәркіленген жерлерді жүзеге асыру болып табылады.
Болыстық жер комитеттері барлық болыстарда тікелей сайлау арқылы құрылады.
Болыстық жер комитеттерінің міндеттерін крепостной құрылысының барлық
қалдықтарын тезірек және біржолата жою, барлық әділетсіз олқылықтарды, оның
ішінде: норматикалық орындаушылық жүйесі натуралдық жалдау, т.б. толығымен
жоюға жақызылды.
1928 жылдың 2 наурызында ССРО СНК–тің 1927-1928 жылдарға
арналған ауыл шаруашылығы мемлекеттік шараларының жоспары туралы
қаулы қабылданды[2]. Бұл ауыл шаруашылығы шараларының қатарында жерге
орналастыру жұмыстары жоспарланды.
Жер басқару органдарына 1928 жылға дейін ұйымдастырылған
советтік және коллективтік қожалықтарында жерге орналастыруды 1928
жылы аяқтау туралы, астық өндіретін аудандарда жерге орналастыру
жұмысын күшейтуді, жерге мемлекеттік мүлікті, ірі мемлекеттік
ауылшаруашылық кәсіпорындары мен коллективтік қожалықтарды ұйымдастыру
үшін пайдалануды тапсырды.
1941 жылғы Ұлы отан соғысына дейінгі кезеңде және одан кейінгі жылдары
ССРО-да жерге орналастыру жұмыстары халық шаруашылығының түрлеріне қарай әр
түрлі нормативтік құқықтық актілермен жүзеге асырылып отырды.
Мысалы: ССРО Министрлер советі мен Советтер Одағы Комунистік
Партияның Орталық Комитеті тыңайған және тың жерлерді игерудің есебінен
1954-1955 жылдарына Астық өндіруді көбейту туралы қаулы қабылдап, жерге
орналастыру жұмыстарының түрлерін көрсетіп берді.
Астық егетін колхоздар мен совхоздардың жерін қайта бөлу,
колхоздардың жерін колхозшылардың жалпы жиналысының қаулысы мен совхоздарға
беріп, олардың астық егетін жерінің көлемін ұлғайту, мемлекет жер қоры
есебінен облыстық атқару комитеттерінің қаулысымен колхоздар мен
совхоздарға жер беру және басқа жерге орналастыру мәселелері белгіленді.
Кеңестер Одағы кезінде 1968 жылғы 13 желтоқсанда Кеңестер Одағының
және одақтас Республикалардың жер заңының негізі қабылданды. Бұл жер
туралы заң бірінші рет жер туралы заңдардың топтастырылып, кодификациялануы
еді. Ол он бір бөлім, 50-баптан тұрды. 8-ші бөлімі мемлекеттік кадастрға, 9-
шы бөлімі мемлекеттік жерге орналастыруға, 10-шы бөлімі жер дауларын шешуге
арналды.
Жерге орналастыру міндеттері мемлекеттік органдардың жерді пайдалану
саласындағы шешімдерді жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік шаралардың
жүйесін қамтиды.
Мемлекеттік жерге орналастырудың міндеттері жерді неғұрлым толық,
ғылыми негізде ұтымды, әрі тиімді пайдалануды ұйымдастыру, егіншілік
мәдениетін арттыру және жерді қорғау болып табылады.
Қазақ ССР-нің екінші Жер кодексі 1990 жылы 16 қарашада
қабылданды[3].
Бұл Кодекс 13 бөлімнен, 198-баптан тұрды. Он бірінші бөлім жер
кадастры және орналастыру деп аталды. 180-бап жер кадастры, 184-бап жерге
орналастыру.
Енді осы он бірінші бөлімдегі баптарға тоқталамыз. Себебі, бұл
Кодекстің нормалары бұрынғы Кодекске қарағанда жетілдірілген болып
саналады. Жер кадастрының мақсаты жердің ұтымды пайдаланылуы мен қорғалуын
ұйымдастыру.
Жер кадастры - жерге орналастыруды реттеу, жер үшін ақы мөлшерін
негіздеу, шаруашылық қызметке баға беру мақсатында халық депутаттары
советтерінің мүдделі кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдар мен азаматтарды
жер туралы мәліметтермен қамтамасыз етуге, жер кадастрының мазмұны жердің
пайдалануын тіркеу, жердің көлемі, санасын есепке алу, сапасын анықтау және
жерге экономикалық баға беру деректерінен тұрады. Жер кадастрын жүргізу
тәртібі, жер кадастрын жүргізу топографиясы шегін белгілеу мен өзгерту.
Жерге орналастыру әрекеттері мыналарды қамтиды:
1) жердің аттамалығын және жердің орналасуындағы қолайсыздықтарды жоя
отырып, пайдалану үшін жаңадан жер пайдалануды құру, сондай-ақ бұрыннан
қолданылып келе жатқан жер пайдалануды тәртіпке келтіру, жерді пайдалану
шараларын дәлелдеу және өзгерту;
2) экономикалық жағынан негізделген ауыспалы егіс тәртібін енгізу
және барлық басқа ауыл шаруашылық жерлерін орналастыру арқылы колхоздардың,
совхоздардың және басқа да ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, ұйымдар мен
мекемелердің территориясын шаруашылықтың өз ішінде ұйымдастыру, сондай-ақ,
топырақтың эрозиясына қарсы күрес жүргізу жөніндегі шараларды белгілеу;
3) ауыл шаруашылығына және басқа да халық шаруашылығына арнап игеру
үшін жаңа жерлерді анықтау;
4) жер учаскелерін бөліп беру және алып қою;
5) қаланың шегін, селоның шегін, елді мекендердің шегін белгілеу және
өзгерту;
6) топографиялық, геодезиялық, топырақ геоботаникалық және зеттеу-
іздестіру жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастыру жұмыстарының түрлері.
Жерге орналастыру өзінің міндеттері мен мазмұны жағынан шаруашылық
аралық және шаруашылық ішілік болып екі түрге бөлінеді.
39 тарау. Жерге орналастыру процесі.
Жерге орналастыру процесінің кезеңдері. Жерге орналастыру жұмыстары
мынадай ретпен жүргізіледі:
- жерге орналастыру ісін қозғау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру жобасын жасау;
- жерге орналастыру жобасын қарау және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіру;
- жерге орналастыру құжаттарын реттеу және жер пайдаланушыға беру.
Жерге орналастыру ісін қозғау. Жерге орналастыру ісін халық
депутаттарының тиісті советтерінің атқару комитеттері немесе мемлекеттік
жерге орналастыру органдары қозғайды.
Сондай-ақ, ол мүдделі министрліктердің, мемлекеттік комитеттің,
ведомоствалардың және жер пайдаланушылардың өтініші бойынша қозғалады.
Дайындық жұмыстары. Дайындық жұмыстары жүгізілетін кезде жерге
орналастыруға қатысушылардың құрамы белгіленеді. Нақты жер пайдалану
құқықтық негіздерге сай келетіні тексеріледі. Жерге орналастыруға
қатысушылардың, сондай-ақ, мүдделі ұйымдар мен мекемелердің тілектері
анықталады және басқа материалдары тексеріледі. Қажет болған реттерде
қосымша далалық зерттеулер жүргізіледі. (17 қазан, 1980 жылғы редакция)
(200-бап).
Жерге орналастыру жобасын жасау, жерге орналастыру мүдделі жер
пайдаланушылардың қатысуымен жасалды. Жер пайдаланушылардың өкілдері жерге
орналастыру жобасын жасаушыларға өздерінің тілектері мен ұсыныстарын айтуға
құқығы болды.
Жобаны жасау барысында шешілмеген талаптар жобаны бекіткен кезде
шешілді. (201-бап).
Жерге орналастыру жобасын қарау және бекіту.
Колхоздарда жерге орналастыру жобасы колхоз мүшелерінің жалпы
жиналысында немесе уәкілдердің жиналысында, совхоздарда және мекемелерде,
өндірістік кеңестерде талқыланды. Мүдделі жер пайдаланушылар қараған жерге
орналастырудың барлық жобасы ол жоба бекітілгенге дейін бағыныштысына қарай
тиісті жоғары тұрған органмен келісілді. Ол совхоздар және Одақ пен
Республикаға бағынатын басқа кәсіпорындар ССРО мен Қазақ ССР-нің тиісті
министрліктерімен, мемлекеттік комитеттерімен және ведомостваларымен
келісілді.
Ішкі шаруашылықты жерге орналастыру жобасын ол жоба белгіленген
тәртіппен келісілгеннен кейін халық депутаттарының аудандық советінің
атқару комитеті қарап бекітті.
Жерге орналастырудың шаруашылық аралық жобасын мыналар бекітті. (202-
бап). Жерге орналастырудың шаруашылық аралық жобасын бекіту тәртіптері осы
күнгі жер пайдалану және басқару жүйесіне сай келмегендіктен қаралмады.
Жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіру, жерге
орналастыру жобасын, ол жоба бекітілгеннен кейін жер пайдаланушылардың
шекаралары белгіленген үлгілері меже белгілерімен көрсете отырып
мемлекеттік жерге орналастыру органдары нақты жердің өзіне түсіреді. (203-
бап).
Жерге орналастыру құжаттарын беру.
Жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіргеннен кейін жер
пайдаланушыларға мемлекеттік акт берілді, немесе уақытша жер пайдалану
құқығын көрсететін акт ішкі шаруашылықты ұйымдастыру аумағының жобасы мен
жоспары берілді. (204-бап).
Жерге орналастыру жобаларын жүзеге асыру.
Жерге орналастырудың жобасын нақты жердің өзінде орындау тиісті жер
пайдаланушыларға жүктелді. Жобалардың орындалуына бақылау жасауды
мемлекеттік жерге орналастыру органдары жүзеге асырды. (205- бап).
Геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа
зерттеулер мен іздестірулер жүргізу, жер иелену мен жер пайдалану ісін
тіркеу, жерді есепке алу мен оны бағалау арқылы жүргізілді. (182-бап).
Мелиорациялық кадастр суармалы жерде ауыл шаруашылығы органдары
жерге орналастыру қызметімен бірлесе отырып, Республикалық бюджет қаржысы
есебінен жүргізілді.
Жерге орналастыру жер заңдарын халық депутаттарының кеңесінің жерді
пайдалану мен қозғауды ұйымдастыру жөніндегі шешімдерін орындауға қолайлы
экологиялық орта жасау және табиғи шарттарды жақсартуға бағытталған шаралар
жүйесін қамтыды. (184-баптың 1-тармағы).
Осы баптың 2 тармағы жерге орналастыру іс қимылдарына арналған, олар
10 түрден тұрады. Жер кодексінің 185-бабы жерге орналастыру процесі деп
аталады. Жерге орналастыру процесі дайындық жұмыстарына жерге
орналастырудың болжамдарын, схемаларын, жобаларын жасаудан, жобалау
құжаттамасын қараудан, келісу мен бекітуден, жобаны нақты іске көшіруден,
жерге орналастыру материалдары мен құжаттарың рәсімдеу мен беруден, жерге
орналастыру жобаларының авторлық қадағалауды жүзеге асырудан тұрды.
Келесі 186-бап жерге орналастыру жобаларын қарау мен бекіту деп
аталды.[4]
Жаңа жер иелену мен жер пайдалануды құру және бұрыннан қолда барын
ретке келтіру жоспарын мүдделі жақтар қарады және өз құзіреті шегінде халық
депутаттарының кеңесі бекітті.
Шаруашылық ішіндегі жерге орналастыру жобаларын және жердің
қолданылуы мен қорғалуына байланысты басқа да жобаларды колхоздар бойынша -
колхоз мүшелерінің жалпы жиналысы (уәкілдер жиналысы), совхоздар мен басқа
да ауыл шаруашылық және орман шаруашылық кәсіпорындары, мекемелер мен
ұйымдары бойынша - осы кәсіподақтардың, мекемелер мен ұйымдардың еңбек
ұжымы, кеңестері мен әкімшілігі қарап, мүдделі жақтармен келісілді және
оларды халық депутаттары аудандық кеңесі бекітті.
Жерді пайдалануды жақсарту және қорғау жөніндегі жұмыс жобалары
салалық нұсқауларда белгіленген тәртіппен қаралып бекітілді.
Жерге орналастыруды ұйымдастыру - жерге орналастыру халық депутаттары
кеңесі шешімдерінің негізінде, жерге орналастыру қызметінің инициативасы
немес мүдделі жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өтініші бойынша
жүргізілді және оны орналастыру жөніндегі мемлекеттік жобалау ұйымдары
Республикалық бюджет қаржысы есебінен жүзеге асырылды.
Ауыл шаруашылық алқаптарын жайғастыру, жерді жақсарту мен қорғау,
эрозияға қарсы және мелиорациялық шараларды жүзеге асыру жөніндегі жерге
орналастыру жобаларын жасау жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
инициативасы бойынша солардың есебінен жүргізілуі мүмкіндігі көзделді. (187-
бап).
Жерге орналастыру жобаларында талдап жасалған жерді пайдалану,
жақсарту және қорғау жөніндегі шаралар жүйесі жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылар үшін міндетті болды.
Жерге орналастыру жобасында қалайда болсын өзгірістер енгізу мен
одан ауытқуға жерге орналастыру құжаттамасын бекіткен шешім бойынша ғана
жол берілді.
Жерге орналастыру құжаттарының маңызды актілердің қатарында Мемлекет
немесе қоғамдық қажеттіктер үшін жер учаскелерін пайдалануға беру туралы
өтініштерді қозғау және қарау тәртібі туралы Ереже болды.
Жер учаскесі берілген мерзім өткен соң немесе оның қажеті болмай
қалған кезде мұндай учаскелер өз мақсаты бойынша пайдалануға жарамды күйге
келтіргеннен кейін, бұрын пайдаланып келген жерінен алып қойған
шаруашылықтарға қайтарылуы тиіс. (31 пункт).
Қайтарылуға тиіс жер учаскесін құрамында халық депутаттары аудандық
советі атқару комитетінің өкілі (комиссияның председателі), жерді пайдалану
мен қорғау жөніндегі аудандық мемлекет инспектор жер берілген кәсіпорынның,
мекеменің, ұйымның өкілі, сондай-ақ, учаске қайтарылатын шаруашылықтың бар
комиссия натура түрінде тексереді.
Тексерудің нәтижелері учаскенің көлемі, оның қандай мақсатқа
берілгені, оны рекультивациялау жұмыстарының жайы мен оның бұдан былай
қандай қажеттіктер үшін пайдаланылуы тиіс екені көрсетілген актімен
рәсімделеді.
Жер учаскесінің қайтарылғанын жерге орналастырушы тиісті органдар
жерді пайдалануға құқық беретін актілерде, жерді есепке алатын құжаттар мен
тиісті шаруашылықтың жерге орналастыру жоспарларында, сондай-ақ, жерге
орналастыру істерінде, аудандық кезекші карталарда және есепке алатын
басқада құжаттарды көрсетті. (Ереженің 32-34 пунктері).
Бұл Ереже: жалпы ережелерден арнайы мұқтаждықтар үшін су шаруашылығы
органдарына берілетін жерлердің құрамы; арнайы мұқтаждықтар үшін су
шаруашылығы органдарына жер беру тәртібі; су шаруашылық органдарының
құрылыстар, каналдар, бөгеттер мен үймектер салынбаған жерлерді пайдалану
сияқты мәселелерді қараудан тұрды. Ішкі су жолдарының жағалауындағы өңірін
пайдалану тәртібі туралы Нұсқау, қызмет саласына қарай, әдетте, елді
мекеннен шалғайда тұратын жұмысшылар мен қызметкерлерге қызметтік жер
үлесін бөлудің нормалары мен тәртібі туралы Ережеде мазмұнды нормативтік
құқықтық актілер қатарына жатты және олар осы жағынан өзінің жаратымдылығы
тұрғысынан қолданыс таппаса да,өзінің маңыздылығын жойған жоқ деуге
болады[5].
Ережеде қызмет сипатына қарай қызметтік үлесті учаскелерді
пайдаланатын жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімін бекітумен бірге, оларға
жер үлестері суарылмайтын егістік жерлерде 0,50 гектарға дейін және
суармалы жерлерде 0,25 гектарға дейін, ал шабындықтар болса малы бар
семьяға 2 гектарға дейін белгіленді.
Қызметтік жер үлесі тиісті министрліктер мен ведомоствалардың,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің пайдалануындағы жерлерден, ал
мұндай жерлер жеткіліксіз болғанда - мемлекеттік запастағы жерлерден және
мемлекеттік орман қорының жерлерінен бөлінбейтіні қаралған.
2. Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері және
мазмұны
Қазақстан Республикасында жер құқығы дербес оқу және ғылым саласы
ретінде танылады. Жер құқығы біріншіден, ғылым және оқу саласы ретінде
танылса; екіншіден, жер құқығы – Қазақстан Республикасы жеке және заңды
тұлғаларының негізгі құқықтарының бірі болып табылады.
Жер құқығының объектісі – жер және жер учаскелері. Оның мазмұнын жер
құқықтық қатынастары құрайды. Жер құқық қатынастарының объектісі-
Қазақстан Республикасы аумағының шегіндегі бүкіл жер кеңістігі, онда не
орналасқанына және олардың жекелеген субъектілерге бекітіліп берілуінің
құқықтық негіздеріне қарамастан, жекелеген жер участкілері, сондай–ақ жер
учаскілері мен жер үлестеріне құқықтар болып саналады.
Жер құқық қатынастары - жерге меншік құқығын және өзге де құқықтарды
жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын басқаруға, жекелеген субъектілерге жер
учаскілерін бекітіп беруге байланысты, жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі
құқықтық қатынастар. Бұл жер құқықтық қатынастары материалды және
процессуалды нормалармен реттеледі. Жер құқықтық қатынастардың материалдық
негіздері өзінен-өзі іске асырылмайды. Олар жер құқықтық қатынастардың
процессуалдық нормалар негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл жағдайларды
жер құқық қатынастарында көбінесе еске алмай, жер процессуалдық
нормалардың атқаратын қызметі, жер құқығы қызметінен ажыратылмайды.
Қазақстан Республикасында жер құқығы ғылымы саласында бұл жөнінде
бірқатар арнайы болмаса да жанама зерттеулер жүргізілгенін байқауға болады.
Қазақстан Республикасы ғалымдарының жерге орналастыру немесе жер процесі
жөніндегі арнайы зерттеулері жарық көрмегенімен олардың еңбектерінен жерге
орналастыру аясындағы мәселелерді жиі кездестіруге болады. А. Хаджиев
Земельное право Республики Казахстан деген оқу құралында жерге
орналастыру қатынастарын Қазақстан Республикасының жер туралы заңының
институты ретінде қарастырған[6].
Ә.Е. Бектұрғанов жерге орналастырудың құқықтық мәселелеріне сол
кездегі жер туралы заңдар мен зерттеулерді саралай отырып баға берген және
Н.И. Краснов пен И.А. Иконицкаяның процессуалды нормалар жер құқығының
нормаларын жүзеге асыруға қызмет етеді. Жер процессуалды құқықтың пайда
болуына процессуалдық нормаларды ғана пайдалану аздық етеді, сондықтан олар
жер құқығының өзінде орналасып, жер процессуалдық нормалар жер құқық
материалды нормаларына қызмет етеді деген пікірін қолдайды[7].
Кейінгі жылдары профессор, Б.Ж. Әбдірайымовтың Қазақстан
Республикасында жер процесі туралы еңбектері жарық көре бастады. Б.Ж.
Әбдірайымов бұл еңбегінде жер құқық қатынастары жаңа, сапалы модель
жасауды және жер құқықтық тәртіптерді заңдарда оңтайлы орнықтыру мен
қалыптастыруды, жер құқық нормаларын іске асырудың теориялық өзекті
мәселелерін терең зерттеуді талап етеді - деп дұрыс қорытындыға келген[8].
П.Д. Сахаров бұл анықтамамен келіспейтінін білдіріп, советтік жерге
орналастыру – жеке жер пайдаланушылар мен халық шаруашылығы салаларында
жерді өндірістің маңызды құралы ретінде бөлу және қайта бөлу кешені дейді.
Осындай жерге орналастыру – мемлекеттік шаралар жүйесі деген ұғымды
жер құқығы оқулығында кездестіреміз. И.В. Дегтяров, Н.Т. Осипов мемлекеттік
жерге орналастыру – жерді толық, тиімді және ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру, жерді пайдалану мәдениетін арттыру және қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған шаралар
дейді[9].
А. Хаджиев жерге орналастыру жер қорын басқару жөніндегі
мемлекеттік қызметтің бір бағытын білдіреді. Жерге орналастыру – жер
аумағын, жерді пайдалануды және экологиялық жағдайды ұтымды ұйымдастыруды
қамтамасыз ететін шаралар жүйесі деп анықтама береді. Біз бұл анықтаманы
құқықтық қамтамасыз ететін шаралар жүйесі деп толықтыруды ұсынар едік.
Ресей Федерациясының Жер кодексінде, жерге орналастыру - жерлердің
жағдайын зерттеуді, жоспарлауды, жерді ұтымды пайдалануды және оларды
қорғауды, жаңа жерлерді құру және жерге орналастырудың қазіргі объектілерін
және олардың шекараларын орналасқан жерінде (аумақтық жерге орналастыру)
белгілеуді, азаматтар мен заңды тұлғалардың ауыл шаруашылығы өндірісі үшін
жер учаскелерін ұтымды пайдалануды ұйымдастырудың, сондай-ақ, Ресей
Федерациясының солтүстік, сібір және қиыр шығыста жергілікті аз
халықтардың пайдалануындағы аумақтарды ұйымдастыру жөніндегі шараларды
қамтиды[10].
Бұл анықтаманың кейбір тұжырымдары РСФСР–дың 1922 жылдың 1-
желтоқсанында қабылданған Жер кодексінде берілген жерге орналастырудың
анықтамасына ұқсайды. Онда жерге орналастырудың қазіргі жерге орналастыруды
тәртіпке келтіру және құқықтарға сәйкес жер құру және шаруашылық техникалық
міндеттері бар делінген. Бұл анықтама жерге орналастырудың мазмұнының
кейбір жақтарын дұрыс қараған. Бірақ ол аталған тақырыптың мазмұнын толық
ашпайды.
1990 жылы баспадан шыққан Земельное право оқулығының
Социалистическое землеустройство и земельный процесс деген ХI тарауында:
ССРО-да жерге орналастыру – жұмысшылар мен шаруалардың социалистік
мемлекеті, жүзеге асырып жатқан социалистік ауыл шаруашылығын одан әрі
дамыту мақсатында және ауыл шаруашылығының басқа да салаларындағы құрылыс
мүддесі үшін, сондай–ақ белгіленген жер пайдалану құқықтарын қамтамасыз ету
үшін жүргізіліп жатқан мемлекеттік шаралардың жүйесі болып саналады -
деген. Бұл анықтамада жерге орналастыру мазмұны жағынан басқаша мемлекеттік
шаралар жүйесі. Негізінен бұл анықтама жерге орналастырудың міндеттері мен
мақсаттарын ғана көрсетеді, ал жерге орналастырудың мазмұнын ашпайды.
ҚР-ң 2003 жылғы 20 маусымдағы Жер кодексінде жерге орналастыру – жер
қатынасын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Республика заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-
шаралар жүйесі болып табылады. (149-бабы). Біздің пікірімізше, бұл анықтама
да жерге орналастырудың мазмұнына сай келмейді. Оның жер қатынастарды
реттеу, жерді ұтымды пайдалану ұғымдары осы Кодекстің 5-бабында, яғни жер
заңдарының міндеттерінде және 4-баптағы қағидаттарында да бар.
Ал ондағы ұйымдастыру деген сөздің мәні жалғаспаған. Одан нені
ұйымдастыру немесе қандай іс-шараларды ұйымдастыру керек еді деген сұрақ
туады. Оның үстіне жоғарыда аталған анықтамалар көбінесе жерге
орналастырудың сипаттамасына көбірек ұқсап кеткен. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы Жер кодекісінің 149-бабының мазмұнына қарай мынадай анықтама
беруге болады:
Жерге орналастыру – жер заңдарының нормаларын жүзеге асыруға
арналған, мемлекеттік уәкілді органдардың және оған қатысушылардың заңдарда
белгілеген қызметінің жүйесі мен іс-шаралары болып табылады.
Біз бұл анықтамалардан жерге орналастыру қандай іс-шаралар үшін, не
үшін және кімдер үшін жүргізілетінін, неліктен туындайтынын және оның
негіздерін байқаймыз. Жер кодекісінің 149-бабының аты қысқаша Жерге
орналастырудың мақсаты мен мазмұны деп дұрыс аталады. Осы баптың
мазмұнынан жоғарыда біз тұжырымдаған анықтаманың сәйкес келетінін де
байқауға болады.
Анықтамада аталған жер заңдарының нормаларын жүзеге асыру жерді
ұтымды пайдалануды ұйымдастыру және қорғауға бағытталған қызметтің жүйесін
көрсетеді. Ол әлеуметтік, экономикалық техникалық және құқықтық іс-
әрекеттер кешенін қамтиды. Жерге орналастыру іс-әрекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық бағыты шаруашылық жүргізудің табиғи объектісі ретінде жерді
тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан іздестіру, суретке
түсіру, зерттеу және жобалау жұмыстарын жүргізуден; құқықтық жағынан жерді
пайдаланудың тәртібін, шарттары мен нысандарын айқындаудан тұрады.
Ресей Федерациясының Жер кодексінде жерге орналастыру институты
реттеліп жерге орналастыру процесі қарастырылмаған. Жерге орналастыру
жөнінде Россия Федералдық заң қабылдаған, ол заңда және Жер кодексінде
жерге орналастыру міндеттерінің жүзеге асырылуы көрсетіліп, жерге
орналастыру институтының дәрежесін жоғарылатқан.
Ал біздің Жер кодексімізде және жерге орналастыру туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің бекіткен тәртібінде де, бұл мәселе жоқ. Жер
кодекісінің 151-бабындағы жерге орналастыру процесінің ұғымы, міндеттері
белгіленбеген.
Қазақстан Республикасында жер туралы кейбір заң әдебиетінде жерге
орналастыру аталмайды. Мысалы, біз атаған Предмет и система советского
земельного права - деген оқулықта жер құқығының жүйесі қаралып, жер
құқығының жалпы бөлімінде жерге орналастыру институты аталмаған. Оның
орнына, жер процесін жер құқығының негізгі институттары қатарында қараған.
Оның нормаларына: 1) жерді беру және алып қою жөніндегі процессуалдық
қатынастарды реттеу; 2) жерге орналастыру процесі туралы; 3) жердің
пайдалануын есепке алу және мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру жөніндегі
процессуалдық қатынастарды реттеу; 4) жер дауларын шешу және жер заңдарын
бұзғаны үшін жауаптылық жөніндегі процессуалдық қатынастарды реттеу
жатқызылған. Бұл жер процесі институты жерге орналастыру процесі емес.
Жерге орналастыру процесі аталған оқулықта жер процесінің жерге орналастыру
процесін реттейтін нормалары қатарында берілген.
Аталған оқулықтың авторлары: процессуалдық нормалар жер қатынастарын
реттейтін органдардың қызметін белгілейді. Материалдық нормаларды жүзеге
асыратын құрал. Жер құқығының барлық негізгі институттарының жүзеге асыру
процессуалдық формалары бар - деген қортынды жасаған.
Б.Ж. Абдрайымов Проблемы совершенствования процессуальных форм в
реализации земельного права және Земельный процесс в Республике
Казахстан атты еңбектерінде жер процесі жер құқығының институты ретінде
мемлекеттік билік және басқа да қызметтің тәртібін жер құқығының материалық
нормаларын тиімді бағытта белгілейтін жер істерін жүргізу нормаларының
жиынтығы деп анықтама берген[11].
Бұл нормалардың топтастырылуы туралы жоғарыда атап өттік. Аталмыш
топтастырулардың құрамында жерге орналастыру қарастырылмаған. Ал
топтастырудың негіздеріне жататын құқықтық нормативтік актілер қатарында
жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже де бар.
Н.И. Краснов пен И.А. Иконицкаяның Процессуальные вопросы советского
земельного права деген еңбегінде де процессуалдық норма – мемлекеттік
органдардың және процеске қатысатын басқа да қатысушылардың материалдық
нормаларды қолдану жөніндегі мемлекет белгілеген және санкцияланған тәртіп
деп көрсеткен. Бұл анықтама мен жер қорын басқару мемлекеттік органдарының
жер құқығы материалдық нормаларын қолдану жөніндегі жер процессуалды
нормаларға да толығымен қатысы бар. Бұл ретте олардың рөлінің әр түрлі
екенін және процессуалдық нормалар арқылы жүзеге асырылатын материалдық
нормалардың сипатымен де белгіленетінін еске алу қажет,- дейді жоғарыда
аталған авторлар[12].
Бұл жер процесінің сипаттамасына және оның түсінігіне қорытынды
жасап, мынадай пікірге келуге болады: Жер процесі-жер құқығының негізгі
институты, ол жер зандарының нормаларын жүзеге асыру үшін пайдаланатын
құқықтық процессуалдық нормалардан тұрады. Бұл процессуалдық нормалардың
қатарында жерге орналастыру мен жер процесі бар. Біздің зерттеуіміз, осы
процессуалдық нормалар жөнінде туындайтын жерге орналастыру процессуалдық
құқықтық қатынастар болып табылады.
Біздің пікірімізше, жерге орналастыру процесі жер құқығынан
туындайды және оны жүзеге асырады. Жер құқығының объектісі - жер
қатынастары, яғни жер құқықтық қатынастары болса, жерге орналастыру
процесінің де объектісі - жер мәселесі аясындағы қатынастар немесе жер
құқықтық процессуалдық қатынастар.
Жер құқықтық қатынастар жер құқығының негізін құрайды. Ал жер
құқықтық процессуалдық қатынастар жер құқығының институтын құрайды ма, жоқ
әлде өз алдына жер құқығының бір саласы болып таныла ма немесе жер
процессуалдық құқықтық жүйесін құрайды ма. Бұл мәселелер әзірше әдебиетте
пікір талас объектісі болып саналады. Б.Ж. Әбдірайымовтың пікірін қысқаша
айтқанда: Жер процессуалдық кодекс болмағандықтан, яғни жер
процессуалдық құжаттар жеткіліксіздігінен жер процессі жер құқығының
саласы немесе жеке өз алдына жер процессуалдық құқық саласы бола алмайды.
Қазірше ол тек қана жер заңдарының процессуалдық нормалар институты болып
табылады - дейді.
Біздің пікірімізше, жер құқықтық қатынастар мен жер құқық
процессуалдық қатынастар бірінен соң бірі пайда болады, бірақ жер құқықтық
қатынастар алдымен пайда болады. Сонымен бірге ол жер процессуалдық
қатынастардың бастамасы да бола алады. Әдебиеттерде ғалымдар жер
процессуалдық қатынастар жер құқығынан туындайды және оған қызмет етеді
дейді.
Бұл пікір дұрыс. Сондықтан жер құқығы бар жерде жер процессуалдық
құқық та бар. Жер процессуалдық нормалар болмаса, жер құқығының нормалары
өзінен-өзі іске аспайды. Жер құқығы нормаларын жүзеге асыру нормаларын
заңдарда жерге орналастыру процессуалдық нормалары деп атайды. Соған орай
бізде жер процессуалдық құқық емес, жерге орналастыру процессуалдық құқық
нормалары бар деп білеміз. Олардың құқықтық жиынтығы жерге орналастыру
процессуалдық құқығын құрайды.
Б.Ж. Әбдірайымовтың жеке өз алдына жер құқықтық процессуалдық
құқықтың пайда болуы үшін бізде әлі көрініс таппаған құқықтық массив
(топ) қажет деп санайды. Біз автордың бұл пікірімен толық қосыламыз.
Біздің ойымызша Қазақстан Республикасында мұндай жерге орналастыру
жер процессуалдық құқықтық массив (топ) біртіндеп қалыптасып келеді. Бірақ,
ол заң жүзінде сараланып жинақталмаған. Сондықтан жерге орналастыру
процессуалдық құқықтық нормалардың мазмұндары қайталанады, немесе бірнеше
нормативтік-құқықтық актілер қабылданған. Мысалы, Жер кодексінің 43-бабы
Жер процесіне құқықты табыстау деп аталады. Онда мемлекеттік меншіктегі
жерден жер учаскесіне құқықты табыстау мынадай ретпен жүргізіледі:
1) жер учаскесіне тиісті құқық-табыстау туралы өтініш жасау;
2) мәлімдеген өтінішті қанағаттандыру мүмкіндігін анықтау;
3) жер учаскесін, алдын-ала таңдау;
4) жерге орналастыру жобасын әзірлеу және бекіту;
5) жер учаскесіне құқық табыстау туралы жергілікті атқарушы органның
шешімін қабылдауы;
6) белгілі бір жердегі жер учаскесінің шекараларын белгілеу;
7) жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттарды дайындау және
беру;
8) жер учаскесіне құқықты мемлекеттік тіркеу.
Бұдан басқа осы бапта (3 тармағында) жер учаскелерінде меншік және
(немесе) жер пайдалану құқығының топтастырылуына мүдделі жеке және заңды
тұлғалар жер учаскесі орналасқан жердегі атқарушы органға өтініш береді.
Өтініште: жер учаскесін пайдалану мақсаты оның болжамды мөлшері, орналасқан
жері суарылатын пайдалану құқығы, басқа пайдалануда учаскенің болу, болмауы
көрсетілуге тиіс.
Осындай өтінішке қойылатын талаптар Жер кодексінің 44-бабының 8-ші
тармағында да бар. Бірақ бұл өтініш азаматтарға жеке тұрғын үй құрылысы
үшін жер учаскелерін беру негізіндегі өтініш деп аталады.
Жер кодексінің 47-бабында да өтініш туралы нормалар бар. 43-бапта жер
учаскесіне құқық табыстау туралы өтініш түскен кезден 3 айға дейінгі
мерзімде қаралады. Ол шешім жер пайдаланушы жергілікті атқарушы органға
жазбаша нысанда өтініш берген күннен бастап бір ай мерзімде қабылдануы
тиіс. Оның үстіне осы өтініштерді қарау әр түрлі редакцияда берілген.
Шаруа (фермерлік) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін алу үшін
өтініш беру және оның қаралу мерзімдері Қазақстан Республикасының шаруа
қожалығы туралы заңында да бар (31 б.(.
Қазақстан Республикасы аумағында қызметін жүзеге асыру үшін бірлескен
кәсіпорындардың халықаралық бірлестіктер мен ұйымдардың шет елдік заңды
ұйымдары мен азаматтардың пайдалануына жер беру туралы Ережеде бар.
Онда өтініш берудің екі түрлі кезеңі қаралған: біріншісі, жер
учаскесін алуға мүдделі бірлескен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер
мен ұйымдар шет елдік заңды ұйымдар мен азаматтар халық депудаттары
ауылдық, селолық, қалалық, (поселкелік) кеңесіне не жергілікті әкімге
өтініш береді. (Ереженің 3-ші тармағы); екіншісі, құрылыс жобасын
белгіленген тәртіппен әзірлеп біткеннен кейін бірлескен кәсіпорындар
халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар шет елдік заңды ұйымдар мен азаматтар
келісілген жер учаскесін қайтарып алу туралы және оны сұрап отырған мақсат
үшін аренда жағдайында уақытша беру туралы жергілікті әкімге (оның
құзыретіне сәйкес) өтініш жасайды (Ереженің 14 тармағы)
Жерге орналастыру мәселелері Жер кодексінің 44 және 149, 150
баптарында да қаралған.
Жоғарыда айтылған мәселелер жер туралы негізгі актілермен қатар,
жерге орналастыру мәселелері аясындағы нормативтік құқықтық актілерде де
қаралғанын атап өтуімізге болады.
Мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін немесе тұрақты жер пайдалану
құқығын сатып алу- сату тәртібінде былай деген:
Жеке адамдар мен мемлекеттік емес ұйымдар құрылыс салу үшін немесе
жерге байланысты оларға қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса, өндірістік
және өзге объектілер салынған, оларға бұрын тұрақты пайдалануға берілген
жер учаскесін және меншікке сатып алуға ниет білдірген жағдайда аталған
адамдар мен ұйымдар жергілікті атқарушы органға өтініш береді.
Өтінішпен бірге: жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттың
көшірмесі, жер учаскесінің жоспары (сызбасы) және басқа да құжаттар
тапсырылуы керек. Оралмандарға жеке тұрғын үй салу үшін жер телімдерін беру
Ережесінің 4-тармағында оралмандар жер телімін алу үшін жер телімдеріне
тиісті құқықтарды беруге өкілеттігі бар тиісті жергілікті атқарушы органға
өтініш береді. Өтініште мыналар көрсетіледі:
Оралманның тегі; аты мен әкесінің аты; тұрғылықты жері; жер телімі
бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама; ыңғайына қарай сұрап отырған жер
телімінің орналасқан жері және басқалар. Сонымен, жер учаскесін алу үшін
өтініш беру, жоғарыда атап өткеніміздей, негізгі құқықтық актілерде де (Жер
кодексінде), туынды жер туралы нормативтік құқықтық актілерде де бірнеше
рет қайталанады.
Соған орай, өтінішпен бірге тиісті атқарушы органдарға жер учаскесін
алуға мүдделі адамдар және заңды тұлғалардың жерге орналастыру үшін
тапсыратын кұжаттары мен мәліметтерінің түрлері де әр өтініште әр түрлі
болады. Олардың ішінде қайталанатындары да бар. Жер кодексінде жер
учаскесін алу және жерге орналастыру жөнінде өтініш беру жеті рет
қайталанады. Мұндай қайталаулар, яғни жер беру (сату) ережелері
(тәртіптері) Жер кодексінен басқа да нормативтік құқықтық актілерде
кездеседі. Бірақ кейбір реттерде жер учаскелерін пайдалану құқығын іске
асыру үшін, өтініш беру тәртібі қаралмаған. Мысалы, Жер кодексінің 41-
бабына сәйкес қызметтік жер телімін пайдалануды жүзеге асырудың
процессуалдық тәртіптері толық көрсетілмеген. Қызметтік жер телімдері
қандай жағдайларда азаматтарға берілетіні, жер телімін беруге құқығы бар
органға өтініш беру керек екені, оның қаралу мерзімі, қызметтік телімді алу
үшін қандай құжаттар немесе өтініште анықталатын жағдайларға байланысты
берілетін қызметтік телімнің мөлшері, телім учаскесінің құрамы және олардың
мөлшері белгіленбей қалған.
Аталған 41-бапта қызметтік жер телімін пайдалану құқықтарын жүзеге
асыру, оны алушы мен беруге құқылы әкімшілік орган арасында шарт жасасу
міндеті жүктеледі. Бірақ шарттың үлгі ережесі жоқ. Онда екі жақтың да жер
телімі жөнінде құқықтары менен міндеттері толық қаралуы тиіс. Оның негізгі
мазмұнында жер үлесін мақсатты және нысаналы пайдалану мен қорғау және
қосымша құқықтар мен міндеттер көзделуі мүмкін. (өртке, жел, су эрозиясына
қарсы күресу қызмет көрсететін жер үлесінің бөлігін көгалдандыру
(абаттандыру) және басқалар).
Жер процессуалдық нормалар жер құқығы нормаларын жүзеге асыру үшін
пайда болатын болса неге жер құқығының нормативтік құқықтық негізі
қалыптасқан, ал жер процессуалды нормалар жер құқығы сияқты толық
қалыптаспаған деген сұрақтар туады. Бұл дұрыс және орынды сұрақ. Мұндай
сұрақтың туындауына бір ғана себеп бар. Ол жерге орналастыру процессуалдық
құқық нормалары, теориялық тұрғыдан жер құқығы сияқты жеткілікті, әрі
жан–жақты зерттелмеген.
Қазақстан Республикасының жерге орналастыру нормативтік-құқықтық
актілерінің саны 30-дан астам болса да, олар жөнінде осы күнге дейін бірде-
бір жинақ жарық көрген жоқ. Сондықтан, жерге орналастыру процесінің өзекті
мәселелері және кодификациялау мәселелері жөнінде де ғылыми еңбектер қажет.
Жер құқығы мен жер процессуалдық құқығының, жерге орналастыру процессуалдық
құқығының ара-қатынасын, айырмашылығын өз алдына зерттеу қажет. Келешекте,
мүмкіндігінше жаңа Жер құқығы және Жер процессуалдық кодекстер қабылдауды
ұйымдастыру керек.
Қазақстан Республикасында жерге орналастырудың жүйесін-жерге
орналастыру іс-шараларын жүзеге асыру барысында атқарылатын заңмен
белгіленген жер құқықтық процессуалдық қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыста жер құқығының дара институты ретінде
қаралатын, мемлекеттік реттеудің бір функциясы ретінде қарастырылатын жерге
орналастыру қатынастарын құқықтық реттеу мәселелері қарастырылған. Жұмыста
жерге орналастыру аясындағы заңдардың қалыптасуы мен даму тарихын қарастыра
отырып, жерге орналастыру қатынастарының жер процессуалдық қатынастардан
ерекшеліктері мен оны құқықтық реттеудегі өзекті мәселелерді зерттеуге
талпыныс жасалды.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Қазіргі кезде қоғамымызда жер құқық қатынастары ең маңызды
қатынастардың бірі және өзектілік танытып отып.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Жерге
орналастыру мен жерге орналастыруды жүзеге асыру процесі заң әдебиеттерінде
жер құқығының бір институты ретінде жанама түрде ғана қарастырылып кеткен.
Бірақ, жерге орналастыру қатынастары осы күнге дейін ғылыми тұрғыда кешенді
түрде толық зерттеле қойған жоқ.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жерге
орналастырумен байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер құқығы саласындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының аясын
зерттеп, олардың түрлерін анықтау;
• жерге орналастырудың құқықтық табиғатын зерттей отырып, жерге
орналастыру қатынастары мен жерге орналастыру қызметінің құқықтық
ерекшеліктерін ескеріп олардың заңды анықтамасын беру мәселелерін
зерттеу;
• жерге орналастыру қатынастарын реттейтін заңдардың өзіне тән
қағидаларын айқындау және олардың мазмұнын талдау;
• жерге орналастыру қатынастары субъектілерінің құқықтық жағдайының
ерекшелігін анықтау;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің құқықтық
негіздері 5
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы5
сипатамасы
1.2 Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері12
және мазмұны
1.3 Жерге орналастыру қызметін реттейтін заңдардың қағидалары 29
2 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық
қатынастары 39
2.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастыру құқықтық 39
қатынастарының түсінігі және элементтері
2.2 Жерге орналастыру субъектілерінің ұғымы мен түрлері 43
2.3 Жерге орналастырудың объектілерінің ұғымы мен түрлері 56
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
КІРІСПЕ
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер
ресурстары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Республика
халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам
және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын
рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, қазақ халқында жерді Анаға
теңеп, аса үлкен құрметпен қадірлеуі де көшпенді елдің тіршілігі үшін
жердің өте маңызды болғандығын аңғартады.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасуы нарықтық
экономиканың өтпелі қиыншылықтарын ескере отырып, жер реформаларын жүзеге
асыру арқылы жер құқықтық қатынастарын дамытуды қажет етті. Оның негізі
Қазақстан Республикасы егемендік алған кезеңнен, яғни 1991 жылы 16
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы заңы мен 1993 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Қазақстан
Республикасының Конституциясынан бастау алады. Ал 1995 жылғы 30 тамызда
қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының қазақ мемлекеті мен
құқығының тарихында, соның ішінде жер құқығы саласында алатын орны ерекше.
Бұл Конституцияда жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктері мен
жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде
болатындығы, сондай-ақ, жердің заңдарда белгіленген негіздерде, шарттар мен
шектерде жеке меншікте де болу мүмкіндігін бекітіп берді. Осыған орай
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікке негізделген жер құқық
қатынастары жаңа сипатқа ие болып, жерге жеке меншік институты пайда бола
бастады. Конституцияда алғаш рет жерге мемлекеттік меншікпен қатар жеке
меншікті белгілеген бұл норма жер қатынастарын реттейтін арнайы заңдардың
негізі болып табылады. Жер заңдарының жылдан-жылға шыңдалып, жетілдіріп,
бірнеше рет тиісті нысандарда қабылдануы, жер құқық қатынастардың Қазақстан
Республикасының әлеуметтік және экономикалық даму процесі кезеңдерін және
оның жер заңдарын жетілдіруде атқаратын қызметінің арта түсуін байқатады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі жер құқықтық қатынастардың ауқымын
бұрынғыдан да кеңейтіп, бірінші рет ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер
учаскелері жеке меншік құқығы мен Қазақстан Республикасының азаматтарына
шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының
мемлекеттік емес заңды тұлғаларына тауарлы ауылшаруашылығы өндірісін
жүргізу және орман өсіру үшін берілетінін бекітіп берді.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс жүзеге асырылмауында болып отыр. Сол
себепті азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге деген құқықтарының толық
жүзеге асырылуы жерге орналастыру органдарының өз міндеттерін жүйелі түрде,
заңға сәйкес жүзеге асырылуына байланысты.
Жерге орналастыру, жерге орналастыру процесі, жер процессуалдық құқық
тақырыптары Қазақстан Республикасында Кеңестер Одағы кезеңінде де
егемендік алғаннан кейін де арнайы зерттеу нысанына алынбады. Дегенмен, жер
процессуалдық құқықтың негізгі бөлігі болып саналатын жерге орналастыру
мәселесі бүгінгі күні кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Біздің дипломдық
жұмысымыз жерге орналастыруды терең зерттеп, оның тарихи дамуының құқықтық
негіздерін, жерге орналастырудың түсінігін, түрлерін, мақсаттары мен
міндеттерін, қағидаларын, объектілері мен субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерін жан-жақты анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жерге
орналастырумен байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
негіздерін қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер құқығы саласындағы жерге орналастыру құқықтық қатынастарының аясын
зерттеп, олардың түрлерін анықтау;
• жерге орналастырудың құқықтық табиғатын зерттей отырып, жерге
орналастыру қатынастары мен жерге орналастыру қызметінің құқықтық
ерекшеліктерін ескеріп олардың заңды анықтамасын беру мәселелерін
зерттеу;
• жерге орналастыру қатынастарын реттейтін заңдардың өзіне тән
қағидаларын айқындау және олардың мазмұнын талдау;
• жерге орналастыру қатынастары субъектілерінің құқықтық жағдайының
ерекшелігін анықтау;
Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстан Республикасындағы жерге орналастырудың түсінігі, жалпы
сипатамасы
Жерге орналастыру дегеніміз – жер қатынастарын реттеуге, жерді
ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Республика
заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар жүйесі болып
табылады. Жерге орналастыру қызметінің белгілері:
1. Жерге орналастыру – жер аумағын, жерді пайдалануды және
экологиялық жағдайды ұтымды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін шаралар
жүйесі;
2. Жерге орналастыру - бұл жерді өндіріс құралы ретінде ұйымдастыру
шараларының жүйесі;
3. Жерге орналастыру – жерді толық, тиімді және ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру, жерді пайдалану мәдениетін арттыру және қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған шаралар;
4. Жерге орналастыру – жер пайдалану саласында, мемлекеттің
органдарының шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік шаралардың
жүйесі;
5. Жерге орналастыру – барлық жер аумағын және оның жеке бөліктерін
дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін белгілі шаруашылық құқықтық және жер
техникалық, мемлекеттік шаралар (әрекеттер) жүйесі.
Жерге орналастыру қызметінің мазмұнындағы бұл шаралар үш топқа
бөлінеді:
1. Әлеуметтік экономикалық. Әлеуметтік экономикалық шаралар жерді
қандай салада пайдалануын анықтайды ол жерді ауыл, орман, шаруашылық
қызметтерін жүргізу мүмкіндігін анықтайды. Жерге орналастыру экономикалық
аспект ретінде жер өндіріс құралы және халық шаруашылығының салаларының
объектілер орналастыратын аумақтық базисі ретінде жерді ұйымдастыру.
2. Техникалық. Техникалық шаралар іздестіру, суретке түсіру, карта
жасау, зерттеу жұмыстарын әртүрлі жобалады жасауға жұмыстар жүргізеді.
Жерге орналастырудың техникалық аспектісін жобалау, іздестіру, зерттеу және
түсіру жұмыстары қамтиды.
3. Құқықтық. Жерге орналастыру жер қорын басқаруға байланысты
мемлекеттік қызметтің бағыттарының бірі. Жерге орналастыру құқықтық аспект
ретінде – жер меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын жүзеге
асырудың шарттарын анықтайды. Жерге орналастыру жерді ұтымды пайдалануды
ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасында жерге орналастырудың тарихы 1917
жылғы Қазан Революциясынан және 1917 жылғы 26 қазандағы Жұмысшылар
әскерлері және шаруалар депутаттарының II бүкіл Ресейлік съезінің жер
туралы декретінен басталады. Бұл Декретте мыналар қаралды: осы
Декретке сай помещиктердің жерге деген меншігі жедел түрде құны
төленбей жойылды.
Ұйымдастыру жиналысына дейін, помещиктердің үйлері сондай-ақ,
барлық жерлер сияқты үлестік монастырлық шіркеу жерлері, тірі және
өлі заттары мен қора–жайлары және басқа мүліктері шаруалар
депутаттарының болыстық және ояз уездік жер комитеттерінің
қарамағына өтетін болды.
Қалай да болмасын мұнан былай тәркіленген бүкіл халыққа
тиесілі мүліктің бұзылуы аймақтық сот қарайтын ауыр қылмыс болып
жарияланады. Жай казактар мен жай шаруалардың жерлері тәркіленбейтін
болды.
Жер туралы мәселелер, оның барлық көлемі тек қана бүкіл халықтық
ұйымдастыру жиналысында шешілуге тиіс еді. Жер мәселесінің ең әділетті
шешімі былай болу қажет болды:
1) Жерге жеке меншік қашанда болса жойылады; Жер сатуға да сатып
алуға да немесе кепілдікке беруге, қандайда болсын басқа әдістер мен
шектелуге жатпайды. Барлық жер мемлекеттік үлестік, кабинеттік,
монастырлық, шіркеулік, посесиондық, майораттық жеке иемденудегі қоғамдық
және шаруашылық деп танылады және құны төленбей шеттетіледі, бүкіл
халықтық иелікке айналады және барлық еңбекшілердің пайдалануына өтеді.
2) Жалпы мемлекеттік мәні бар жерлердің барлық қойнауы, рудалар,
мұнай, көмір, тұз тағы басқа, сондай-ақ, ормандар және сулар тек қана
мемлекеттің меншігіне өтеді. Барлық кіші өзендер, көлдер, ормандар басқалар
жергілікті өзін-өзі басқару органдарының басшылығы мен қоғамдастықтың
пайдалануына өтеді.
3) Барлық жоғары мәдениетті шаруашылықтағы жерлер: бақтар,
плантациялар, питомниктер, көшеттіктер бөлінуге жатпайды және көріктілерге
жатқызылады. Олардың көлеміне және маңызына қарай текқана мемлекеттік
қоғамдастықтың пайдалануына беріледі.
4) Жылқы зауыттары мемлекеттік және жекеменшіктегі асыл тұқымды мал
шаруашылығы және құс шаруашылығы және басқалар, бүкіл халықтық игілікке
айналды. Көлеміне және мазмұндылығына қарай көрікті шаруашылыққа
айналдырылды. Тек қана мемлекеттік немесе қоғамдастықтың пайдалануына
берілді.
5) Тәркіленген жердегі барлық өлі-тірі заттар көлеміне және
мазмұнына қарай құны төленбей, тек қана мемлекеттің немесе қоғамдастықтың
пайдалануына беріледі.
6) Жерді пайдалану құқығын өзінің отбасының немесе серіктестіктің
күшімен өңдейтін Ресей мемлекетінің барлық азаматтары (жынысына қарамай)
ала алады, және өзінің күшімен барынша пайдалана алады.
7) Жер пайдалану тең болу керек, яғни жер еңбекшілер арасында
жергілікті жағдайларға қарай еңбек және тұтыну нормалары бойынша бөлінеді.
8) Барлық жерлер иесінен алынғаннан кейін бүкіл халықтық жер қорына
түседі. Оны еңбекшілер арасында бөлуді жергілікті және орталық өзін-өзі
басқару органдары басқарады.
Жер пайдалану нысандары әбден ерікті болуы қажет болды.
Қора-қопсының, хуторлық, қауымдық, артельдік жеке салалық және
кеңестік шешімдер бойынша бөлістердің шекарасы өзгертілген жағдайда жердің
алғашқы өзегі сақталуы керек[1].
Жерге орналастыру жөнінде 1917 жылғы 23 маусымдағы Бүкіл Ресейлік
съезінде мақұлданған Жер комитеттерінің қызметі туралы тәртіп қабылданған
болатын. Оның мақсаты тәркіленген жерлерді жүзеге асыру болып табылады.
Болыстық жер комитеттері барлық болыстарда тікелей сайлау арқылы құрылады.
Болыстық жер комитеттерінің міндеттерін крепостной құрылысының барлық
қалдықтарын тезірек және біржолата жою, барлық әділетсіз олқылықтарды, оның
ішінде: норматикалық орындаушылық жүйесі натуралдық жалдау, т.б. толығымен
жоюға жақызылды.
1928 жылдың 2 наурызында ССРО СНК–тің 1927-1928 жылдарға
арналған ауыл шаруашылығы мемлекеттік шараларының жоспары туралы
қаулы қабылданды[2]. Бұл ауыл шаруашылығы шараларының қатарында жерге
орналастыру жұмыстары жоспарланды.
Жер басқару органдарына 1928 жылға дейін ұйымдастырылған
советтік және коллективтік қожалықтарында жерге орналастыруды 1928
жылы аяқтау туралы, астық өндіретін аудандарда жерге орналастыру
жұмысын күшейтуді, жерге мемлекеттік мүлікті, ірі мемлекеттік
ауылшаруашылық кәсіпорындары мен коллективтік қожалықтарды ұйымдастыру
үшін пайдалануды тапсырды.
1941 жылғы Ұлы отан соғысына дейінгі кезеңде және одан кейінгі жылдары
ССРО-да жерге орналастыру жұмыстары халық шаруашылығының түрлеріне қарай әр
түрлі нормативтік құқықтық актілермен жүзеге асырылып отырды.
Мысалы: ССРО Министрлер советі мен Советтер Одағы Комунистік
Партияның Орталық Комитеті тыңайған және тың жерлерді игерудің есебінен
1954-1955 жылдарына Астық өндіруді көбейту туралы қаулы қабылдап, жерге
орналастыру жұмыстарының түрлерін көрсетіп берді.
Астық егетін колхоздар мен совхоздардың жерін қайта бөлу,
колхоздардың жерін колхозшылардың жалпы жиналысының қаулысы мен совхоздарға
беріп, олардың астық егетін жерінің көлемін ұлғайту, мемлекет жер қоры
есебінен облыстық атқару комитеттерінің қаулысымен колхоздар мен
совхоздарға жер беру және басқа жерге орналастыру мәселелері белгіленді.
Кеңестер Одағы кезінде 1968 жылғы 13 желтоқсанда Кеңестер Одағының
және одақтас Республикалардың жер заңының негізі қабылданды. Бұл жер
туралы заң бірінші рет жер туралы заңдардың топтастырылып, кодификациялануы
еді. Ол он бір бөлім, 50-баптан тұрды. 8-ші бөлімі мемлекеттік кадастрға, 9-
шы бөлімі мемлекеттік жерге орналастыруға, 10-шы бөлімі жер дауларын шешуге
арналды.
Жерге орналастыру міндеттері мемлекеттік органдардың жерді пайдалану
саласындағы шешімдерді жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік шаралардың
жүйесін қамтиды.
Мемлекеттік жерге орналастырудың міндеттері жерді неғұрлым толық,
ғылыми негізде ұтымды, әрі тиімді пайдалануды ұйымдастыру, егіншілік
мәдениетін арттыру және жерді қорғау болып табылады.
Қазақ ССР-нің екінші Жер кодексі 1990 жылы 16 қарашада
қабылданды[3].
Бұл Кодекс 13 бөлімнен, 198-баптан тұрды. Он бірінші бөлім жер
кадастры және орналастыру деп аталды. 180-бап жер кадастры, 184-бап жерге
орналастыру.
Енді осы он бірінші бөлімдегі баптарға тоқталамыз. Себебі, бұл
Кодекстің нормалары бұрынғы Кодекске қарағанда жетілдірілген болып
саналады. Жер кадастрының мақсаты жердің ұтымды пайдаланылуы мен қорғалуын
ұйымдастыру.
Жер кадастры - жерге орналастыруды реттеу, жер үшін ақы мөлшерін
негіздеу, шаруашылық қызметке баға беру мақсатында халық депутаттары
советтерінің мүдделі кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдар мен азаматтарды
жер туралы мәліметтермен қамтамасыз етуге, жер кадастрының мазмұны жердің
пайдалануын тіркеу, жердің көлемі, санасын есепке алу, сапасын анықтау және
жерге экономикалық баға беру деректерінен тұрады. Жер кадастрын жүргізу
тәртібі, жер кадастрын жүргізу топографиясы шегін белгілеу мен өзгерту.
Жерге орналастыру әрекеттері мыналарды қамтиды:
1) жердің аттамалығын және жердің орналасуындағы қолайсыздықтарды жоя
отырып, пайдалану үшін жаңадан жер пайдалануды құру, сондай-ақ бұрыннан
қолданылып келе жатқан жер пайдалануды тәртіпке келтіру, жерді пайдалану
шараларын дәлелдеу және өзгерту;
2) экономикалық жағынан негізделген ауыспалы егіс тәртібін енгізу
және барлық басқа ауыл шаруашылық жерлерін орналастыру арқылы колхоздардың,
совхоздардың және басқа да ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, ұйымдар мен
мекемелердің территориясын шаруашылықтың өз ішінде ұйымдастыру, сондай-ақ,
топырақтың эрозиясына қарсы күрес жүргізу жөніндегі шараларды белгілеу;
3) ауыл шаруашылығына және басқа да халық шаруашылығына арнап игеру
үшін жаңа жерлерді анықтау;
4) жер учаскелерін бөліп беру және алып қою;
5) қаланың шегін, селоның шегін, елді мекендердің шегін белгілеу және
өзгерту;
6) топографиялық, геодезиялық, топырақ геоботаникалық және зеттеу-
іздестіру жұмыстарын жүргізу.
Жерге орналастыру жұмыстарының түрлері.
Жерге орналастыру өзінің міндеттері мен мазмұны жағынан шаруашылық
аралық және шаруашылық ішілік болып екі түрге бөлінеді.
39 тарау. Жерге орналастыру процесі.
Жерге орналастыру процесінің кезеңдері. Жерге орналастыру жұмыстары
мынадай ретпен жүргізіледі:
- жерге орналастыру ісін қозғау;
- дайындық жұмыстары;
- жерге орналастыру жобасын жасау;
- жерге орналастыру жобасын қарау және бекіту;
- жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіру;
- жерге орналастыру құжаттарын реттеу және жер пайдаланушыға беру.
Жерге орналастыру ісін қозғау. Жерге орналастыру ісін халық
депутаттарының тиісті советтерінің атқару комитеттері немесе мемлекеттік
жерге орналастыру органдары қозғайды.
Сондай-ақ, ол мүдделі министрліктердің, мемлекеттік комитеттің,
ведомоствалардың және жер пайдаланушылардың өтініші бойынша қозғалады.
Дайындық жұмыстары. Дайындық жұмыстары жүгізілетін кезде жерге
орналастыруға қатысушылардың құрамы белгіленеді. Нақты жер пайдалану
құқықтық негіздерге сай келетіні тексеріледі. Жерге орналастыруға
қатысушылардың, сондай-ақ, мүдделі ұйымдар мен мекемелердің тілектері
анықталады және басқа материалдары тексеріледі. Қажет болған реттерде
қосымша далалық зерттеулер жүргізіледі. (17 қазан, 1980 жылғы редакция)
(200-бап).
Жерге орналастыру жобасын жасау, жерге орналастыру мүдделі жер
пайдаланушылардың қатысуымен жасалды. Жер пайдаланушылардың өкілдері жерге
орналастыру жобасын жасаушыларға өздерінің тілектері мен ұсыныстарын айтуға
құқығы болды.
Жобаны жасау барысында шешілмеген талаптар жобаны бекіткен кезде
шешілді. (201-бап).
Жерге орналастыру жобасын қарау және бекіту.
Колхоздарда жерге орналастыру жобасы колхоз мүшелерінің жалпы
жиналысында немесе уәкілдердің жиналысында, совхоздарда және мекемелерде,
өндірістік кеңестерде талқыланды. Мүдделі жер пайдаланушылар қараған жерге
орналастырудың барлық жобасы ол жоба бекітілгенге дейін бағыныштысына қарай
тиісті жоғары тұрған органмен келісілді. Ол совхоздар және Одақ пен
Республикаға бағынатын басқа кәсіпорындар ССРО мен Қазақ ССР-нің тиісті
министрліктерімен, мемлекеттік комитеттерімен және ведомостваларымен
келісілді.
Ішкі шаруашылықты жерге орналастыру жобасын ол жоба белгіленген
тәртіппен келісілгеннен кейін халық депутаттарының аудандық советінің
атқару комитеті қарап бекітті.
Жерге орналастырудың шаруашылық аралық жобасын мыналар бекітті. (202-
бап). Жерге орналастырудың шаруашылық аралық жобасын бекіту тәртіптері осы
күнгі жер пайдалану және басқару жүйесіне сай келмегендіктен қаралмады.
Жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіру, жерге
орналастыру жобасын, ол жоба бекітілгеннен кейін жер пайдаланушылардың
шекаралары белгіленген үлгілері меже белгілерімен көрсете отырып
мемлекеттік жерге орналастыру органдары нақты жердің өзіне түсіреді. (203-
бап).
Жерге орналастыру құжаттарын беру.
Жерге орналастыру жобасын нақты жердің өзіне түсіргеннен кейін жер
пайдаланушыларға мемлекеттік акт берілді, немесе уақытша жер пайдалану
құқығын көрсететін акт ішкі шаруашылықты ұйымдастыру аумағының жобасы мен
жоспары берілді. (204-бап).
Жерге орналастыру жобаларын жүзеге асыру.
Жерге орналастырудың жобасын нақты жердің өзінде орындау тиісті жер
пайдаланушыларға жүктелді. Жобалардың орындалуына бақылау жасауды
мемлекеттік жерге орналастыру органдары жүзеге асырды. (205- бап).
Геодезиялық, картографиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа
зерттеулер мен іздестірулер жүргізу, жер иелену мен жер пайдалану ісін
тіркеу, жерді есепке алу мен оны бағалау арқылы жүргізілді. (182-бап).
Мелиорациялық кадастр суармалы жерде ауыл шаруашылығы органдары
жерге орналастыру қызметімен бірлесе отырып, Республикалық бюджет қаржысы
есебінен жүргізілді.
Жерге орналастыру жер заңдарын халық депутаттарының кеңесінің жерді
пайдалану мен қозғауды ұйымдастыру жөніндегі шешімдерін орындауға қолайлы
экологиялық орта жасау және табиғи шарттарды жақсартуға бағытталған шаралар
жүйесін қамтыды. (184-баптың 1-тармағы).
Осы баптың 2 тармағы жерге орналастыру іс қимылдарына арналған, олар
10 түрден тұрады. Жер кодексінің 185-бабы жерге орналастыру процесі деп
аталады. Жерге орналастыру процесі дайындық жұмыстарына жерге
орналастырудың болжамдарын, схемаларын, жобаларын жасаудан, жобалау
құжаттамасын қараудан, келісу мен бекітуден, жобаны нақты іске көшіруден,
жерге орналастыру материалдары мен құжаттарың рәсімдеу мен беруден, жерге
орналастыру жобаларының авторлық қадағалауды жүзеге асырудан тұрды.
Келесі 186-бап жерге орналастыру жобаларын қарау мен бекіту деп
аталды.[4]
Жаңа жер иелену мен жер пайдалануды құру және бұрыннан қолда барын
ретке келтіру жоспарын мүдделі жақтар қарады және өз құзіреті шегінде халық
депутаттарының кеңесі бекітті.
Шаруашылық ішіндегі жерге орналастыру жобаларын және жердің
қолданылуы мен қорғалуына байланысты басқа да жобаларды колхоздар бойынша -
колхоз мүшелерінің жалпы жиналысы (уәкілдер жиналысы), совхоздар мен басқа
да ауыл шаруашылық және орман шаруашылық кәсіпорындары, мекемелер мен
ұйымдары бойынша - осы кәсіподақтардың, мекемелер мен ұйымдардың еңбек
ұжымы, кеңестері мен әкімшілігі қарап, мүдделі жақтармен келісілді және
оларды халық депутаттары аудандық кеңесі бекітті.
Жерді пайдалануды жақсарту және қорғау жөніндегі жұмыс жобалары
салалық нұсқауларда белгіленген тәртіппен қаралып бекітілді.
Жерге орналастыруды ұйымдастыру - жерге орналастыру халық депутаттары
кеңесі шешімдерінің негізінде, жерге орналастыру қызметінің инициативасы
немес мүдделі жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өтініші бойынша
жүргізілді және оны орналастыру жөніндегі мемлекеттік жобалау ұйымдары
Республикалық бюджет қаржысы есебінен жүзеге асырылды.
Ауыл шаруашылық алқаптарын жайғастыру, жерді жақсарту мен қорғау,
эрозияға қарсы және мелиорациялық шараларды жүзеге асыру жөніндегі жерге
орналастыру жобаларын жасау жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың
инициативасы бойынша солардың есебінен жүргізілуі мүмкіндігі көзделді. (187-
бап).
Жерге орналастыру жобаларында талдап жасалған жерді пайдалану,
жақсарту және қорғау жөніндегі шаралар жүйесі жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылар үшін міндетті болды.
Жерге орналастыру жобасында қалайда болсын өзгірістер енгізу мен
одан ауытқуға жерге орналастыру құжаттамасын бекіткен шешім бойынша ғана
жол берілді.
Жерге орналастыру құжаттарының маңызды актілердің қатарында Мемлекет
немесе қоғамдық қажеттіктер үшін жер учаскелерін пайдалануға беру туралы
өтініштерді қозғау және қарау тәртібі туралы Ереже болды.
Жер учаскесі берілген мерзім өткен соң немесе оның қажеті болмай
қалған кезде мұндай учаскелер өз мақсаты бойынша пайдалануға жарамды күйге
келтіргеннен кейін, бұрын пайдаланып келген жерінен алып қойған
шаруашылықтарға қайтарылуы тиіс. (31 пункт).
Қайтарылуға тиіс жер учаскесін құрамында халық депутаттары аудандық
советі атқару комитетінің өкілі (комиссияның председателі), жерді пайдалану
мен қорғау жөніндегі аудандық мемлекет инспектор жер берілген кәсіпорынның,
мекеменің, ұйымның өкілі, сондай-ақ, учаске қайтарылатын шаруашылықтың бар
комиссия натура түрінде тексереді.
Тексерудің нәтижелері учаскенің көлемі, оның қандай мақсатқа
берілгені, оны рекультивациялау жұмыстарының жайы мен оның бұдан былай
қандай қажеттіктер үшін пайдаланылуы тиіс екені көрсетілген актімен
рәсімделеді.
Жер учаскесінің қайтарылғанын жерге орналастырушы тиісті органдар
жерді пайдалануға құқық беретін актілерде, жерді есепке алатын құжаттар мен
тиісті шаруашылықтың жерге орналастыру жоспарларында, сондай-ақ, жерге
орналастыру істерінде, аудандық кезекші карталарда және есепке алатын
басқада құжаттарды көрсетті. (Ереженің 32-34 пунктері).
Бұл Ереже: жалпы ережелерден арнайы мұқтаждықтар үшін су шаруашылығы
органдарына берілетін жерлердің құрамы; арнайы мұқтаждықтар үшін су
шаруашылығы органдарына жер беру тәртібі; су шаруашылық органдарының
құрылыстар, каналдар, бөгеттер мен үймектер салынбаған жерлерді пайдалану
сияқты мәселелерді қараудан тұрды. Ішкі су жолдарының жағалауындағы өңірін
пайдалану тәртібі туралы Нұсқау, қызмет саласына қарай, әдетте, елді
мекеннен шалғайда тұратын жұмысшылар мен қызметкерлерге қызметтік жер
үлесін бөлудің нормалары мен тәртібі туралы Ережеде мазмұнды нормативтік
құқықтық актілер қатарына жатты және олар осы жағынан өзінің жаратымдылығы
тұрғысынан қолданыс таппаса да,өзінің маңыздылығын жойған жоқ деуге
болады[5].
Ережеде қызмет сипатына қарай қызметтік үлесті учаскелерді
пайдаланатын жұмысшылар мен қызметкерлердің тізімін бекітумен бірге, оларға
жер үлестері суарылмайтын егістік жерлерде 0,50 гектарға дейін және
суармалы жерлерде 0,25 гектарға дейін, ал шабындықтар болса малы бар
семьяға 2 гектарға дейін белгіленді.
Қызметтік жер үлесі тиісті министрліктер мен ведомоствалардың,
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің пайдалануындағы жерлерден, ал
мұндай жерлер жеткіліксіз болғанда - мемлекеттік запастағы жерлерден және
мемлекеттік орман қорының жерлерінен бөлінбейтіні қаралған.
2. Қазақстан Республикасында жерге орналастыру қызметінің кезеңдері және
мазмұны
Қазақстан Республикасында жер құқығы дербес оқу және ғылым саласы
ретінде танылады. Жер құқығы біріншіден, ғылым және оқу саласы ретінде
танылса; екіншіден, жер құқығы – Қазақстан Республикасы жеке және заңды
тұлғаларының негізгі құқықтарының бірі болып табылады.
Жер құқығының объектісі – жер және жер учаскелері. Оның мазмұнын жер
құқықтық қатынастары құрайды. Жер құқық қатынастарының объектісі-
Қазақстан Республикасы аумағының шегіндегі бүкіл жер кеңістігі, онда не
орналасқанына және олардың жекелеген субъектілерге бекітіліп берілуінің
құқықтық негіздеріне қарамастан, жекелеген жер участкілері, сондай–ақ жер
учаскілері мен жер үлестеріне құқықтар болып саналады.
Жер құқық қатынастары - жерге меншік құқығын және өзге де құқықтарды
жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын басқаруға, жекелеген субъектілерге жер
учаскілерін бекітіп беруге байланысты, жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі
құқықтық қатынастар. Бұл жер құқықтық қатынастары материалды және
процессуалды нормалармен реттеледі. Жер құқықтық қатынастардың материалдық
негіздері өзінен-өзі іске асырылмайды. Олар жер құқықтық қатынастардың
процессуалдық нормалар негізінде ғана жүзеге асырылады. Бұл жағдайларды
жер құқық қатынастарында көбінесе еске алмай, жер процессуалдық
нормалардың атқаратын қызметі, жер құқығы қызметінен ажыратылмайды.
Қазақстан Республикасында жер құқығы ғылымы саласында бұл жөнінде
бірқатар арнайы болмаса да жанама зерттеулер жүргізілгенін байқауға болады.
Қазақстан Республикасы ғалымдарының жерге орналастыру немесе жер процесі
жөніндегі арнайы зерттеулері жарық көрмегенімен олардың еңбектерінен жерге
орналастыру аясындағы мәселелерді жиі кездестіруге болады. А. Хаджиев
Земельное право Республики Казахстан деген оқу құралында жерге
орналастыру қатынастарын Қазақстан Республикасының жер туралы заңының
институты ретінде қарастырған[6].
Ә.Е. Бектұрғанов жерге орналастырудың құқықтық мәселелеріне сол
кездегі жер туралы заңдар мен зерттеулерді саралай отырып баға берген және
Н.И. Краснов пен И.А. Иконицкаяның процессуалды нормалар жер құқығының
нормаларын жүзеге асыруға қызмет етеді. Жер процессуалды құқықтың пайда
болуына процессуалдық нормаларды ғана пайдалану аздық етеді, сондықтан олар
жер құқығының өзінде орналасып, жер процессуалдық нормалар жер құқық
материалды нормаларына қызмет етеді деген пікірін қолдайды[7].
Кейінгі жылдары профессор, Б.Ж. Әбдірайымовтың Қазақстан
Республикасында жер процесі туралы еңбектері жарық көре бастады. Б.Ж.
Әбдірайымов бұл еңбегінде жер құқық қатынастары жаңа, сапалы модель
жасауды және жер құқықтық тәртіптерді заңдарда оңтайлы орнықтыру мен
қалыптастыруды, жер құқық нормаларын іске асырудың теориялық өзекті
мәселелерін терең зерттеуді талап етеді - деп дұрыс қорытындыға келген[8].
П.Д. Сахаров бұл анықтамамен келіспейтінін білдіріп, советтік жерге
орналастыру – жеке жер пайдаланушылар мен халық шаруашылығы салаларында
жерді өндірістің маңызды құралы ретінде бөлу және қайта бөлу кешені дейді.
Осындай жерге орналастыру – мемлекеттік шаралар жүйесі деген ұғымды
жер құқығы оқулығында кездестіреміз. И.В. Дегтяров, Н.Т. Осипов мемлекеттік
жерге орналастыру – жерді толық, тиімді және ұтымды пайдалануды
ұйымдастыру, жерді пайдалану мәдениетін арттыру және қорғау саласындағы
мемлекеттік органдардың шешімдерін жүзеге асыруға бағытталған шаралар
дейді[9].
А. Хаджиев жерге орналастыру жер қорын басқару жөніндегі
мемлекеттік қызметтің бір бағытын білдіреді. Жерге орналастыру – жер
аумағын, жерді пайдалануды және экологиялық жағдайды ұтымды ұйымдастыруды
қамтамасыз ететін шаралар жүйесі деп анықтама береді. Біз бұл анықтаманы
құқықтық қамтамасыз ететін шаралар жүйесі деп толықтыруды ұсынар едік.
Ресей Федерациясының Жер кодексінде, жерге орналастыру - жерлердің
жағдайын зерттеуді, жоспарлауды, жерді ұтымды пайдалануды және оларды
қорғауды, жаңа жерлерді құру және жерге орналастырудың қазіргі объектілерін
және олардың шекараларын орналасқан жерінде (аумақтық жерге орналастыру)
белгілеуді, азаматтар мен заңды тұлғалардың ауыл шаруашылығы өндірісі үшін
жер учаскелерін ұтымды пайдалануды ұйымдастырудың, сондай-ақ, Ресей
Федерациясының солтүстік, сібір және қиыр шығыста жергілікті аз
халықтардың пайдалануындағы аумақтарды ұйымдастыру жөніндегі шараларды
қамтиды[10].
Бұл анықтаманың кейбір тұжырымдары РСФСР–дың 1922 жылдың 1-
желтоқсанында қабылданған Жер кодексінде берілген жерге орналастырудың
анықтамасына ұқсайды. Онда жерге орналастырудың қазіргі жерге орналастыруды
тәртіпке келтіру және құқықтарға сәйкес жер құру және шаруашылық техникалық
міндеттері бар делінген. Бұл анықтама жерге орналастырудың мазмұнының
кейбір жақтарын дұрыс қараған. Бірақ ол аталған тақырыптың мазмұнын толық
ашпайды.
1990 жылы баспадан шыққан Земельное право оқулығының
Социалистическое землеустройство и земельный процесс деген ХI тарауында:
ССРО-да жерге орналастыру – жұмысшылар мен шаруалардың социалистік
мемлекеті, жүзеге асырып жатқан социалистік ауыл шаруашылығын одан әрі
дамыту мақсатында және ауыл шаруашылығының басқа да салаларындағы құрылыс
мүддесі үшін, сондай–ақ белгіленген жер пайдалану құқықтарын қамтамасыз ету
үшін жүргізіліп жатқан мемлекеттік шаралардың жүйесі болып саналады -
деген. Бұл анықтамада жерге орналастыру мазмұны жағынан басқаша мемлекеттік
шаралар жүйесі. Негізінен бұл анықтама жерге орналастырудың міндеттері мен
мақсаттарын ғана көрсетеді, ал жерге орналастырудың мазмұнын ашпайды.
ҚР-ң 2003 жылғы 20 маусымдағы Жер кодексінде жерге орналастыру – жер
қатынасын реттеуге, жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға
бағытталған Республика заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс-
шаралар жүйесі болып табылады. (149-бабы). Біздің пікірімізше, бұл анықтама
да жерге орналастырудың мазмұнына сай келмейді. Оның жер қатынастарды
реттеу, жерді ұтымды пайдалану ұғымдары осы Кодекстің 5-бабында, яғни жер
заңдарының міндеттерінде және 4-баптағы қағидаттарында да бар.
Ал ондағы ұйымдастыру деген сөздің мәні жалғаспаған. Одан нені
ұйымдастыру немесе қандай іс-шараларды ұйымдастыру керек еді деген сұрақ
туады. Оның үстіне жоғарыда аталған анықтамалар көбінесе жерге
орналастырудың сипаттамасына көбірек ұқсап кеткен. Сондықтан, Қазақстан
Республикасы Жер кодекісінің 149-бабының мазмұнына қарай мынадай анықтама
беруге болады:
Жерге орналастыру – жер заңдарының нормаларын жүзеге асыруға
арналған, мемлекеттік уәкілді органдардың және оған қатысушылардың заңдарда
белгілеген қызметінің жүйесі мен іс-шаралары болып табылады.
Біз бұл анықтамалардан жерге орналастыру қандай іс-шаралар үшін, не
үшін және кімдер үшін жүргізілетінін, неліктен туындайтынын және оның
негіздерін байқаймыз. Жер кодекісінің 149-бабының аты қысқаша Жерге
орналастырудың мақсаты мен мазмұны деп дұрыс аталады. Осы баптың
мазмұнынан жоғарыда біз тұжырымдаған анықтаманың сәйкес келетінін де
байқауға болады.
Анықтамада аталған жер заңдарының нормаларын жүзеге асыру жерді
ұтымды пайдалануды ұйымдастыру және қорғауға бағытталған қызметтің жүйесін
көрсетеді. Ол әлеуметтік, экономикалық техникалық және құқықтық іс-
әрекеттер кешенін қамтиды. Жерге орналастыру іс-әрекеттерінің әлеуметтік-
экономикалық бағыты шаруашылық жүргізудің табиғи объектісі ретінде жерді
тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан іздестіру, суретке
түсіру, зерттеу және жобалау жұмыстарын жүргізуден; құқықтық жағынан жерді
пайдаланудың тәртібін, шарттары мен нысандарын айқындаудан тұрады.
Ресей Федерациясының Жер кодексінде жерге орналастыру институты
реттеліп жерге орналастыру процесі қарастырылмаған. Жерге орналастыру
жөнінде Россия Федералдық заң қабылдаған, ол заңда және Жер кодексінде
жерге орналастыру міндеттерінің жүзеге асырылуы көрсетіліп, жерге
орналастыру институтының дәрежесін жоғарылатқан.
Ал біздің Жер кодексімізде және жерге орналастыру туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің бекіткен тәртібінде де, бұл мәселе жоқ. Жер
кодекісінің 151-бабындағы жерге орналастыру процесінің ұғымы, міндеттері
белгіленбеген.
Қазақстан Республикасында жер туралы кейбір заң әдебиетінде жерге
орналастыру аталмайды. Мысалы, біз атаған Предмет и система советского
земельного права - деген оқулықта жер құқығының жүйесі қаралып, жер
құқығының жалпы бөлімінде жерге орналастыру институты аталмаған. Оның
орнына, жер процесін жер құқығының негізгі институттары қатарында қараған.
Оның нормаларына: 1) жерді беру және алып қою жөніндегі процессуалдық
қатынастарды реттеу; 2) жерге орналастыру процесі туралы; 3) жердің
пайдалануын есепке алу және мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру жөніндегі
процессуалдық қатынастарды реттеу; 4) жер дауларын шешу және жер заңдарын
бұзғаны үшін жауаптылық жөніндегі процессуалдық қатынастарды реттеу
жатқызылған. Бұл жер процесі институты жерге орналастыру процесі емес.
Жерге орналастыру процесі аталған оқулықта жер процесінің жерге орналастыру
процесін реттейтін нормалары қатарында берілген.
Аталған оқулықтың авторлары: процессуалдық нормалар жер қатынастарын
реттейтін органдардың қызметін белгілейді. Материалдық нормаларды жүзеге
асыратын құрал. Жер құқығының барлық негізгі институттарының жүзеге асыру
процессуалдық формалары бар - деген қортынды жасаған.
Б.Ж. Абдрайымов Проблемы совершенствования процессуальных форм в
реализации земельного права және Земельный процесс в Республике
Казахстан атты еңбектерінде жер процесі жер құқығының институты ретінде
мемлекеттік билік және басқа да қызметтің тәртібін жер құқығының материалық
нормаларын тиімді бағытта белгілейтін жер істерін жүргізу нормаларының
жиынтығы деп анықтама берген[11].
Бұл нормалардың топтастырылуы туралы жоғарыда атап өттік. Аталмыш
топтастырулардың құрамында жерге орналастыру қарастырылмаған. Ал
топтастырудың негіздеріне жататын құқықтық нормативтік актілер қатарында
жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже де бар.
Н.И. Краснов пен И.А. Иконицкаяның Процессуальные вопросы советского
земельного права деген еңбегінде де процессуалдық норма – мемлекеттік
органдардың және процеске қатысатын басқа да қатысушылардың материалдық
нормаларды қолдану жөніндегі мемлекет белгілеген және санкцияланған тәртіп
деп көрсеткен. Бұл анықтама мен жер қорын басқару мемлекеттік органдарының
жер құқығы материалдық нормаларын қолдану жөніндегі жер процессуалды
нормаларға да толығымен қатысы бар. Бұл ретте олардың рөлінің әр түрлі
екенін және процессуалдық нормалар арқылы жүзеге асырылатын материалдық
нормалардың сипатымен де белгіленетінін еске алу қажет,- дейді жоғарыда
аталған авторлар[12].
Бұл жер процесінің сипаттамасына және оның түсінігіне қорытынды
жасап, мынадай пікірге келуге болады: Жер процесі-жер құқығының негізгі
институты, ол жер зандарының нормаларын жүзеге асыру үшін пайдаланатын
құқықтық процессуалдық нормалардан тұрады. Бұл процессуалдық нормалардың
қатарында жерге орналастыру мен жер процесі бар. Біздің зерттеуіміз, осы
процессуалдық нормалар жөнінде туындайтын жерге орналастыру процессуалдық
құқықтық қатынастар болып табылады.
Біздің пікірімізше, жерге орналастыру процесі жер құқығынан
туындайды және оны жүзеге асырады. Жер құқығының объектісі - жер
қатынастары, яғни жер құқықтық қатынастары болса, жерге орналастыру
процесінің де объектісі - жер мәселесі аясындағы қатынастар немесе жер
құқықтық процессуалдық қатынастар.
Жер құқықтық қатынастар жер құқығының негізін құрайды. Ал жер
құқықтық процессуалдық қатынастар жер құқығының институтын құрайды ма, жоқ
әлде өз алдына жер құқығының бір саласы болып таныла ма немесе жер
процессуалдық құқықтық жүйесін құрайды ма. Бұл мәселелер әзірше әдебиетте
пікір талас объектісі болып саналады. Б.Ж. Әбдірайымовтың пікірін қысқаша
айтқанда: Жер процессуалдық кодекс болмағандықтан, яғни жер
процессуалдық құжаттар жеткіліксіздігінен жер процессі жер құқығының
саласы немесе жеке өз алдына жер процессуалдық құқық саласы бола алмайды.
Қазірше ол тек қана жер заңдарының процессуалдық нормалар институты болып
табылады - дейді.
Біздің пікірімізше, жер құқықтық қатынастар мен жер құқық
процессуалдық қатынастар бірінен соң бірі пайда болады, бірақ жер құқықтық
қатынастар алдымен пайда болады. Сонымен бірге ол жер процессуалдық
қатынастардың бастамасы да бола алады. Әдебиеттерде ғалымдар жер
процессуалдық қатынастар жер құқығынан туындайды және оған қызмет етеді
дейді.
Бұл пікір дұрыс. Сондықтан жер құқығы бар жерде жер процессуалдық
құқық та бар. Жер процессуалдық нормалар болмаса, жер құқығының нормалары
өзінен-өзі іске аспайды. Жер құқығы нормаларын жүзеге асыру нормаларын
заңдарда жерге орналастыру процессуалдық нормалары деп атайды. Соған орай
бізде жер процессуалдық құқық емес, жерге орналастыру процессуалдық құқық
нормалары бар деп білеміз. Олардың құқықтық жиынтығы жерге орналастыру
процессуалдық құқығын құрайды.
Б.Ж. Әбдірайымовтың жеке өз алдына жер құқықтық процессуалдық
құқықтың пайда болуы үшін бізде әлі көрініс таппаған құқықтық массив
(топ) қажет деп санайды. Біз автордың бұл пікірімен толық қосыламыз.
Біздің ойымызша Қазақстан Республикасында мұндай жерге орналастыру
жер процессуалдық құқықтық массив (топ) біртіндеп қалыптасып келеді. Бірақ,
ол заң жүзінде сараланып жинақталмаған. Сондықтан жерге орналастыру
процессуалдық құқықтық нормалардың мазмұндары қайталанады, немесе бірнеше
нормативтік-құқықтық актілер қабылданған. Мысалы, Жер кодексінің 43-бабы
Жер процесіне құқықты табыстау деп аталады. Онда мемлекеттік меншіктегі
жерден жер учаскесіне құқықты табыстау мынадай ретпен жүргізіледі:
1) жер учаскесіне тиісті құқық-табыстау туралы өтініш жасау;
2) мәлімдеген өтінішті қанағаттандыру мүмкіндігін анықтау;
3) жер учаскесін, алдын-ала таңдау;
4) жерге орналастыру жобасын әзірлеу және бекіту;
5) жер учаскесіне құқық табыстау туралы жергілікті атқарушы органның
шешімін қабылдауы;
6) белгілі бір жердегі жер учаскесінің шекараларын белгілеу;
7) жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттарды дайындау және
беру;
8) жер учаскесіне құқықты мемлекеттік тіркеу.
Бұдан басқа осы бапта (3 тармағында) жер учаскелерінде меншік және
(немесе) жер пайдалану құқығының топтастырылуына мүдделі жеке және заңды
тұлғалар жер учаскесі орналасқан жердегі атқарушы органға өтініш береді.
Өтініште: жер учаскесін пайдалану мақсаты оның болжамды мөлшері, орналасқан
жері суарылатын пайдалану құқығы, басқа пайдалануда учаскенің болу, болмауы
көрсетілуге тиіс.
Осындай өтінішке қойылатын талаптар Жер кодексінің 44-бабының 8-ші
тармағында да бар. Бірақ бұл өтініш азаматтарға жеке тұрғын үй құрылысы
үшін жер учаскелерін беру негізіндегі өтініш деп аталады.
Жер кодексінің 47-бабында да өтініш туралы нормалар бар. 43-бапта жер
учаскесіне құқық табыстау туралы өтініш түскен кезден 3 айға дейінгі
мерзімде қаралады. Ол шешім жер пайдаланушы жергілікті атқарушы органға
жазбаша нысанда өтініш берген күннен бастап бір ай мерзімде қабылдануы
тиіс. Оның үстіне осы өтініштерді қарау әр түрлі редакцияда берілген.
Шаруа (фермерлік) қожалығын жүргізу үшін жер учаскесін алу үшін
өтініш беру және оның қаралу мерзімдері Қазақстан Республикасының шаруа
қожалығы туралы заңында да бар (31 б.(.
Қазақстан Республикасы аумағында қызметін жүзеге асыру үшін бірлескен
кәсіпорындардың халықаралық бірлестіктер мен ұйымдардың шет елдік заңды
ұйымдары мен азаматтардың пайдалануына жер беру туралы Ережеде бар.
Онда өтініш берудің екі түрлі кезеңі қаралған: біріншісі, жер
учаскесін алуға мүдделі бірлескен кәсіпорындар, халықаралық бірлестіктер
мен ұйымдар шет елдік заңды ұйымдар мен азаматтар халық депудаттары
ауылдық, селолық, қалалық, (поселкелік) кеңесіне не жергілікті әкімге
өтініш береді. (Ереженің 3-ші тармағы); екіншісі, құрылыс жобасын
белгіленген тәртіппен әзірлеп біткеннен кейін бірлескен кәсіпорындар
халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар шет елдік заңды ұйымдар мен азаматтар
келісілген жер учаскесін қайтарып алу туралы және оны сұрап отырған мақсат
үшін аренда жағдайында уақытша беру туралы жергілікті әкімге (оның
құзыретіне сәйкес) өтініш жасайды (Ереженің 14 тармағы)
Жерге орналастыру мәселелері Жер кодексінің 44 және 149, 150
баптарында да қаралған.
Жоғарыда айтылған мәселелер жер туралы негізгі актілермен қатар,
жерге орналастыру мәселелері аясындағы нормативтік құқықтық актілерде де
қаралғанын атап өтуімізге болады.
Мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін немесе тұрақты жер пайдалану
құқығын сатып алу- сату тәртібінде былай деген:
Жеке адамдар мен мемлекеттік емес ұйымдар құрылыс салу үшін немесе
жерге байланысты оларға қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса, өндірістік
және өзге объектілер салынған, оларға бұрын тұрақты пайдалануға берілген
жер учаскесін және меншікке сатып алуға ниет білдірген жағдайда аталған
адамдар мен ұйымдар жергілікті атқарушы органға өтініш береді.
Өтінішпен бірге: жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжаттың
көшірмесі, жер учаскесінің жоспары (сызбасы) және басқа да құжаттар
тапсырылуы керек. Оралмандарға жеке тұрғын үй салу үшін жер телімдерін беру
Ережесінің 4-тармағында оралмандар жер телімін алу үшін жер телімдеріне
тиісті құқықтарды беруге өкілеттігі бар тиісті жергілікті атқарушы органға
өтініш береді. Өтініште мыналар көрсетіледі:
Оралманның тегі; аты мен әкесінің аты; тұрғылықты жері; жер телімі
бар немесе жоқ екендігі туралы анықтама; ыңғайына қарай сұрап отырған жер
телімінің орналасқан жері және басқалар. Сонымен, жер учаскесін алу үшін
өтініш беру, жоғарыда атап өткеніміздей, негізгі құқықтық актілерде де (Жер
кодексінде), туынды жер туралы нормативтік құқықтық актілерде де бірнеше
рет қайталанады.
Соған орай, өтінішпен бірге тиісті атқарушы органдарға жер учаскесін
алуға мүдделі адамдар және заңды тұлғалардың жерге орналастыру үшін
тапсыратын кұжаттары мен мәліметтерінің түрлері де әр өтініште әр түрлі
болады. Олардың ішінде қайталанатындары да бар. Жер кодексінде жер
учаскесін алу және жерге орналастыру жөнінде өтініш беру жеті рет
қайталанады. Мұндай қайталаулар, яғни жер беру (сату) ережелері
(тәртіптері) Жер кодексінен басқа да нормативтік құқықтық актілерде
кездеседі. Бірақ кейбір реттерде жер учаскелерін пайдалану құқығын іске
асыру үшін, өтініш беру тәртібі қаралмаған. Мысалы, Жер кодексінің 41-
бабына сәйкес қызметтік жер телімін пайдалануды жүзеге асырудың
процессуалдық тәртіптері толық көрсетілмеген. Қызметтік жер телімдері
қандай жағдайларда азаматтарға берілетіні, жер телімін беруге құқығы бар
органға өтініш беру керек екені, оның қаралу мерзімі, қызметтік телімді алу
үшін қандай құжаттар немесе өтініште анықталатын жағдайларға байланысты
берілетін қызметтік телімнің мөлшері, телім учаскесінің құрамы және олардың
мөлшері белгіленбей қалған.
Аталған 41-бапта қызметтік жер телімін пайдалану құқықтарын жүзеге
асыру, оны алушы мен беруге құқылы әкімшілік орган арасында шарт жасасу
міндеті жүктеледі. Бірақ шарттың үлгі ережесі жоқ. Онда екі жақтың да жер
телімі жөнінде құқықтары менен міндеттері толық қаралуы тиіс. Оның негізгі
мазмұнында жер үлесін мақсатты және нысаналы пайдалану мен қорғау және
қосымша құқықтар мен міндеттер көзделуі мүмкін. (өртке, жел, су эрозиясына
қарсы күресу қызмет көрсететін жер үлесінің бөлігін көгалдандыру
(абаттандыру) және басқалар).
Жер процессуалдық нормалар жер құқығы нормаларын жүзеге асыру үшін
пайда болатын болса неге жер құқығының нормативтік құқықтық негізі
қалыптасқан, ал жер процессуалды нормалар жер құқығы сияқты толық
қалыптаспаған деген сұрақтар туады. Бұл дұрыс және орынды сұрақ. Мұндай
сұрақтың туындауына бір ғана себеп бар. Ол жерге орналастыру процессуалдық
құқық нормалары, теориялық тұрғыдан жер құқығы сияқты жеткілікті, әрі
жан–жақты зерттелмеген.
Қазақстан Республикасының жерге орналастыру нормативтік-құқықтық
актілерінің саны 30-дан астам болса да, олар жөнінде осы күнге дейін бірде-
бір жинақ жарық көрген жоқ. Сондықтан, жерге орналастыру процесінің өзекті
мәселелері және кодификациялау мәселелері жөнінде де ғылыми еңбектер қажет.
Жер құқығы мен жер процессуалдық құқығының, жерге орналастыру процессуалдық
құқығының ара-қатынасын, айырмашылығын өз алдына зерттеу қажет. Келешекте,
мүмкіндігінше жаңа Жер құқығы және Жер процессуалдық кодекстер қабылдауды
ұйымдастыру керек.
Қазақстан Республикасында жерге орналастырудың жүйесін-жерге
орналастыру іс-шараларын жүзеге асыру барысында атқарылатын заңмен
белгіленген жер құқықтық процессуалдық қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz