Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік проблемаларды реттеудегі мемлекет функциясының басты бағыттары
КІРІСПЕ
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі теориялық аспектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫ РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы және оның құқықтық реттелуі
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік проблемаларды шешудегі мемлекеттік органдар және олардың өкілеттіктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі теориялық аспектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫ РЕТТЕУДЕГІ МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы және оның құқықтық реттелуі
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік проблемаларды шешудегі мемлекеттік органдар және олардың өкілеттіктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Курстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс әлеуметтік проблемаларды реттеу саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеуге арналған.
Әлеуметтік проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе, Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады. Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» даму стратегиясында баяндалды. «Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр» [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол өз сөзінде «Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап, бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта «Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елімде ұлтан болайын» деген мақал бар. Шет елдерде тұратын қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды аңсайды» [3, 530 б.].
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін жаһандану барысында әлеуметтік проблемалардың қалыптасуы мен оларды шешу жолдары қарастырылады.
Әлеуметтік проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе, Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады. Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» даму стратегиясында баяндалды. «Біздің алға қарай тұрақты жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам ресурстарының сапасы тұр» [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол өз сөзінде «Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап, бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта «Бөтен елде сұлтан болғанша, өз елімде ұлтан болайын» деген мақал бар. Шет елдерде тұратын қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды аңсайды» [3, 530 б.].
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін жаһандану барысында әлеуметтік проблемалардың қалыптасуы мен оларды шешу жолдары қарастырылады.
1 Казахстанцев больше 16 миллионов! // http://www.kp.kz
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы, 2002.- 96 б.
3 Сартаев С.С. Тұлға Академик Сұлтан Сартаев. – Алматы: «Дәуір», 2008. – 632 б.
4 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 3-том. Аристотель философиясы.- Алматы: Жазушы, 2005. – 568 б.
5 Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 504 б.
6 Цицерон. О старости. О дружбе. Об обязанностях. – М., 1975. – С. 72.
7 Мукашев З.А. Понятие «право» в теории К. Маркса.- Алматы: Аркаим, 2002. – 220 с.
8 Сапаргалиев Г. Проблемы идеологии унитарного государства Казахстан // Научные труды «Әділет». – 2000. – №1. – С.45-59.
9 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 541 б.
10 Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права. – Алматы, 2003. – 567 с.
11 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. - Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
12 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
13 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002. – 320 б.
14 Белков П. Л. Раннее государство, предгосударство, протогосударство: игра в термины // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 121-175.
15 Антология II pensiero politico dalle origini ai nostri giorni. – Roma, 1966. – P. 356.
16 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 6-том. « Жаңа дәуір философиясы» - Алматы: Жазушы, 2006. – 512 б.
17 Фома Аквинский. О правлении властителей // Политические структуры эпохи феодализма в Западной Европе (VI—XVII вв.). – Л., 1990. – С. 235.
18 Чичерин Б. История политических течений. Ч. 1. – М., 1869. – С. 187, 188.
19 Гроций Г. О праве войны и мира. – М., 1956. – С. 74.
20 Локк Дж. Басқару туралы екі трактат / Ауд. М.Ө. Иманбаев. – Алматы: Раритет, 2004. – 280 б.
21 Кант И. Мәңгілік тыныштыққа // Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 472
22 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. «Кант және Гегель философиясы». 8-том. - Алматы: Жазушы, 2006. – 520 б.
23 Гегель. Философия права. – М., 1990. – С. 284, 310, 93, 286.
24 Монтескье Ш. Заңдар рухы туралы. Ауд. А. Құлсариева – Алматы: Үш Қиян, 2004. – 784б.
25 Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар. Екі томдық. 2 – том. – Алматы, Қазақ мемлекет. - 1956. – 550 б.
26 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы: Т. 33. Мемлекет және революция. – Алматы: Қазақстан, 1979. – 469б.
27 Попов В. А. Политогенетическая контроверза, параполитейность и феномен вторичной государственности // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 197.
28 Богомолов Ю. Государство и его трактовки // Известия. – 1995. – 7 августа.
29 Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.- Астана: 2007.- 336 б.
30 Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994.-360 с.
31 Хропанюк В.А. Теория государства и права: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Стрекозова. – М.: Дабахов, Ткачев, Димов, 1995. – 384 с.
32 Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю. Шведовой. – М.: Русский язык, 1987. – 917 с.
33 Философский энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1983. - 839 с.
34 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М.: НОРМА-ИНФРА, 2002. - 552с.
35 Баймаханов М.Т. О некоторых подходах политико-правовой науки к выработке понятия функций государства. Основные слагаемые понятия функций государства и их характеристика // Функции государства в условиях современного мира (на материалах независимого Казахстана): Монография / Отв. ред. М.Т. Баймаханов. - Алматы, 2005.- 336 с.
36 Байтин М.И. О понятии государства // Правоведение. - 2002. - №3 (242).- С. 4 - 16.
37 Черданцев А.Ф. Теория государства и права. – М., 2000.– С. 111.
38 Теория государства и права. Курс лекций под ред. М.Н. Марченко. – М., 1998. – С. 112.
39 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М., 1999. – С. 345.
40 Теория государства и права / Под ред. В.К. Бабаева. – М.: Юристъ, 1999. – С. 68.
41 Морозова Л.И. Проблемы современной российской государственности. – М.: Юрид. лит., 1998. – С. 33.
42 Баймаханов М.Т. К разработке современной концепции функций государства // Правовая реформа в Казахстане. – 2001. – № 4.– С. 3-8.
43 Загайнов Л.И. О роли экономических функций Советского государства в создании материально-технической базы коммунизма: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 1968. – С. 5.
44 Загайнов Л.И. Экономические функции Советского государства. – М.: Юридическая литература, 1968. – 120с.
45 Чиркин В.Е. Современное государство. – М., 2001. – 376 с.
46 Морозова Л.А. Влияние глобализации на функции государства // Государство и право. – 2006. - №5. – С.101-107.
47 Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Учебник. – М., 2001. – С. 77-78.
48 Спиридонов Л.И. Теория государства и права. - М., 1995. - 302 с.
49 Тихомиров Ю.А. Государственность: крах или воскрешение? // Государство и право. - 1992. - №9. - C.11 - 29.
50 Байтин М.И. Сущность и основные функции социалистического государства. - Саратов, 1979. - 302 с.
51 Черноголовкин Н.В. Теория функций социалистического государства.– М.: Юрид. лит., 1970.– С.116-117.
52 Баймаханов М.Т. Функции государства в современный период: понятие, содержание, классификация // Научные труды «Әділет».¬¬– 2002. – №1(11).–С.32-40.
53 Теория государства и права (курс лекций) / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М.: Юристъ, 1997. - 671 с.
54 Бреева Е.Б. Основы демографии: Учебное пособие / Е.Б. Бреева 4-е изд.- М.: Дашков и К, 2009. - 388 с.
55 Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз - демографияда. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 264 б.
56 Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. Алматы: Компьтерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006. - 363 с.
57 Бутов В.И. Демография: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Игнатова.- М.: ИКЦ «МарТ», 2008. - 576 с.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы, 2002.- 96 б.
3 Сартаев С.С. Тұлға Академик Сұлтан Сартаев. – Алматы: «Дәуір», 2008. – 632 б.
4 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 3-том. Аристотель философиясы.- Алматы: Жазушы, 2005. – 568 б.
5 Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 504 б.
6 Цицерон. О старости. О дружбе. Об обязанностях. – М., 1975. – С. 72.
7 Мукашев З.А. Понятие «право» в теории К. Маркса.- Алматы: Аркаим, 2002. – 220 с.
8 Сапаргалиев Г. Проблемы идеологии унитарного государства Казахстан // Научные труды «Әділет». – 2000. – №1. – С.45-59.
9 Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Оқулық.- Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 541 б.
10 Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права. – Алматы, 2003. – 567 с.
11 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. - Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
12 Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 264 б.
13 Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. – Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2002. – 320 б.
14 Белков П. Л. Раннее государство, предгосударство, протогосударство: игра в термины // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 121-175.
15 Антология II pensiero politico dalle origini ai nostri giorni. – Roma, 1966. – P. 356.
16 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. 6-том. « Жаңа дәуір философиясы» - Алматы: Жазушы, 2006. – 512 б.
17 Фома Аквинский. О правлении властителей // Политические структуры эпохи феодализма в Западной Европе (VI—XVII вв.). – Л., 1990. – С. 235.
18 Чичерин Б. История политических течений. Ч. 1. – М., 1869. – С. 187, 188.
19 Гроций Г. О праве войны и мира. – М., 1956. – С. 74.
20 Локк Дж. Басқару туралы екі трактат / Ауд. М.Ө. Иманбаев. – Алматы: Раритет, 2004. – 280 б.
21 Кант И. Мәңгілік тыныштыққа // Әлемдік саясаттану антологиясы. 10 томдық. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Алматы: - Қазақстан, - 2005. – 472
22 Әлемдік философиялық мұра: Жиырма томдық. «Кант және Гегель философиясы». 8-том. - Алматы: Жазушы, 2006. – 520 б.
23 Гегель. Философия права. – М., 1990. – С. 284, 310, 93, 286.
24 Монтескье Ш. Заңдар рухы туралы. Ауд. А. Құлсариева – Алматы: Үш Қиян, 2004. – 784б.
25 Маркс К., Энгельс Ф. Таңдамалы шығармалар. Екі томдық. 2 – том. – Алматы, Қазақ мемлекет. - 1956. – 550 б.
26 Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы: Т. 33. Мемлекет және революция. – Алматы: Қазақстан, 1979. – 469б.
27 Попов В. А. Политогенетическая контроверза, параполитейность и феномен вторичной государственности // Ранние формы политической организации: от первобытности к государственности. – М., 1995. – С. 197.
28 Богомолов Ю. Государство и его трактовки // Известия. – 1995. – 7 августа.
29 Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық.- Астана: 2007.- 336 б.
30 Общая теория права и государства / Под ред. В.В. Лазарева. - М.: Юрист, 1994.-360 с.
31 Хропанюк В.А. Теория государства и права: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Стрекозова. – М.: Дабахов, Ткачев, Димов, 1995. – 384 с.
32 Ожегов С.И. Словарь русского языка / Под ред. Н.Ю. Шведовой. – М.: Русский язык, 1987. – 917 с.
33 Философский энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия, 1983. - 839 с.
34 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М.: НОРМА-ИНФРА, 2002. - 552с.
35 Баймаханов М.Т. О некоторых подходах политико-правовой науки к выработке понятия функций государства. Основные слагаемые понятия функций государства и их характеристика // Функции государства в условиях современного мира (на материалах независимого Казахстана): Монография / Отв. ред. М.Т. Баймаханов. - Алматы, 2005.- 336 с.
36 Байтин М.И. О понятии государства // Правоведение. - 2002. - №3 (242).- С. 4 - 16.
37 Черданцев А.Ф. Теория государства и права. – М., 2000.– С. 111.
38 Теория государства и права. Курс лекций под ред. М.Н. Марченко. – М., 1998. – С. 112.
39 Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. – М., 1999. – С. 345.
40 Теория государства и права / Под ред. В.К. Бабаева. – М.: Юристъ, 1999. – С. 68.
41 Морозова Л.И. Проблемы современной российской государственности. – М.: Юрид. лит., 1998. – С. 33.
42 Баймаханов М.Т. К разработке современной концепции функций государства // Правовая реформа в Казахстане. – 2001. – № 4.– С. 3-8.
43 Загайнов Л.И. О роли экономических функций Советского государства в создании материально-технической базы коммунизма: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. – М., 1968. – С. 5.
44 Загайнов Л.И. Экономические функции Советского государства. – М.: Юридическая литература, 1968. – 120с.
45 Чиркин В.Е. Современное государство. – М., 2001. – 376 с.
46 Морозова Л.А. Влияние глобализации на функции государства // Государство и право. – 2006. - №5. – С.101-107.
47 Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Учебник. – М., 2001. – С. 77-78.
48 Спиридонов Л.И. Теория государства и права. - М., 1995. - 302 с.
49 Тихомиров Ю.А. Государственность: крах или воскрешение? // Государство и право. - 1992. - №9. - C.11 - 29.
50 Байтин М.И. Сущность и основные функции социалистического государства. - Саратов, 1979. - 302 с.
51 Черноголовкин Н.В. Теория функций социалистического государства.– М.: Юрид. лит., 1970.– С.116-117.
52 Баймаханов М.Т. Функции государства в современный период: понятие, содержание, классификация // Научные труды «Әділет».¬¬– 2002. – №1(11).–С.32-40.
53 Теория государства и права (курс лекций) / Под ред. Н.И. Матузова, А.В. Малько. - М.: Юристъ, 1997. - 671 с.
54 Бреева Е.Б. Основы демографии: Учебное пособие / Е.Б. Бреева 4-е изд.- М.: Дашков и К, 2009. - 388 с.
55 Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз - демографияда. - Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 264 б.
56 Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. Алматы: Компьтерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006. - 363 с.
57 Бутов В.И. Демография: Учебное пособие / Под ред. В.Г. Игнатова.- М.: ИКЦ «МарТ», 2008. - 576 с.
Жоспар
КІРІСПЕ
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық аспектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫ РЕТТЕУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы
және оның құқықтық реттелуі
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік проблемаларды шешудегі
мемлекеттік органдар және олардың өкілеттіктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс әлеуметтік
проблемаларды реттеу саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан зерттеуге арналған.
Әлеуметтік проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет
функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға
ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси
жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі
мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе,
Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған
демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады.
Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің
бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші
орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында
өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан
халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда
өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның
тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші
орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалды. Біздің алға қарай тұрақты
жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ
міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты
оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам
ресурстарының сапасы тұр [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан
халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты
негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының
келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын
білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң
ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол
өз сөзінде Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап,
бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны
құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта Бөтен елде сұлтан
болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген мақал бар. Шет елдерде тұратын
қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды
аңсайды [3, 530 б.].
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін жаһандану
барысында әлеуметтік проблемалардың қалыптасуы мен оларды шешу жолдары
қарастырылады.
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
Әлеуметтік проблемалардың бірі жұмыссыздық.
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшін көптеген әлеуметтік
экономикалық мәселелерді өзімен алып келеді. Жеке адам үшін ол өндірістен
кету деген сөз, қызметкер еңбек табысы көзінен айырылып,
көтеріңкі психикалық жүк көтереді. Ал қоғам үшін ол жоғары
салық шығынына ұшыратады, адам капиталы жойылады, қоғамның
әлеуметтік жіктелуі күшейеді, жастарға байланысты мәселелер асқынады
және т.б. бос уақыт пайдасы жұмыссызбен келетін кемшіліктерді басып
кетуі шүбәлі болып келеді. Сонымен қатар бұл құбылыстың кемшіліктерін
біржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға жұмыссыздықтың
табиғи деңгейі тән, жұмыс күшінің белгілі резерві әрқашан да болып тұрады.
Табиғи жұмыссыздықтың болуы нарықта экономиканың нормальді қызметіне
қажеттілігі бар деуге болады.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ
жұмыссыз қатарына кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері,
жұмыссыздық деңгейіне әсер ететін факторлар және т.б. сұрақтар
осы уакытқа дейін талқыланып жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер
шиеленісе түсті. Өйткені экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек
қатынастары күрт өзгеруіне байланысты адам қылықтарына өзгешеліктер енді.
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесідей анықтама беруге болады: жұмыссыз адам - ол қазіргі жалақы мен
еңбек жағдайында жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алатын және жұмыс іздеп
жүрген адамдар. Ал жұмыссыздықты - экономикалық белсенді халықтықтың бір
бөлігін жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құбылыс деп
білеміз. Халықаралық еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табсы
әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеуге дайын және соңғы төрт ай
ішінде жұмысты әр жолмен іздеген адам танылады.
Кедейшілік – әлеуметтік-экономикалық құбылыс
1999 жылдың адам дамуы туралы ПРООН дүниежүзілік баяндамасында
кедейшілікті классификациялауға сәйкес кедейшілікті табыс тұрғысынан,
негізгі қажеттіліктер тұрғысынан, адам дамуы тұрғысынан түсінуге болады.
2003-2005 жылдардағы Қазақстан Републикасында кедейшілікті төмендету
бойынша бағдарламада кедейшілік адам дамуының мүмкіндіктері тұрғысынан
түсініледі.
Кедейшілік дегеніміз - әлеуметтік – экономикалық құбылыс, ол нақты
халық топтары өмір сүруге құқықтарын жүзеге асырумен байланысты алғашқы
физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруда қиындықтар көруі,
конституциямен берілген құқық пен еркіндіктер шегінде қоғам өміріне толық
қатысуға мүмкіндіктері жоқтығы.
Әрі қарай бағдарламада, кедейшілік мәселесіне экономикалық және
әлеуметтік аспектілер, сондай-ақ басқару аспектісі кіретіндігі айтылған.
Индикаторы осы аспектілердегі кедейшілік мәселесіндегі масштабын бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер бола алады.
Кедейшілікті табыс және халықтың мемлекеттік кепілдіктер берілген
әлеуметтік қызметтерге қол жеткізу мүмкіндіктері бойынша өлшеу үшін
бірқатар критерийлар мен индикаторлар бар.
Қазақстанда табыс бойынша негізгі критерий - ол өмір сүру минимумы
және кедейшілік шегі.
Өмір сүру минимумы 1999 жылдың аяғында қабылданған 2000 жылдың басында
іске қосылған. Өмір сүру минимумы туралы Заңына сәйкес бір адамға
шаққандағы ең төменгі қажетті ақшалай абыс ретінде анықталған, ол көлемі
бойынша ең төменгі тұтыну корзинасыныңқұнына тең. Бұл корзинаның құнының 70
% Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігінің тамақ
Институтымен бекітілген тұтыну корзинасының негізінде есептелген
энергетикалық құндылығы 2137 ккал деңгейін қамтамасыз етуші тамақ өнімдерін
құрайды. Тұтыну корзинасының қалған 30% құнын тамақтық емес тауарлар мен
қызметтер құрайды.
Заңға сәйкес өмір сүру мимнимумы келесілерге арналған:
1) өмір деңгейін бағалау және кедейшілік шегін анықтау;
2) әлеуметтік саясат бағыттарын анықтау және халықты әлеуметтік қолдау
бойынша шараларды жүзеге асыру;
3) тағайындалатын ең төменгі еңбекақы, зейнетақы, пособие және басқа да
әлеуметтік төлемдерді негіздеу;
Өмір сүру минимумындағы тамақ және тамақтық емес тауарларға тұтыну
шығындарының нақты қатынасы 52,3%47,7% құрады.Осылайша тұтыну
корзинасында әл-ауқаты төмен адамдар бюджетінің шығынының бірқатар бөлігін
құрайтын коммуналдық қызмет және транспорт шығындары толық көрсетілген.
Заңға сәйкес кедейшілік шегі әлеуметтік көмек көрсету үшін критерий
болды. Ол Заңды республикада экономикалық мүмкіндіктерге қарай
тағайындалған адамның ең төменгі дәрежедегі тұтынуын қанағаттандыру үшін
қажетті табыс шегі ретінде анықталған.
2000-2001 жылдары кедейшілік шегі өмір сүру минимумының 38% деңгейінде
тағайындалды, ал 2002-2003 жылы 40% болды.
Табыс бойынша кедейшілік индикаторы ретінде Фостер, Гриэр, Торбек
ұсынған көрсеткіштер класы қолданылады:
- жанбасылық есеп коэффициенті немесе қабылданған шектен төмен табысы
бар халық үлесі;
- кедейшілік тереңдігін өлшеуге мүмкіндік беретін кедейшілікті айыру
индексі, яғни кедейлер табысының өмір сүру минимумына жетпеген
мөлшері;
- ең кедейлер арасында табыс деңгейіндегі теңсіздікті бағалауға
мүмкіндік беретін кедейшіліктің өткірлік индексі.
Бағдарламамен табыспен емес кедейшілікті бағалаудың негізгі критерийі
анықталған – ол негізгі әлеуметтік игіліктер мен қызметтерге қол жеткізудің
ең төменгі деңгейі.
- денсаулық сақтау сферасында – жан басына, медициналық ұйымдары жоқ
тұрғылықты жерлер санына шаққандағы медициналық персонал және
медициналық ұйымдар саны;
- білім беруде – бұл балаларды білім берумен қамту, мектептері жоқ
тұрғылықты жерлер саны, сондай-ақ білім беру орындарында материалдық
көмек көрсетілгендер;
- әлеуметтік көмек жүйесінде – халықтың әлеуметтік жанды топтарға
көрсетілген көмек саны және қамтылуы;
Кедейлер үшін әлеуметтік инфрақұрылымға қол жеткізу индикаторы
денсаулық, білім деңгейі, орташа өмірлік ұзақтық, әлеуметтік деградация
(алкоголизм, нашақорлық, қылмыскерлік) көрсеткіштері, сондай-ақ халық
миграциясы көрсеткіші болып табылады.
Бағдарламада индикатор кедейшіліктің аспектілерін толық
көрсетпейтіндігі аталып көрсетілген. Осылайша кедейшіліктің коммуникациядан
алыстауы табиғи және энергетикалық ресурстардың шектеулігі секілді
факторларын ашуға көмектесетін нақты инфрақұрылымның қолжеткізу
индикаторлары бар болды, бірақ қажетті шараларды жасау барысында толық
қолданылмады.
Бағдарламаның мақсаьы мен міндеттеріне қолжеткізу Қазақстан
Республикасы Үкіметінің оны жүзеге асырудағы тұрақты маниторингін жүргізу
арқылы бақылауға алынады, ол орталық, сондай-ақ аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Кедейшілікті азайту бойынша қабылданатын шаралар тиімділігін бағалау
нәтижесі бойынша, қажет болған жағдайда оны жүзеге асыру шараларының
Жоспары мен Бағдарламасына сәйкесінше түзетулер енгізіледі.
Статистиканың адам өмірінің сәйкес сфераларын қамтитын төрт ірі
бөлімге бөлінетіндігін ескеріп, кедейшілік көрсеткіштерін төрт ірі топқа
бөлуге болады:
- экономикалық;
- әлеуметтік;
- демографиялық;
- экологиялық;
Кез келген қоғамның саяси негізіне билік мәселесі жатады. Алғашқы
қауымдық қоғамда қоғамдық билік болды.
Қоғамның негізгі мәселелері осы қоғамның ересек мүшелерінің жалпы
жиналысы арқылы шешілді, ал ерекше дара қасиеттері мен тәжірибесіне
байланысты халықпен сайланатын рубасылар, ақсақалдар кеңесі күнделікті
мәселелерді шешті. Билік пен халық біртұтас болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық негізін – қоғамдық меншікке
негізделген өндірістік қатынастар құрайды. Өндіргіш күштердің даму
дәрежесінің өте төмендігінен жеке меншік болмады және адам өзін-өзі күн
көрісіне қажетті азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ете алмады.
Сондықтан адамдар бірігіп еңбек етті. Бұндай жағдайларда мүліктің
теңсіздігінің өзгенің еңбегін эксплуатацияның болуы мүмкін емес еді.
Қоғамда белгілі бір дәрежеде тұрақты өндірістік қатынастарға қарағанда
өндіргіш күштер әрдайым дамып отырады.
Өндіргіш күштердің дамуына үлкен әсер ететін факторға еңбектің қоғамдық
бөлінісіне ерекше тоқтала кеткен жөн. Себебі мемлекеттің пайда болуы үш ірі
қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты.
Біріншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен мал
шаруашылығының бөлінуі. Жануарларды қолға үйрету нәтижесінде, ал кейін
оларды өсіру арқылы малшы тайпалар жабайылардың басқа тобынан бөлініп
шықты.
Екіншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен қол өнердің
бөлінуі. Оның нәтижесінде адамның жұмыс күшінің құндылығы артты.
Үшіншіден,- ірі қоғамдық еңбек бөлінісі, саудагерлердің пайда болуымен
байланысты. Өздері өндіріспен айналыспайтынына қарамастан тұтынушыларды
өздеріне тәуелді еткен тап бірінші рет пайда болды.
Еңбек өнімділігінің артуының нәтижесінде, адамдар өздерінің
қажеттіліктерін артық өнім, яғни қосымша өнім өндіре бастады. Рубасы,
ақсақалдар кеңесі өзінің дәрежесін пайдаланып, қосымша өнімді иеленді.
Нәтижесінде жеке меншік және топтар пайда болды.
Бұл факторлар алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауына алып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның ыдырауы барысында мемлекет қалыптасады.
Заң ғылымындағы ең бір өзекті мәселенің бірі болып мемлекеттік биліктің
мәселелері, тұтастай мемлекеттің өзі табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты
түрлі көзқарастар, доктриналар, теориялар мен тұжырымдымалар бар екені
белгілі. Олардың барлығына ортақ пікір: мемлекеттік дербестікке,
егемендікке, тәуелсіздікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Мемлекет қоғамның жетілуінің нәтижесі болып табылады.
Көне гректерде мемлекет ұғымы барлық азаматтардың ақыл-ойы және
адамгершілік қажеттерін орнықтырып, қажетін өтейтін ұғым деп қабылданған.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінер болсақ, онда
саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің көзқарастары үлкен
қызығушылық тудырады. Аристотельдің пікірінше мемлекет – бұл адамдардың
белгілі бір әдістермен өзара ықпалдасатын және араласатын көпшілігі болып
табылады.
Аристотель мемлекетті өмірдің қажеттіктері үшін пайда болған ерекше
түрдегі ұжымдық ретінде қабылдайды. Ол мемлекетке мынадай анықтама береді:
Күнделікті көретініміздей, қандай да болмасын, мемлекет – белгілі бір
қарым–қатынас, белгілі бір игілік үшін ұйымдастырылатындықтан (қандай
әрекет болмасын бір игілікті көздейді ғой), әрбір қарым-қатынастардың ең
маңызды әрі басқа қарым-қатынастардың бәрін де қамтитыны, ұмтылады. Осы
қарым-қатынас мемлекет немесе саяси қарым-қатынас деп аталады [4, 312 б.].
Аристотельдің мемлекеттің жалпы келбетіне, сипатына қатысты көзқарасы,
оның барлық мүшелерінен құралатын мемлекеттің тұтастық, одақтасушылық
қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе,
оның мемлекет болудан қалуы анық. Мемлекет өзінің табиғатынан белгілі бір
көптік қой. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе, мемлекеттен отбасы құрылып, ал
отбасынан бір-ақ адам қалмай ма: отбасы мемлекетке қарағанда, ал бір адам
отбасыға қарағанда мұнымен әркім-ақ келіседі, бірліктірек? Мемлекетке
көптеген жеке адамдар ғана кірмейді, олар, оның үстіне, бір-бірінен (eidei)
жағынан әр түрлі болады, мемлекетті құратын элементтер бірдей бола алмайды
ғой. [4, 335 б.] деп көрсетті.
Аристотель мемлекеттегі билікті ақымақтықпен пайдалану фактілерін
қарастырады, оның дұрыс және дұрыс емес нысандарын бөліп көрсетеді. Дұрыс
емес деп саналатын, сорақы нысанның өзі – тирания нысаны – мемлекетті
позитивтік социомәдени мағынасынан айырмайды. Аристотельдің осы пікірін
жалғастырған Цицерон болды. Аристотельмен Цицеронның ойлар мемлекетті саяси
ұйымдасқан және белсеңді халық бейнесінде көру ұғымында жақын болып келеді.
Мемлекет туралы диалогында халық бір-бірімен құқық мәселелерінде
келісушіліктермен және мүдделерінің ортақтығымен байланысқан адамдардың
(азаматтардың) бірлесуі ретінде анықталған [5, 20 б.].
Цицеронның пікірі бойынша мемлекет дегеніміз адамдардың одағы, яғни
ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп
таниды.
Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың
жетістігімен, игілігімен байланыстырады. Аристотель мен Цицеронның
түсініктерінше мемлекет – көне игі жағдай. Тек сол ғана саяси
қауымдастықтың мүшелеріне өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруы мен дамытуын
қамтамасыз етеді. Онсыз қауымдастық мүшелері ешбір жағдайда әрекет алмайды.
Ол былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарасақ, барлық
қоғамдық байланыстар ішінен біздің әрқайсысымыз үшін мемлекетпен
байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып саналады. Бізге ата-
анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан
барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық
тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық
қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды
бір тұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады [6, 72
б.].
Қазіргі мемлекет – бұрыңғыға қарағанда біршама күрделі құбылыс болып
табылады, бұрыңғы жалпы адамзаттық құндылықтар (мысалы, бостандық, теңдік)
мен ХХІ ғасырдың жаңа құндылықтарына (мысалы, әлеуметтік, әділдік) сәйкес
келетін демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолында.
Мысалы, Платон мен Аристотель мемлекеттің әрбір тағайыны болып өнегелікті
бекіту [4, 389 б.] табылады - деп есептейді. Кейінректе осы ойды қолдап,
дамытқан Гегель болды. Мемлекеттің пайда болуының келісім-шарттық теориясын
жақтаушылар, мемлекеттің тағайынын жалпы бостандық (Руссо); жалпы
қауіпсіздік (Гоббс); жалпы игіліктің болуы (Гроций) - деп есептеді.
Маркстік ілім мемлекетті қанаушы таптың қаналушы тапты езудің құралы деп
түсіндірді [7, с. 149].
Қазақстандық ғалым академик Ғ.С. Сапарғалиев заң ғылымы қоғамдық
құбылыс ретінде мемлекетті бәрінен бұрын оның зайырлық сипаты тұрғысынан
қарауы тиіс деп белгілейді. Ол ҚР мемлекетінің өз идеологиясының зайырлық
сипатын қорғап қана қоймай, кез-келген нысандағы діни экстремизмге қарсы
тұратынын да көрсетеді [ 8, 57 б.].
Ғ.С. Сапарғалиевтің ойынша мемлекет белгілі бір идея, теориялар мен
тұжырымдамалардың негізінде өз қызметін жүзеге асыруды ұйымдастырады. Мұны
жоққа шығару мүмкін емес. Тиісті автор мемлекеттік идеологияны қоғамдық
ақиқатты байқататын, бағалайтын және оны белгілі бір әлеуметтік топтардың
немесе бүкіл қоғамның мүддесінде қайта ұйымдастыру құралы қызметін
атқаратын идеология түрінда анықтауды ұсынады [9, 244 б.].
Мемлекеттік сипаттау кезінде тіптен әртүрлі көзқарастар білдіріледі.
Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа тоқталамыз: таптық немесе
маркстік теорияға және үйлесімдік немесе қоғамдық игілік теориясына.
Марксизм теориясына сәйкес мемлекет қоғамның антогонистік таптарға
бөлінуінің жемісі, байлардың (қанаушы таптың) үстемдік етуінің құралы болып
табылады. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттарды – ортақ
игіліктерге қол жеткізуді, мемлекет пен халықтың, ұлттың, әлеуметтік
топтардың, адамның өзара қатынасын реттеуді, белгілеуді көздейтінін
білдіреді. Академик Ғ.С.Сапарғалиевтің пікірі бойынша мемлекетке тарихи
тұрғыда қарайтын болсақ, аталған тұжырымдамалар бірін-бірі жоққа шығармайды
[9, 155 б.].
Қазіргі мемлекет көпқырлы болғандықтан оның түсінігін, рөлі мен
әлеуметтік проблемаларн талдау қажет. Белгілі ғалымдардың ой- пікірлеріне
назар аударайық
ҚР ҰҒА академигі М.Т. Баймаханов мемлекет және құқық теориясының кейбір
әдістемелік мәселелерін қайта қарау қажеттігін ой елегінен өткізе отырып,
былай дейді: Мемлекет және құқықтың отандық теориясы ғылыми білімнің
мазмұны мен құрылымын түбегейлі қайта қараудың, ары қарай даму бағытын
таңдаудың алдында тұр. Бүгінде ол жаңа стратегия мен тактиканы белсенді
түрде іздеу мен өңдеу, терең толғану кезеңінде тұр. Бұрыңғы кейбір жеке
постулаттар ғылыми шығармашылықты тежейтін жарамсыз көзқарастар ретінде
мәнін жойса, келесі бірі оң тұстарын сақтай отырып толығымен немесе ішінара
қайта ойластырылуда. Осының негізінде ғылым ретінде мемлекет және құқық
теориясының мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибесіне жақын болатын, оған
тиімді әсер ете алатын, толық шамада өзінің шығармашылық потенциалын аша
алатын жаңа қырлары қалыптасады. Осындай мақсаттарға жету оның әдістемелік
реттелуінің сенімді жағдайы тұсында ғана мүмкін болады [10, 127 б.].
Қазақстандық ғалым С.Н. Сәбікеновтың ойынша мемлекет – қоғамдағы
бірден- бір әмбебап ұйым, ол әкімшілік-аумақтық бөліністерге (дүниедегі
аздаған ұсақ мемлекеттерде ғана мұндай бөліністер жоқ) сәйкес елдің барлық
халқын қамтиды [11, 22 б.] деп көрсете отырып, саяси төрешілдік қызметі
жүзеге асыру – ұйым ретіндегі мемлекеттің ең маңызды қасиеті, қоғамда
әлеуметтік төреші болу – мемлекеттің ең маңызды міндеті деп белгілейді
[11, 23б.]. Ол өз ойын тұжырымдай келе, мемлекетке мынадай анықтама береді:
Қазіргі мемлекет – қоғамдағы әмбебап саяси ұйым, әлеуметтік кереғарлыққа
сүйенген және ортақ істерді орындау қажеттігінен туған ұйым [11, 28 б.].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың ойларынша
мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік
жүргізетін, басқаруды іс-жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі [12, 17 б.].
Қазақстандық ғалым Т. Ағдарбековтың пікіріне сүйенсек: мемлекет –
тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері арқылы қоғамның
алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады. Мемлекет – саяси биліктің
ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.)
айрықша іске асыруға белгілі аумақ көлемінде ықпал етуші [13, 47 б.].
Ресейлік ғалым П.Л.Белковтың көзқарасы бойынша мемлекет көпқұрылымды,
көпфункционалды, ал ол өз кезегінде оның түсінігінің кең көлемін ұсыну үшін
негіз береді. Ең құрымаса оның азымаз шамасын түзіп беру мүмкін емес.
Скептиктер ғылымда, ең құрымаса операционалдық деңгейде де мемлекеттік
анықтамасы болмайтындығын дәлелдейді [14, 175 б.].
Қазіргі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік проблемаларбүгінгі күні өзекті
болып табылады. Мемлекет әрқашанда тарихи түрде дамып отырады, оның
функциялары да өзгеріске ұшырап жатады. Қазіргі мемлекетті түсіну үшін ХVI-
XVIII ғасырларда Батыс еуропада пайда болған саяси көзқарастарға
тоқталайық. Нақ осы кезеңде мемлекеттілікті әртүрлі түсінудің бастамасы
қаланды.
Француз ойшылы Жан Бодэннің еңбектері зор маңызға ие. Өзінің басты
еңбегі “Мемлекеттер туралы алты кітабында” Жан Бодэн мемлекетті “егемен
биліктің көмегімен көптеген отбасылар мен оларға тиесілерді” әділ басқару
ретінде қарастырады. Жан Бодэн бірінші рет мемлекетті анықтауда
“егемендік”, “егемен билік” ұғымдарын қолданды. Бұлар басты сөздер, олардың
көмегімен Ж.Бодэн мемлекеттің мәнін түсіндірді. “Егемендік – мемлекеттің
тұрақты және абсолютті билігі”, - деп есептейді ол. Алайда мәселенің мәні
мынада: Ж.Бодэннің өзі мемлекетті саяси одақ, белгілі бір саяси қауымдастық
ретінде емес, егемен билікті тікелей жүзеге асырушы ретінде ұғынды. Оның
есептеуінше адамдардың барлық қауымдастығы тұтастай егемен билікті жүзеге
асырушы бола алмайды. Алайда, “көптеген отбасылардың” барлығын басқаратын
патша (немесе жоғары орган) болуы мүмкін (тиіс де). Осылайша ойшыл түйіндер
отырған саяси одақтың (“халықтың”) егемендігі артқа ысырылады және патшаның
егемендігімен ауыстырылады [15, с. 356].
Осы позицияны келесі ойшыл – Т. Гоббс ұстанып, дамытты. Томас Гоббстың
пікірінше мемлекеттің мақсаты – негізінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
(Табиғатында еркіндікті және басқаларға үстемдік етуді ұнататын) адамдар
өздерінің қолдарына билік тізгінін ұстаған кезде (онымен біз байқағандай,
мемлекетте өмір сүрсе) олардың түпкі себебі, мақсаты немесе ниеті өзін өзі
сақтау қамқорлығы және бұрынғыдан да орайлы өмір сүру болып табылады.
Басқаша айтқанда, адамдар мемлекетті орнатқанда соғыстың ауыр мүшкілінен
арылу үшін адамдарды үрейде ұстайтын және жазалаумен қорқытатын, оларды
келісімдерді орныдауға және жаратылыс заңдарын сақтауға мәжбүр ететін
билігі жоқ табиғи құштарлықтың қажетті салдарын басшылыққа алады. [16, 145
б.]. Егер топтасқан адамдар өз ортасында тыныштық орнату және өзгелерден
сақтану мақсатында шарттасып, әрқайсысы бір-бірімен келісіп жатса, сол
адамның немесе адамдар кеңесінің күллі іс-әрекеттері мен ой-пікірлеріне
көпшіліктің оларды қолдаймыз немесе қарсымыз деп дауыс бергеніне
қарамастан, олардың бәріне (солардың өкілдері ретінде) дауыс беруге құқық
берілсе, онда біз мемлеке орнатылған деп айта аламыз [16, 147 б.].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдар мемлекеттің мәнін
ашуға тырысқан. Солардың біреу Фома Аквинский болып табылады. Фома
Аквинский Аристотельдің көзқарасын былай дамытты: мемлекет ... табиғаты
бойынша әрбір адамға бағыт береді. Бұл заңды да, себебі қажет болған
жағдайда тұтас қандай да бір бөлікке түрткі болады. Фома үшін де мемлекет
қол өнершілермен, жер өңдеушілермен, солдаттармен, саясаткерлермен және
қауымдастықтың өзге де мүшелерімен құрылатын саяси қауымдастық. Тек олардың
барлығы өз жиынтығында ғана осындай қауымдықты құрайды. Нақ осы белгі
арқылы Фома мемлекетті белгіледі: Қала-мемлекет жетілген қауымдық болып
табылады [17, 235 б.].
Фома Аквинский үшін мемлекет – жаратушысы және билік етушісі құдай
болып табылатын әмбебаптық, әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті
қасиетті объект деп есептеу үшін бір ғана осы көзқарас жеткілікті. Шынайы
мемлекеттердің керемет көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау
мүмкін емес екендігі Фома Аквинскийге белгілі болды. Мұндай жағдай тиісті
мемлекеттердің Құдаймен белгіленген және мақұлданған әмбебеп, әлемдік
тәртіпке қатыстылығына қатысты күмән тудырады. Мұндай күмәнді жою Фома
енгізген мемлекеттік билікті құрайтын қосылғыштардың дифференциациясымен
мүмкін болады. Олардың ішіндегі алғашқысы әрі ең бастысы – биліктің мәні,
яғни әлеуметтік иерархияның жоғары буынын иеленетін тұлғалардың еркінің
тұрғын халықтың төменгі топтарына үстемдік етуін байқататын үстемдік ету-
бағыну қатынасы. Бұл қатынастар Құдайдың өзімен белгіленген. Демек,
мемлекеттік биліктің мәні сөзсіз құдайдан. Мемлекеттік биліктің екінші
құрама қосындысы – оның нысаны, яғни мемлекеттік биліктің пайда болуы,
иелену әдістері. Үшінші қосынды – мемлекеттік билікті пайдалану [18, 187
б.].
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
Мемлекет өзінің әрбір даму кезеңінде әр түрлі өзгерістерден өтеді.
Соның нәтижесінде оның функциялары да дамып және өзгеріп отырады.
Мемлекеттің бір функциясы өмірге келіп жатса екіншісінің мәні жойылып
жатады. Сондықтан да мемлекет теориясында функционалдық әдіс бастапқы
әдістердің бірі болып табылады. Мемлекеттің жалпы теориясында ең өзекті,
әрі маңызды сұрақтардың бірі болып оның функциялары табылады. Мемлекеттің
мәні мен әлеуметтік проблемаларның нәтижесінде мемлекеттің функциясы
анықталады.
Функция - деген термин мемлекет және құқық теориясында кеңінен
пайдаланылады және ол мемлекеттің не және қалай жасау керектігін түсіндіріп
болжайды. Функция - деген терминді қазақша сөздіктерде қызмет деп те
атайды. Бұл термин тек қана заңи немесе саяси ұғым емес, басқа да қоғамтану
ұғымдары сияқты, ол өз бастауын физика мен математика ғылымдарынан алады.
Оның мағынасы бір ауыспалы көлемнің екінші бір ауыспалы көлемге
тәуелділігін анықтайды [32, с. 344].
Латын тілінен аударғанда функция - function - орындау, жасау дегенді
білдіреді. Философия сөздіктерінде функция – бұл екі топтың не объектінің
қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы, екіншісінің қозғалуына әкеліп
соқтыратын, белгілі бір қатынас жүйесінде объектінің сыртқы көрінісін
айқындайтын түсінік [33, с. 556].
Мемлекет функциясының түсінігі туралы Қазақстанның заң ғылымында
бірнеше көзқарастар бар. Олар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың,
М.Т. Баймахановтың, С.Н. Сабикеновтың, Т.С. Ағдарбековтың,
А.С. Ибраеваның, С. Өзбекұлының еңбектерінде көрініс тапқан.
Сонымен қатар, мемлекет функциясы туралы мәселелер ресейлік ғалымдар М.И.
Байтиннің, В.С. Нерсесянцтың, М.Н. Марченконың, В.В. Лазаревтың, Л.И.
Загайновтың, Л.А. Морозованың, А.И. Денисовтың, С.А. Раджабовтың А.Б.
Венгеровтың, В.С. Комаровтың еңбектерінде ашылған. Бір ғалымдар мемлекеттің
функцияларын мемлекет қызметінің нысандары деп анықтама береді. Мысалы,
В.С. Нерсесянц мемлекетті тірі ағза етіп, ал оның функцияларын мемлекеттің
тіршілік ету нысандары ретінде қарастырады [34, с. 256-257], ал екіншілері,
мемлекет функцияларын мемлекеттің қоғамды басқарудағы негізгі бағыттары мен
мазмұнын анықтайтын, қоғамдық қатынастар мен үрдістерге мемлекеттік ықпал
етудің ерекше механизмі деп пікір айтады. Үшіншілері, мемлекет функцияларын
мемлекеттің пәндік-саяси сипаттамасы деп қарастырады. Төртіншілері,
мемлекет функцияларын мемлекет қызметінің негізгі бағыттары деп көрсетеді.
Осы анықтаманы қолдайтын қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймаханов
мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әр түрлі аясындағы мемлекет
қызметінің негізгі бағыттары деп тұжырымдайды. Оның ойынша егер әлеуметтік
проблемалардың түсінігі мемлекет қызметінің нысандары деп қарастырылса,
онда ол тек заң шығарушылық, басқарушылық, әділ сот және бақылаушылық
қызметтерін ғана қамтиды дейді [35, с. 83]. Сондықтанда, академик М.Т.
Баймаханов мемлекеттің функциялары мемлекет қызметінің нысаны ма, жоқ
қызметтің өзі ме деген сұраққа жауап іздеп, әлеуметтік проблемалардың
түсінігіне мынадай анықтама береді: мемлекеттің функциялары – қоғам
өмірінің әр түрлі салаларында мемлекет қызметінің бағыттары. Ал мемлекет
қызметінің нысаны, мемлекет функциялары туралы мәселенің бір бөлігі деп
тұжырымдайды [35, с. 84]. Ресей ғалымы М.И. Байтин өз пікірін білдіре
отырып, мемлекет функцияларын оның жүзеге асу нысандарымен, әдістерімен
сабақтасып, мемлекет қызметінің түрлерімен терминологиялық түрде араласып
кететіндігін айтып оған жол бермеуді ұсынады [36, с. 12].
Cоциалистік мемлекеттің қызметін анықтау үшін, оның социализмді құру
бағытындағы негізгі құрал ретіндегі ролін анықтау үшін, қанаушы тапты езу
үшін, халық шаруашылығын ұйымдастыру үшін, ұлт-азаттық қозғалысты қолдау
үшін кеңінен қолданылды. Қазіргі таңда мемлекет және құқық теориясының даму
барысынды мемлекет қызметіне функционалдық бағыт сақталған, бірақ оның мәні
толықсынып, тереңдетілген, таптық көзқарастар жойылып, мемлекеттің таптық
мәні, әлеуметтік проблемаларжәне функциясы да өзгерді. Функционалдық бағыт
әр түрлі типтегі мемлекеттердің пайда болуының тарихи үрдісінің дамуын,
ауыстырылуын зерттеуге мүмкіндік береді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей
мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта
болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады. Мемлекеттің
функциясы әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән
ерекшеліктермен, заңдылықтармен дамиды.
Мемлекеттің функциясы түсінігіне қазіргі ғалымдар әр түрлі тұрғыдан
қарастырады. Мысалы, А.Ф. Черданцевтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы
қоғамнан туындайтын объективтік сипатта болады. Ал заң шығарушы, атқарушы
және сот функцияларын мемлекеттің функциясына жатқызуға болмайды, керісінше
олар мемлекеттің жеке органдарының қызметінің нысандары болып табылады[37,
с. 111].
Профессор М.Н. Марченконың ойы бойынша мемлекет функциясы –деп
мемлекеттің алдына қойған міндеттерді шешу қажеттілігіне себептелген
мемлекет қызметінің негізгі бағыттары болып табылады [38, с.112].
Мысалы, адам құқығын қорғау ол функция емес, ол негізгі мақсат, өзін
сыйлайтын азаматтардың міндеті.
В.С. Нерсесянцтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы – деп мемлекеттің
алдына қойған мақсат міндеттерді тиісті мемлекеттік-құқықтық тәртіппен шешу
болып табылады. Ол мемлекетте экономикалық, экологиялық, мәдени, білім беру
функцияларының бар екендігін жоққа шығарады. Ол мемлекеттің келесідей
функцияларын атап көрсетеді: құқық белгілеушілік, құқықты жүзеге
асырушылық, құқық қорғаушылық [39, с.345].
Бұл көзқарас мемлекет функциясының ерекшелігін көрсетпейді деп
есептеуге болады. Мұның негізі мынада: біріншіден, бұл жерде билікті бөлу
қағидасымен мемлекет функциясының алмасуы болып отыр. Билікті үш тармаққа
бөлу- заң шығару, атқару және сот биліктері мемлекет қызметін ұйымдастыру
қағидасы болып табылады; екіншіден, әрбір мемлекет мәнділік сипатына
қарамастан қоғам өмірінің негізгі салалары (экономика, қорғаныс, білім беру
және т.б.) бойынша қызмет етеді. Мемлекет функцияларын қоғам өмірінің
салалары бойынша бөлінуі (экономика, қорғаныс, білім беру және т.б.) ескі
формацияға тән болады деген көзқарасты дұрыс еместеуге болады; үшіншіден,
нормативтік актілер шығару мемлекеттің функциясы емес, мемлекет теориясында
құқықтың болуы, нормативтік бекітулердің шығарылуы әрбір мемлекеттің
негізгі белгісі болып табылады, сол себептен ол мемлекеттің белгісіне
жатады.
Қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймахановтың ойы бойынша мемлекеттің
әрбір қызметі мемлекеттің функциясы бола бермейді, тек мемлекет қызметінің
ең басты бағыттары ғана мемлекет функциясы бола алады, мемлекет
функциясынан мемлекеттің мәні шығады [10, с. 252].
М.Т. Баймахановтың пікіріне сәйкес мемлекеттің қоғамды басқару
жөніндегі қызметінің басты бағыттары мен мазмұнын анықтайтын, қоғамдық
қатынастар мен процестерге мемлекеттің ықпал етудегі ерекше механизмі
ретіндегі мемлекеттің функциясы туралы көзқарас қайталанылады [40, с. 68].
Л.И. Морозованың пікірі де осындай. Оның ойынша мемлекет функциясы –
нақты тарихи кезеңдегі мемлекет қызметінің негізгі әлеуметтік маңызды
бағыттары болып табылады [41, с. 33].
Мемлекеттің функциясы туралы мәселе - мемлекеттің қызмет етуі
мәселесімен бара-бар келеді. Мемлекеттің қызмет етуі мемлекет қызметінің
түрлерін қамтыса, ал мемлекеттің функциясы – ол мемлекетің кейбір
қызметтерін ғана қамтиды. Қандай да бір қызметті мемлекеттің функциясы деп
есептеу үшін кейбір критерияларды есепке алу қажет. М.Т. Баймахановтың ойы
бойынша ол критериилер екеу: біріншіден, мемлекеттің жеке функцияларын
қалыптастыру үшін, бастапқыда оның қызметінің мына түрлері алынады:
- мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары бойынша;
- тұрақты, мемлекеттік құрылымға сәйкес орындалатын;
- жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлініп
шыққан, олармен бірге ешқандай бірлігі жоқ;
Екіншіден, мемлекеттің қызмет етуінің негізгі емес, қосымша, саясат
сұрақтарының қосымшалығы мемлекет қызметінің бағыттары мен үйлесу арқылы
мемлекеттің түсінігіне кіреді. Мемлекеттің барлық функциясының жиынтығы өз
мазмұны бойынша мемлекеттің қызмет етуінің бірнешеу болып келеді [42, с.
3].
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
мемлекеттің қызметтері дегеніміз қоғамды басқарудағы мемлекеттің өзінің
алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік проблемалармен мәнін
білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер арқылы
атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қасаң құбылыс емес, қайта
олар өзгермелі, езгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өңдіріс.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті іс-әрекет жасап отырады [29, 42б.]. Бұл
салада мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттің меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет
өз меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал мемлекеттік
емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса шаруашылықты
ұйымдастыру және реттеумен шүғылданады. Осыған байланысты мемлекеттің
экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады. Қандай да болсын
қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір елдерде, мысалы
Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың арақатысын реттеу – негізінен,
мемлекеттің міндеті. Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды
қызметтер экологиялық қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек.
Осылай көңіл бөліп атап көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі
кездегі тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал
жасауынан туындап отыр. [ 29, 43-44б.].
Осы аталғандардың бәрі адам тіршілігінің нәтижесі. Басқаша айтканда,
осындай әрекеттер жер бетіндегі бүкіл тіршілік иелерінің өміріне қауіп
төндіруде [29, 44б.].
Мемлекет теориясында мемлекет функциясының бөлінетіндігі жайлы мәселе
бар. Ол туралы алғаш рет 1968-жылы Л.И. Загайнов кандидаттық диссертация
жазған болатын. Оның айтуынша мемлекеттің нақты функциясы оның нақты
мемлекеттік ықпал ету объектісімен байланысты жүзеге асыру мазмұнының,
нысандарының және әдістерінің жиынтығын көрсетеді. Бөлінетін мемлекеттің
функциясына келесі компоненттер жатады: мемлекет функциясының субъектілігі;
мемлекет функциясының мазмұны; мақсаты мен міндеттері; мемлекеттен
бөлінетін және олардың орындалуын қамтамасыз ету үшін өкілеттіліктердің
көлемі [43, с. 5]. Мемлекет функциясының мазмұны қоғам өмірінің белгілі бір
саласына белсеңді және мақсатқа сай ықпал етеді. Ол ықпал әртүрлі болуы
мүмкін: біріншіден, халықтың мүддесіне сай келетін қоғамдық қатынастарға
әсер ету, бекіту, даму және жетілдіру; екіншіден, қоғамның дамуына кедергі
болатын қатынастарды алдын- алу және жою; үшіншіден, мемлекет жаңа және
прогрессивті бекітулер үшін ықпал жасайды[44, с. 15].
Мемлекет функциясының субъектілігі туралы М.Т. Баймахановтың пікірінше
екі деңгейдегі шешімге ие: біріншіден, жалпы субъект – әрбір функцияның
субъектісі толығымен мемлекет болады; екіншіден, нақты субъект - функцияның
субъектісі мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Мемлекеттің функциясын
жүзеге асыруға барлығы қамтылған, немесе кем дегенде көптеген мемлекеттік
органдар тартылған. Мемлекеттік органдардың жеке функцияларды жүзеге асыруы
бірдей емес. Мемлекет функциясын орындау үшін сәйкес органдарға міндеттер
жүктеу арқылы, оларға өкілеттіліктер беріледі. Мемлекеттің функциясының
мақсаты мен міндеті мемлекет функциясының компоненті болып табылады.
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық аспектілері
Демографияның ғылым ретінде пайда болуы мен даму заңдылықтары
зерттеуші ғалымдардың пікірінше қазіргі кездегі халық санының пайда болуы
мен қалыптасу тарихын зерттеу ұзақ тарихи кезеңдерді қамтиды.
Б.э.д. V ғасырда ежелгі Қытай философы Конфуций алғаш рет жердің саны
мен халық санының ұтымдылығы мәселесі туралы айтқан.
Ежелгі дүниенің философтары Платон мен Аристотель өз еңбектерінде
халықтың санын реттеумен байланысты мәселелерді зерттеген. Платонның ойы
бойынша мемлекеттердегі тұрғындар санының өсуін колониялар құру арқылы ғана
реттеуге болады деген, ал Аристотель болса өзінің Саясат деген еңбегінде
халықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру үшін әр түрлі қатал шараларды
қолдану керектігін айтады.
Платон өзінің идеалды мемлекет ілімінде азаматтардың шектеулі санын
көрсеткен және ол 5040 адамнан аспауы тиіс деген. Ол өзінің Мемлекет
деген еңбегінде басқарушылардың нұсқауы бойынша неке қатынастарын
белгілеуді ұсынады. Платон еркектердің 30-55 жас аралығында ғана балалы
болу керектігін айтады. Ол өз еңбектерінде былай деп жазады: Басқарушылар
азаматтардың санын әрқашанда аз болатындай неке санын алдын – ала анықтау
қажет, ал жаңа тұған сәбилер ауруға шалдыққан, соғыс, төтенше оқиғалардың
нәтижесінде мерт болған азаматтардың орнын басатын еді. Осындай шаралар
халық санының тіптен асып не кеміп қалғанының алдын алар еді... Құбыжықтар,
заңсыз туылған балалар, қарт адамдардың жас балалары өлтірілуі керек; олар
республикаға ауыртпашылық түсірмеуі қажет [54, с. 18].
Дәл осындай ойда Аристотель да болды. Ол халық санын реттеп отыруды
қажет деп тапты, оның асып кетпеуіне жол бермеуді ұсынды, жаңа туылған
сәбилерді өлтіру туралы заң арқылы халық санын мемлекет пен құқық пен
реттеп отырды. Ол былай деген: Заң жаңа тұған сәбилердің қайсысын сақтап
қалу керек және қайсысын өлтіру керектігін анықтауы қажет; мемлекет құбыжық
немесе белгілі бір мүшесі жоқ балаларды тәрбиелемеуі қажет. Егер халықтың
ұдайы өсуін тоқтату қажеттілігі туындаса, онда басқарушылар әр отбасыда
бала болудың белгілі бір санын көрсетуі керек, егер адам саны көбейіп, өз
шегінен асып кетсе жүкті әйел өз құрсағындағы баланы оған жан келмей тұрып
өлтіруі қажет. Аристотель еркектердің неке жасын – 37 жас деп белгілейді
[54, с. 19].
Б.э. І ғасырында Страбонның және ІІ ғасырда Птоломейдің Жағрафиялары
пайда болды. Бұл еңбектер тек жағрафиялық ғана емес, сонымен қатар,
этнографиялық қайнар көз болды. Аталған кешенді еңбектерде авторлар
бірқатар демографиялық мәселелерді қамтыған.
Н. Макиавеллидің (1469-1527) Күн қаласы еңбегінде идеалды
мемлекетті құру мәселесін қозғап, онда халықтың жалпылама еңбек етуі
бірінші орында тұру керектігін айтады. Оның ойынша некеге тұру жасы
еркектер үшін – 21 жас болуы қажет, ал әйелдер үшін – 18 жас болуы керек.
Демография ғылымының атасы болып ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674) табылады. Ол 1662 жылы Өлім туралы бюллетендерді табиғи және саяси
бақылау атты еңбегінде демография саласының барлық бөліктері
қарастырылған. Д. Граунт халықтың санын, оның жыныстық, жастық құрамын,
отбасылық жағдайын, туылым мен өлімді, халықтың өсуін, әйелдердің тууға
бейімділігін, жыныстық-жастық өлімді, оның салдарларын, сонымен қатар,
қоршаған ортамен өзара байланысын, өлім кестелерін, көші-қон мәселелерін
талдаған. Соның нәтижесінде ол келесідей қорытындыға келеді: еркектердің
саны әйелдердің санына теңестіре отырып, ер балалар мен қыз балалардың
сандарын теңестіреді. Мысалы, 14:13 Лондонда туылымнан өлімнің деңгейі
жоғары; қалалардағы өлім ауылдарға қарағанда жоғары болып табылады. Оның
өлім туралы жазбалары халық саны көрсеткіштері мен халықтың ұдайы өндірісі
қарым қатынасын, өзара әрекет етуі заңдылықтарын, қоғам және экономикалық
тіршілік салаларындағы ролін анықтауға мүмкіндік берді. Оның жұмысы өз
заманында құнды болды. Оның жұмыс бойынша шығарған нәтижелері практикалық
мәнге ие бола бастады.
Джон Граунттың тұжырымдамасына сәйкес демографиялық мәліметтерді
талдаумен айналысқан ғалымдардың бірі Вильям Петти болды және 1693 жылы
өлім кестесін құрастырған Эдмунд Галлей болды [54, с. 20]. Халық пен оның
пайдаланатын ресурстарының арақатынастары феодалдық кезең ойшылдарының
жұмыстарында ең басты мәселелердің бірі болды. Ерте орта ғасыр өкілдері Т.
Мор, Т. Кампанелла, Ф. Аквинский халық саны өсуінің қоғамдық пайдасы туралы
пікірлер айтқан. Олар халық саны өсуінен ешқандай қауіптілік көрмеген. Т.
Мор өзінің Мемлекеттің ең жақсы құрылымы, Утопия еңбектерінде халық
санының өсуін қолдап, мадақтау керек екендігін және оның азайып кетпеуіне
жол бермеу туралы пікір айтады. Сонымен қатар, балалардың саны ешқандай
есепке алынбауы керек. Егер қалалар толып кетсе, яғни отбасы саны 6000
адамнан асып кетсе, онда утопиялықтар халық саны аз қалаларға көшеді.
Егерде утопияда қалаларға сыймаса, онда көрші континентке ерікті көшіп
қонуға болады [54, С.19-20].
Экономикалық үрдістер мен демографиялық өсудің қарама-қайшылығы Т.Р.
Мальтустің көзқарасында қалыптасты. Оның теориясы негізінде ағылшын
философы М. Хейл мен Италия ғалымы Д. Ж. Ортестің халық санының
геометриялық прогресі туралы және тағы басқа бірқатар экономикалық идеялар
мен теориялары туралы көзқарастары қалыптаса бастады. Т.Р. Мальтустің ойы
бойынша халық санының шексіз өсуі әлеуметтік апаттың, саяси ахуалдың,
экологиялық апаттардың негізгі себебі болып табылады- дейді. Атақты
орыстың ғалымы Д.И. Менделеев демографиялық үрдістер туралы өзінің Учение
о промышленности еңбегінде былай дейді: Мальтус ... требует воздержания
от деторождения. Возмутительность такого учения тем явственнее, что все
главные посылки его не верны... Одним из лучших стимулов всех успехов
человечества служит... стремление обеспечить своих детей и... облегчить их
жизнь [54, с.21].
Демография ХVIII ғасыр бойы дамыды. Осы кезеңде оның атақты өкілдері
мыналар: Виллем Керсебум, Иоганн Петер Зюссмильх, Антуан Депарсье,
Кристофер Бернулли, Леонард Эйллер, Томас Шорт, Пер Варгентин және т.б.
Олар өз еңбектерінде демографиялық ақпараттарды кеңейтіп, оларды талдап,
XIX ғасырда демографияның ғылымдар жүйесінде жеке ғылым ретінде
қалыптасуына алғышарт болуына әкеп соқтырды.
ХVIII ғасырда Ресейде демографиялық мәселемен айналысқан ғалымдар Л.
Эйллер, Д. Бернулли, С.Г. Забелин, Л.Ю. Крафт, И.Ф. Герман және т.б. болды
[54, с.14]. Халық теориясы мәселесімен айналысқан ғалымдардың бірі М.В.
Ломоносов болған. Ол өзінің графтардың бірі И.И. Шуваловқа ресей халқын
сақтап қалу және көбейту туралы жазған хатында (1761ж). Ресей үшін халық
санының және оның көбеюінің үлкен маңызы бар екендігін айтады, сонымен
қатар, ол мемлекеттің барлық құдыреті, күші және байлығы болып халық екенін
ескерткен.
XIX ғасырда демографияның арықарай зерттелінуі А. Кетленің (Бельгия),
У. Фарраның (Англия), Г. Майрдың (Германия) еңбектерінде көрініс тапты.
Осы кездері 1855 жылы алғаш рет баспа бетінде демография термині
пайда болды. Ол француз ғалымы А. Гийярдің Адам статистикасы элементтері
немесе салыстырмалы демография атты еңбегінде алғаш рет пайдаланылды. А.
Гийяр демографияны адамның табиғи және әлеуметтік тарихы ретінде
қарастырған.
Бұл термин ғылыми айналымға 1877 жылы келді. Алғаш рет демография
туралы мақала белгілі француз ғалымы П. Ларустың энциклопедиясында жарық
көрді. Бұл терминнің ресми танылуы 1882 жылы гигиена және демография
халықаралық конгресі атауында пайдаланылды[54, С.15-16].
Демография термині әр түрлі мағынада қолданылады. Сөздіктерде
демографияны бір жағынан халықтың құрамы және оның өзгеруі туралы ғылым деп
түсінік берілсе, екінші жағынан демография халықтың саны, құрамы, орналасуы
мен өзгеру көрсеткіштері ретінде қарастырылады Келесі бір
сөздіктерде демографияны халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін
статистиканың саласы деп түсіндіріледі.
Белгілі қазақстандық ғалым, демограф М.Т. Тәтімов демография халық
туралы ғылым деген мағынаны білдіреді- деп көрсетеді [55, 11 б.]. Біздің
ойымызша демография халық санын зерттейтін ғылым болып табылады. Ол халық
саны мен құрамы көрсеткіштерін бақылау, бағалау және талдау арқылы
зерттейді. Демография ғылымының зерттеу пәні ол халық, халық саны. Халықтың
табиғи өсімі, ұрпақтардың ауысуы, халықтың өсімі сипаты, туылым мен өлім
деңгейінің өзгеруі, некелік, отбасылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық аспектілері
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАРДЫ РЕТТЕУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ БАСТЫ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістердің қалыптасуы
және оның құқықтық реттелуі
2.2 Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік проблемаларды шешудегі
мемлекеттік органдар және олардың өкілеттіктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Курстық жұмыс әлеуметтік
проблемаларды реттеу саласындағы мемлекеттің функциясын теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан зерттеуге арналған.
Әлеуметтік проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеу мен оны мемлекет
функциясының дербес саласы ретінде айқындауға, осы бағытта Қазақстан
Республикасының мемлекеттік органдарының қызметтеріне талдау жасауға
ұмтылыс жасалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық, әлеуметтік және саяси
жағынан дамуы үшін, мемлекеттік қауіпсіздік мүдделердің қамтамасыз етілуі
мақсатында мемлекеттің функциялары әрқашан өзгеріп отырады. Әсіресе,
Қазақстан Республикасында жаһандану жағдайында орын алып отырған
демографиялық проблемаларды құқықтық тұрғыдан реттеп, шешуін айтуға болады.
Баршаға мәлім, Қазақстан Республикасы аумағы жағынан әлем мемлекеттерінің
бірінші ондығы ішінде 9-ші орында, ал халқы саны жағынан әлемде 60-ші
орында тұр. Республикамызда 2009 жылы 25 ақпан және 6 наурыз аралықтарында
өткізілген Ұлттық халық санағының ағымдағы статистикасы бойынша Қазақстан
халқы саны 16 млн. 304 мың 840 адамды құрап отыр [1].
Елдің халқы-елдің басты байлығы. Халқы саны көп мемлекеттер әрқашанда
өз қауіпсіздіктерін сақтауға тырысады. Сондықтан, Елбасымыз Қазақстанның
тәуелсіздік алғанынан бастап-ақ мемлекеттік қауіпсіздік мәселесін бірінші
орынға қойды. Ол Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
Қазақстан-2030 даму стратегиясында баяндалды. Біздің алға қарай тұрақты
жылжуымыздың басты шарты — біздің қоғамымыздың алға қойылған мақсаттарға
қол жеткізудегі біртұтастығы, халықтың барлық жіктері мен топтарының ортақ
міндеттерді шешуге бағытталган стратегия айналасында топтасуы. Біздің басты
оң игіліктеріміздің ішінде — халқымыздың, немесе былайша айтқанда, адам
ресурстарының сапасы тұр [2].
Тәуелсіз Қазақстанның тарихында 1992 жылы Алматы қаласында Қазақстан
халықтарының бірінші Форумы шақырылды. Елбасымыз бұл форумның тұрақты
негізде жұмыс істеу қажеттілігі туралы идея қозғап, Қазақстан халықтарының
келісімі мен бірігуі Ассамблеясы жаңа қоғамдық институт құру туралы өз ойын
білдірген болатын. Осы форумда Қазақстан Республикасы ҰҒА академигі, заң
ғылымдарының докторы, профессор С.С. Сартаевта өз пікірін білдірді. Ол
өз сөзінде Бүкіл дүние жүзіне тарап кеткен осы қазақтардың басын жинап,
бір Қазақ мемлекетіне қалайша біріктіруге болады? Менің ойымша, мұны
құқықтық негізде жүзеге асыру керек [3, 524 б.]. Қазақта Бөтен елде сұлтан
болғанша, өз елімде ұлтан болайын деген мақал бар. Шет елдерде тұратын
қазақтар өз отанын сағынады, ата мекенінің бір уыс қара топырағын ұстауды
аңсайды [3, 530 б.].
Зерттеу объектісі. Зерттеу жұмысының негізгі объектісін жаһандану
барысында әлеуметтік проблемалардың қалыптасуы мен оларды шешу жолдары
қарастырылады.
1 ЖАҺАНДАНУ КЕЗЕҢІНДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ПРОБЛЕМАЛАР
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің мәні және әлеуметтік проблемалар
Әлеуметтік проблемалардың бірі жұмыссыздық.
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшін көптеген әлеуметтік
экономикалық мәселелерді өзімен алып келеді. Жеке адам үшін ол өндірістен
кету деген сөз, қызметкер еңбек табысы көзінен айырылып,
көтеріңкі психикалық жүк көтереді. Ал қоғам үшін ол жоғары
салық шығынына ұшыратады, адам капиталы жойылады, қоғамның
әлеуметтік жіктелуі күшейеді, жастарға байланысты мәселелер асқынады
және т.б. бос уақыт пайдасы жұмыссызбен келетін кемшіліктерді басып
кетуі шүбәлі болып келеді. Сонымен қатар бұл құбылыстың кемшіліктерін
біржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға жұмыссыздықтың
табиғи деңгейі тән, жұмыс күшінің белгілі резерві әрқашан да болып тұрады.
Табиғи жұмыссыздықтың болуы нарықта экономиканың нормальді қызметіне
қажеттілігі бар деуге болады.
Жұмыссыздық мәселелері көптен бері зерттелуде, бірақ
жұмыссыз қатарына кімді жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткіштері,
жұмыссыздық деңгейіне әсер ететін факторлар және т.б. сұрақтар
осы уакытқа дейін талқыланып жатыр. Қазақстан жағдайында бұл мәселелер
шиеленісе түсті. Өйткені экономикалық дағдарыс және әлеуметтік еңбек
қатынастары күрт өзгеруіне байланысты адам қылықтарына өзгешеліктер енді.
Жұмыссыздық туралы көптеген анықтамаларды жинақтап қорытсақ, оған
келесідей анықтама беруге болады: жұмыссыз адам - ол қазіргі жалақы мен
еңбек жағдайында жұмысы жоқ, бірақ жұмыс істей алатын және жұмыс іздеп
жүрген адамдар. Ал жұмыссыздықты - экономикалық белсенді халықтықтың бір
бөлігін жұмыссыздар құрайтын экономикадағы құбылыс деп
білеміз. Халықаралық еңбек ұйымының анықтамасы бойынша жұмыссыз деп табсы
әкелетін жұмысы жоқ, жұмыс істеуге дайын және соңғы төрт ай
ішінде жұмысты әр жолмен іздеген адам танылады.
Кедейшілік – әлеуметтік-экономикалық құбылыс
1999 жылдың адам дамуы туралы ПРООН дүниежүзілік баяндамасында
кедейшілікті классификациялауға сәйкес кедейшілікті табыс тұрғысынан,
негізгі қажеттіліктер тұрғысынан, адам дамуы тұрғысынан түсінуге болады.
2003-2005 жылдардағы Қазақстан Републикасында кедейшілікті төмендету
бойынша бағдарламада кедейшілік адам дамуының мүмкіндіктері тұрғысынан
түсініледі.
Кедейшілік дегеніміз - әлеуметтік – экономикалық құбылыс, ол нақты
халық топтары өмір сүруге құқықтарын жүзеге асырумен байланысты алғашқы
физиологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруда қиындықтар көруі,
конституциямен берілген құқық пен еркіндіктер шегінде қоғам өміріне толық
қатысуға мүмкіндіктері жоқтығы.
Әрі қарай бағдарламада, кедейшілік мәселесіне экономикалық және
әлеуметтік аспектілер, сондай-ақ басқару аспектісі кіретіндігі айтылған.
Индикаторы осы аспектілердегі кедейшілік мәселесіндегі масштабын бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер бола алады.
Кедейшілікті табыс және халықтың мемлекеттік кепілдіктер берілген
әлеуметтік қызметтерге қол жеткізу мүмкіндіктері бойынша өлшеу үшін
бірқатар критерийлар мен индикаторлар бар.
Қазақстанда табыс бойынша негізгі критерий - ол өмір сүру минимумы
және кедейшілік шегі.
Өмір сүру минимумы 1999 жылдың аяғында қабылданған 2000 жылдың басында
іске қосылған. Өмір сүру минимумы туралы Заңына сәйкес бір адамға
шаққандағы ең төменгі қажетті ақшалай абыс ретінде анықталған, ол көлемі
бойынша ең төменгі тұтыну корзинасыныңқұнына тең. Бұл корзинаның құнының 70
% Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігінің тамақ
Институтымен бекітілген тұтыну корзинасының негізінде есептелген
энергетикалық құндылығы 2137 ккал деңгейін қамтамасыз етуші тамақ өнімдерін
құрайды. Тұтыну корзинасының қалған 30% құнын тамақтық емес тауарлар мен
қызметтер құрайды.
Заңға сәйкес өмір сүру мимнимумы келесілерге арналған:
1) өмір деңгейін бағалау және кедейшілік шегін анықтау;
2) әлеуметтік саясат бағыттарын анықтау және халықты әлеуметтік қолдау
бойынша шараларды жүзеге асыру;
3) тағайындалатын ең төменгі еңбекақы, зейнетақы, пособие және басқа да
әлеуметтік төлемдерді негіздеу;
Өмір сүру минимумындағы тамақ және тамақтық емес тауарларға тұтыну
шығындарының нақты қатынасы 52,3%47,7% құрады.Осылайша тұтыну
корзинасында әл-ауқаты төмен адамдар бюджетінің шығынының бірқатар бөлігін
құрайтын коммуналдық қызмет және транспорт шығындары толық көрсетілген.
Заңға сәйкес кедейшілік шегі әлеуметтік көмек көрсету үшін критерий
болды. Ол Заңды республикада экономикалық мүмкіндіктерге қарай
тағайындалған адамның ең төменгі дәрежедегі тұтынуын қанағаттандыру үшін
қажетті табыс шегі ретінде анықталған.
2000-2001 жылдары кедейшілік шегі өмір сүру минимумының 38% деңгейінде
тағайындалды, ал 2002-2003 жылы 40% болды.
Табыс бойынша кедейшілік индикаторы ретінде Фостер, Гриэр, Торбек
ұсынған көрсеткіштер класы қолданылады:
- жанбасылық есеп коэффициенті немесе қабылданған шектен төмен табысы
бар халық үлесі;
- кедейшілік тереңдігін өлшеуге мүмкіндік беретін кедейшілікті айыру
индексі, яғни кедейлер табысының өмір сүру минимумына жетпеген
мөлшері;
- ең кедейлер арасында табыс деңгейіндегі теңсіздікті бағалауға
мүмкіндік беретін кедейшіліктің өткірлік индексі.
Бағдарламамен табыспен емес кедейшілікті бағалаудың негізгі критерийі
анықталған – ол негізгі әлеуметтік игіліктер мен қызметтерге қол жеткізудің
ең төменгі деңгейі.
- денсаулық сақтау сферасында – жан басына, медициналық ұйымдары жоқ
тұрғылықты жерлер санына шаққандағы медициналық персонал және
медициналық ұйымдар саны;
- білім беруде – бұл балаларды білім берумен қамту, мектептері жоқ
тұрғылықты жерлер саны, сондай-ақ білім беру орындарында материалдық
көмек көрсетілгендер;
- әлеуметтік көмек жүйесінде – халықтың әлеуметтік жанды топтарға
көрсетілген көмек саны және қамтылуы;
Кедейлер үшін әлеуметтік инфрақұрылымға қол жеткізу индикаторы
денсаулық, білім деңгейі, орташа өмірлік ұзақтық, әлеуметтік деградация
(алкоголизм, нашақорлық, қылмыскерлік) көрсеткіштері, сондай-ақ халық
миграциясы көрсеткіші болып табылады.
Бағдарламада индикатор кедейшіліктің аспектілерін толық
көрсетпейтіндігі аталып көрсетілген. Осылайша кедейшіліктің коммуникациядан
алыстауы табиғи және энергетикалық ресурстардың шектеулігі секілді
факторларын ашуға көмектесетін нақты инфрақұрылымның қолжеткізу
индикаторлары бар болды, бірақ қажетті шараларды жасау барысында толық
қолданылмады.
Бағдарламаның мақсаьы мен міндеттеріне қолжеткізу Қазақстан
Республикасы Үкіметінің оны жүзеге асырудағы тұрақты маниторингін жүргізу
арқылы бақылауға алынады, ол орталық, сондай-ақ аймақтық деңгейде жүзеге
асырылады.
Кедейшілікті азайту бойынша қабылданатын шаралар тиімділігін бағалау
нәтижесі бойынша, қажет болған жағдайда оны жүзеге асыру шараларының
Жоспары мен Бағдарламасына сәйкесінше түзетулер енгізіледі.
Статистиканың адам өмірінің сәйкес сфераларын қамтитын төрт ірі
бөлімге бөлінетіндігін ескеріп, кедейшілік көрсеткіштерін төрт ірі топқа
бөлуге болады:
- экономикалық;
- әлеуметтік;
- демографиялық;
- экологиялық;
Кез келген қоғамның саяси негізіне билік мәселесі жатады. Алғашқы
қауымдық қоғамда қоғамдық билік болды.
Қоғамның негізгі мәселелері осы қоғамның ересек мүшелерінің жалпы
жиналысы арқылы шешілді, ал ерекше дара қасиеттері мен тәжірибесіне
байланысты халықпен сайланатын рубасылар, ақсақалдар кеңесі күнделікті
мәселелерді шешті. Билік пен халық біртұтас болды.
Алғашқы қауымдық қоғамның экономикалық негізін – қоғамдық меншікке
негізделген өндірістік қатынастар құрайды. Өндіргіш күштердің даму
дәрежесінің өте төмендігінен жеке меншік болмады және адам өзін-өзі күн
көрісіне қажетті азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ете алмады.
Сондықтан адамдар бірігіп еңбек етті. Бұндай жағдайларда мүліктің
теңсіздігінің өзгенің еңбегін эксплуатацияның болуы мүмкін емес еді.
Қоғамда белгілі бір дәрежеде тұрақты өндірістік қатынастарға қарағанда
өндіргіш күштер әрдайым дамып отырады.
Өндіргіш күштердің дамуына үлкен әсер ететін факторға еңбектің қоғамдық
бөлінісіне ерекше тоқтала кеткен жөн. Себебі мемлекеттің пайда болуы үш ірі
қоғамдық еңбек бөлінісіне байланысты.
Біріншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен мал
шаруашылығының бөлінуі. Жануарларды қолға үйрету нәтижесінде, ал кейін
оларды өсіру арқылы малшы тайпалар жабайылардың басқа тобынан бөлініп
шықты.
Екіншіден, - қоғамдық еңбек бөлінісі – бұл егіншіліктен қол өнердің
бөлінуі. Оның нәтижесінде адамның жұмыс күшінің құндылығы артты.
Үшіншіден,- ірі қоғамдық еңбек бөлінісі, саудагерлердің пайда болуымен
байланысты. Өздері өндіріспен айналыспайтынына қарамастан тұтынушыларды
өздеріне тәуелді еткен тап бірінші рет пайда болды.
Еңбек өнімділігінің артуының нәтижесінде, адамдар өздерінің
қажеттіліктерін артық өнім, яғни қосымша өнім өндіре бастады. Рубасы,
ақсақалдар кеңесі өзінің дәрежесін пайдаланып, қосымша өнімді иеленді.
Нәтижесінде жеке меншік және топтар пайда болды.
Бұл факторлар алғашқы қауымдық қоғамның ыдырауына алып келді. Алғашқы
қауымдық қоғамның ыдырауы барысында мемлекет қалыптасады.
Заң ғылымындағы ең бір өзекті мәселенің бірі болып мемлекеттік биліктің
мәселелері, тұтастай мемлекеттің өзі табылады. Мемлекеттің мәніне қатысты
түрлі көзқарастар, доктриналар, теориялар мен тұжырымдымалар бар екені
белгілі. Олардың барлығына ортақ пікір: мемлекеттік дербестікке,
егемендікке, тәуелсіздікке ие саяси институт, саяси ұйым болып табылады.
Мемлекет қоғамның жетілуінің нәтижесі болып табылады.
Көне гректерде мемлекет ұғымы барлық азаматтардың ақыл-ойы және
адамгершілік қажеттерін орнықтырып, қажетін өтейтін ұғым деп қабылданған.
Егер саяси пікірдің классиктерінің идеяларына жүгінер болсақ, онда
саяси теорияның негізін қалаушы Аристотельдің көзқарастары үлкен
қызығушылық тудырады. Аристотельдің пікірінше мемлекет – бұл адамдардың
белгілі бір әдістермен өзара ықпалдасатын және араласатын көпшілігі болып
табылады.
Аристотель мемлекетті өмірдің қажеттіктері үшін пайда болған ерекше
түрдегі ұжымдық ретінде қабылдайды. Ол мемлекетке мынадай анықтама береді:
Күнделікті көретініміздей, қандай да болмасын, мемлекет – белгілі бір
қарым–қатынас, белгілі бір игілік үшін ұйымдастырылатындықтан (қандай
әрекет болмасын бір игілікті көздейді ғой), әрбір қарым-қатынастардың ең
маңызды әрі басқа қарым-қатынастардың бәрін де қамтитыны, ұмтылады. Осы
қарым-қатынас мемлекет немесе саяси қарым-қатынас деп аталады [4, 312 б.].
Аристотельдің мемлекеттің жалпы келбетіне, сипатына қатысты көзқарасы,
оның барлық мүшелерінен құралатын мемлекеттің тұтастық, одақтасушылық
қырын бөліп көрсетті. Оның ойынша мемлекеттің бірлігі үнемі күшейе берсе,
оның мемлекет болудан қалуы анық. Мемлекет өзінің табиғатынан белгілі бір
көптік қой. Егер ол бірлікке ұмтыла берсе, мемлекеттен отбасы құрылып, ал
отбасынан бір-ақ адам қалмай ма: отбасы мемлекетке қарағанда, ал бір адам
отбасыға қарағанда мұнымен әркім-ақ келіседі, бірліктірек? Мемлекетке
көптеген жеке адамдар ғана кірмейді, олар, оның үстіне, бір-бірінен (eidei)
жағынан әр түрлі болады, мемлекетті құратын элементтер бірдей бола алмайды
ғой. [4, 335 б.] деп көрсетті.
Аристотель мемлекеттегі билікті ақымақтықпен пайдалану фактілерін
қарастырады, оның дұрыс және дұрыс емес нысандарын бөліп көрсетеді. Дұрыс
емес деп саналатын, сорақы нысанның өзі – тирания нысаны – мемлекетті
позитивтік социомәдени мағынасынан айырмайды. Аристотельдің осы пікірін
жалғастырған Цицерон болды. Аристотельмен Цицеронның ойлар мемлекетті саяси
ұйымдасқан және белсеңді халық бейнесінде көру ұғымында жақын болып келеді.
Мемлекет туралы диалогында халық бір-бірімен құқық мәселелерінде
келісушіліктермен және мүдделерінің ортақтығымен байланысқан адамдардың
(азаматтардың) бірлесуі ретінде анықталған [5, 20 б.].
Цицеронның пікірі бойынша мемлекет дегеніміз адамдардың одағы, яғни
ортақ құқық және ортақ пайда беретін, осы тұрғыдан біріккен одақ деп
таниды.
Аристотель секілді Цицерон да мемлекетті анықтауды халықтың
жетістігімен, игілігімен байланыстырады. Аристотель мен Цицеронның
түсініктерінше мемлекет – көне игі жағдай. Тек сол ғана саяси
қауымдастықтың мүшелеріне өзінің мүмкіндіктерін жүзеге асыруы мен дамытуын
қамтамасыз етеді. Онсыз қауымдастық мүшелері ешбір жағдайда әрекет алмайды.
Ол былай дейді: Егер барлығына ақыл мен рух тұрғысынан қарасақ, барлық
қоғамдық байланыстар ішінен біздің әрқайсысымыз үшін мемлекетпен
байланысымыз ең бір маңызды, неғұрлым қымбат болып саналады. Бізге ата-
анамыз, балаларымыз, туыстарымыз, достарымыз қымбат, алайда бір ғана отан
барлық адамдардың бүкіл байланыстарын қамтиды. Цицерон адамзаттық
тіршіліктің бірнеше сатыларын анықтайды, ең маңыздысы ретінде азаматтық
қауымды есептейді. Оның Міндеттер туралы трактатында барлық азаматтарды
бір тұтастыққа құрайтын азаматтық қауым мемлекет ретінде анықталады [6, 72
б.].
Қазіргі мемлекет – бұрыңғыға қарағанда біршама күрделі құбылыс болып
табылады, бұрыңғы жалпы адамзаттық құндылықтар (мысалы, бостандық, теңдік)
мен ХХІ ғасырдың жаңа құндылықтарына (мысалы, әлеуметтік, әділдік) сәйкес
келетін демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолында.
Мысалы, Платон мен Аристотель мемлекеттің әрбір тағайыны болып өнегелікті
бекіту [4, 389 б.] табылады - деп есептейді. Кейінректе осы ойды қолдап,
дамытқан Гегель болды. Мемлекеттің пайда болуының келісім-шарттық теориясын
жақтаушылар, мемлекеттің тағайынын жалпы бостандық (Руссо); жалпы
қауіпсіздік (Гоббс); жалпы игіліктің болуы (Гроций) - деп есептеді.
Маркстік ілім мемлекетті қанаушы таптың қаналушы тапты езудің құралы деп
түсіндірді [7, с. 149].
Қазақстандық ғалым академик Ғ.С. Сапарғалиев заң ғылымы қоғамдық
құбылыс ретінде мемлекетті бәрінен бұрын оның зайырлық сипаты тұрғысынан
қарауы тиіс деп белгілейді. Ол ҚР мемлекетінің өз идеологиясының зайырлық
сипатын қорғап қана қоймай, кез-келген нысандағы діни экстремизмге қарсы
тұратынын да көрсетеді [ 8, 57 б.].
Ғ.С. Сапарғалиевтің ойынша мемлекет белгілі бір идея, теориялар мен
тұжырымдамалардың негізінде өз қызметін жүзеге асыруды ұйымдастырады. Мұны
жоққа шығару мүмкін емес. Тиісті автор мемлекеттік идеологияны қоғамдық
ақиқатты байқататын, бағалайтын және оны белгілі бір әлеуметтік топтардың
немесе бүкіл қоғамның мүддесінде қайта ұйымдастыру құралы қызметін
атқаратын идеология түрінда анықтауды ұсынады [9, 244 б.].
Мемлекеттік сипаттау кезінде тіптен әртүрлі көзқарастар білдіріледі.
Бір-біріне қайшы келетін екі түрлі көзқарасқа тоқталамыз: таптық немесе
маркстік теорияға және үйлесімдік немесе қоғамдық игілік теориясына.
Марксизм теориясына сәйкес мемлекет қоғамның антогонистік таптарға
бөлінуінің жемісі, байлардың (қанаушы таптың) үстемдік етуінің құралы болып
табылады. Екінші тұжырымдама мемлекеттің ортақ мақсаттарды – ортақ
игіліктерге қол жеткізуді, мемлекет пен халықтың, ұлттың, әлеуметтік
топтардың, адамның өзара қатынасын реттеуді, белгілеуді көздейтінін
білдіреді. Академик Ғ.С.Сапарғалиевтің пікірі бойынша мемлекетке тарихи
тұрғыда қарайтын болсақ, аталған тұжырымдамалар бірін-бірі жоққа шығармайды
[9, 155 б.].
Қазіргі мемлекет көпқырлы болғандықтан оның түсінігін, рөлі мен
әлеуметтік проблемаларн талдау қажет. Белгілі ғалымдардың ой- пікірлеріне
назар аударайық
ҚР ҰҒА академигі М.Т. Баймаханов мемлекет және құқық теориясының кейбір
әдістемелік мәселелерін қайта қарау қажеттігін ой елегінен өткізе отырып,
былай дейді: Мемлекет және құқықтың отандық теориясы ғылыми білімнің
мазмұны мен құрылымын түбегейлі қайта қараудың, ары қарай даму бағытын
таңдаудың алдында тұр. Бүгінде ол жаңа стратегия мен тактиканы белсенді
түрде іздеу мен өңдеу, терең толғану кезеңінде тұр. Бұрыңғы кейбір жеке
постулаттар ғылыми шығармашылықты тежейтін жарамсыз көзқарастар ретінде
мәнін жойса, келесі бірі оң тұстарын сақтай отырып толығымен немесе ішінара
қайта ойластырылуда. Осының негізінде ғылым ретінде мемлекет және құқық
теориясының мемлекеттік-құқықтық құрылыс тәжірибесіне жақын болатын, оған
тиімді әсер ете алатын, толық шамада өзінің шығармашылық потенциалын аша
алатын жаңа қырлары қалыптасады. Осындай мақсаттарға жету оның әдістемелік
реттелуінің сенімді жағдайы тұсында ғана мүмкін болады [10, 127 б.].
Қазақстандық ғалым С.Н. Сәбікеновтың ойынша мемлекет – қоғамдағы
бірден- бір әмбебап ұйым, ол әкімшілік-аумақтық бөліністерге (дүниедегі
аздаған ұсақ мемлекеттерде ғана мұндай бөліністер жоқ) сәйкес елдің барлық
халқын қамтиды [11, 22 б.] деп көрсете отырып, саяси төрешілдік қызметі
жүзеге асыру – ұйым ретіндегі мемлекеттің ең маңызды қасиеті, қоғамда
әлеуметтік төреші болу – мемлекеттің ең маңызды міндеті деп белгілейді
[11, 23б.]. Ол өз ойын тұжырымдай келе, мемлекетке мынадай анықтама береді:
Қазіргі мемлекет – қоғамдағы әмбебап саяси ұйым, әлеуметтік кереғарлыққа
сүйенген және ортақ істерді орындау қажеттігінен туған ұйым [11, 28 б.].
Қазақстандық ғалымдар С. Өзбекұлы мен Ө. Қопабаевтың ойларынша
мемлекет дегеніміз арнайы бір аумақтық кеңістіктегі таптық қоғамда билік
жүргізетін, басқаруды іс-жүзіне асыратын, арнайы адамдардың құқықтық
негізде ұйымдасқан саяси жүйесі [12, 17 б.].
Қазақстандық ғалым Т. Ағдарбековтың пікіріне сүйенсек: мемлекет –
тәуелсіз биліктің саяси ұйымы, өзінің пайдалы қызметтері арқылы қоғамның
алдында тұрған шешуші мәселелерді іске асырады. Мемлекет – саяси биліктің
ұйымы, нақтылы мүдделерді (таптық, жалпыадамдық, діни, ұлттық т.с.с.)
айрықша іске асыруға белгілі аумақ көлемінде ықпал етуші [13, 47 б.].
Ресейлік ғалым П.Л.Белковтың көзқарасы бойынша мемлекет көпқұрылымды,
көпфункционалды, ал ол өз кезегінде оның түсінігінің кең көлемін ұсыну үшін
негіз береді. Ең құрымаса оның азымаз шамасын түзіп беру мүмкін емес.
Скептиктер ғылымда, ең құрымаса операционалдық деңгейде де мемлекеттік
анықтамасы болмайтындығын дәлелдейді [14, 175 б.].
Қазіргі мемлекеттің мәні мен әлеуметтік проблемаларбүгінгі күні өзекті
болып табылады. Мемлекет әрқашанда тарихи түрде дамып отырады, оның
функциялары да өзгеріске ұшырап жатады. Қазіргі мемлекетті түсіну үшін ХVI-
XVIII ғасырларда Батыс еуропада пайда болған саяси көзқарастарға
тоқталайық. Нақ осы кезеңде мемлекеттілікті әртүрлі түсінудің бастамасы
қаланды.
Француз ойшылы Жан Бодэннің еңбектері зор маңызға ие. Өзінің басты
еңбегі “Мемлекеттер туралы алты кітабында” Жан Бодэн мемлекетті “егемен
биліктің көмегімен көптеген отбасылар мен оларға тиесілерді” әділ басқару
ретінде қарастырады. Жан Бодэн бірінші рет мемлекетті анықтауда
“егемендік”, “егемен билік” ұғымдарын қолданды. Бұлар басты сөздер, олардың
көмегімен Ж.Бодэн мемлекеттің мәнін түсіндірді. “Егемендік – мемлекеттің
тұрақты және абсолютті билігі”, - деп есептейді ол. Алайда мәселенің мәні
мынада: Ж.Бодэннің өзі мемлекетті саяси одақ, белгілі бір саяси қауымдастық
ретінде емес, егемен билікті тікелей жүзеге асырушы ретінде ұғынды. Оның
есептеуінше адамдардың барлық қауымдастығы тұтастай егемен билікті жүзеге
асырушы бола алмайды. Алайда, “көптеген отбасылардың” барлығын басқаратын
патша (немесе жоғары орган) болуы мүмкін (тиіс де). Осылайша ойшыл түйіндер
отырған саяси одақтың (“халықтың”) егемендігі артқа ысырылады және патшаның
егемендігімен ауыстырылады [15, с. 356].
Осы позицияны келесі ойшыл – Т. Гоббс ұстанып, дамытты. Томас Гоббстың
пікірінше мемлекеттің мақсаты – негізінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
(Табиғатында еркіндікті және басқаларға үстемдік етуді ұнататын) адамдар
өздерінің қолдарына билік тізгінін ұстаған кезде (онымен біз байқағандай,
мемлекетте өмір сүрсе) олардың түпкі себебі, мақсаты немесе ниеті өзін өзі
сақтау қамқорлығы және бұрынғыдан да орайлы өмір сүру болып табылады.
Басқаша айтқанда, адамдар мемлекетті орнатқанда соғыстың ауыр мүшкілінен
арылу үшін адамдарды үрейде ұстайтын және жазалаумен қорқытатын, оларды
келісімдерді орныдауға және жаратылыс заңдарын сақтауға мәжбүр ететін
билігі жоқ табиғи құштарлықтың қажетті салдарын басшылыққа алады. [16, 145
б.]. Егер топтасқан адамдар өз ортасында тыныштық орнату және өзгелерден
сақтану мақсатында шарттасып, әрқайсысы бір-бірімен келісіп жатса, сол
адамның немесе адамдар кеңесінің күллі іс-әрекеттері мен ой-пікірлеріне
көпшіліктің оларды қолдаймыз немесе қарсымыз деп дауыс бергеніне
қарамастан, олардың бәріне (солардың өкілдері ретінде) дауыс беруге құқық
берілсе, онда біз мемлеке орнатылған деп айта аламыз [16, 147 б.].
Еуропалық ортағасырлық дәуірде бірқатар ойшылдар мемлекеттің мәнін
ашуға тырысқан. Солардың біреу Фома Аквинский болып табылады. Фома
Аквинский Аристотельдің көзқарасын былай дамытты: мемлекет ... табиғаты
бойынша әрбір адамға бағыт береді. Бұл заңды да, себебі қажет болған
жағдайда тұтас қандай да бір бөлікке түрткі болады. Фома үшін де мемлекет
қол өнершілермен, жер өңдеушілермен, солдаттармен, саясаткерлермен және
қауымдастықтың өзге де мүшелерімен құрылатын саяси қауымдастық. Тек олардың
барлығы өз жиынтығында ғана осындай қауымдықты құрайды. Нақ осы белгі
арқылы Фома мемлекетті белгіледі: Қала-мемлекет жетілген қауымдық болып
табылады [17, 235 б.].
Фома Аквинский үшін мемлекет – жаратушысы және билік етушісі құдай
болып табылатын әмбебаптық, әлемдік тәртіптің ажырамас жағдайы. Мемлекетті
қасиетті объект деп есептеу үшін бір ғана осы көзқарас жеткілікті. Шынайы
мемлекеттердің керемет көптігі жағдайында қасиеттілік белгісін байқау
мүмкін емес екендігі Фома Аквинскийге белгілі болды. Мұндай жағдай тиісті
мемлекеттердің Құдаймен белгіленген және мақұлданған әмбебеп, әлемдік
тәртіпке қатыстылығына қатысты күмән тудырады. Мұндай күмәнді жою Фома
енгізген мемлекеттік билікті құрайтын қосылғыштардың дифференциациясымен
мүмкін болады. Олардың ішіндегі алғашқысы әрі ең бастысы – биліктің мәні,
яғни әлеуметтік иерархияның жоғары буынын иеленетін тұлғалардың еркінің
тұрғын халықтың төменгі топтарына үстемдік етуін байқататын үстемдік ету-
бағыну қатынасы. Бұл қатынастар Құдайдың өзімен белгіленген. Демек,
мемлекеттік биліктің мәні сөзсіз құдайдан. Мемлекеттік биліктің екінші
құрама қосындысы – оның нысаны, яғни мемлекеттік биліктің пайда болуы,
иелену әдістері. Үшінші қосынды – мемлекеттік билікті пайдалану [18, 187
б.].
1.2 Мемлекет функциялары теориясының өзекті мәселелері
Мемлекет өзінің әрбір даму кезеңінде әр түрлі өзгерістерден өтеді.
Соның нәтижесінде оның функциялары да дамып және өзгеріп отырады.
Мемлекеттің бір функциясы өмірге келіп жатса екіншісінің мәні жойылып
жатады. Сондықтан да мемлекет теориясында функционалдық әдіс бастапқы
әдістердің бірі болып табылады. Мемлекеттің жалпы теориясында ең өзекті,
әрі маңызды сұрақтардың бірі болып оның функциялары табылады. Мемлекеттің
мәні мен әлеуметтік проблемаларның нәтижесінде мемлекеттің функциясы
анықталады.
Функция - деген термин мемлекет және құқық теориясында кеңінен
пайдаланылады және ол мемлекеттің не және қалай жасау керектігін түсіндіріп
болжайды. Функция - деген терминді қазақша сөздіктерде қызмет деп те
атайды. Бұл термин тек қана заңи немесе саяси ұғым емес, басқа да қоғамтану
ұғымдары сияқты, ол өз бастауын физика мен математика ғылымдарынан алады.
Оның мағынасы бір ауыспалы көлемнің екінші бір ауыспалы көлемге
тәуелділігін анықтайды [32, с. 344].
Латын тілінен аударғанда функция - function - орындау, жасау дегенді
білдіреді. Философия сөздіктерінде функция – бұл екі топтың не объектінің
қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы, екіншісінің қозғалуына әкеліп
соқтыратын, белгілі бір қатынас жүйесінде объектінің сыртқы көрінісін
айқындайтын түсінік [33, с. 556].
Мемлекет функциясының түсінігі туралы Қазақстанның заң ғылымында
бірнеше көзқарастар бар. Олар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың,
М.Т. Баймахановтың, С.Н. Сабикеновтың, Т.С. Ағдарбековтың,
А.С. Ибраеваның, С. Өзбекұлының еңбектерінде көрініс тапқан.
Сонымен қатар, мемлекет функциясы туралы мәселелер ресейлік ғалымдар М.И.
Байтиннің, В.С. Нерсесянцтың, М.Н. Марченконың, В.В. Лазаревтың, Л.И.
Загайновтың, Л.А. Морозованың, А.И. Денисовтың, С.А. Раджабовтың А.Б.
Венгеровтың, В.С. Комаровтың еңбектерінде ашылған. Бір ғалымдар мемлекеттің
функцияларын мемлекет қызметінің нысандары деп анықтама береді. Мысалы,
В.С. Нерсесянц мемлекетті тірі ағза етіп, ал оның функцияларын мемлекеттің
тіршілік ету нысандары ретінде қарастырады [34, с. 256-257], ал екіншілері,
мемлекет функцияларын мемлекеттің қоғамды басқарудағы негізгі бағыттары мен
мазмұнын анықтайтын, қоғамдық қатынастар мен үрдістерге мемлекеттік ықпал
етудің ерекше механизмі деп пікір айтады. Үшіншілері, мемлекет функцияларын
мемлекеттің пәндік-саяси сипаттамасы деп қарастырады. Төртіншілері,
мемлекет функцияларын мемлекет қызметінің негізгі бағыттары деп көрсетеді.
Осы анықтаманы қолдайтын қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймаханов
мемлекеттің функцияларын қоғам өмірінің әр түрлі аясындағы мемлекет
қызметінің негізгі бағыттары деп тұжырымдайды. Оның ойынша егер әлеуметтік
проблемалардың түсінігі мемлекет қызметінің нысандары деп қарастырылса,
онда ол тек заң шығарушылық, басқарушылық, әділ сот және бақылаушылық
қызметтерін ғана қамтиды дейді [35, с. 83]. Сондықтанда, академик М.Т.
Баймаханов мемлекеттің функциялары мемлекет қызметінің нысаны ма, жоқ
қызметтің өзі ме деген сұраққа жауап іздеп, әлеуметтік проблемалардың
түсінігіне мынадай анықтама береді: мемлекеттің функциялары – қоғам
өмірінің әр түрлі салаларында мемлекет қызметінің бағыттары. Ал мемлекет
қызметінің нысаны, мемлекет функциялары туралы мәселенің бір бөлігі деп
тұжырымдайды [35, с. 84]. Ресей ғалымы М.И. Байтин өз пікірін білдіре
отырып, мемлекет функцияларын оның жүзеге асу нысандарымен, әдістерімен
сабақтасып, мемлекет қызметінің түрлерімен терминологиялық түрде араласып
кететіндігін айтып оған жол бермеуді ұсынады [36, с. 12].
Cоциалистік мемлекеттің қызметін анықтау үшін, оның социализмді құру
бағытындағы негізгі құрал ретіндегі ролін анықтау үшін, қанаушы тапты езу
үшін, халық шаруашылығын ұйымдастыру үшін, ұлт-азаттық қозғалысты қолдау
үшін кеңінен қолданылды. Қазіргі таңда мемлекет және құқық теориясының даму
барысынды мемлекет қызметіне функционалдық бағыт сақталған, бірақ оның мәні
толықсынып, тереңдетілген, таптық көзқарастар жойылып, мемлекеттің таптық
мәні, әлеуметтік проблемаларжәне функциясы да өзгерді. Функционалдық бағыт
әр түрлі типтегі мемлекеттердің пайда болуының тарихи үрдісінің дамуын,
ауыстырылуын зерттеуге мүмкіндік береді. Тарихи тәжірибе көрсеткендей
мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда жылжымалы сипатта
болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып өзгеріп отырады. Мемлекеттің
функциясы әртүрлі тарихи типтерде қалыптасуына қарамастан өзіне тән
ерекшеліктермен, заңдылықтармен дамиды.
Мемлекеттің функциясы түсінігіне қазіргі ғалымдар әр түрлі тұрғыдан
қарастырады. Мысалы, А.Ф. Черданцевтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы
қоғамнан туындайтын объективтік сипатта болады. Ал заң шығарушы, атқарушы
және сот функцияларын мемлекеттің функциясына жатқызуға болмайды, керісінше
олар мемлекеттің жеке органдарының қызметінің нысандары болып табылады[37,
с. 111].
Профессор М.Н. Марченконың ойы бойынша мемлекет функциясы –деп
мемлекеттің алдына қойған міндеттерді шешу қажеттілігіне себептелген
мемлекет қызметінің негізгі бағыттары болып табылады [38, с.112].
Мысалы, адам құқығын қорғау ол функция емес, ол негізгі мақсат, өзін
сыйлайтын азаматтардың міндеті.
В.С. Нерсесянцтың ойы бойынша мемлекеттің функциясы – деп мемлекеттің
алдына қойған мақсат міндеттерді тиісті мемлекеттік-құқықтық тәртіппен шешу
болып табылады. Ол мемлекетте экономикалық, экологиялық, мәдени, білім беру
функцияларының бар екендігін жоққа шығарады. Ол мемлекеттің келесідей
функцияларын атап көрсетеді: құқық белгілеушілік, құқықты жүзеге
асырушылық, құқық қорғаушылық [39, с.345].
Бұл көзқарас мемлекет функциясының ерекшелігін көрсетпейді деп
есептеуге болады. Мұның негізі мынада: біріншіден, бұл жерде билікті бөлу
қағидасымен мемлекет функциясының алмасуы болып отыр. Билікті үш тармаққа
бөлу- заң шығару, атқару және сот биліктері мемлекет қызметін ұйымдастыру
қағидасы болып табылады; екіншіден, әрбір мемлекет мәнділік сипатына
қарамастан қоғам өмірінің негізгі салалары (экономика, қорғаныс, білім беру
және т.б.) бойынша қызмет етеді. Мемлекет функцияларын қоғам өмірінің
салалары бойынша бөлінуі (экономика, қорғаныс, білім беру және т.б.) ескі
формацияға тән болады деген көзқарасты дұрыс еместеуге болады; үшіншіден,
нормативтік актілер шығару мемлекеттің функциясы емес, мемлекет теориясында
құқықтың болуы, нормативтік бекітулердің шығарылуы әрбір мемлекеттің
негізгі белгісі болып табылады, сол себептен ол мемлекеттің белгісіне
жатады.
Қазақстандық ғалым, академик М.Т. Баймахановтың ойы бойынша мемлекеттің
әрбір қызметі мемлекеттің функциясы бола бермейді, тек мемлекет қызметінің
ең басты бағыттары ғана мемлекет функциясы бола алады, мемлекет
функциясынан мемлекеттің мәні шығады [10, с. 252].
М.Т. Баймахановтың пікіріне сәйкес мемлекеттің қоғамды басқару
жөніндегі қызметінің басты бағыттары мен мазмұнын анықтайтын, қоғамдық
қатынастар мен процестерге мемлекеттің ықпал етудегі ерекше механизмі
ретіндегі мемлекеттің функциясы туралы көзқарас қайталанылады [40, с. 68].
Л.И. Морозованың пікірі де осындай. Оның ойынша мемлекет функциясы –
нақты тарихи кезеңдегі мемлекет қызметінің негізгі әлеуметтік маңызды
бағыттары болып табылады [41, с. 33].
Мемлекеттің функциясы туралы мәселе - мемлекеттің қызмет етуі
мәселесімен бара-бар келеді. Мемлекеттің қызмет етуі мемлекет қызметінің
түрлерін қамтыса, ал мемлекеттің функциясы – ол мемлекетің кейбір
қызметтерін ғана қамтиды. Қандай да бір қызметті мемлекеттің функциясы деп
есептеу үшін кейбір критерияларды есепке алу қажет. М.Т. Баймахановтың ойы
бойынша ол критериилер екеу: біріншіден, мемлекеттің жеке функцияларын
қалыптастыру үшін, бастапқыда оның қызметінің мына түрлері алынады:
- мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары бойынша;
- тұрақты, мемлекеттік құрылымға сәйкес орындалатын;
- жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлініп
шыққан, олармен бірге ешқандай бірлігі жоқ;
Екіншіден, мемлекеттің қызмет етуінің негізгі емес, қосымша, саясат
сұрақтарының қосымшалығы мемлекет қызметінің бағыттары мен үйлесу арқылы
мемлекеттің түсінігіне кіреді. Мемлекеттің барлық функциясының жиынтығы өз
мазмұны бойынша мемлекеттің қызмет етуінің бірнешеу болып келеді [42, с.
3].
Қазақстандық ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен А.С. Ибраеваның ойынша
мемлекеттің қызметтері дегеніміз қоғамды басқарудағы мемлекеттің өзінің
алдына қойған міндеттері мен мақсаттары, әлеуметтік проблемалармен мәнін
білдіретін, өздеріне ғана тән формалары, өздеріне ғана тән әдістер арқылы
атқарылатын әрекеттері және олардың негізгі бағыттары. Мемлекеттің
қызметтері қатып қалған және ешбір өзгермейтін қасаң құбылыс емес, қайта
олар өзгермелі, езгерістерге жиі ұшырайтын құбылмалы болып келеді.
Демократиялық мемлекеттің негізгі мақсаты – қоғам үшін, қоғамдағы
адамдардың топтары үшін, қоғамның дамып өркендеуі үшін қызмет атқару болып
табылады. Қоғам өте күрделі құбылыс. Қоғамның негізгі тірегі - өңдіріс.
Өндірісті ұйымдастырып, дамыту үшін мемлекет те, адамдардың бірлестіктері
де, жекелеген адамдар да қажетті іс-әрекет жасап отырады [29, 42б.]. Бұл
салада мемлекеттің істейтін қызметі сан алуан. Мемлекет өзіне қарайтын
кәсіпорындарды тікелей басқарып, олардың жұмысын реттеп отырады.
Мемлекеттің меншігінде табиғи байлықтар да болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет
өз меншігіне жататын объектілерді тікелей басқарып реттейді, ал мемлекеттік
емес меншік түрлерін жанамалап реттейді. Демек, қалай да болса шаруашылықты
ұйымдастыру және реттеумен шүғылданады. Осыған байланысты мемлекеттің
экономиканы ұйымдастыру, басқару, реттеу функциясы болады. Қандай да болсын
қоғам түрлі таптар мен әлеуметтік топтардан тұрады. Кейбір елдерде, мысалы
Қазақстанда, көптеген ұлттар тұрады. Олардың арақатысын реттеу – негізінен,
мемлекеттің міндеті. Осы заманғы мемлекеттердің бәрінде де ең маңызды
қызметтер экологиялық қызмет болып табылатындығын атап өтуіміз керек.
Осылай көңіл бөліп атап көрсетуіміздің себебі адамзат баласының қазіргі
кездегі тіршілік ету әрекетінің қоғамдық масштабта табиғатқа теріс ықпал
жасауынан туындап отыр. [ 29, 43-44б.].
Осы аталғандардың бәрі адам тіршілігінің нәтижесі. Басқаша айтканда,
осындай әрекеттер жер бетіндегі бүкіл тіршілік иелерінің өміріне қауіп
төндіруде [29, 44б.].
Мемлекет теориясында мемлекет функциясының бөлінетіндігі жайлы мәселе
бар. Ол туралы алғаш рет 1968-жылы Л.И. Загайнов кандидаттық диссертация
жазған болатын. Оның айтуынша мемлекеттің нақты функциясы оның нақты
мемлекеттік ықпал ету объектісімен байланысты жүзеге асыру мазмұнының,
нысандарының және әдістерінің жиынтығын көрсетеді. Бөлінетін мемлекеттің
функциясына келесі компоненттер жатады: мемлекет функциясының субъектілігі;
мемлекет функциясының мазмұны; мақсаты мен міндеттері; мемлекеттен
бөлінетін және олардың орындалуын қамтамасыз ету үшін өкілеттіліктердің
көлемі [43, с. 5]. Мемлекет функциясының мазмұны қоғам өмірінің белгілі бір
саласына белсеңді және мақсатқа сай ықпал етеді. Ол ықпал әртүрлі болуы
мүмкін: біріншіден, халықтың мүддесіне сай келетін қоғамдық қатынастарға
әсер ету, бекіту, даму және жетілдіру; екіншіден, қоғамның дамуына кедергі
болатын қатынастарды алдын- алу және жою; үшіншіден, мемлекет жаңа және
прогрессивті бекітулер үшін ықпал жасайды[44, с. 15].
Мемлекет функциясының субъектілігі туралы М.Т. Баймахановтың пікірінше
екі деңгейдегі шешімге ие: біріншіден, жалпы субъект – әрбір функцияның
субъектісі толығымен мемлекет болады; екіншіден, нақты субъект - функцияның
субъектісі мемлекеттік құрылымдар болып табылады. Мемлекеттің функциясын
жүзеге асыруға барлығы қамтылған, немесе кем дегенде көптеген мемлекеттік
органдар тартылған. Мемлекеттік органдардың жеке функцияларды жүзеге асыруы
бірдей емес. Мемлекет функциясын орындау үшін сәйкес органдарға міндеттер
жүктеу арқылы, оларға өкілеттіліктер беріледі. Мемлекеттің функциясының
мақсаты мен міндеті мемлекет функциясының компоненті болып табылады.
1.3 Демографиялық үрдістердің мемлекет функциясының объектісі ретіндегі
теориялық аспектілері
Демографияның ғылым ретінде пайда болуы мен даму заңдылықтары
зерттеуші ғалымдардың пікірінше қазіргі кездегі халық санының пайда болуы
мен қалыптасу тарихын зерттеу ұзақ тарихи кезеңдерді қамтиды.
Б.э.д. V ғасырда ежелгі Қытай философы Конфуций алғаш рет жердің саны
мен халық санының ұтымдылығы мәселесі туралы айтқан.
Ежелгі дүниенің философтары Платон мен Аристотель өз еңбектерінде
халықтың санын реттеумен байланысты мәселелерді зерттеген. Платонның ойы
бойынша мемлекеттердегі тұрғындар санының өсуін колониялар құру арқылы ғана
реттеуге болады деген, ал Аристотель болса өзінің Саясат деген еңбегінде
халықтың белгілі бір деңгейін ұстап тұру үшін әр түрлі қатал шараларды
қолдану керектігін айтады.
Платон өзінің идеалды мемлекет ілімінде азаматтардың шектеулі санын
көрсеткен және ол 5040 адамнан аспауы тиіс деген. Ол өзінің Мемлекет
деген еңбегінде басқарушылардың нұсқауы бойынша неке қатынастарын
белгілеуді ұсынады. Платон еркектердің 30-55 жас аралығында ғана балалы
болу керектігін айтады. Ол өз еңбектерінде былай деп жазады: Басқарушылар
азаматтардың санын әрқашанда аз болатындай неке санын алдын – ала анықтау
қажет, ал жаңа тұған сәбилер ауруға шалдыққан, соғыс, төтенше оқиғалардың
нәтижесінде мерт болған азаматтардың орнын басатын еді. Осындай шаралар
халық санының тіптен асып не кеміп қалғанының алдын алар еді... Құбыжықтар,
заңсыз туылған балалар, қарт адамдардың жас балалары өлтірілуі керек; олар
республикаға ауыртпашылық түсірмеуі қажет [54, с. 18].
Дәл осындай ойда Аристотель да болды. Ол халық санын реттеп отыруды
қажет деп тапты, оның асып кетпеуіне жол бермеуді ұсынды, жаңа туылған
сәбилерді өлтіру туралы заң арқылы халық санын мемлекет пен құқық пен
реттеп отырды. Ол былай деген: Заң жаңа тұған сәбилердің қайсысын сақтап
қалу керек және қайсысын өлтіру керектігін анықтауы қажет; мемлекет құбыжық
немесе белгілі бір мүшесі жоқ балаларды тәрбиелемеуі қажет. Егер халықтың
ұдайы өсуін тоқтату қажеттілігі туындаса, онда басқарушылар әр отбасыда
бала болудың белгілі бір санын көрсетуі керек, егер адам саны көбейіп, өз
шегінен асып кетсе жүкті әйел өз құрсағындағы баланы оған жан келмей тұрып
өлтіруі қажет. Аристотель еркектердің неке жасын – 37 жас деп белгілейді
[54, с. 19].
Б.э. І ғасырында Страбонның және ІІ ғасырда Птоломейдің Жағрафиялары
пайда болды. Бұл еңбектер тек жағрафиялық ғана емес, сонымен қатар,
этнографиялық қайнар көз болды. Аталған кешенді еңбектерде авторлар
бірқатар демографиялық мәселелерді қамтыған.
Н. Макиавеллидің (1469-1527) Күн қаласы еңбегінде идеалды
мемлекетті құру мәселесін қозғап, онда халықтың жалпылама еңбек етуі
бірінші орында тұру керектігін айтады. Оның ойынша некеге тұру жасы
еркектер үшін – 21 жас болуы қажет, ал әйелдер үшін – 18 жас болуы керек.
Демография ғылымының атасы болып ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674) табылады. Ол 1662 жылы Өлім туралы бюллетендерді табиғи және саяси
бақылау атты еңбегінде демография саласының барлық бөліктері
қарастырылған. Д. Граунт халықтың санын, оның жыныстық, жастық құрамын,
отбасылық жағдайын, туылым мен өлімді, халықтың өсуін, әйелдердің тууға
бейімділігін, жыныстық-жастық өлімді, оның салдарларын, сонымен қатар,
қоршаған ортамен өзара байланысын, өлім кестелерін, көші-қон мәселелерін
талдаған. Соның нәтижесінде ол келесідей қорытындыға келеді: еркектердің
саны әйелдердің санына теңестіре отырып, ер балалар мен қыз балалардың
сандарын теңестіреді. Мысалы, 14:13 Лондонда туылымнан өлімнің деңгейі
жоғары; қалалардағы өлім ауылдарға қарағанда жоғары болып табылады. Оның
өлім туралы жазбалары халық саны көрсеткіштері мен халықтың ұдайы өндірісі
қарым қатынасын, өзара әрекет етуі заңдылықтарын, қоғам және экономикалық
тіршілік салаларындағы ролін анықтауға мүмкіндік берді. Оның жұмысы өз
заманында құнды болды. Оның жұмыс бойынша шығарған нәтижелері практикалық
мәнге ие бола бастады.
Джон Граунттың тұжырымдамасына сәйкес демографиялық мәліметтерді
талдаумен айналысқан ғалымдардың бірі Вильям Петти болды және 1693 жылы
өлім кестесін құрастырған Эдмунд Галлей болды [54, с. 20]. Халық пен оның
пайдаланатын ресурстарының арақатынастары феодалдық кезең ойшылдарының
жұмыстарында ең басты мәселелердің бірі болды. Ерте орта ғасыр өкілдері Т.
Мор, Т. Кампанелла, Ф. Аквинский халық саны өсуінің қоғамдық пайдасы туралы
пікірлер айтқан. Олар халық саны өсуінен ешқандай қауіптілік көрмеген. Т.
Мор өзінің Мемлекеттің ең жақсы құрылымы, Утопия еңбектерінде халық
санының өсуін қолдап, мадақтау керек екендігін және оның азайып кетпеуіне
жол бермеу туралы пікір айтады. Сонымен қатар, балалардың саны ешқандай
есепке алынбауы керек. Егер қалалар толып кетсе, яғни отбасы саны 6000
адамнан асып кетсе, онда утопиялықтар халық саны аз қалаларға көшеді.
Егерде утопияда қалаларға сыймаса, онда көрші континентке ерікті көшіп
қонуға болады [54, С.19-20].
Экономикалық үрдістер мен демографиялық өсудің қарама-қайшылығы Т.Р.
Мальтустің көзқарасында қалыптасты. Оның теориясы негізінде ағылшын
философы М. Хейл мен Италия ғалымы Д. Ж. Ортестің халық санының
геометриялық прогресі туралы және тағы басқа бірқатар экономикалық идеялар
мен теориялары туралы көзқарастары қалыптаса бастады. Т.Р. Мальтустің ойы
бойынша халық санының шексіз өсуі әлеуметтік апаттың, саяси ахуалдың,
экологиялық апаттардың негізгі себебі болып табылады- дейді. Атақты
орыстың ғалымы Д.И. Менделеев демографиялық үрдістер туралы өзінің Учение
о промышленности еңбегінде былай дейді: Мальтус ... требует воздержания
от деторождения. Возмутительность такого учения тем явственнее, что все
главные посылки его не верны... Одним из лучших стимулов всех успехов
человечества служит... стремление обеспечить своих детей и... облегчить их
жизнь [54, с.21].
Демография ХVIII ғасыр бойы дамыды. Осы кезеңде оның атақты өкілдері
мыналар: Виллем Керсебум, Иоганн Петер Зюссмильх, Антуан Депарсье,
Кристофер Бернулли, Леонард Эйллер, Томас Шорт, Пер Варгентин және т.б.
Олар өз еңбектерінде демографиялық ақпараттарды кеңейтіп, оларды талдап,
XIX ғасырда демографияның ғылымдар жүйесінде жеке ғылым ретінде
қалыптасуына алғышарт болуына әкеп соқтырды.
ХVIII ғасырда Ресейде демографиялық мәселемен айналысқан ғалымдар Л.
Эйллер, Д. Бернулли, С.Г. Забелин, Л.Ю. Крафт, И.Ф. Герман және т.б. болды
[54, с.14]. Халық теориясы мәселесімен айналысқан ғалымдардың бірі М.В.
Ломоносов болған. Ол өзінің графтардың бірі И.И. Шуваловқа ресей халқын
сақтап қалу және көбейту туралы жазған хатында (1761ж). Ресей үшін халық
санының және оның көбеюінің үлкен маңызы бар екендігін айтады, сонымен
қатар, ол мемлекеттің барлық құдыреті, күші және байлығы болып халық екенін
ескерткен.
XIX ғасырда демографияның арықарай зерттелінуі А. Кетленің (Бельгия),
У. Фарраның (Англия), Г. Майрдың (Германия) еңбектерінде көрініс тапты.
Осы кездері 1855 жылы алғаш рет баспа бетінде демография термині
пайда болды. Ол француз ғалымы А. Гийярдің Адам статистикасы элементтері
немесе салыстырмалы демография атты еңбегінде алғаш рет пайдаланылды. А.
Гийяр демографияны адамның табиғи және әлеуметтік тарихы ретінде
қарастырған.
Бұл термин ғылыми айналымға 1877 жылы келді. Алғаш рет демография
туралы мақала белгілі француз ғалымы П. Ларустың энциклопедиясында жарық
көрді. Бұл терминнің ресми танылуы 1882 жылы гигиена және демография
халықаралық конгресі атауында пайдаланылды[54, С.15-16].
Демография термині әр түрлі мағынада қолданылады. Сөздіктерде
демографияны бір жағынан халықтың құрамы және оның өзгеруі туралы ғылым деп
түсінік берілсе, екінші жағынан демография халықтың саны, құрамы, орналасуы
мен өзгеру көрсеткіштері ретінде қарастырылады Келесі бір
сөздіктерде демографияны халықтың құрамын, санын және өсуін зерттейтін
статистиканың саласы деп түсіндіріледі.
Белгілі қазақстандық ғалым, демограф М.Т. Тәтімов демография халық
туралы ғылым деген мағынаны білдіреді- деп көрсетеді [55, 11 б.]. Біздің
ойымызша демография халық санын зерттейтін ғылым болып табылады. Ол халық
саны мен құрамы көрсеткіштерін бақылау, бағалау және талдау арқылы
зерттейді. Демография ғылымының зерттеу пәні ол халық, халық саны. Халықтың
табиғи өсімі, ұрпақтардың ауысуы, халықтың өсімі сипаты, туылым мен өлім
деңгейінің өзгеруі, некелік, отбасылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz