Жеке табыс салығы және оны жетілдіру жолдары
Кіріспе
1. Жеке табыс салығының теориялық негізі
1.1 Жеке табыс салығының мәні мен мазмұны
1.2 Жеке табыс салығының дамуы
1.3 Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
2. Жеке табыс салығын есептеу механизмін және бюджетке толтырылуын талдау
2.1 Жеке табыс салығын есепке алу механизмін талдау
2.2 Жеке табыс салығының бюджетке толтырылуына анализ
3. Жеке табыс салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Жеке табыс салығының теориялық негізі
1.1 Жеке табыс салығының мәні мен мазмұны
1.2 Жеке табыс салығының дамуы
1.3 Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
2. Жеке табыс салығын есептеу механизмін және бюджетке толтырылуын талдау
2.1 Жеке табыс салығын есепке алу механизмін талдау
2.2 Жеке табыс салығының бюджетке толтырылуына анализ
3. Жеке табыс салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекеттік әдістердің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржыларының инструменті, мемлекеттік кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялардың және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру, ал ол өз кезегінде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он сегіз жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Жеке табыс табыс салығы және оны жетілдіру жолдары» болғандықтан, қатаң сынаудың объектісі ретінде жеке табыс салығын қарастыра отырып, төменде көрсетілген алға қойған мақсаттар мен міндеттер толық көлемде жұмыс жазу барысында орындалады. Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығының төлеу шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың өзектілігі анықталады. Дипломдық жұмыстың мақсаты жеке табыс салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады. Келесі шаралар қатарын шешу керек: 1.Жеке табыс салығының маңызы мен мәнін ашу 2.ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу; 3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеке табыс салығының ерекшелігін қарау; 4. жеке табыс салығының құрылу негізін қарастыру; 5. жеке табыс салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау; 6. жеке табыс салығының мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну. Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды. Ақпараттық базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық кодексі, қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қаржы Министрлігінің ақпараттық мәліметтері мен Алматы қаласы Алмалы ауданы бойынша Салық Басқармасының жоспарлық және жылдық есеп беру мәліметтері қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қаржы Министрлігінің ақпараттық мәліметтері мен Алматы қаласы Алмалы ауданы бойынша Салық Басқармасының жоспарлық және жылдық есеп беру мәліметтері қолданылды.
Мазмұны
Кіріспе
Жеке табыс салығының теориялық негізі
Жеке табыс салығының мәні мен мазмұны
Жеке табыс салығының дамуы
Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Жеке табыс салығын есептеу механизмін және бюджетке толтырылуын талдау
Жеке табыс салығын есепке алу механизмін талдау
Жеке табыс салығының бюджетке толтырылуына анализ
Жеке табыс салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекеттік әдістердің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржыларының инструменті, мемлекеттік кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялардың және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру, ал ол өз кезегінде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он сегіз жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Жеке табыс табыс салығы және оны жетілдіру жолдары болғандықтан, қатаң сынаудың объектісі ретінде жеке табыс салығын қарастыра отырып, төменде көрсетілген алға қойған мақсаттар мен міндеттер толық көлемде жұмыс жазу барысында орындалады. Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығының төлеу шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың өзектілігі анықталады. Дипломдық жұмыстың мақсаты жеке табыс салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады. Келесі шаралар қатарын шешу керек: 1.Жеке табыс салығының маңызы мен мәнін ашу 2.ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу; 3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеке табыс салығының ерекшелігін қарау; 4. жеке табыс салығының құрылу негізін қарастыру; 5. жеке табыс салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау; 6. жеке табыс салығының мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну. Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды. Ақпараттық базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық кодексі, қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қаржы Министрлігінің ақпараттық мәліметтері мен Алматы қаласы Алмалы ауданы бойынша Салық Басқармасының жоспарлық және жылдық есеп беру мәліметтері қолданылды.
Жеке табыс салығының теориялық негізі
1.1 Жеке табыс салығының мәні, мазмұны
Салық мәселесi мен салық салудың тамыры ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан құбылыс. Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәнi олардың өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бiр бөлiгi болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, тұрғындар, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі.Салық - мемлекеттің табыс көзі. Мемлекеттің пайда болуымен қатар салықта пайда болды. Салық неше ғасыр бойы өмір сүрсе, соншама экономикалық теория оптималды салық қағидасын іздеуді алғаш рет А Смит қалыптастырған.Оның көзқарасы негізінде қазіргі уақытта салық салудың екі ірі пікірі пайда болды. Бірінің мәні мынада: салық, салық төлеушіге мемлекет тарапынан көрсетілген қызмет көрсетуімен түскен пайдаға пропорциональды болуы тиіс (А.Смит мысалы:жолды кім пайдаланса,сол оның жөндеуі үшін төлеу керек.) Екіншінің мәні: салық табыс мөлшеріне байланысты. Қазіргі заманғы салық жүйесі бірнеше қағиданы қолданады:жалпылай, яғни табыс табатын барлық экономикалық тұлғаларды қамту. Тұрақтылық яғни, уақытында салық мөлшері мен салық түрінің тұрақтылығы. Тең күшейту, яғни салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей болуы керек. Міндеттеме яғни салықтың мәжбүрлілігі, төлемнен құтқармау, салықты төлеуде және есептеуде тұлғаның дербестігі. Салық салу жүйесі мемлекеттік заң актілерінде негізделеді. Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет құрылымының өзгеруi,өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,жаңаруымен қабаттаса жүредi. Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. "Салықтар - ел капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі" деп көрсетті ол. Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған басшылық жасауға және салық салуға құқық берді. Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым " деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол тек ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы жиналған салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін айтады. Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және мынадай түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу ". Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді “салық мемлекеттің өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”. Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті. Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. " салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады" деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер салықтардың өз қүқылық және экономнкалық табиғатына тән белгілер болып табылады
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міңдеті болып табылады.
3. Салық- әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық- әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық- заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық- міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.
7. Салық- тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 .Салық- тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық- тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10. Салық- баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанының ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады. Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет қарамағына түскенімен, олардың (заңды түлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде - меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің бөлігі.
Салықтар әркашаңца мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономнкалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасыңдағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізі көзі ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу- әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Жалпы салық салуға ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырларда пайда бола басады. Атап айтқанда, теориялық экономия классикалық мектебінің ағылшындық өкілдері В.Петти (1623-1687ж.ж.) Салық пен жиынтық трактаты, Д.Рикардо Салық салу және саяси экономияның басталуы (1817ж), А. Смит Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу-(1776ж.) деген еңбектерін жазды. А.Смит салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын ұсынған. Олар өз тараптарынан мынадай қағидаларды ұсынған: 1. Әділеттілік қағидасы - салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс 2. Анықтылық қағидасы - салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы тиіс 3. Қолайлылық қағидасы - әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс 4. Үнемділік қағидасы - салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық – зомбылықты жоқ етті және А. Смитке салықтар оны төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет кірістері кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық және салықтық емес төлемдерінен тұрады. Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативтік актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды. Ал енді, еліміздің салық жүйесіне тоқталсам, 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. 1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды. Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті. ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте – бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны 11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да міндетті төлемдер құрады. Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1999 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы, тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті. 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды. Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған: 1. Барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау. 2. Жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету. 3. Салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. 4. Салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету. Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді. Сонымен, 20010 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа салық кодексі заңды күшіне енді. Салық кодексі бойынша салықтың салық салу объектісі бойынша 2 түрі бар: тура және жанама салықтар болып бөлінеді.. Тура салықтардың бірі жеке табыс салығы. Мұндағы жеке табыс салығы дегеніміз - мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiiнң басты көздерiнiң бiрi және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өмiрiне тiкелей әсер ететiн салықтың бiр түрi болып табылады. Негізгі мәселе болып салықтардың ішінде, көбінесе жеке табыс салығы табылады. Бюджеттің барлық деңгейлері үшін бұл берілген салық топтарының фискалды мағынасын қайта бағалау өте қиын. Келесі жағынан бұл салықтың спецификасы келесі тұжырымда тұйықталады: жеке табыс салығы – кең көлемдегі тауарларды қолдануды және өндіруді мемлекеттік реттеуге бейімделген. Жеке табыс салығы негізгі салықтар болып табылады. Бұл салық түрі әлемдегі көптеген мемлекеттерде қолданылады және де ол осы елдердің бюджетінің кіріс бөлігін құрайды. Сонымен қатар, атап өткенімдей жеке табыс салығын әрбір табыс көзі бар жеке тұлға төлейді, ал елімізде қаншама азаматтар мен азаматшалар жұмыс істеуде және де елбасымыздың халыққа жолдауында шағын және орта бизнесті қолдау мәселелері қарастырылған, ол да болса жұмыссыздықты жоюдағы алғашқы қадам.
1.2 Жеке табыс салығының даму кезеңдері
Жеке табыс салығы – мемлекеттік бюджеттің кірістерінің басты көздерінің бірі және басқа салықтарға қарағанда халықтың өміріне тікелей әсер ететін салықтың бір түрі, себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады, яғни жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып саналады. Салық кодексі қабылдағанға дейінгі кезенде бұл салық түрі жеке тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды. Жеке табыс салығын – салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді. Резидент емес тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді. Жеке табысқа салынатын салық салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салынады. Ал осы салықты төлеушілер болып Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның табыстарынан төлем көзінен табыс салығын салық агенті Қазақстан Республикасындағы және одан да тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға бес проценттік ставка бойынша салық салынады, ал жалпы салық төлеушінің табыстарына он проценттік ставкада салық салынады. Жеке табыс салығының дамуына нақтырақ тоқталсам, ең алғаш рет жеке табыс салығы 1842 жылы Ұлыбританияда қолданыла бастады. Кейін 1887 жылы Жапонияда, 1891 жылы Германияда, 1913 жылы АҚШ-та және де 1916 жылы Францияда енгізілген. Жеке табыс салығының ставкасы прогрессивті ставкамен алынады.
Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасында экономиканы модернизациялау және реформалаудың қазіргі жағдайында шетел инвестициясы мен озық технологиясын тарту қажеттілігі туындап отыр. Осы орайда көптеген шетел компаниялары Қазақстан рыногына келмес бұрын біздің салық салу механизмімізге зерттеу жүргізеді. Себебі олар екі жақты салық қыспағына ұшыраудан қауыптенеді. Шет елдердің салық салу механизмі барынша дамыған және кез келген елдерде салық төлеуден жалтару мемлекетік маңызы бар қылмыс болып есептеледі. Шет елдерде Қазақстанға қарағанда салық салу режимі өте қарқынды дамыған, сол салық салу режимдерін қарастырып отсек. Көптеген елдерде мемлекеттік бюджет кірістерінің басым бөлігін жеке табыс салығы құрайды. 12%-дан (Франция) - 40%-ға(Канада) дейін барлық салықтық түсімдерден жеке табыс салығы ең көп таралған салық түрі. Барлық дамыған немесе дамушы елдерде өзге де салықтарға қарағанда жеке табыс салығы бойынша түсім ауқымдырақ себебі сол елдердегі халықтардың да табыс табу деңгейі де жыл сайын артады. Осындай елдерде жеке табыс салығының ролі мен даму тенденциясына түрлі көзқарастағы теориялық мектептер әсерін тигізеді. Мысалы, кейнсиандықтарды алайық, олар отбасылық жағдайы төмен немесе аз қамсыздандырылған халық қатарын салықтан босату туралы ой-пікірлерін ұсына отырып, төлемқабілеттілік сұранысын арттыру туралы ұсынысын ұсына отырып тұтұнушылық сұранысын арттыруды қолдайды . Ал, монетаристерге келсек, олар максималды түрде табыс жинаса, ол өз кезегінде инвестицияны ұлғайту үшін қаржы ресурстарын қалыптастырады деп сенеді. Сол себепті де олар төмен және пропорционалды салықты ұсынады. Мұнымен монетаристер ауқаттылардан салықты төмендетуді әлеуметтік әділдік идеясы ретінде дәлелдеді. Әлеуметтік әділдік адамдарды жоғарғы салық ставкасымен қинаамауды айқындайды. Көптеген мемлекеттерде осындай идеяларды қолдана отырып жеке табыс салығының ставкасы төмендетілді. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында максималды ставка 70 – тен 30 %-ке дейін төмендетілді. Көбінесе дамыған мемлекеттерде жеке табыс салығы прогрессивті шкала бойынша есепке алынады. Шкала саны екіден (АҚШ және Ұлыбритания) он төртке дейін (Франция) жетеді. Минималды ставка 10 мен 25% аралығында болады, ал максималды ставка 33%-дан (АҚШ) 60%-ға (Ұлыбритания) дейін.
Дамыған елдердегі жеке табыс салығының максималды ставкасы
Кесте 1 пайызбен
Ел
АҚШ
Германия
Франция
Ұлыбритания
Италия
Максималды ставка
27,6
10,1
2,1
5
3,3
Дамыған мемлекеттердің тәжірибесінде прогрессивті шкаланы қолданылуының тағы бір себебі макроэкономикалық жоспардағы прогрессивті салықтар елдегі табыстың біртектілігін қалыптастырады. Бұл фактіні ағылшын экономисі Лорренц зерттеген. Тағы бір айта кететін жайт, көптеген мемлекеттерде заңды тұлғалардың табысына салынатын салық компанияның таза пайдасынан үйлесімді салық ставкасымен алынады. Корпорациялардың пайдасына салық салудың импутациялық жүйесі – корпорациялардың пайдасына қос салық салынуын жою мақсатымен енгізілген. Бельгияда, Ұлыбританияда, Данияда, Ирландияда, Италияда және Францияда қолданылады. Енді шет елдердің жеке табыс салығын жекелеп атап өтсем: Италия мемлекетінің салық салу ерекшелігі Италияның мемлекеттік табысының ең маңызды көзі-жеке тұлғаларға салынатын жеке табыс салығы. Салық прогрессивті сипатқа ие және жеке тұлғамен есепті жылда алынған кешенді таза табысын ескереді. Бұл табыс меншікті жерден, капиталдан, кәсіпкерлік іс-әрекеттен, жалдан түседі немесе құралады. Меншікті жерден табыс жер участкелері және құрылыстағы табыстардан құралады. Жер рентасының мөлшері кадасторлық инвесторлармен реттеледі. Иемденушінің қолдануындағы құрылыстарға салынатын салық мөлшері тариф негізінде бекітіледі. Жалға берілген құрылыстарға салық мөлшері келісімді жалмен қамтылған жылдық жал төлемімен анықталады. Салық салу объектісі болып резиденттер мен резидент еместер табылады, ал объектісі солардың ақша – қаражаттары. Аталған салық түрі әрбір алынған табыс үшін есептелінеді, тек қана Италия мемлекетінің шегінде ғана емес, сонымен қатар Италия аумағынан тысқары жерлерден тапқан табыс сомасына да салық есептелінеді. Италия мемлекетінде жеке табыс салығының5 категориясы бар: 1. Жергілікті меншік, құрылыс 2. Капитал 3. Еркін кәсіп 4. Кәсіпкерлік 5. Өзге де көздер 1-ші категория бойынша, яғни жергілікті меншік немесе құрылыс бойынша алынған табыс, оған кадастрлық әдіс қолданылады. Кадастрлық бағаны әрбір 10 жыл сайын қайта қарайды. Капитал – әрбір кәсіптік табыстың нақты қосыедысы. Еркін кәсіп – шағын және орта кәсіпорындардың табысы. Өзге де көздер. Швейцария мемлекетінің салық жүйесі. Швейцарияның құрамында конфедерация (орталық штат), 26 кантон, 3000-нан астам муниципалитет бар. Кантондар дербес әкімшілік – аумақтық бірлік болып саналса, муниципалды автономияның дәрежесі кантон заңнамасымен анықталады. Швейцариясының салық жүйесі біртіндеп қалыптасты. 1848 жылға дейін кантондар өз табыстарын кеден баждары есебінен құрады, жекелеген кантондарда мүлік салығы енгізілді. 1848 жылдан бастап кеден баждарын алу өкілеттігі Конфедерацияға берілді. Осы жылы Швейцария мемлекеті құрылып, кантондарда табысқа және мүлікке салынатын салықтарды алу құқығы берілді. Швейцария Үкіметі салық жүйесін жетілдіріп, дамыту барысында жалпыға ыңғайлы және нарықтық жағдайларға бейім өзгерістерді енгізуге, әлемдік бәсекелестік барысында отандық кәсіпорындарды, кәсіпкерлерді қолдауға ұмтылыс жасайды. Швейцарияның салық жүйесі мынадай қағидаларға негізделген: теңдік; сауданың еркіндігі; меншіктің кепілденген құқығы; діни нанымның еркіндігі; кантонаралық екі жақты салық салуға тыйым; расталмаған салықтық түсімдерге тыйым. Бұл елде салық жүйесінің жетілдіруі мен оңайлатылуына баса көңіл бөлінген және ел Конституциясында кәрініс тапқан. Конституцияда салық салудың үйлесімділігінің екі типі қарастырылған: а) вертикалды, яғни конфедерация, кантон, муниципалиттер үшін; ә) горизанталды, яғни кантондар, муниципалиттер арасында. Осы мақсатқа жету барысында 1990 жылы 14 желтоқсанда Конфедерация Кантондар мен муниципалитеттердің тура салықтарын үйлестіру туралы және 1995 жылы 1 қаңтарда Федералдық тура салықтар туралы заңдар шығарады. Осы Заңдарға сәйкес төмендегідей қағидалар іске қосылады: отбасына салық салудың схемасын сақтау; әріптестік рентаға шекті салық салу; қайта құрылған компанияларға артықшылық пен салық жеңілдіктер; ұйымдық нысаны өзгерген заңды тұлғаларға салық жеңілдіктері; т.б. Швейцарияның федерализм қағидасына сәйкес, елде үш деңгейлі салық салу жүйесі қызмет етеді. Салықтарды конфедералдық Үкімет, кантондар мен жергілікті билік органдары алады. Швейцариядағы салықтардың негізгі түрлеріне: заңды тұлғалардың пайдасы мен капиталына салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; жылжымайтын мүліктің құн өсімінен алынатын салық; лотореядан алынатын салық; мұра мен сыйға алынатын салық; меншік құқының өтуіне салынатын салық және т.б. жатады. Дивидент, лотореялық ұтыс түрінде табыстарға 35 пайыздық, сақтандыру төлемдеріне 8-15 пайыздық ставкамен салынады. Жалпы, Швейцарияның салықтарын екі үлкен топқа топтастыруға болады; * табыстар мен меншіктен алынатын салықтар; * тұтыну мен меншіктен алынатын салықтар. Табысқа салынатын салықтар – кезеңдік салықтар болып табылады. Кезеңдеріне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: - базалық – салықты есептеу барысында негізге алынатын табыс алынған уақыт аралығы; - салықтық – салық төленетін мерзім; әдетте бұл кезең бір жылға тең болғандықтан, оны салықтық деп атайды; - есептік – бекітілген салық мерзімі қолданыста болатын уақыт аралығы. Швейцарияда салықты есептеу әр түрлі екі жүйеге негізделген: а) нәтижелейтін салық салу – салық сомасы салық кезені ішінде есептеледі. Бұл жерде базалық және салықтық кезең бір – біріне сәйкес келеді және жылды құрайды. Басым көпшілік кантондар мен Конфедерация заңды тұлғаларға салық салу барысында осы жүйені қолданады; ә) алдын ала салық салу – салық алдыңғы бір немесе екі жылда алған табыс негізінде ағымдағы жылдың табысын, сәйкесінше салық сомасын анықтайды. Басым көпшілік кантондар мен Конфедерация азаматтарға салық салу барысында және жекелеген кантондар заңды тұлғаларға салық салу барысында қолданады. Швейцария салық жүйесі отбасының табысы мен активі дербес экономикалық бірлікті көрсететін қағидаға негізделген және федералдық салықтар сияқты алынады. Отбасына түсетін салық ауыртпалығын төмендету мақсатында мынадай шаралар қолданылады: - екі жақты шедул – бір шедулға қолданылады. Ерлі-зайыптылардың салық ауыртпалығын төмендететін болғандықтан, басым көпшілік кантондар мен Конфедерацияда қолданылады - табысты бөлу – отбасының жалпы табысына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы салық салынады. - тұтынушылар санына негізделегн салық салу – салық ставкасын анықтау үшін отбасының табысы отбасы мүшелерінің санына бөлінеді. Франция елінің салық салу ерекшеліктері: Франция мемлекетінде ең алғаш рет жеке табыс салығы 1916 жылы енгізілген. Соңғы жылдардағы салық кодексіндегі өзгертулер бойынша Франция мемлекетінің салықтарын 3 топқа бөлінеді: 1. Табыс салықтары 2. Тұтынуға салықтар. 3. Капиталға салық
Табыс салығының ішінде жеке табыс салығы ерекше орында. Оның Франция мемлекеті бюджетіңдегі үлес салмағы-18%. Бұл салық түрі алдыңғы қаржы жылы негізіңде жыл басында декларадияланатын табысынан жыл сайын алынып отырады. Салық салуға фискальді бірлік алынады- жұбайлардың жанұясы және олардың асырауындағы тұлға. Табыс негізіне 1 жыл ішінде алынатын барлық түсімдер жатады: жалақы, сыйақылар, зейнетақы, рента, жылжымалы мүліктен алынатын табыс салығы, жер иеленуден алынатын табыс, бағалы қағаздар операциясынан табыс. Жеке табыс салығы прогрессивті сипатқа ие. Оның ставкасы 0-56,8% аралығында. 18.140 франкіден аспайтын табысқа салық салынбайды. Максимальді ставка табыстары 246.770 франкіден асатын табыстарға қолданылады. 2005 жылдары жеке табыс салығы салық сипаты бар әлеуметтік есептеулермен толықтырылды. Есептеудің ставкасы-1%
Франция мемлекетінің салықтарының бюджеттегі үлесі
2-кесте
Салық түрі
Пайызы (%)
Млн.франк
Жеке тұлғалардан табыс салығы
18,1
293110
Кәсіпорын табысы
10.6
170140
Қосылған құн салығы
41.4
669 962
Басқада салықтар
15.2
145 120
Салықтық емес түсімдер
7.4
120267
Барлығы
100
1617217
Жапония елінің салық салу жүйесі. Жапонияның салық жүйесінің Америка Құрама Штаттарынан және Батыс Еуропалық елдерден арнайы ерекшеліетері бар: Жапонияда мемлекетік және жергілікті салықтар әрекет етеді. Мұндағы салық үсімдерінің 64%-ы мемлекеттік салықтар, ал қалған бөлігін жергілікті салықтар құрайды. Кейін салық құралдарының едәуір бөлігі Жапонияның мемлекеттік бюджетіне мемлекеттік салықтарын жергілікті бюджетке аудару арқылы қайта бөлініске түседі. Елде өзінің жеке дара бюджеті бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды біріктіретін 47 префектура бар. Салық бәлінісі олардың жиналуының айналы көрінісі болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергілікті құралдар секілді, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттік қызметті жүзеге асыруды қамтуға арналады. Жапонияның салық жүйесі Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық жүйесі секілді салық санының көлігімен ерекшелінеді. Мемлекеттік салықтың әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы заң олардың түрлерін және шекті ставкаларын анықтайды, ал бекітулерді жергілікті парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттік салықтардың саны-30. Оларды 3 ірі топ бойынша жіктеуге болады: 1-ші топ- заңды және жеке тұлғаға тікелей табыс салықтары 2-ші топ- мүлікке салықтар 3-ші топ- тікелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджетгің негізін тікелей салықтар құрайды. Мемлекетке ең жоғарғы табысты жеке және жанды тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық түсімдердің 50%-нан жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық ставкасы бар прогрессивті шкала бойынша тәлейді: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%. Сонымен қатар 3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар: 5%,10%,15%. Осыған қосымша әрбір тұлға табыс мөлшеріне байланысыз 1 тұрғын басына жылына 3.200 -нен мөлшерінде салық төлейді. Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 -мың нан құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен. Орташа төлемді тұлғада табыстың 30%-нан көбі табыс салығына босалады. Жапонияның салық саясаты жергілікті орган үкіметінің қаржысын нақтылауды қарастырады: префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.2000 жылы жергілікті басқару органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергілікті бюджет табыс бөлігінің 41,6 %-н құрайды. Жалпы мемлекеттік салықтардан аударым 14,33 трлн иен немесе 17,8%-н құрады. 8, 125 б Мемлекет жергілікті органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргізу үшін 10,65 трлн нен немесе 13,2 %-зы шамасында дотадия бөлді. Қалған 20,3 трлн мен салықтық емес түсімдердің соммасы. Жергілікті салықтардың құрылымына келетін болсақ, 2005 жылғы көрсеткіштері бойынша жергілікті салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45 трлн нен) 18,8 трлн нен немесе 56,2 %-зы табыс салығына тиесілі. 31,4%-зы, яғни 10,49 трлн нен мүлік салығы, 12,4 %-зы немесе 4,16 трлн нен-тұтыну салығы.
Жалпы мемлекеттік салықтардың өзара қатынасы басқаша, бірақ жалпы теңдендиялары бір. Мемлекеттің табыс салығы —56,5%-ды, мүлік салығы- 25%-ды, тұтыну салығы-18,5 %-ды құрады . 2005 жылы Жапонияның мемлекетгік салықтар соммасы 61 трлн 157 млрд-қа дейін көбейді, соның ішінде 933 млрд мен кеден жинақтары есебінен. Олардың үлестік салмағы өзгермейді, себебі бір мезетте жергілікті салықтардың салмағы да әсті. Жапонияның салық жүйесінің 19-ғасырдың өзіндей қалыптасты. Шал профессор есімі құрметіне аталған салық реформасы жүргізілген кезде соғыстан кейінгі жылдары қалыптасты.
2 ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ЕСЕПКЕ АЛУ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТКЕ ТОЛТЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Жеке табыс салығын есепке алу механизмі
Жеке табыс салығы – мемлекеттік бюджеттің кірістерінің басты көздерінің бірі және басқа салықтарға қарағанда халықтың өміріне тікелей әсер ететін салықтың бір түрі, себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады, яғни жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып саналады. Салық кодексі қабылдағанға дейінгі кезенде бұл салық түрі жеке тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды. Жеке табыс салығын – салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді. Резидент емес тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді. Жеке табысқа салынатын салық салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салынады. Ал осы салықты төлеушілер болып Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның табыстарынан төлем көзінен табыс салығын салық агенті Қазақстан Республикасындағы және одан да тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға бес проценттік ставка бойынша салық салынады, ал жалпы салық төлеушінің табыстарына он проценттік ставкада салық салынады. Жеке табыс салығының салық салу объектілеріне: - төлем көзінен салық салынатын табыстар; - төлем көзінен салық салынбайтын табыстар қарастырылады. Төлем көзінен салық салынатын табыстары: салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары жеке тұлғалардың ақшалай түрде алған барлық табыстарының жиыны болып табылады және оның құрамына жататындар: 1) қызметкердің табысы; 2) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табысы; 3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері; 4) дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс; 5) стипендиялар; 6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Қызметкердің табысы жұмыс беруші есептеген, көзделген салық шегерімдері сомасына азайтылған табыстары төлем көзінен салық салынатын табысы болып табылады. Сонымен қатар қызметкердің табыстарына:
жұмыс беруші материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе өзге де материалдық пайда түрінде берген табыстар; ▪ жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар жатады. Қызметкердің заттай нысандағы табыстарына жататындар: 1) заттай нысандағы еңбекақы; 2) қызметкер алған тауарлар, 3) қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, 4) қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер; 5) қызметкердің үшінші тұлғалардан алған тауарлар (орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер) құнын жұмыс берушінің төлеуі; 6) қосылған құн салығы мен акциздердің тиісті сомасын қоса алғанда, заттай нысандағы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны. Қызметкердің материалдық пайда түріндегі табыстары: 1) қызметкерге сатылатын тауарлардың құны мен осы тауарларды сатып алу бағасы немесе олардың өзіндік құны арасындағы теріс айырманы;
жұмыс берушінің шешімі бойынша қызметкердің оның алдындағы қарызының немесе міндеттемесінің сомасын есептен шығаруды;
жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге жұмсаған шығыстарды;
жұмыс берушінің қызметкердің өз қызметіне байланысты емес шығындарының орнын толтыруға жұмсаған шығыстарды құрайды.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімге жатқызылады: 1) Қазақстан Республикасының заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Жеке табыс салығының теориялық негізі
Жеке табыс салығының мәні мен мазмұны
Жеке табыс салығының дамуы
Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Жеке табыс салығын есептеу механизмін және бюджетке толтырылуын талдау
Жеке табыс салығын есепке алу механизмін талдау
Жеке табыс салығының бюджетке толтырылуына анализ
Жеке табыс салығын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық қозғалысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекеттік әдістердің негізгі көзі – ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржыларының инструменті, мемлекеттік кірістерін және бюджеттін әдістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты біздің еліміздің экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды. Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялардың және тәжірибелік дисциплиналардың, соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді. Нарықтық қатынастар жағдайында салық жүйесі экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі қаржы-несие механизмі, ең маңызды реттеушілердің бірі болып табылады. Салық саясаты облысындағы негізгі бағыт - мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы қатынастардың жаңа типін қалыптастыру, ал ол өз кезегінде салық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі он сегіз жылдан астам уақыт бойы әрекет етуде және де осы уақытқа дейін қатаң сынаудың обьектісі болуын жалғастырып келеді. Дипломдық жұмысымның тақырыбы: Жеке табыс табыс салығы және оны жетілдіру жолдары болғандықтан, қатаң сынаудың объектісі ретінде жеке табыс салығын қарастыра отырып, төменде көрсетілген алға қойған мақсаттар мен міндеттер толық көлемде жұмыс жазу барысында орындалады. Нарықтық қатынастар жағдайында жеке табыс салығының төлеу шарттарының қалыптасуына байланысты заңдық және іс-тәжірибелік сұрақтарды зерттеудің жетіспеушілігі зерттелетін жұмыстың өзектілігі анықталады. Дипломдық жұмыстың мақсаты жеке табыс салығының салық жүйесі ішіндегі мәнін ашу және оны алудың жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады. Келесі шаралар қатарын шешу керек: 1.Жеке табыс салығының маңызы мен мәнін ашу 2.ерекшеліктерін және принциптерін зерттеу; 3. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі жеке табыс салығының ерекшелігін қарау; 4. жеке табыс салығының құрылу негізін қарастыру; 5. жеке табыс салығының бюджет кірісіндегі орнын анықтау; 6. жеке табыс салығының мәселелерін қарастыру және жетілдіру жолдарын ұсыну. Жұмыстың зерттеу пәні болып мемлекет пен салық төлеуші - азаматтар арасындағы қаржылық, қатынастар жүйесі табылды. Ақпараттық базасына Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілері, Қазақстан Республикасының салық кодексі, қазақстандық және шетелдік ғалым экономистердің монографиялық әдебиеттері мен ғылыми мақалалары қолданылды.
Практикалық (тәжірибелік) негізіне Қаржы Министрлігінің ақпараттық мәліметтері мен Алматы қаласы Алмалы ауданы бойынша Салық Басқармасының жоспарлық және жылдық есеп беру мәліметтері қолданылды.
Жеке табыс салығының теориялық негізі
1.1 Жеке табыс салығының мәні, мазмұны
Салық мәселесi мен салық салудың тамыры ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан құбылыс. Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәнi олардың өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бiр бөлiгi болып табылатындығында. Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Экономикалық мазмұны тұрғысынан салық дегеніміз, тұрғындар, кәсіпорын мен ұйымдардан заңға негізделіп алынатын міндетті төлем жүйесі.Салық - мемлекеттің табыс көзі. Мемлекеттің пайда болуымен қатар салықта пайда болды. Салық неше ғасыр бойы өмір сүрсе, соншама экономикалық теория оптималды салық қағидасын іздеуді алғаш рет А Смит қалыптастырған.Оның көзқарасы негізінде қазіргі уақытта салық салудың екі ірі пікірі пайда болды. Бірінің мәні мынада: салық, салық төлеушіге мемлекет тарапынан көрсетілген қызмет көрсетуімен түскен пайдаға пропорциональды болуы тиіс (А.Смит мысалы:жолды кім пайдаланса,сол оның жөндеуі үшін төлеу керек.) Екіншінің мәні: салық табыс мөлшеріне байланысты. Қазіргі заманғы салық жүйесі бірнеше қағиданы қолданады:жалпылай, яғни табыс табатын барлық экономикалық тұлғаларды қамту. Тұрақтылық яғни, уақытында салық мөлшері мен салық түрінің тұрақтылығы. Тең күшейту, яғни салықты салу барлық салық төлеуші үшін бірдей болуы керек. Міндеттеме яғни салықтың мәжбүрлілігі, төлемнен құтқармау, салықты төлеуде және есептеуде тұлғаның дербестігі. Салық салу жүйесі мемлекеттік заң актілерінде негізделеді. Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет құрылымының өзгеруi,өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен,жаңаруымен қабаттаса жүредi. Көптеген экономистер салықтардың түсінігін, мәнін ашуға тырысты. Алғаш рет салықтардың мәні Д. Рикардоның еңбектерінде зерттелген. "Салықтар - ел капиталы немесе кірісінен алынып, үкімет иелігіне түсетін өнімнің бөлігі" деп көрсетті ол. Салық теориясына Ресейдің ғалымдары да өзіндік үлес қосты. Н. Тургенев Ресей экономикасын зерттей отырып, былай деді: " Салық - қоғамның немесе мемлекеттің бір мақсатқа жетудегі мәні. Халық мемлекетке бірігіп, оған басшылық жасауға және салық салуға құқық берді. Ал А. Соколов: " Салық дегеніміз мемлекет шығындарын жабу және экономпкалық саясатты шешу үшін кәсіпкерлерден алынатын мәжбүрлік алым " деп көрсетті. Соколовтың бұл анықтамасы салыктың түпкі мәнін көрсетеді. Ол тек ғана салықтың фискалдық кызметін жүргізіп қоймай, осы жиналған салықтарды мемлекеттің саясаттарын жүргізуге қолдану қажеттілігін айтады. Мысалы, Гуреев В.И. салықтарды “міндетті жарна” деп атайды және мынадай түсінік береді: " міндетті жарна дегеніміз заңды және жеке түлғалардың кәсіпкерлік қызметтерінен және басқа түсім көздерінен тапқан табыстарының бір бөлігін заңмен белпленген тәсілмен ақшалай түрде алу ". Ал салық жөнінде, мемлекеттің заңды және жеке тұлғалардан тиісті деңгейде бюджетке алатын міндетті жарнасы деген анықтама берген. Белгілі ғалым Пепеляев С.Г. салыққа мынадай анықтама береді “салық мемлекеттің өкімет билігі субьектілерінің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік мәжбүр етумен қамтамасыз етілген міндетті, қайтарылмайтын және дербес ақысыз түрінде заңды және жеке тұлғалардан заңда белгіленген тәртіппен алынатын меншіктері”. Осы автордың айтуы бойынша, егер қандай да болмасын міндетті төлемді алу заңда белгіленіп, негізделмеген жағдайда, оларды алу заңсыз болып табылады. Ал салық төлеуші бұл жерде азамат ретінде емес, сонымен қатар меншік иесі де болғандықтан салықтарды төлеу оның жеке меншік жөніндегі құқығынан шығатын әлеуметтік міндеті. Қазақстандық, белгілі экономист-ғалым Қарағұсова Г.Ж. " салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады" деген анықтама береді.
Қаржылық қүқық саласының Қазақстан бойынша берілетін бір әйгілі ғалымы Худяков А.М. өз еңбегінде салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер салықтардың өз қүқылық және экономнкалық табиғатына тән белгілер болып табылады
1 Салық-әрқашан мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады. Бұл жерде мемлекет саяси субъектісі ретінде көрінеді.
2 Салық-мемлекеттің біржақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды. Осы айтылған жағдайлар Конституция баптарында көрініс тапқан: Заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міңдеті болып табылады.
3. Салық- әрқашанда ақшадай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелердің - тәркілеу, реквизициялау және т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық- әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық төлеушіге оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық- заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет салықтарды ашықтан ашық заңға негізделген күйінде алады. Яғни жеке меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық- міндетті төлем. Салық төлеушінің салық телеу жөніндегі міндетті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі міндетімен ұштасады.
7. Салық- тек құқылық формада қездесетін төлем. Салықтар нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
8 .Салық- тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық- тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем.
10. Салық- баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол тек ақысыз төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі салық нысанының ауысуы, меншік иесінің ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды тұлғалармен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады. Ал мемлекеттік заңды тұлғалардың салықтарды мемлекет қарамағына түскенімен, олардың (заңды түлғалардың, ақшалардың) иесі мемлекет болып қала берді. Бұл жерде мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде саяси субъекті ретінде, ал міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде - меншік иесі ретінде болады. Салықтарды алу кезінде мәжбүрлі (еріксіз) түрде меншік формасы өзгертіледі. Қорыта келіп айтқанда міндетті төлемдер - өз кірістерінің бөлігі, ал салықтар - бөтен кірістердің бөлігі.
Салықтар әркашаңца мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табысты және жалпы ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты экономнкалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасыңдағы экономикалық (қаржылық) қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізі көзі ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды төлеу- әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді. Жалпы салық салуға ғылыми көзқарас XVII-XIX ғасырларда пайда бола басады. Атап айтқанда, теориялық экономия классикалық мектебінің ағылшындық өкілдері В.Петти (1623-1687ж.ж.) Салық пен жиынтық трактаты, Д.Рикардо Салық салу және саяси экономияның басталуы (1817ж), А. Смит Халықтар байлығының себептері мен табиғатын зерттеу-(1776ж.) деген еңбектерін жазды. А.Смит салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын ұсынған. Олар өз тараптарынан мынадай қағидаларды ұсынған: 1. Әділеттілік қағидасы - салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс 2. Анықтылық қағидасы - салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы тиіс 3. Қолайлылық қағидасы - әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс 4. Үнемділік қағидасы - салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық – зомбылықты жоқ етті және А. Смитке салықтар оны төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны деп қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Тәуелсіз еліміздің қомақты бюджеті болуы жолында, мемлекеттік қазынаның қаражатын молайта түсу - маңызды мәселе. Өйткені, денсаулық сақтау органдарының, халыққа білім беру мекемелерінің, зейнеткерлер мен студенттердің, басқа да толып жатқан халық жіктерінің тағдыры бюджетке байланысты екені хақ. Бюджет кірістерінің құрамы, бюджетке шоғырланатын ақша қаражаттарының формалары шаруашылық жүйелері мен әдістерінен, сол сияқты қоғамның экономикалық шараларын шешуге тәуелді. Бұрын бюджет кірістері кәсіпорындардың ақша қорларынан құралса, нарықтық экономикаға- көшуге байланысты, ол заңды және жеке түлғалардың салықтық және салықтық емес төлемдерінен тұрады. Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі. Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағына әр түрлі түсім көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міңдеттерін шешуге, сондай-ақ, функцияларын жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды орын алады.
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, принциптерінің, салық заңдары мен салыққа қатысты нормативтік актілердің, салық қызметі органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Экономикалық жағынан салық жүйесі мемлекеттің, аймақтардың және муниципалды құрылымдардың қызметін қаржылай қамтамасыз етуге байланысты әр түрлі мемлекеттер, мемлекет пен салық төлеуші арасындағы, әр түрлі салық төлеушілер арасындағы, сондай-ақ оған тікелей қатысушы заңды және жеке тұлғалар арасындағы күрделі өзара байланысты әлеуметтік-экономикалық қатынастардың жиынтығын құрайды. Ал енді, еліміздің салық жүйесіне тоқталсам, 1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. 1991 жылдың 25 желтоқсанынан бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі қызмет ете бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы заңға негізделді. Бұл заң салық жүйесін құрудың принциптерін, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар, 11 жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл заңда да орын алды, яғни ҚР алғашқы салық жүйесінде бірқатар шешімін таппаған мәселелер болды. Атап айтсақ, біз салық жүйесін құрғанда елемізде жиынтықталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі де, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көрінді. Салық жүйесінде дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық салу принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы, салық жүйесінің өндірісті дамытуға еш ықпал етпеуі, бюджет кірісін құрудағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс не пайда емес, керісінше тұтыну болды. Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық түрі бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салу негіздерінің тыс қалуы және т.б. кемшіліктер салық жүйесін одан әрі реформалаудың қажеттігін көрсетті. ҚР Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен заңнамасын бірте – бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Ендібұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны 11 болып қалды. ҚР Президентінің 1999 жылғы шілденің 16-сындағы № 440-I заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Осы уақыт аралығында Президент жарлықтарымен және ҚР заңдарымен бұл заңға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 2002 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің кірістерін негізінен 17 салықтар мен басқа да міндетті төлемдер құрады. Бұл заңда қамтылған барлық базалық принциптер 1995-1999 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Бұл әлеуметтік салыққа, амортизация саясатына, айналымнан алынатын салықты жоюға, ҚҚС-ты халықаралық принциптерге сәйкестендіруге қатысты еді. Осы уақыт ішінде экономика, экономикалық қатынастар құрылымы, мемлекет пен салық төлеушілердің өзара қарым-қатынасы, тіпті адамдардың ділі (менталитеті) де айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Мемлекет, бір жағынан, салық саясатының мақсатын, міндеті мен қызметін терең түсінді, екінші жағынан, экономикалық қатынастардың көптеген тұстары қолданыстағы салық заңдылығында қамтылмай қалды. Осы және Қазақстан экономикасында болып жатқан оң өзгерістер жаңа салық заңын талап етті. 1995 жылдың 24 сәуірінде қабылданған ҚР Президентінің Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы салық жүйесіне оңтайлы өзгерістер енгізді. Олардың қатарына қолданылып келген салықтар мен салықтар мен алымдар санының 46-дан 11-ге қысқартылуы, салық салу принциптерінің дүниежүзілік тәжірибеге сай өзгертілуі, халықаралық салық салу тәртібінің енгізілуі, салықтардың нышанына, белгілеріне қарай топталуы, сонымен қатар бұл құжаттың көптеген заңдармен тығыз байланыстылығы, салықтық әкімшіліктің жаңа ережелерінің енгізілуі салық жүйесіндегі басқа да түбегейлі өзгерістер жатады. Әрине мемлекттің нарықтық экономикалық қатынас талабына сай дамуы жағдайында салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Алайда қысқа уақыт аралығында қабылданған шексіз өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі нәтижесі оның әлі де болса жетілмегендігін көрсетеді. Бүгінгі күні республикада салық заңдарының барлық негізгі кемшіліктері ескерілген, әрі жетілдірілген жаңа Салық кодексі дайындалып, 2001 жылдың 12 маусымында қабылданды. Уақыт ағымының әсеріне, заман талабына сай қабылданған Салық кодексінде келесідей мәселелерді шешуге басты назар аударылған: 1. Барлық шаруашылық субъектілеріне салықтандырудың тең жағдайын жасау. 2. Жекелеген категориядағы салық төлеушілерге берілген жеңілдіктерді жою арқылы салық жүктемесін жеңілдету. 3. Салық заңдылығы жөніндегі барлық ережелер мен нормаларды тікелей қызмет ететін заң мөлшерінде біріктіру. 4. Салық заңдылығының тұрақтылығын қамтамасыз ету. Әрине, салық заңдылығында өзгерістер мен толықтырулар болашақта да жүргізіліп отырылады. Өйткені экономикалық қарым-қатынастар бір орында тұрып қалмайды, ол жаңа даму сатысына көшкен сайын салық заңдылығының да сол экономикалық саясатқа сай өзгертіліп отыруы керек. Сондықтан өзгерістің енгізілуі де заңды. Бірақ, кодекс бойынша енді жаңадан енгізілген өзгерістер жылына бір рет енгізілуі тиіс. Енгізілген өзгерістер келесі жаңа жылдың басынан бастап күшіне енеді. Бұл ереже біржағынан салық төлеушілерге жаңа енгізулерге алдын ала дайындалып, операциялар мен қаржы шешімдерін жоспарлауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан салық қызметкерлерінің жұмысын жеделдетуге және жеңілдетуге көп әсерін тигізеді. Сонымен, 20010 жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа салық кодексі заңды күшіне енді. Салық кодексі бойынша салықтың салық салу объектісі бойынша 2 түрі бар: тура және жанама салықтар болып бөлінеді.. Тура салықтардың бірі жеке табыс салығы. Мұндағы жеке табыс салығы дегеніміз - мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiiнң басты көздерiнiң бiрi және де басқа салықтарға қарағанда халықтың өмiрiне тiкелей әсер ететiн салықтың бiр түрi болып табылады. Негізгі мәселе болып салықтардың ішінде, көбінесе жеке табыс салығы табылады. Бюджеттің барлық деңгейлері үшін бұл берілген салық топтарының фискалды мағынасын қайта бағалау өте қиын. Келесі жағынан бұл салықтың спецификасы келесі тұжырымда тұйықталады: жеке табыс салығы – кең көлемдегі тауарларды қолдануды және өндіруді мемлекеттік реттеуге бейімделген. Жеке табыс салығы негізгі салықтар болып табылады. Бұл салық түрі әлемдегі көптеген мемлекеттерде қолданылады және де ол осы елдердің бюджетінің кіріс бөлігін құрайды. Сонымен қатар, атап өткенімдей жеке табыс салығын әрбір табыс көзі бар жеке тұлға төлейді, ал елімізде қаншама азаматтар мен азаматшалар жұмыс істеуде және де елбасымыздың халыққа жолдауында шағын және орта бизнесті қолдау мәселелері қарастырылған, ол да болса жұмыссыздықты жоюдағы алғашқы қадам.
1.2 Жеке табыс салығының даму кезеңдері
Жеке табыс салығы – мемлекеттік бюджеттің кірістерінің басты көздерінің бірі және басқа салықтарға қарағанда халықтың өміріне тікелей әсер ететін салықтың бір түрі, себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады, яғни жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып саналады. Салық кодексі қабылдағанға дейінгі кезенде бұл салық түрі жеке тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды. Жеке табыс салығын – салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді. Резидент емес тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді. Жеке табысқа салынатын салық салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салынады. Ал осы салықты төлеушілер болып Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның табыстарынан төлем көзінен табыс салығын салық агенті Қазақстан Республикасындағы және одан да тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға бес проценттік ставка бойынша салық салынады, ал жалпы салық төлеушінің табыстарына он проценттік ставкада салық салынады. Жеке табыс салығының дамуына нақтырақ тоқталсам, ең алғаш рет жеке табыс салығы 1842 жылы Ұлыбританияда қолданыла бастады. Кейін 1887 жылы Жапонияда, 1891 жылы Германияда, 1913 жылы АҚШ-та және де 1916 жылы Францияда енгізілген. Жеке табыс салығының ставкасы прогрессивті ставкамен алынады.
Жеке табыс салығының қызмет етуінің шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасында экономиканы модернизациялау және реформалаудың қазіргі жағдайында шетел инвестициясы мен озық технологиясын тарту қажеттілігі туындап отыр. Осы орайда көптеген шетел компаниялары Қазақстан рыногына келмес бұрын біздің салық салу механизмімізге зерттеу жүргізеді. Себебі олар екі жақты салық қыспағына ұшыраудан қауыптенеді. Шет елдердің салық салу механизмі барынша дамыған және кез келген елдерде салық төлеуден жалтару мемлекетік маңызы бар қылмыс болып есептеледі. Шет елдерде Қазақстанға қарағанда салық салу режимі өте қарқынды дамыған, сол салық салу режимдерін қарастырып отсек. Көптеген елдерде мемлекеттік бюджет кірістерінің басым бөлігін жеке табыс салығы құрайды. 12%-дан (Франция) - 40%-ға(Канада) дейін барлық салықтық түсімдерден жеке табыс салығы ең көп таралған салық түрі. Барлық дамыған немесе дамушы елдерде өзге де салықтарға қарағанда жеке табыс салығы бойынша түсім ауқымдырақ себебі сол елдердегі халықтардың да табыс табу деңгейі де жыл сайын артады. Осындай елдерде жеке табыс салығының ролі мен даму тенденциясына түрлі көзқарастағы теориялық мектептер әсерін тигізеді. Мысалы, кейнсиандықтарды алайық, олар отбасылық жағдайы төмен немесе аз қамсыздандырылған халық қатарын салықтан босату туралы ой-пікірлерін ұсына отырып, төлемқабілеттілік сұранысын арттыру туралы ұсынысын ұсына отырып тұтұнушылық сұранысын арттыруды қолдайды . Ал, монетаристерге келсек, олар максималды түрде табыс жинаса, ол өз кезегінде инвестицияны ұлғайту үшін қаржы ресурстарын қалыптастырады деп сенеді. Сол себепті де олар төмен және пропорционалды салықты ұсынады. Мұнымен монетаристер ауқаттылардан салықты төмендетуді әлеуметтік әділдік идеясы ретінде дәлелдеді. Әлеуметтік әділдік адамдарды жоғарғы салық ставкасымен қинаамауды айқындайды. Көптеген мемлекеттерде осындай идеяларды қолдана отырып жеке табыс салығының ставкасы төмендетілді. Мысалы, Америка Құрама Штаттарында максималды ставка 70 – тен 30 %-ке дейін төмендетілді. Көбінесе дамыған мемлекеттерде жеке табыс салығы прогрессивті шкала бойынша есепке алынады. Шкала саны екіден (АҚШ және Ұлыбритания) он төртке дейін (Франция) жетеді. Минималды ставка 10 мен 25% аралығында болады, ал максималды ставка 33%-дан (АҚШ) 60%-ға (Ұлыбритания) дейін.
Дамыған елдердегі жеке табыс салығының максималды ставкасы
Кесте 1 пайызбен
Ел
АҚШ
Германия
Франция
Ұлыбритания
Италия
Максималды ставка
27,6
10,1
2,1
5
3,3
Дамыған мемлекеттердің тәжірибесінде прогрессивті шкаланы қолданылуының тағы бір себебі макроэкономикалық жоспардағы прогрессивті салықтар елдегі табыстың біртектілігін қалыптастырады. Бұл фактіні ағылшын экономисі Лорренц зерттеген. Тағы бір айта кететін жайт, көптеген мемлекеттерде заңды тұлғалардың табысына салынатын салық компанияның таза пайдасынан үйлесімді салық ставкасымен алынады. Корпорациялардың пайдасына салық салудың импутациялық жүйесі – корпорациялардың пайдасына қос салық салынуын жою мақсатымен енгізілген. Бельгияда, Ұлыбританияда, Данияда, Ирландияда, Италияда және Францияда қолданылады. Енді шет елдердің жеке табыс салығын жекелеп атап өтсем: Италия мемлекетінің салық салу ерекшелігі Италияның мемлекеттік табысының ең маңызды көзі-жеке тұлғаларға салынатын жеке табыс салығы. Салық прогрессивті сипатқа ие және жеке тұлғамен есепті жылда алынған кешенді таза табысын ескереді. Бұл табыс меншікті жерден, капиталдан, кәсіпкерлік іс-әрекеттен, жалдан түседі немесе құралады. Меншікті жерден табыс жер участкелері және құрылыстағы табыстардан құралады. Жер рентасының мөлшері кадасторлық инвесторлармен реттеледі. Иемденушінің қолдануындағы құрылыстарға салынатын салық мөлшері тариф негізінде бекітіледі. Жалға берілген құрылыстарға салық мөлшері келісімді жалмен қамтылған жылдық жал төлемімен анықталады. Салық салу объектісі болып резиденттер мен резидент еместер табылады, ал объектісі солардың ақша – қаражаттары. Аталған салық түрі әрбір алынған табыс үшін есептелінеді, тек қана Италия мемлекетінің шегінде ғана емес, сонымен қатар Италия аумағынан тысқары жерлерден тапқан табыс сомасына да салық есептелінеді. Италия мемлекетінде жеке табыс салығының5 категориясы бар: 1. Жергілікті меншік, құрылыс 2. Капитал 3. Еркін кәсіп 4. Кәсіпкерлік 5. Өзге де көздер 1-ші категория бойынша, яғни жергілікті меншік немесе құрылыс бойынша алынған табыс, оған кадастрлық әдіс қолданылады. Кадастрлық бағаны әрбір 10 жыл сайын қайта қарайды. Капитал – әрбір кәсіптік табыстың нақты қосыедысы. Еркін кәсіп – шағын және орта кәсіпорындардың табысы. Өзге де көздер. Швейцария мемлекетінің салық жүйесі. Швейцарияның құрамында конфедерация (орталық штат), 26 кантон, 3000-нан астам муниципалитет бар. Кантондар дербес әкімшілік – аумақтық бірлік болып саналса, муниципалды автономияның дәрежесі кантон заңнамасымен анықталады. Швейцариясының салық жүйесі біртіндеп қалыптасты. 1848 жылға дейін кантондар өз табыстарын кеден баждары есебінен құрады, жекелеген кантондарда мүлік салығы енгізілді. 1848 жылдан бастап кеден баждарын алу өкілеттігі Конфедерацияға берілді. Осы жылы Швейцария мемлекеті құрылып, кантондарда табысқа және мүлікке салынатын салықтарды алу құқығы берілді. Швейцария Үкіметі салық жүйесін жетілдіріп, дамыту барысында жалпыға ыңғайлы және нарықтық жағдайларға бейім өзгерістерді енгізуге, әлемдік бәсекелестік барысында отандық кәсіпорындарды, кәсіпкерлерді қолдауға ұмтылыс жасайды. Швейцарияның салық жүйесі мынадай қағидаларға негізделген: теңдік; сауданың еркіндігі; меншіктің кепілденген құқығы; діни нанымның еркіндігі; кантонаралық екі жақты салық салуға тыйым; расталмаған салықтық түсімдерге тыйым. Бұл елде салық жүйесінің жетілдіруі мен оңайлатылуына баса көңіл бөлінген және ел Конституциясында кәрініс тапқан. Конституцияда салық салудың үйлесімділігінің екі типі қарастырылған: а) вертикалды, яғни конфедерация, кантон, муниципалиттер үшін; ә) горизанталды, яғни кантондар, муниципалиттер арасында. Осы мақсатқа жету барысында 1990 жылы 14 желтоқсанда Конфедерация Кантондар мен муниципалитеттердің тура салықтарын үйлестіру туралы және 1995 жылы 1 қаңтарда Федералдық тура салықтар туралы заңдар шығарады. Осы Заңдарға сәйкес төмендегідей қағидалар іске қосылады: отбасына салық салудың схемасын сақтау; әріптестік рентаға шекті салық салу; қайта құрылған компанияларға артықшылық пен салық жеңілдіктер; ұйымдық нысаны өзгерген заңды тұлғаларға салық жеңілдіктері; т.б. Швейцарияның федерализм қағидасына сәйкес, елде үш деңгейлі салық салу жүйесі қызмет етеді. Салықтарды конфедералдық Үкімет, кантондар мен жергілікті билік органдары алады. Швейцариядағы салықтардың негізгі түрлеріне: заңды тұлғалардың пайдасы мен капиталына салынатын салық; қосылған құнға салынатын салық; жылжымайтын мүліктің құн өсімінен алынатын салық; лотореядан алынатын салық; мұра мен сыйға алынатын салық; меншік құқының өтуіне салынатын салық және т.б. жатады. Дивидент, лотореялық ұтыс түрінде табыстарға 35 пайыздық, сақтандыру төлемдеріне 8-15 пайыздық ставкамен салынады. Жалпы, Швейцарияның салықтарын екі үлкен топқа топтастыруға болады; * табыстар мен меншіктен алынатын салықтар; * тұтыну мен меншіктен алынатын салықтар. Табысқа салынатын салықтар – кезеңдік салықтар болып табылады. Кезеңдеріне қарай мынадай түрлерге бөлінеді: - базалық – салықты есептеу барысында негізге алынатын табыс алынған уақыт аралығы; - салықтық – салық төленетін мерзім; әдетте бұл кезең бір жылға тең болғандықтан, оны салықтық деп атайды; - есептік – бекітілген салық мерзімі қолданыста болатын уақыт аралығы. Швейцарияда салықты есептеу әр түрлі екі жүйеге негізделген: а) нәтижелейтін салық салу – салық сомасы салық кезені ішінде есептеледі. Бұл жерде базалық және салықтық кезең бір – біріне сәйкес келеді және жылды құрайды. Басым көпшілік кантондар мен Конфедерация заңды тұлғаларға салық салу барысында осы жүйені қолданады; ә) алдын ала салық салу – салық алдыңғы бір немесе екі жылда алған табыс негізінде ағымдағы жылдың табысын, сәйкесінше салық сомасын анықтайды. Басым көпшілік кантондар мен Конфедерация азаматтарға салық салу барысында және жекелеген кантондар заңды тұлғаларға салық салу барысында қолданады. Швейцария салық жүйесі отбасының табысы мен активі дербес экономикалық бірлікті көрсететін қағидаға негізделген және федералдық салықтар сияқты алынады. Отбасына түсетін салық ауыртпалығын төмендету мақсатында мынадай шаралар қолданылады: - екі жақты шедул – бір шедулға қолданылады. Ерлі-зайыптылардың салық ауыртпалығын төмендететін болғандықтан, басым көпшілік кантондар мен Конфедерацияда қолданылады - табысты бөлу – отбасының жалпы табысына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы салық салынады. - тұтынушылар санына негізделегн салық салу – салық ставкасын анықтау үшін отбасының табысы отбасы мүшелерінің санына бөлінеді. Франция елінің салық салу ерекшеліктері: Франция мемлекетінде ең алғаш рет жеке табыс салығы 1916 жылы енгізілген. Соңғы жылдардағы салық кодексіндегі өзгертулер бойынша Франция мемлекетінің салықтарын 3 топқа бөлінеді: 1. Табыс салықтары 2. Тұтынуға салықтар. 3. Капиталға салық
Табыс салығының ішінде жеке табыс салығы ерекше орында. Оның Франция мемлекеті бюджетіңдегі үлес салмағы-18%. Бұл салық түрі алдыңғы қаржы жылы негізіңде жыл басында декларадияланатын табысынан жыл сайын алынып отырады. Салық салуға фискальді бірлік алынады- жұбайлардың жанұясы және олардың асырауындағы тұлға. Табыс негізіне 1 жыл ішінде алынатын барлық түсімдер жатады: жалақы, сыйақылар, зейнетақы, рента, жылжымалы мүліктен алынатын табыс салығы, жер иеленуден алынатын табыс, бағалы қағаздар операциясынан табыс. Жеке табыс салығы прогрессивті сипатқа ие. Оның ставкасы 0-56,8% аралығында. 18.140 франкіден аспайтын табысқа салық салынбайды. Максимальді ставка табыстары 246.770 франкіден асатын табыстарға қолданылады. 2005 жылдары жеке табыс салығы салық сипаты бар әлеуметтік есептеулермен толықтырылды. Есептеудің ставкасы-1%
Франция мемлекетінің салықтарының бюджеттегі үлесі
2-кесте
Салық түрі
Пайызы (%)
Млн.франк
Жеке тұлғалардан табыс салығы
18,1
293110
Кәсіпорын табысы
10.6
170140
Қосылған құн салығы
41.4
669 962
Басқада салықтар
15.2
145 120
Салықтық емес түсімдер
7.4
120267
Барлығы
100
1617217
Жапония елінің салық салу жүйесі. Жапонияның салық жүйесінің Америка Құрама Штаттарынан және Батыс Еуропалық елдерден арнайы ерекшеліетері бар: Жапонияда мемлекетік және жергілікті салықтар әрекет етеді. Мұндағы салық үсімдерінің 64%-ы мемлекеттік салықтар, ал қалған бөлігін жергілікті салықтар құрайды. Кейін салық құралдарының едәуір бөлігі Жапонияның мемлекеттік бюджетіне мемлекеттік салықтарын жергілікті бюджетке аудару арқылы қайта бөлініске түседі. Елде өзінің жеке дара бюджеті бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды біріктіретін 47 префектура бар. Салық бәлінісі олардың жиналуының айналы көрінісі болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергілікті құралдар секілді, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттік қызметті жүзеге асыруды қамтуға арналады. Жапонияның салық жүйесі Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық жүйесі секілді салық санының көлігімен ерекшелінеді. Мемлекеттік салықтың әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы заң олардың түрлерін және шекті ставкаларын анықтайды, ал бекітулерді жергілікті парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттік салықтардың саны-30. Оларды 3 ірі топ бойынша жіктеуге болады: 1-ші топ- заңды және жеке тұлғаға тікелей табыс салықтары 2-ші топ- мүлікке салықтар 3-ші топ- тікелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджетгің негізін тікелей салықтар құрайды. Мемлекетке ең жоғарғы табысты жеке және жанды тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық түсімдердің 50%-нан жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық ставкасы бар прогрессивті шкала бойынша тәлейді: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%. Сонымен қатар 3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар: 5%,10%,15%. Осыған қосымша әрбір тұлға табыс мөлшеріне байланысыз 1 тұрғын басына жылына 3.200 -нен мөлшерінде салық төлейді. Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 -мың нан құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен. Орташа төлемді тұлғада табыстың 30%-нан көбі табыс салығына босалады. Жапонияның салық саясаты жергілікті орган үкіметінің қаржысын нақтылауды қарастырады: префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.2000 жылы жергілікті басқару органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергілікті бюджет табыс бөлігінің 41,6 %-н құрайды. Жалпы мемлекеттік салықтардан аударым 14,33 трлн иен немесе 17,8%-н құрады. 8, 125 б Мемлекет жергілікті органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргізу үшін 10,65 трлн нен немесе 13,2 %-зы шамасында дотадия бөлді. Қалған 20,3 трлн мен салықтық емес түсімдердің соммасы. Жергілікті салықтардың құрылымына келетін болсақ, 2005 жылғы көрсеткіштері бойынша жергілікті салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45 трлн нен) 18,8 трлн нен немесе 56,2 %-зы табыс салығына тиесілі. 31,4%-зы, яғни 10,49 трлн нен мүлік салығы, 12,4 %-зы немесе 4,16 трлн нен-тұтыну салығы.
Жалпы мемлекеттік салықтардың өзара қатынасы басқаша, бірақ жалпы теңдендиялары бір. Мемлекеттің табыс салығы —56,5%-ды, мүлік салығы- 25%-ды, тұтыну салығы-18,5 %-ды құрады . 2005 жылы Жапонияның мемлекетгік салықтар соммасы 61 трлн 157 млрд-қа дейін көбейді, соның ішінде 933 млрд мен кеден жинақтары есебінен. Олардың үлестік салмағы өзгермейді, себебі бір мезетте жергілікті салықтардың салмағы да әсті. Жапонияның салық жүйесінің 19-ғасырдың өзіндей қалыптасты. Шал профессор есімі құрметіне аталған салық реформасы жүргізілген кезде соғыстан кейінгі жылдары қалыптасты.
2 ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫН ЕСЕПКЕ АЛУ МЕХАНИЗМІ ЖӘНЕ БЮДЖЕТКЕ ТОЛТЫРЫЛУЫН ТАЛДАУ
2.1 Жеке табыс салығын есепке алу механизмі
Жеке табыс салығы – мемлекеттік бюджеттің кірістерінің басты көздерінің бірі және басқа салықтарға қарағанда халықтың өміріне тікелей әсер ететін салықтың бір түрі, себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің бір бөлігін салық ретінде аударып отырады, яғни жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін салығы болып саналады. Салық кодексі қабылдағанға дейінгі кезенде бұл салық түрі жеке тұлғалардың табыстарына салынатын табыс салығы деп аталатын. Салық кодексі қабылданып, бұл атау қысқарып, халықаралық стандартқа сәйкес, жеке табыс салығы деп аталды. Жеке табыс салығын – салық салу объектілері бар жеке тұлғалар төлейді. Резидент емес тұлғалар жеке табыс салығы бойынша салықты есептеп төлейді және жеке табыс салығы бойынша салық декларациясын табыс етеді. Жеке табысқа салынатын салық салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына салынады. Ал осы салықты төлеушілер болып Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар табылады. Қазақстан Республикасының резиденті болып табылатын шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ адамның табыстарынан төлем көзінен табыс салығын салық агенті Қазақстан Республикасындағы және одан да тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға бес проценттік ставка бойынша салық салынады, ал жалпы салық төлеушінің табыстарына он проценттік ставкада салық салынады. Жеке табыс салығының салық салу объектілеріне: - төлем көзінен салық салынатын табыстар; - төлем көзінен салық салынбайтын табыстар қарастырылады. Төлем көзінен салық салынатын табыстары: салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстары жеке тұлғалардың ақшалай түрде алған барлық табыстарының жиыны болып табылады және оның құрамына жататындар: 1) қызметкердің табысы; 2) жеке тұлғаның салық агентінен түсетін табысы; 3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері; 4) дивиденттер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс; 5) стипендиялар; 6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.
Қызметкердің табысы жұмыс беруші есептеген, көзделген салық шегерімдері сомасына азайтылған табыстары төлем көзінен салық салынатын табысы болып табылады. Сонымен қатар қызметкердің табыстарына:
жұмыс беруші материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе өзге де материалдық пайда түрінде берген табыстар; ▪ жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар жатады. Қызметкердің заттай нысандағы табыстарына жататындар: 1) заттай нысандағы еңбекақы; 2) қызметкер алған тауарлар, 3) қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жұмыстар, 4) қызметкерге өтеусіз негізде көрсетілген қызметтер; 5) қызметкердің үшінші тұлғалардан алған тауарлар (орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер) құнын жұмыс берушінің төлеуі; 6) қосылған құн салығы мен акциздердің тиісті сомасын қоса алғанда, заттай нысандағы тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны. Қызметкердің материалдық пайда түріндегі табыстары: 1) қызметкерге сатылатын тауарлардың құны мен осы тауарларды сатып алу бағасы немесе олардың өзіндік құны арасындағы теріс айырманы;
жұмыс берушінің шешімі бойынша қызметкердің оның алдындағы қарызының немесе міндеттемесінің сомасын есептен шығаруды;
жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеуге жұмсаған шығыстарды;
жұмыс берушінің қызметкердің өз қызметіне байланысты емес шығындарының орнын толтыруға жұмсаған шығыстарды құрайды.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын табысын анықтау кезінде салық жылы ішіндегі әрбір ай үшін шегерімге жатқызылады: 1) Қазақстан Республикасының заң актісінде табысты есептеудің тиісті айға белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш мөлшеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz