Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма тіліндегі көріністері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.6
1. Аударма нұсқалардағы фразеологизмдер
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық.этникалық ерекшеліктер
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
2. Аударма фразеологизмдердің түрлері
2.1. Аудармадағы тең баламалы фразеологизмдер
2.2. Сөзбе.сөз аударылған фразеологизмдер
2.3. Қазақ фразеологиясындағы кірме фразеологизмдер
2.4. Еркін аударылған фразеологизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Аударма нұсқалардағы фразеологизмдер
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық.этникалық ерекшеліктер
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
2. Аударма фразеологизмдердің түрлері
2.1. Аудармадағы тең баламалы фразеологизмдер
2.2. Сөзбе.сөз аударылған фразеологизмдер
2.3. Қазақ фразеологиясындағы кірме фразеологизмдер
2.4. Еркін аударылған фразеологизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма тіліндегі көріністері.
Диплом жұмысының көлемі: бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 34
Диплом жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
– аударма фразеологизмдердің түрлерін анықтау;
– қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің жасалу жолдары мен атқаратын қызметін көрсету;
– аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық ерекшеліктерді саралау.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама, жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және салғастырмалы әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма фразеологизмдер, калька, көркем аударма, балама аударма, еркін аударма, ұлттық-этникалық ерекшелік, т.б.
Диплом жұмысының дереккөздері: І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (1977ж.), «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1974-1986 жж. 10 том), Х.Қ. Қожахметова, т.б. «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздігі» (1988), сондай-ақ, көркем әдебиет пен көркем аудармалар және баспасөз материалдары.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі фразеологизмдер мен аударма фразеологизмдердің зерттелуі, аударма фразеологизмдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық ерекшеліктер, аударма фразеологимдердің түрлері, жасалу жолдары, қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
– ХХ ғасырдың ортасы мен 60-жылдар арасы – қазақ фразеологиясын ториялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі;
– 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы;
– 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу;
– ХХ ғасырдың соңғы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалық, этномәдени тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар дені түгел назар аударды. Қазақ фразеологиясының тілші ғалымдары Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды.
Диплом жұмысының көлемі: бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 34
Диплом жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
– аударма фразеологизмдердің түрлерін анықтау;
– қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің жасалу жолдары мен атқаратын қызметін көрсету;
– аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық ерекшеліктерді саралау.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама, жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және салғастырмалы әдістер қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма фразеологизмдер, калька, көркем аударма, балама аударма, еркін аударма, ұлттық-этникалық ерекшелік, т.б.
Диплом жұмысының дереккөздері: І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» (1977ж.), «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1974-1986 жж. 10 том), Х.Қ. Қожахметова, т.б. «Қазақша-орысша фразеологиялық сөздігі» (1988), сондай-ақ, көркем әдебиет пен көркем аудармалар және баспасөз материалдары.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі фразеологизмдер мен аударма фразеологизмдердің зерттелуі, аударма фразеологизмдерді зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық ерекшеліктер, аударма фразеологимдердің түрлері, жасалу жолдары, қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
– ХХ ғасырдың ортасы мен 60-жылдар арасы – қазақ фразеологиясын ториялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі;
– 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы;
– 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу;
– ХХ ғасырдың соңғы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалық, этномәдени тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар дені түгел назар аударды. Қазақ фразеологиясының тілші ғалымдары Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сәрсенбаевтар фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым жасаушылар болды.
1. Әуезов М. Абай жолы. 1,2 т. – Алматы: Жазушы, 1989. – Ауд. Соболева Л. Т.1,2. – Алматы: Жазушы, 1988.
2. Пушкин А.С. Капитанская дочка. /Капитан қызы/ Ауд. ТәжібаевӘ. – Алматы: Жазушы, 1947.
3. Толстой Л.Н: Анна Каренина. Т. 1,2. Ауд. Орманов Ғ. – Алматы: Жазушы, 1977.
4. ТолстойА. Хождение по мукам. /Азапты сапарда/ Ауд. Ахтанов Т. – Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы, 1952 – 1954 жж.
5. Бунин И. Избранные. – Балқарағай. Әңгімелер. (В поле. – Жапан түзде. Ауд. Ысқақов Қ.). Алматы: Жазушы, 1975.
6. Коллинз У. Лунный камень. – Ай сәулесі асыл тас. Ауд. Байлюханов Б. – Алматы: Жалын, 1978.
7. Куприн А.И. Гранатовый браслет. – Гауһар білезік. Ауд. Ысқақов Қ. – Алматы: Жазушы, 1966.
8. Марков Г.М. Сибирь. Сібір. Ауд. Ахметов Қ., Сыздықов Х. – Алматы: Жазушы, 1966.
9. Марков Г.М. Соль земи. – Жер құты. Ауд. Ғабдуллин Н. – Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы, 1964.
10. Пушкин А.С. Избранные. – Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1970.
11. Дубровский. – Дубровский, Ауд. Оспанов Ғ.
12. История села Горюхино. – Горюхино селосының тарихы. Ауд. Сағындықов Қ.
13. Пиковая дама. – Қарғаның мәткесі. – Ауд, Сағындыов Қ.
14. Тургенев И.С. Дворянское гнездо. – Дворян ұясы. Ауд. Әуезов М. – алматы: Жазушы, 1968.
15. Тургенев И.С. Записки охотника. – Аңшының әңгімесі. – Алматы: Жазушы, 1965.
2. Пушкин А.С. Капитанская дочка. /Капитан қызы/ Ауд. ТәжібаевӘ. – Алматы: Жазушы, 1947.
3. Толстой Л.Н: Анна Каренина. Т. 1,2. Ауд. Орманов Ғ. – Алматы: Жазушы, 1977.
4. ТолстойА. Хождение по мукам. /Азапты сапарда/ Ауд. Ахтанов Т. – Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы, 1952 – 1954 жж.
5. Бунин И. Избранные. – Балқарағай. Әңгімелер. (В поле. – Жапан түзде. Ауд. Ысқақов Қ.). Алматы: Жазушы, 1975.
6. Коллинз У. Лунный камень. – Ай сәулесі асыл тас. Ауд. Байлюханов Б. – Алматы: Жалын, 1978.
7. Куприн А.И. Гранатовый браслет. – Гауһар білезік. Ауд. Ысқақов Қ. – Алматы: Жазушы, 1966.
8. Марков Г.М. Сибирь. Сібір. Ауд. Ахметов Қ., Сыздықов Х. – Алматы: Жазушы, 1966.
9. Марков Г.М. Соль земи. – Жер құты. Ауд. Ғабдуллин Н. – Алматы: Қазмемкөркемәдебиет баспасы, 1964.
10. Пушкин А.С. Избранные. – Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1970.
11. Дубровский. – Дубровский, Ауд. Оспанов Ғ.
12. История села Горюхино. – Горюхино селосының тарихы. Ауд. Сағындықов Қ.
13. Пиковая дама. – Қарғаның мәткесі. – Ауд, Сағындыов Қ.
14. Тургенев И.С. Дворянское гнездо. – Дворян ұясы. Ауд. Әуезов М. – алматы: Жазушы, 1968.
15. Тургенев И.С. Записки охотника. – Аңшының әңгімесі. – Алматы: Жазушы, 1965.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...4-6
1. Аударма нұсқалардағы фразеологизмдер
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық-этникалық ерекшеліктер
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
2. Аударма фразеологизмдердің түрлері
2.1. Аудармадағы тең баламалы фразеологизмдер
2.2. Сөзбе-сөз аударылған фразеологизмдер
2.3. Қазақ фразеологиясындағы кірме фразеологизмдер
2.4. Еркін аударылған фразеологизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма
тіліндегі көріністері.
Диплом жұмысының көлемі: бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 34
Диплом жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма
фразеологизмдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі
аударма фразеологизмдердің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау
бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
– аударма фразеологизмдердің түрлерін анықтау;
– қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің жасалу жолдары мен
атқаратын қызметін көрсету;
– аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық
ерекшеліктерді саралау.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және салғастырмалы әдістер
қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма
фразеологизмдер, калька, көркем аударма, балама аударма, еркін аударма,
ұлттық-этникалық ерекшелік, т.б.
Диплом жұмысының дереккөздері: І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977ж.), Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-
1986 жж. 10 том), Х.Қ. Қожахметова, т.б. Қазақша-орысша фразеологиялық
сөздігі (1988), сондай-ақ, көркем әдебиет пен көркем аудармалар және
баспасөз материалдары.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі фразеологизмдер
мен аударма фразеологизмдердің зерттелуі, аударма фразеологизмдерді
зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-
этникалық ерекшеліктер, аударма фразеологимдердің түрлері, жасалу жолдары,
қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты
қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар
түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан
зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай
келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
– ХХ ғасырдың ортасы мен 60-жылдар арасы – қазақ фразеологиясын
ториялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі;
– 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке
авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы;
– 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу;
– ХХ ғасырдың соңғы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалық,
этномәдени тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық
тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар дені түгел назар
аударды. Қазақ фразеологиясының тілші ғалымдары Н. Сауранбаев, І.
Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сәрсенбаевтар
фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым
жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу
жүргізген, сол жайында еңбек жазған І. Кеңесбаев [1] болса, С. Аманжолов
фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы [2], Н. Сауранбаев
фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударды [3]. Қазіргі қазақ тілі
оқулығына (1954 ж.) фразеология бөлімін енгізген Ғ. Мұсабаев та
фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген [4]. К. Аханов өзінің Тіл
біліміне кіріспе атты [5] жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының
лексиология тарауында қазақ тілі фразеологиясына В.В. Виноградовтың
классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р. Сәрсенбаев тұрақты тіркестердің
бір тріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік ерекшеліктеріне тоқталады.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінде 60-жылдары
ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, оларға не жатады
дегенге көңіл бөлді. Р. Сәрсенбаевтың Қазқ мақал-мәтелдерінің лексика-
стилистикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, С. Исаевтың
Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында осы
ерекшеліктерге назар аударған [6]. Осы жылдары жеке авторлар
шығармаларындағы фразеологизмдердің қолданылуына да көп көңіл аударып, сөз
таптарын жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә.
Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз
тіркестері [7], М. Белбаеваның Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық
тіркестер атты мақалалары [8] мен осы жылдары қорғалған Х. Қожахметованың
Ғ. Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар, Е. Бектұрғанованың
М. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері
андидаттық диссертациялары сол кезеңнің ізденіс нәтижелері еді.
Жетпісінші жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде
А. Байтелиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә. Қайдаров пен Р. Жайсақова,
А. Елешова қазақ фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге
тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілу
жайы тілші ғалымдар назарын аударды. Ө. Айтбаев пен К. Дүйсетаеваның
еңбектерін атауға болады.
Академик І. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі он мыңнан аса
фразеологизмді қамтыған Қазақ тілінің фразеолгиялық сөздігі шықты [1].
Үшінші кезең – қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-
жылдар алдыңғы кезеңдердегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ
фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу,
аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж. Қонақбаева
антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын, тілдерінде салыстыра
зерттесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына
(калька жолымен, дән баламасы берілуіне) назар аударды.
Осы жылдары қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М. Копыленко мен З.Д.
Попованың жаңа әдісін (семемный анализ) қолдану тәжірибелері жүзеге асты
[10]. Р.М. Таева мен Ф.Р. Ахметжанованың ғылыми еңбектерінде
фразеологизмдердің семантикалық табмғатына талдау жасағанда сол әдіс
компоненттердің денотатив және конотатив мағынасын айқындау әдісі
қолданылған.
Осы кезеңде қазақ және орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу
нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік жасалды.
Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік – тұрақты тіркестің тарихи қалпын
зерттеуге көңіл бөлінді. Р. Сыздықованың Қ. Жалаиридің Жами-ат-Тауарих
атты [11] шығармасындағы тұрақты тіркестер еңбегі – диахронды
фразеологиялық зерттеу.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінгі кезеңі 90- жылдардан бастап
бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл кезеңде тіл білімінің осы
саласында жан-жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің
этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды.
Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста
жатқан этнопсихологиялық және мәдени танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі
онжылдықта академик Ә. Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс
табуда.
С. Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе, Ш. Сеитова өсімдікке байланысты
тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық сипаттама береді, ал Қ.Ғабитханұлы
наным-сенімдерге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасайды. Б. Уызбаева
соматикалық етістік фразеологизмдерді зерттейді.
Фразеологизмдердің тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле зерттеу
– қазақ фразеологизмдерінің ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен үлес.
Осындай еңбектердің қатарына С. Сәтенованың Қос тағанды фразеологизмдердің
тілдік, поэтикалық табиғаты, Г. Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің
ұлттық-мәдени аспектілері атты еңбектерін атауға болады.
Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І. Кеңесбаевтың көрсеткен
барлық бағытта жүріп жатыр. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің
басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы,
олардың ішкі құрылысы, фразеологизм және ұйытқы сөздер, фразеологизмдердің
этимологиясы, фразеологизмдегі калька, фразеологизм және синонимия,
фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді және автордың
қолдануы т.б.
Осы бағыттардың ішінде қазіргі тіл білімінде фразеологизмдердің бір
тілден екінші тілге аударылу мәселесі маңызды орынға ие.
Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде көптеген зерттеулеріміз бірде
арнайы тоқталып өтсе, енді бірде белгілі бір мәселелерге байланысты сөз
арасында тілге тиек етеді.
І. Кеңесбаев өзінің Қазақ тілінің идиомдары туралы атты еңбегінде
аудару мәселесіне байланысты да өз пікірлерін айтады. Ол өз ойын:
аударудың әр түрлі жолдарын ізденіп, мағына жағынан сәйкес келетін
тізбектерді тауып, аударма тілін жұртқа түсінікті етуді қарастыруымыз
керек, - деп тұжырымдайды [13].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың Қазақ
тілінің стилистикасы еңбегінде фразеологияның аудармасына арнайы тоқталып,
оларды аударудың үш тәсілін көрсетіді [14].
Аудармадағы фразеологиялық құбылысқы Ө. Айтбаев арнайы тоқталған. Ол
өзінің еңбегінде фразеологиздердің аудаоылу мәселесіне, олардың көркем
шығармадағы стильдік қызметі мен оларды аударудың кейбір амалдарына талдау
жасаған [15].
Сонымен қатар, Ф. Дәулетованың Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ
тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы [16], М.Р. Есимжанованың
Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английского,
русского и казахского языков) [17] атты еңбектері тіларалық
фразеологизмдердің пайда болу ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған.
Г.Н. Смағұлова мен Г.Р. Айтжановалардың Фразеологиялық калькалар
атты оқу құралы фразеологизмдерді аудару мәселесіне арналған. Еңбекте
калька және аударма мәселелері, фразеологиялық калькалардың түрлері,
калькаланған фразеологизмдердің лексика-грамматикалық, лексикографиялық,
стильдік ерекшеліктері қарастырылған [18].
Алайда, фразеологизмдердің бір тілден екінші тілге аударылу мәселесі
аударма тәжірибесі үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі мәселенің
бірі. Мұны көркем әдебиеттерде қолданылып жүрген фразеологиялық тіркестер
табиғатынан-ақ көруге болады. Аударма – ел мен елдің арасына дәнекер
болатын аса зор мағыналы құрал. Аудармамен шұғылданған бірде-бір зерттеуші
фразеологияны аттап өте алмайды. Аударма тәжірибесінде фразеологизмдерді
екінші тілге аударудың неше түрлі қиындықтары кездеседі. Өйткені әр тілдегі
фразеологизмдердің мағыналық және стилистикалық қызметі алуан-алуан болады.
Оның құрасына енген сөздердің байланысы да әр тілде әр қилы.
Көрші отырған алыс, жақын халықтардың әрқашан да өзара мәдени, рухани
қарым-қатынаста болуы, көркем шығарма туындыларын аудару арқылы алыс-
берісжасап отыруы өмір заңдылығына жатады. Бұл, әрине, аударма мәселесіне
тікелей қатысы бар күрделі құбылыс. Олай дейтін себебіміз, көркем шығарма
тілінде тұрақты тіркестер әр тілдің тек өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
қалыптасып, басқа бір тілге оларды дәл де дұрыс жеткізу қиын мәселелердің
біріне жатады. Әсіресе, ұлттың өзіне ғана тән танымынан, салт-дәстүрінен,
ырым-жоралғыларынан хабар беретін тұрақты тіркестерді екінші бір тілге
аудару үлкен қиындық тудыратыны белгілі.
Міне, осыған байланысты біз жұмысымызды тұрақты тіркестердің көркес
шығарма саласында, әрбір ақын-жазушы, қалам қайраткерлерінің өзіндік сөз
саптау ерекшелігін (стилін) және соған сәйкес олардың басқа тілдерге,
мәселен, орыс тіліне аударылып берілуін, аудармалардың нақытылғы мен
дәлдігін қарастырып өтуді мақсат етіп отырмыз. Өйткені тұрақты тіркестерге
байланысты бұл құбылыс – біреулерге бір-ақ рет (бір шығарманың екі тілдегі
нұсқасында ғана) жаз беретін құбылыс болып көрінгенімен, шын мәнісінде, ол
барлық көркемсөз туындыларында сан рет қайталанып отыратын және аударма
өнерінің өзекті мәселесіне жататын тұрақты құбылыс.
Тіліміздегі тұрақты тіркестердің көпшілігі ұлттық менталитет пен
ұлттық дүниетанымға байланысты қалыптасқан. Оларды дұрыс түсіну және
біреуге (басқа ұлт өкілдеріне) айтып түсіндіру халқымыздың салт-дәстүрін,
әдет-ғұрпын, ырым-кәделерін, тұрмыс ерекшеліктерін білуді талап етеді. Ал,
бұл құбылыстардың бәрі этнолингвистиканың нысанына жатады.
Бір тілден екінші тілге аударма жасағанда аудармашы өзінің тілдік
білімі мен қабілеті арқылы түрлі экстралингвистикалық білім аясын, мәселен,
қоғам,табиғат, әлем суретін, мәдени өмір, түрлі жағдаяттар, сондай-ақ мәтін
мазмұнына қатысты деректерді оқырман қабылдауына толық жеткізу керек. Осы
мақсатта тіл білімі үшін аударуда қиындық тудыратын ұлттық өзіндік
ерекшелігін ғасырлар бойы бойына сіңірген тілдік бірліктер –
фразеологизмдерді аудару жолдарына, мағыналық-құрылымдық ерекшеліктеріне,
олардың түрлеріне тоқталу – маңызды мәселе. Сол себепті, біз диплом
жұмысында аударма фразеологизмдерге арнайы тоқталып отырмыз .
1. АУДАРМА НҰСҚАЛАРДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
Тіл-тілдердің қай-қайсысында да фразеологиялық тіркестер сөздік
құрамның ең күрделі, өміршең, аса образды және өзіндік ерекшеліктері бар
бөлігі. Әрбір тілдегі фразеологиялық тіркестер сол тілдің иесі – халықтың
негізгі ұлттық белгісін, тарихи даму жолын, әрі сол тарихи қалыптасқан
кезеңдердегі күллі тіршілік-тынысын танытады. Тарихи даму кезеңдердегі
қазақ халқы бастан өткерген дүркін-дүркін өзгерістр қазақ тілінің лексика-
грамматикалық жүйесін талай сатылы қозғалысқа түсірген болса, нақ осындай
өзгерістер екпінінің талқысына ұшырамай, өзінің біртұтас жүйе қалпын, тұлға-
тұрпаты мен мағына мәнін сақтап қалған қаттау – тіл құрамындағы
фразеологиялық тіркестер.
Қазақ және орыс тілдеріндегі фразелогиялық жүйенің көлемі, оның
бірліктерінің типтері туралы ғылыми тұжырымдар әр түрлі. Олар жөнінде шолу
жасау немесе өз тарапымыздан пікір айту біздің міндетіміздің шеңберіне
енбейді. Сол себепті де осы мәселеге қатысты негізгі теориялық еңбектерде
тұжырымдалатын критерийлер бойынша, жалпы түрде фразеологизмдердің қатарына
– идиомалар, фразалық тіркестер, паримиялар, тілдік штамптар
жатқызылатындығын ескере отырып, аталған типтерді фразеологиялық тіркестер
деген атау арқылы олардың аударма әдебиеттегі көрінісін талдауға тырысамыз,
талдаудағы басты мақсат – екі тілдегі фразеологизмдердің ұлттық-этникалық
ерекшеліктерді жинақтаған бір қатар түрлерін салыстыра отырып,
идиомалардың, фразалық тұрақты тіркестердің аударылуының жолдарын, қазақ
тілінен қатар алынған фразеологизмдердің стильдік-прагматикалық қызметін
сипаттау және аударуда байқалған кемшіліктердің себебін айту.
Фразеологиялық тіркестер – арнаулы ақпаратты әдебиетте, көркем әдебиетте
кеңінен игерілетін, коммуникативтік-функционалдық қызметі күшті, екінші
тілге аударуды талап ететін (көп ретте қалдырып кетуге немесе алмастыруға
болмайтын) функционалды қызметі басым элементтер. Аударылған әдебиеттің
сапасын айқындап беретін негізгі факторлардың бірі де фразеологиялық
тіркестердің ерекшеліктері.
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық-этникалық ерекшеліктер
Қазақ әдеби тіліндегі және орыс әдеби тілінің құрамындағы
фразеологизмдердің құрылымы, құрамындағы компоненттерінің кірігуі,
тіркесуі, семантикалық байланысы жағынан бір-бірінен ажыратылатын елеулі
ерекшеліктер бар. Фразеологизмдер – аударма әдебиетті түп нұсқаның негізгі
тақырыбына, автордың көздеген мүддесіне, түпнұсқадағы тіл мен стиль
ерекшелігінің сақталуына бір табан жақындата түсетін элементтер. Екі
тілдегі фразеологизмдердің мағыналық-семантикалық құрамын, тіпті кей
сәттерде фразеологизмдерді және оның компоненттерінің этимологиялық түп-
төркінін білу аударма процесі үшін айрықша маңызды.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударылған көркем әдебиеттерде, ақпаратты
арнаулы әдебиеттерде ұшырасатын фразеологизмдердің тілдік-стильдік қызметін
ажырату, оған талдау жасау өте күрделі Анықтамалық тұжырым тұрғысынан
қарағанда, екі тілдегі фразеологизмдер – заттық-логикалық және
прагматикалық-коннотаттық компоненттерге ие, әрі ақпаратты жеткізе алатын
біртұтас құрылым. Соымен қатар әр тілде сол тілді иеленуші халықтың
қалыптасуына, дамуына, өзгерістерге ұшырауына себепкер болатын
экстролингвистикалық және этнолингвистикалық факторларға сәйкес
семантикалық, мағыналық құрылымы өзге сипатты және лексика-семантикалық
тұрқы басқа фразеологизмдер болады. Аударма процесі кезінде
фразеологизмдердің грамматикалық белгісі (тіркесу нысаны, құрамында қанша
сөз бар екендігі) айтарлықтай роль атқармайды, аударматанушылардың, тілші
ғалымдар мен әдебиеттанушылардың назарын аудартатыны – түпнұсқа тіліндегі
фразеологизмдердің семантикалық құрылымының аударма тілінде берілуі.
Көркемдеу-бейнелеу тәсілдерінің ішіндегі ең пәрмендісі болуы себепті
аударма проблемалары әдебиеттануға, тілтануға ұштастырылып қарастырылған
еңбектерде мақал-мәтелдермен, қанатты сөздермен қатар фразеологизмдердің де
қазақ тіліне аударылуына айырықша көңіл бөлінеді. Қоғамдық-саяси мазмұндағы
көлемді еңбектің қазақшалануы тәжірибесіндегі басшылыққа алынған
дәйектемелер бойынша Қ. Сағындықов мақал-мәтелдер мен идиомалардың
аударылуындағы басты принциптерді атап-атап көрсетуге ұмтылыс жасайды;
зерттеуші ұсынатын талаптардан байқалатынындай, фразалық тіркестерге негіз
болатын сөздің заттық-образдық белгісі мен сәйкестігі; фразалық тіркестің
нысаны мен мазмұнын дәл жеткізу принциптері, сондай-ақ қазақ тіліндегі
мағынасы жағынан ұқсас баламаларды қолдану – қандай тәржімада да болмасын
ескерілуге тиіс. М. Горькийдің бірнеше туындысының екі тілдегі нұсқасындағы
фразеологизмдерді егжей-тегжейлі қарастырған ғалым Ө. Айтбаев ғылыми
салыстыру нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасайды: Фразеологизмдерді,
мақал-мәтелдерді аударудың тәсілдерін мынадай үш топқа жинақтап айтуға
болады. Біріншіден, мақал-мәтел құрамындағы сөздердің заттық мағынасын
түгел беріп, дәл аударуға болады. Екіншіден, кейбір сөздердің заттық
мағынасын өзгертіңкіреп аудару керек. Үшіншіден, аударылатын тілдегі
фразеологизмдер, мақал-мәтелдерді пайдалану қажет [15, 180 б.].
Фразеологизмдер жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының бәрі аударма
тәжірибесі үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі мәселенің бірі.
Аударма тәжірибесінде фразеологизмдерді екінші тілде берудің қиындықтары
кездеседі. Өйткені әр тілдегі фразеологизмдердің мағыналық және
силистикалық қызметі алуан-алуан болады. Оның құрамына енген сөздердің
байланысы да әр тілде әр қилы. Сондықтан фразеологизмдерді аудару кезінде
әр тілдің өзіне ғана тән сөздердің тіркесу ерекшелігі көрінеді.
Фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару аса маңызды әрі
күрделі мәселе. Мұны көркем әдебиеттерде қолданып жүрген фразеологиялық
тіркестер табиғатынан-ақ тануға болады. Аударма – ел мен елдің арасына
дәнекер болатын аса зор мағыналы құрал. Аудармамен шұғылданған бірде-бір
зерттеуші фразеология мәселесін аттап өте алмайды жалпы аударма мәселесі
жөнінде айтылып жүрген тұжырымдарды екі топқа бөлуге болады. Бірі
әдебиетшілер тарапынан айтылған, екіншісі тілші ғалымдар ұстанған
пайымдаулар.
Фразеологизмдерді аудару мәселесі аударма теориясының бір саласы
болғандықтан, бұл жайында тілші, әдебиетші ғалымдар әр қилы пікірлер
айтқан. Біздің жұмысымызға тікелей қатысты болғандықтан, енді
фразеологизмдерді аудару ісіне қатысты пікірлерді талдап өтейік.
Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде көптеген зерттеушілеріміз бірде
арнайы тоқталып сөз етсе, енді бірде белгілі бір мәселелерге байланысты сөз
арасында болса да әңгіме етіп жүр.
Белгілі ғалым І. Кеңесбаев өзінің Қазақ тілінің идиомдары туралы
атты зерттеуінде аудару мәселесіне байланысты да өз пікірлерін айтқан. Ол
идиомдар, мақалдар мен фразалардың өзара айырмашылықтарын талдайды да,
оларды басқа тілдерге аударудың жолдарын қарастырады. Бұларды аударуға
болады ма, болмайды ма деген сұрақтарға жауапты ғалым мақал, фраза,
идиомалардың өз қасиеттерінен іздейді. Әрбір жеке тілдің өзіне ғана тән
және анағұрлым көнеленген идиомалар сияқты категорияларды калька ретімен
алмасқа шара жоқ дейді. Зерттеуші мақалдардың, фразалық және идиомалық
тіркестердің лексикалық өзгешеліктерін жан-жақты талдайды да, олардың сөзбе-
сөз аударуға келмейтіндігін айтады. Бірақ ғалым бұларды бір тілден екінші
тілге мүлде аударуға болмайды деген үзілді-кесілді пікір айтпайды. Оларды
аударудың әр түрлі жолдарын ізденіп мағына жағынан сәйкес келетін
тізбектерді тауып, аударма тілін жұртқа түсінікті етуді қарастыруымыз
керек, - деп тұжырымдайды [13, 74 б.].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың 1966 жылы
басылып шыққан Қазақ тілінің стилистикасы атты еңбегінде фразеологияның
аудармасына арнайы тоқталған. Мұнда авторлар фразеологизмдерді аудару
мәселесінің күрделілігін айта отырып, фразеологизмдерді орыс тілінен қазақ
тіліне аударудың әр түрлі жолдарын қарастырады олар фразеологизмдерді
аударудың үш түрлі тәсілін көрсетеді. Олар:
Біріншіден, фразеологизмдерді аударуда оның жалпы мағынасы беріледі.
Мысалы: Вариться в собственном соку - өзімен-өзі болу;
козел отпущения – кінәлі ету;
подложитьи свинью – қастық істеу;
яблоко раздора – егестің басы;
бросать слова на ветер – пәтуасыз сөз айту, т.б.
Екіншіден, фразеологизмдерді аударуда олардың өзара мәндес
келетіндігі ескерілетінін айтады. Мысалы: беречь как зеницу ока - көздің
қарашығындай сақтау; в пух и в прах - күлін көкке ұшыру; зубы точить -
тісін қайрау; волосы встали дыбом - төбе шашы тік тұру; за тридевять
земель - жердің жеті түбі; до седьмого неба - төбесі көкке жету; выйти
в люди - адам санатына қосылу; утопающий за соломенку хватается - суға
кеткен тал қармайды т.б. Тіл-тілдегі фразеологизмдердің өзара сәйкес,
мәндес келуі, шынында да аударманың жатық, түсінікті болуына септігін
тигізеді. Мұның аударма жұмысын едәуір жеңілдететіні сөзсіз.
Үшіншіден, көптеген тұрақты тіркестері бір тілден екінші бір тілге
сөзбе-сөз аударылады. Бұл тұста авторлар тұрақты сөз тіркестерінің басқа
түрінен идиомаларды бөліп алады. Мақал-мәтелдері мен қанатты сөздердің
сөзбе-сөз аударуға тезірек көнетінін мысалдармен көрсетеді. Мысалы: ни
рыба, ни мясо - балық та емес, етте емес; как две капли воды - екі тамшы
судай; лучше поздно, чем никогда - ештен кеш жақсы; береш честь
смолоду - арыңды жастан сақта; черепаший шаг - тасбақа аяң т.б.
Мұндағы аудармалар әр тілдің фразеологиялық қорын байытатын көз.
Сонымен қатар сөзбе-сөз аударманың өрескел қатеге апарып соқтыратын сәтсіз
мысалдарын да әр түрлі саяси көркем әдебиеттен алып көрсетеді.
Аталған еңбектің авторлары фразеологизмдерді аударудың жоғарыда
келтірілген тәсілдерін талдай отырып, аудару барысында кетіп жататын
қателердің сырына үңіледі. Мұндай жағдайда, әсіресе әр халықтың тілді
қолдану дәстүрін мұқият ескере отыруы, әрбір тұрақты тіркестің шығу, жасалу
төркінін зерттеп білу қажет екенін басты шарттың бірі есебінде ұсынады.
Яғни, авторларша айтқанда фразеологизмдерді аударуда олардың мағынасын,
қалыптасу жолын жақсы білу қажет [14, 212-213 бб.]. Сөйтіп,
фразеологизмдерді аударудағы ең өнімді тәсіл сөзбе-сөз аударудың тиімді,
тиімсіз жағы бар.
Әр ұлт тілдеріндегі көркем шығармаларды басқа тілге аударғанда
аудармашы үшін сол тілдегі фразеологизмдерді аудару ең қиын мәселе. Олай
дейтін себебіміз фразеологизмдер тілдік единица ретінде кмпоненттік құрылым-
құрылысы жағынан және сол компоненттер қосындысынан туатын семантикалық
ерекшелігі жағынан жеке сөздердей емес, аудару кезінде өзіндік
ерекшелігімен назар аудартады.
Фразеологизмдер деп танылатын тіркестердің әдеттегідей үш белгісін:
мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы және қолданылу тиянақтылығы туралы
айтылатын аксиомалық шарт шынында, бүкіл фразеологиялық тіркесті бзып жарып
аударуға келмейтіндігін көрсетеді. Тіпті содан болу керек,
фразеологизмдерді танып білуде қолданылатын әдістер жөнінде пікір білдірген
М.М. Копыленко зерттеулерінде сөзбе-сөз аударуға келмейтін тіркестердің
барлығын фразеологияға жатқызу керек деген де ой жатыр. Сондықтан да
көптеген фразеолог ғалымдар, оның ішінде Қазақстандық ғалымдар да
фразеологизмдерді кең мағынада түсінуді жақтаушылар. Бұл арада назар
аударатын нәрсе фразелогияның зерттеу аясын шектеуге болмайтындығы,
әсіресе, тұрақтылық сипаты бар, тіпті аударма кезінде жиі байқалатын мақал-
мәтелдердің аударылуы да, фразеологизмдердің аударылуы тұсында екеуі бірдей
ұқсас принциптермен аударма тәсіліне бағынатындығы. Олай болса, мақал-
мәтелдер мен фразеологизмдердің басты қасиеті тұрақтылық шендігін ескерсек,
онда аударма тұсында калькалану процесі ұқсас өтеді.
Мысалы, үріп ауызға салғандай – сүкімді, әдемі; ит арқасы қиянда –
қиянда - алыс, қашық жер; мұртын балта шаппау – ісі орнықты, шаруасы
дұрыс; мұрнынан шаншылып жүру – жұмыстан қолы тимеу; қой аузынан шөп алмас
– момын, жуас адам; түйе үстінен сирақ үйту (ит қабу) – икемсіз, епсіз
адам; қабағынан қар жауу – ашулану; сияқты идиомдарды сөзбе-сөз аударуға
болмайды. Бұл сияқты идиомдарда мағына тұтастығы өте берік, компонент
араларына басқа сөздерді қосып, ауыстырып айтуға келмейді. Сол себепті
фразеологизмдердің бұл түрін идиомдар немесе фразеологиялық тұтастықтар деп
ааған.
Ал фразеологиялық бірліктер деп аталатын тұрақты тіркестер құрамында
мағына тұтастығы толық сақталғанымен, жасалу жолы жағынан қарағанда
компоненттерінің кейбіреулерінен мағына тұтастығына қатысы бар сөздер
болады. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету – қорлау, жаралау; тырнағын
(тізесін) батыру – зорлық көрсету; пышақ кескендей тиылу – тоқтау; екі езуі
құлағына жету – қуану аталған фразеологизмдердісөзбе-сөз аудару қиын іс,
сондай-ақ дәл аударма жасау мүмкін емес.
Фразеологиялық қорда фразеологиялық тұтастықтар және фразеологиялық
бірліктермен қоса, фразеологиялық тізбетер деген түрі бар. Бұлардың
құрамындағы сөздер басқа сөздермен тіркесу жағынан орныққан болу келеді.
Кез келген сөз тұрақты тіркестерді жасауға қатыса бермейді. Фразеологиялық
тізбетерді белгілі бір сөздер тобы ғана жасайды. Кейбір сөздер бір тұрақты
тіркеске ғана тән болып, басқа тіркестерде кездеспейді.Мысалы, асқар тау,
қан жоса (жосадай қан), мидай дала, қыпша бел тек осы аталған тіркестерде
ғана қолданылады. Мұнда да фразеологиялық тізбектердің мағынасы сөздердің
тікелей мағынасынан туады. Бұдан шығатын қорытынды фразеологизмдердің
нақтылы үш белгіі арқылы танылып, қалыптасқан фразеологизмдердің жоғарыда
аталған түрлерінің қай-қайсы да аударманың иіне көне бермейтіні байқалды.
Сонымен аударма тәжірибесінде тұрақты тіркестерді екінші тілге
аударудың қиын екендігін, ал аудара қалғанның өзінде белгілі бір әдіс-
тәсілдерге сүйену кректігі туралы тұжырым жасауға тура келеді.
Аударма мәселесі үлкен өнер. Аударманың сапасы әрдайым аудармашының
білім деңгейіне байланысты. Алдымен, ол екі тілде де аса жетік меңгерген
болу керек. Алайда екі тілді жетік меңгеру де кейде сапалы аударманың
көрінісін бере алмайды. Бұл арада ұлттық фондық деректер, фондтық
білім, ұлттық фондтық ақпараттар аудармада үлкен рөл атқарады. Аударма
теориясына қатысты А. Федоровтың айтуы бойынша: Совокупность представлений
о том, что составляет реальный фон, на котором развивается картина жизни
другой страны, другого народа [20].
Демек аудару барысында аудармашы тек сюжет пен мазмұнды қуалап кетпей,
сол тақырыбына қатысты қосымша мәліметтерді қарап, толықтыру қажет. Сондай-
ақ, жазушының басқа шығармашылық жақтарына, жазылу жағдайына назар аудару
керек. Сол қосымша мәліметтер арқылы толық қанды аударма дүниеге келеді.
... Оның жазушылық шеберлігіне тән болып есептелетін басты-басты
стильдік-тілдік құралдарды аңдап аңғарады; шығарма оқиғасына, желісіне
негіз етілген тарихи мерзімнің ерекшеліктеріне қатысты өзге де қажетті
тарих, этномәдениет, әлеуметтік мәдениет, ұлттық бітім турасындағы өзінің
жалпы білім-тәжірибесін жинақтайды [21, 44 б.].
Бұл ретте Б. Момынованың айтуы бойынша, калька табиғатын дұрыс түсіну
үшін тіл мен ойлау, ұлт пен оның тілі арасындағы тығыз байланысты, ұлттық
менталитеттің тілдегі көріністерін айқын бағамдай алатындай болуы тиіс
[22, 185 б.].
Калька тілімен аударма әдебиеттер арқылы сөзбе-сөз аударылған тілдік
единицалар тілдің дамуында белгілі бір із қалдырады. Мәселен, калька
жолымен жасалған бірталай терминдік тіркестердің қазақ терминологиясында
өзіндік қалыптасу үрдісі бар екендігін көрсетеді. Кальканың сөзжасамдық
және семантикалық түрлерімен қоса, аударма арқылы енген тіларалық қарым-
қатынас негізінде фразеологиялық калькалар фразеологиялық қорда көптеп
саналады.
Аударма әдебиеттері арқылы енетін фразеологиялық калькалардың
мазмұндық сапасы әр деңгейде көрінеді. Алдымен фразеологиялық калька арқылы
аударудың қандай тәсілдері бар екендігіне назар аударайық. Аударма
тәжірибесінде қалыптасқан принциптер бойынша:
- фразеологиялық тіркестерді сөзбе-сөз аудару;
- фразеологиялық тіркестерді балама (адекватты) етіп аудару;
- фразеологиялық тіркестерді еркін аудару.
Аударма әдебиеттерінде фразеологиялық тұлғалардың бір тобы сөзбе-сөз
аударылған тіркестер. Бұл тәсіл туралы әр түрлі пікірлер бар. Себебі
фразеологизмдерді сөзбе-сөз аудару әрдайым сәтті мысалдарды әкеле бермейді.
Мысалы, ... держать в ежовых рукавицах [4, 542 с.] - ... кірпі қолғаппен
ұстау керек [4, 22 б.], немесе ... хотя коробку с папиросами сам спрятал за
книги прочерный день - ...Қара күнге арнап папиросы бар каробканы кітаптың
артына өзі жасырып қойса да... [4, 310 с.], Т. Ахтанов аудармасында 16 б.).
Фразеологиялық тіркестерді сөзбе-сөз аудару кейде осындай сәсіз мысалдарды
көрсетеді. Сондықтан болу керек, аударма мәтіні туралы М. Әуезовтың өзге
тіл оқушысы мен түпнұсқа арасындағы берекесіз дәнекер деуі [23, 8
б.].Шебер аудармашылардың бірі Қ. Сағындықов та былай дейді: ... Мұндай
үлгілердің қазақ тілінің нормаларына қайшы келетіні былай тұрсын, тіпті
барып тұрған тіл бұзарлық екені айтпаса да түсінікті [24, 25 б.].
Аталған амал-тәсілдер арқылы фразеологиялық тіркестерді аударуда
алдымен фразеологизмдерге негіз болатын сөздің заттық-образдық белгісі мен
сәйкестігі, олардың нысаны мен мазмұнын дәл жеткізу принциптері, сондай-ақ
аударылатын тілдегі мағынасы жағынан ұқсас баламаларды қолдану кез келген
аударма ісінде ескерілетін жайт.
Бұл ретте Шын мәнінде егер түпнұсқа тілдегі фразеологизмдерге негіз
болып тұрған образ семантикалық жағынан мейлінше айқын, қаблдаушыға
түсінікті болса, аударма әдебиетті оқушы адам осы ауыспалы мағынаны
түсінсе, бұл амалды тиімді әдістердің бірі деп есептеуге болады, - дейді
А. Алдашева [25, 147 б.].
Сөзбе-сөз аудару арқылы жасалған қазақ фразеологизмдері көркем
әдебиетте де, көсемсөздер де мейлінше жиі қолданыста жүреді. Мысалы:
Ал, қазір олар, жауыр тіркеспен айтқанда, аңбырдан соңғы
саңырауқұлақтай қаулап өсті ғой (Қазақ әдебиетпен).
Шәкірттің аса алғырлығына көздері жеткен аталмыш оқу орнының басшылығы
оған бір мезетте үшінші және төртінші курсты да қатар оқуына мүмкіндік
беріп, жасыл көше ашады (ЖА).
Өйткені палата нөмірі австралиялық мүскінге 1 млн. Доллар ұтыс
сыйлады. Орыстар көп қолданатын бақытсыздық бақытына себепкер болды деген
осындайда айтылса керек (ЕҚ).
Келтірілгенмысалдарда қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылатын
фразеологизмдердің осындай түрлерін М.М. Копыленко абсолютті эквиваленттер
деп атаған [21, 9 б.].
Көркем шығармаларда молынан қолданылатын фразеологиялық тұлғаларды
аударғанда аудармашылар жоғарыда аталған сөзбе-сөз, баламамен аудару және
еркін аудару үлгілерін мүмкіндігіне қарай қатар пайдаланады. Мысалы, М.
Әуезовтің Абай жолы эпопеясы бойнша Л. Соболевтің аудармасынан мысалдар
келтірейік.
Кешегі жақсы, басшы Дрогнет ли сердце хоть у
дегендердің қайсысының одного из тех, кого вчера еще
қабырғасы қайысар екен? Величали лучшим плотом [1,14
б.]
Қол ұстату, шаш сипату ... издавно известными под
Деген ырымдар осы названием рукопожатие и
поглаживание волос [1, 276 с.]
Жалғыз-ақ мұндай бел один Базаралы до этого вечера
шешісіп кеңескен сөздеріне не принимал участие в их
Базаралы бұрын көп дружеских разговорах [1, 264
с.].
араласқан жоқ-ты
Келтірілген мысалдардан байқалғанымыздай, аударманың сөзбе-сөз
калькаланған түрі тек этнографиялық қол ұстатау, шаш сипату деген
фразеологизмдер ғана. Қалған екі мысалда еркін аудармамен ойды жеткізген.
Қалай дегенмен де, әр ұлт менталитеті көрінетін фразеологизмдердің
көркем әдебиет аудармаларында олардың еркін аударған түрлері басым болады.
Бүгін осы қорлық еттен өтіп, До костей прорала нас обида,
сүйекке жеткен соң, бар жеті нынче и решились, все семь
ауыл бірлесіп кеп, бағана аулов сговорились сказать,
что
наразылық айтып ек [1, 12 б.] не дадим косить [1, 14 с.].
Бұлар жылын ерте бергізсе, Абай позаботимся, чтобы у
Большой
Мен оның ар жағын қамдап юрты не швыряли собаки, над ней
қалайын деп, үлкен үйдің Большой юрты не швырали
астынан ит, үстінен құс собаки, над ней летали
ұшырып жүр емес пе? [1, 12 б. ] птицы [1, 223 с.].
Басын тауға да, тасқа да Все равно, мол, Базаралы
Соққан Базаралы емес пе еді? Все видел, все перетерпел [1, 59
с.]
[1, 55 б.]
Недойлеке келгенде көзіңе Вот приедут за педоилеками,
шыбын үймелер, сонда ты попомнишь этот день!
көрермін дегенмін ... деп Завоешь! [1, 122 с.].
табалаған-ды [1, 121 б.].
Келтірілген мысалдардан: еттен тіп, сүйекке жеткен – до костей
проблема; үлкен үйдің астынан ит, үстінен құс ұшырып- не шнырями собаки,
над ней летали птицы; басынтауға да, тасқа да соққан – все видел, все
перетерпел; көзіңе көк шыбын үймелер – попомнишь этот день, деген аударма
үлгілері фразеологизмдердегі образдылықтан мүлде алыс, тек тіркес
мағыналарын жуықтап беру амалдары ғана. Абай жолы романының орыс тіліндегі
нұсқасын оқығанда переводчик прозы – раб, переводчик поэзии - соперник
деген қанатты сөз еске түседі.
Кейбір тұста қазақ фразеологизмдерінің орыс тіліндегі балама түрлерін
тауып қолдануға тырысады:
Ұлжанның баласы – сенімен Как бы разжечь огонь вражды
екеуіміздің арамызға жік между сыновьями Улжан –
мной
салмақ [ 1, 164 б.]. и тобой [1, 66
с.].
Осындай мінезін бар жұртқа Манике вообще умела постоять
қолданғанмен, Мәнікенің за себя. Лишь один человек
был
тісі батпайтын бір ғана кісі ей не позубали [1, 220 с.]
бар [1, 227 б.]
Сөзбе-сөз аударылған, яғни калькаланған:
Басымды аларсың, бірақ Снимите мне голову, но волью
к
жүрегімдегі жалғыз шағым свободе в сердце моем вам не
жігерімді алмайсың. Намыс подавить, огня чести моей вам
отымды сөндіре алмайсың не загасить [1, 57 с.].
[1, 54 б.].
Келтірілген мысалдардағы сөйлемдерде ойдың анық, метафоралы
тіркестердің де аудармалары жатық екені көрініп тұр. Алайда бұл тәсіл үнемі
оқушы сәтті аударған ой мен баяндалар оқиғаны дәлме-дәл бере бермейді.
Романдағы мына бір аудармаға назар аударайық.
Қарға тамырлы қазақ Родстпво уних подобно
родству
деген осы [1, 148 б.]. в стае ворон [1,
144 б.].
Аудармашы Л. Соболев қарға тамырлы қазақ фразеологизмінің мағынасын
дәл бере алмаған. Ал сөздікте ілік, шатыс туысқандық қарым-қатысты деп
түсіндіріледі [1, 230 б.]
Қазақ тілінде қарға сөзі ұйытқы болған біраз тұрақты тіркестер бар.
Ол, әрине, тегін емес. Ертедегі мифтер мен аңыздарда қарға бейнесі бірде
жағымды, бірде жағымсыз баяндалады. Оңтүстік-шығыс Азия мен Оңтүстік
Америка халықтарында қарға қасиетті құс саналып, оған табынатын болған.
Якуттар үшін қарға қасиетті құс саналып, оған табынатын болған. Якуттар
үшін қарға – жамандықтың белгісі болса, тувалықтар қарғаны киелі құс санап,
өлтіруге тиым салған. Ал арабтар қарғаны мәңгі өлмейтін құс деген сенімде
болған. Көптеген халытардың қарғаны кие тұтуының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, қарға Тәңірмен байланыстыратын мамандық қасиеті бар десе,
екіншіден, қарға – ру тотемі, үшіншіден, қарға – адамдардың туысы деген
сенім болған. Қазақтар да ескі наным-сеніммен туысқандық, ілік-шатысты
қарғаның осындай киелі жақтарымен сабақтастырған болу керек. Мұндай мифтік
аңыздар арқау болған фразеологиялық тіркес мәнін жоғарыдағы аударма арқылы
түсініп білу аздық етеді. Сондықтан кейбір аударма сәттерінде *
(жұлдызшамен) түсінік беріп отырған дұрыс. Бірақ бұл арада аудармашының
жеке басының білімдігі менбіліктілігі жетпей жатса, осы тәріздес көне
кезден сақталған тіркестердің аударма кезінде бағы байланатыны анық.
Жоғарыдағыдай қарға тамырлы қазақ тіркесінің мәні бір топ қарғаның
(подобно родству в стае ворон) маңында қалып қояды.
Аударма арасында екі тілде де бар ұқсас фразеологизмдер ұтымды
пайдаланатын тұстар да кездеседі.
Әрине, Дәркембайдың ақылына Конечно! Я себя пальцы кусаю,
ауылына да қоңсы қонсам бүйтер когда думаю, почему я не стал
ме ем, деп өзім де бармағымды его соседом и по аулу и
тістеп үрмін [1, 155 б.]. по мыслям [1, 152
с.].
Осыдан жердің түбіне кіріп Хотя бы он сквозь землю
кетсе де, Оразбайды лақша провалился, я его разыщу
бақыртып, байлатып алғызбай, и притащу сюда связанного,
тыным таппаспын деп как козленка [1, 156
с.].
айтылған еді [1, 160б.]
Аудармада тыным таппау тіркесі түсіріліп қалған. Жалпы аударма
мәтіндерінде көптеген фразеологизмдер мен поэтикалық метафоралар жиі
аударылмай кетеді.
Аудару тәсілдерінің елегінен өткізгенде, жоғарыдағы принциптерден
көрініп отырғанындай, фразеологиялық тіркестерді тәржімалау үшін сөзбе сөз,
балама және еркін аударма амалдары игерілетіндігі байқалады. Сөзбе-сөз,
балама және еркін түрде аударылған фразеологиялық стильдік қызметті
жеткізуі де әрқилы. Өйткені, тіл-тілдердегі фразеологизмдердің ең маңызды
сипаты фразалық тіркеске негіз болатын образдар жүйесінің сол тілді
иеленуші халықтың материалдық, әлеуметтік және рухани мәдениетімен тығыз
байланыста болатындығы. Басқаша айтқанда, қандайда бір фразеологизмнің
құрамындағы негізгі компоненттің мағынасы, этимологиясы арқылы халықтың
мағынасы, этимологиясы арқылы халықтың мәдени-ұлттық дәстүр-дағдысын танып-
білуге болады. Әр халықтың дүниетанымдық тәжірибесінен туындаған.
Фразеологиздердің, олардың құрамындағы өзек компоненттердің екінші тілде
мағынасы жақын-жуық немесе теңбе-тең баламасы бола бермейді. Мәселен,
мағына арқылы белгілі бір символдық қызметті білдіруге болатын, ұлттық
характериологилық белгісі бар. Символ сөз тіркестері, (черный день, черная
зависть); теологиялық – діни таным-сенімдерге байланысты фразалар (чаша
терпения, соль земли); идиомалар (седьмая вода на киселе, вертеть козьи
рожки, сосать лапку); ұлттық-тұрмыстық философия негізінде туған фразалар
(женский ум, девичья память); салт-дәстүрдің ерекшелігінен жасалған
фразеологизмдер (забрить лоб); түптеп келгенде орыс халқының ұлттық мәдени
болмысына тікелей қатысты фразеологизмдер; олардың қазақ тілінде мағыналық
жағынан тұспа-тұс эквиваленттері болмауы – заңды жағдай.
Екі тілдегі фразеологизмдердің мағыалық ара алшақтығы бірқатар
себептерге байланысты:
1. Фразалық тіркестердің құрамындағы образға тірек компоненттері
бірдей болғанымен, екі тілдегі фразеологизмдердің бағалауыштық қызметі
(жағымды-жағымсыз) әр басқа болады. Қазақ тілінде төрт түлік мал атаулары
өзек болатын фразалық тіркестер (құлын-тайдай тебісу; ботадай тату; егіз
қозыдай; қойдан – қоңыр; ақ түйенің қарны жарылу) жағымды бағалауыш
(положительная оценочность) қызметке ие; ал орыс тілінде жан-жануар, мал
атаулары арқылы жасалатын фразеологизмдерге (глуп как сивый мерин; идет как
корова на льду; мокрая курица; мерзлый баран; пустить козла в огород)
жағымсыз бағалауыш қызметі тән.
2. Фразеологизмдердің құрамындағы компоненттер ұлттық тарихынан,
мәдениетінен хабар беретін, этимологиясы көмескі болады (мысалы: қазақ
тілінде: қара қылды қақ жару; құйрық-бауыр жеу; сүйек жаңғырту; бет
моншағы үзілу; орыс тілінде бить баклуми; пройти огонь; воду и меднгые
трубы; водить хлеб – соль с кем-то; десятая вода на киселе).
3. Фразеологизмдердің құрамындағы мағынасы этимологиясы жағынан өзге
халықтың ұлттық-мәдени, діни танымына тікелей қатысы бар: встать с левой
ноги деген фраза, В Маслованың пікірінше, азғырушы, адал жолдан тайдырушы
күш адамның сол жағында тұрады деген мифтік түсініктің ықпалымен жасалған
[34, 174 с.].Сондай-ақ қай тілде де үш, жеті сандарының сыртқы тылсым күшке
байланысы бар деп есептелінеді; алайда қазақ және орыс тідерінде үш, жеті
сандарының фразеологизмдер құрамындағы номинациялық, образдылық қызметі
бірдей емес; гнуть в три погибели; тридесятое царство-государство; в три
ручья; семь пятниц на недели; семеро по лавкам; семь смерных грехов
дегендер бір басқа да, үш қайнаса сорпасы қосылмайды; үш ұйықтаса түсіне
кірмеу; үш қайтара сұрау; жеті қараңғы түн; жеті қат көк, жеті қабат жер
асты деген қазақ тілі фразалары бір басқа.
Екі тілдегі фразеологизмдердің осындай сипаттары аудармашының
лингвоэтикалық құзыретін талап етеді. Көркем әдебиетті аударудың қазірге
дейінгі жинақталған тәжірибесінде мәдениет пен тілдің өзара ықпалын бойына
жинаған фразеологизмдерді қазақшалаудың төмендегідей амалдары тиянақталған:
Өзге тілдегі жағымсыз бағалауыш реңкті фразеологизмнің мазмұндық
құрылымын (план содержания) адекватты бере алатын фразеологизмді
пайдаланады. Орыс тіліндегі прикидываться мерзлым бараном дегеннің
мағыналық құрылымы жағынан сәйкестігі және қазақ ұғымына орайласатыны –
жаураған ешкідей бүрісу:
- Уж, пожалуйста, не - Жаңбырлы күнгі ешкідей
прикидывайся мерзлым бүріспей бар енді!
бараном [И. Бунин, В поле, 38]. [ауд. Қ. Ысқақов, 15 б.].
Төмендегі мысалдарда да осындай сипат бар:
- Седьмая вода на - Жеті атадан да әріден
ксиселе, - извеняясь ответил бір ілігі бар еді, - деді...
[Г. Марков, Сибирь, 360 с.]. [ауд. Қ. Ахметов, Қ. Сыздықов,
126].
- Сөзбе сөз аудару амалын қолданады: черный день – қара күн:
...коробку с папиросами сам Қара күнге арнап
спрятал за книги про папиросы бар коробканы
черный день [А. Толстой, кітаптың артына өзі жасырып
Хождение по мукам, 310 с.] қойған [ауд. Т. Ахтанов, 16 б.].
- Ауыспалы мағынадағы балама жасайды:
Соль земли [Г. Марков, Жер құты [ауд. Н.
Ғабдуллин].
романның аты]
- Құрмаындағы образға тірек болатын компонент сөзі қазақ ұғымына айқын
емес идиомалар үшін түсіндірмелі баламалар алынады:
Этот хлам не годился даже Бұл қоқыс темекі орауға да
вертеть козьи рожки жарамайды
[А. Толстой, Хождение [ауд. Т. Ахтанов, 7 б.].
по мукам]
- Аталушы ұғымның негізгі концептісі (яғни бұл фраза нені білдіреді
деген сұраққа жауап беріледі) алынады; мәселен, девичья память дегеннің
концептісі – ұмытшақ:
У вас поистине девичья память Сіз тым ұмытшақ
[Г. Марков, Соль земли, 183 с. .] екенсіз [ауд. Н. Ғабдуллин,
196 б.]
- Құрамындағы образ – компонентінің семантикалық-стильдік қызметін дәл
жеткізу мақсатында трансформациялаудың бір түрі – нақтылау қолданылады;
мысалы, лоб забрить дегеннің мағынасын толық түсіндіру қажеттігі туады:
Племяннику моему лоб Менің бір немеремді шашын
забрили сыпыртып,
солдатқа жібертіпті
[И. Тургенев, Записки [ауд. О. Оспанов, 43 б.].
охотника, 526с.].
- Жанрлық ерекшеліктерге қарай түсіндірмелі окказионалды қолданыстар
жасайды:
Отец и старшая дочка не Екеуіміз де ораза боп тұра
тұрамыз.
очен-то между собой ладят, а Бұл алманың сіз жағы да, біз
нам с Вами придется слюнки жағы да піспей тұр-ғой әзірше
пускать, покуда пирог наш [ауд. М. Әуезов, 169 б.].
не подрумянится [В. Шекспир,
Укрощение стротивой, 50].
Қазақ тіліндегі теңбе-тең мағыналы фразеологизмдерді пайдалану
барысында да фразеологизмдерге тән жалпы сипатты – бағалау (жағымды немесе
жағымсыз) белгісін есте ұстау қажет болады. Өйткені екі тілдегі қайсыбір
фразеологизмдердің жалпы мағынасы жақын болғанымен, субъектіге немесе
объектіге баға беруі, ұғымға, құбылысқа сөйлеушінің қарым-қатысын білдіруі
жағынан бір-бірінен алшақ түсуі мүмкін. Орыс тіліндегі яблочко от яблони
далеко не падает деген мақал мен қазақ тіліндегі алма алмаға қарап рең
ашады рең ашады деген мақал жалпы семантикасын салыстырғанда, ортақ ұғымды
білдіреді (алдыңғының кейінгіге әсері, ықпалы бар; үлкеннің үлгісі кішіге
әсер етеді деген мағыналар береді.Алайда аударма нұсқада аталған мақалдар
бірінің орнына бірі жүре алмайды; өйткені орыс тіліндегі мақалда негативті
бағалау, ал қазақ тіліндегі мақалда, керісінше, жағымды бағалау реңкі бар.
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
Бір тілден екінші тілге тәржімаланған әдебиеттің сапасын белгілеуде
фразалық тіркестердің неліктен, не себептен жұмсалғанын дәлелдеу қажет.
Жоғарыда аталғандай, түпнұсқаның өзінде бар фразеологизмдер мағыналас,
адекватты баламаларды табумен болсын, әредік калька баламалар жасаумен
болсын, - қалай болғанда да аударылып отырады. Аудармашы оларды түсіріп
кете алмайды. Өйткені шығарманың коммуникативтік функционалдық белгілері –
ақпарат беру – эстетикалық функциялары көбіне-көп түпнұсқадағы
фразеологизмдерге жүктеледі.
Сонымен қатар аударма әдебиетте негізі түпнұсқадағы мәтін құрамында
жоқ, аударма мәтінде бар фразеологизмдер ұшырасады. Және қазақша мәтіндегі
тұрақты тіркестер ұлттық-этникалық семантикасы қанықты төл тілдік
фразеологизмдер болып келеді. Айталық, ночь теплая, проидемся пешком
(А.Куприн, Гранатовый браслет) деген мәтін үшін аудармашы Түн май тоңғысыз
жылы екен, азырақ жаяу жүрелік деген балама жасаған. Бұндай мәтіндерге
еркін аударма тұрғысынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...4-6
1. Аударма нұсқалардағы фразеологизмдер
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық-этникалық ерекшеліктер
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
2. Аударма фразеологизмдердің түрлері
2.1. Аудармадағы тең баламалы фразеологизмдер
2.2. Сөзбе-сөз аударылған фразеологизмдер
2.3. Қазақ фразеологиясындағы кірме фразеологизмдер
2.4. Еркін аударылған фразеологизмдер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің аударма
тіліндегі көріністері.
Диплом жұмысының көлемі: бет.
Диплом жұмысында пайдаланған әдебиеттер саны: 34
Диплом жұмысының нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі аударма
фразеологизмдер.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі
аударма фразеологизмдердің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын айқындау
бітіру жұмысының мақсаты болып табылады.
Осы мақсат негізінде жұмысқа мынандай міндеттер қойылды:
– аударма фразеологизмдердің түрлерін анықтау;
– қазіргі қазақ тіліндегі аударма фразеологизмдердің жасалу жолдары мен
атқаратын қызметін көрсету;
– аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-этникалық
ерекшеліктерді саралау.
Диплом жұмысының әдістері: Диплом жұмысын жазу барысында сипаттама,
жинақтау, құрылымдық-семантикалық талдау және салғастырмалы әдістер
қолданылды.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: аударма
фразеологизмдер, калька, көркем аударма, балама аударма, еркін аударма,
ұлттық-этникалық ерекшелік, т.б.
Диплом жұмысының дереккөздері: І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977ж.), Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-
1986 жж. 10 том), Х.Қ. Қожахметова, т.б. Қазақша-орысша фразеологиялық
сөздігі (1988), сондай-ақ, көркем әдебиет пен көркем аудармалар және
баспасөз материалдары.
Диплом жұмысының мазмұны: Кіріспеде қазақ тіліндегі фразеологизмдер
мен аударма фразеологизмдердің зерттелуі, аударма фразеологизмдерді
зерттеудің маңызы туралы айтылған.
Негізгі бөлімде аударма фразеологизмдер семантикасындағы ұлттық-
этникалық ерекшеліктер, аударма фразеологимдердің түрлері, жасалу жолдары,
қолданылу ерекшеліктері тілдік мәліметтерді келтіре отырып, жан-жақты
қарастырылған.
Қорытындыда талдау жасау барысында жасалған негізгі тұжырымдар
түйінделген.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған ғылыми әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыдан
зерттеу ХХ ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай
келеді. Осы уақыттағы зерттеулерді шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады.
– ХХ ғасырдың ортасы мен 60-жылдар арасы – қазақ фразеологиясын
ториялық жағынан зерттеудің алғашқы кезеңі;
– 60-70-жылдар – қазақ фразеологизмдерін классификациялау, жеке
авторлар еңбектеріндегі фразеологизмдер жайы;
– 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жақты зерттеу;
– ХХ ғасырдың соңғы он жылы – фразеологизмдерді, этнолингвистикалық,
этномәдени тұрғыдан зерттеу және салғастырмалы фразеология.
Қазақ фразеологиясын тілдік тұрғыдан зерттеуге алғашқы кезеңде ұлттық
тіл білімін қалыптастырудағы аса көрнекті тілші ғалымдар дені түгел назар
аударды. Қазақ фразеологиясының тілші ғалымдары Н. Сауранбаев, І.
Кеңесбаев, С. Аманжолов, Ғ. Мұсабаев, К. Аханов, Р. Сәрсенбаевтар
фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері бойынша алғаш тұжырым
жасаушылар болды.
Қазақ фразеологиясының мәселесімен шұғылданып, арнайы зерттеу
жүргізген, сол жайында еңбек жазған І. Кеңесбаев [1] болса, С. Аманжолов
фразеологиялық тіркестердің сөйлем мүшесіне қатысы жайлы [2], Н. Сауранбаев
фразеологияға не жатады дегенге көңіл аударды [3]. Қазіргі қазақ тілі
оқулығына (1954 ж.) фразеология бөлімін енгізген Ғ. Мұсабаев та
фразеологиялық ерекшеліктерге көп көңіл бөлген [4]. К. Аханов өзінің Тіл
біліміне кіріспе атты [5] жоғары оқу орындарына арналған оқу құралының
лексиология тарауында қазақ тілі фразеологиясына В.В. Виноградовтың
классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р. Сәрсенбаев тұрақты тіркестердің
бір тріне жататын мақал-мәтелдердің тілдік ерекшеліктеріне тоқталады.
Қазақ фразеологизмдерін зерттеудің екінші кезеңінде 60-жылдары
ғалымдар фразеологизмдер мен тұрақты тіркестер бір ме, оларға не жатады
дегенге көңіл бөлді. Р. Сәрсенбаевтың Қазқ мақал-мәтелдерінің лексика-
стилистикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, С. Исаевтың
Қазақ тілінің тұрақты сөз тіркестерінің бір типі жөнінде мақаласында осы
ерекшеліктерге назар аударған [6]. Осы жылдары жеке авторлар
шығармаларындағы фразеологизмдердің қолданылуына да көп көңіл аударып, сөз
таптарын жүйеледі, сөйлемдегі беретін мағынасына қарай топтады. Ә.
Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі алғыс және қарғыс мәнді тұрақты сөз
тіркестері [7], М. Белбаеваның Сұлтанмахмұт шығармаларындағы фразалық
тіркестер атты мақалалары [8] мен осы жылдары қорғалған Х. Қожахметованың
Ғ. Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар, Е. Бектұрғанованың
М. Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясындағы тұрақты сөз тіркестері
андидаттық диссертациялары сол кезеңнің ізденіс нәтижелері еді.
Жетпісінші жылдарда фразеологизмдерді өзге құбылыстардан айыру жөнінде
А. Байтелиев кандидаттық диссертация қорғап, Ә. Қайдаров пен Р. Жайсақова,
А. Елешова қазақ фразеологизмдерінің өзге тілдерде берілуі және өзге
тілдердегі шығармаларды қазақ тіліне аударғандағы фразеологизмдердің берілу
жайы тілші ғалымдар назарын аударды. Ө. Айтбаев пен К. Дүйсетаеваның
еңбектерін атауға болады.
Академик І. Кеңесбаевтың көп жылдық еңбегінің нәтижесі он мыңнан аса
фразеологизмді қамтыған Қазақ тілінің фразеолгиялық сөздігі шықты [1].
Үшінші кезең – қазақ фразеологиясын жан-жақты зерттеу кезеңі. 80-
жылдар алдыңғы кезеңдердегі жұмыстардың заңды жалғасы болды. Қазақ
фразеологизмдерін өзге тілдердегі тұрақты тіркестермен салыстыра зерттеу,
аударма мәселесі жайында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ж. Қонақбаева
антоним фразеологизмдерді қазақ, орыс, ағылшын, тілдерінде салыстыра
зерттесе, Д. Алтайбаева фразеологизмдердің аудармадағы берілу жолдарына
(калька жолымен, дән баламасы берілуіне) назар аударды.
Осы жылдары қазақ фразеологиясын зерттеуде М.М. Копыленко мен З.Д.
Попованың жаңа әдісін (семемный анализ) қолдану тәжірибелері жүзеге асты
[10]. Р.М. Таева мен Ф.Р. Ахметжанованың ғылыми еңбектерінде
фразеологизмдердің семантикалық табмғатына талдау жасағанда сол әдіс
компоненттердің денотатив және конотатив мағынасын айқындау әдісі
қолданылған.
Осы кезеңде қазақ және орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу
нәтижесінде Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік жасалды.
Бұл кезеңдегі тағы бір ерекшелік – тұрақты тіркестің тарихи қалпын
зерттеуге көңіл бөлінді. Р. Сыздықованың Қ. Жалаиридің Жами-ат-Тауарих
атты [11] шығармасындағы тұрақты тіркестер еңбегі – диахронды
фразеологиялық зерттеу.
Қазақ фразеологиясын зерттеудің төртінгі кезеңі 90- жылдардан бастап
бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл кезеңде тіл білімінің осы
саласында жан-жақты әрі өте көп ізденістер болып жатыр. Фразеологизмдердің
этимологиясына көңіл аударылып, олардың шығу төркініне талдау жасалды.
Фразеологизмдердің этимологиясы мен жасалу көздерімен тығыз байланыста
жатқан этнопсихологиялық және мәдени танымдық аспектідегі зерттелуі кейінгі
онжылдықта академик Ә. Қайдаров пен оның шәкірттерінің еңбектерінде көрініс
табуда.
С. Сәтенова қазақ тілінде мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан
тұрақты тіркестердің табиғатын зерттесе, Ш. Сеитова өсімдікке байланысты
тұрақты тіркестерге этнолингвистикалық сипаттама береді, ал Қ.Ғабитханұлы
наным-сенімдерге байланысты тұрақты тіркестерге талдау жасайды. Б. Уызбаева
соматикалық етістік фразеологизмдерді зерттейді.
Фразеологизмдердің тұлғалық сипаты мен мағыналық сырына үңіле зерттеу
– қазақ фразеологизмдерінің ұлттық тіл табиғатын ашуға қосылған үлкен үлес.
Осындай еңбектердің қатарына С. Сәтенованың Қос тағанды фразеологизмдердің
тілдік, поэтикалық табиғаты, Г. Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің
ұлттық-мәдени аспектілері атты еңбектерін атауға болады.
Қазіргі қазақ фразеологизмдерін зерттеу І. Кеңесбаевтың көрсеткен
барлық бағытта жүріп жатыр. Олар мынандай бағыттар: фразеологизмдердің
басқа құбылыстардан айырмашылығы, фразеологиялық мағынаның қалыптасуы,
олардың ішкі құрылысы, фразеологизм және ұйытқы сөздер, фразеологизмдердің
этимологиясы, фразеологизмдегі калька, фразеологизм және синонимия,
фразеологизмнің стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді және автордың
қолдануы т.б.
Осы бағыттардың ішінде қазіргі тіл білімінде фразеологизмдердің бір
тілден екінші тілге аударылу мәселесі маңызды орынға ие.
Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде көптеген зерттеулеріміз бірде
арнайы тоқталып өтсе, енді бірде белгілі бір мәселелерге байланысты сөз
арасында тілге тиек етеді.
І. Кеңесбаев өзінің Қазақ тілінің идиомдары туралы атты еңбегінде
аудару мәселесіне байланысты да өз пікірлерін айтады. Ол өз ойын:
аударудың әр түрлі жолдарын ізденіп, мағына жағынан сәйкес келетін
тізбектерді тауып, аударма тілін жұртқа түсінікті етуді қарастыруымыз
керек, - деп тұжырымдайды [13].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың Қазақ
тілінің стилистикасы еңбегінде фразеологияның аудармасына арнайы тоқталып,
оларды аударудың үш тәсілін көрсетіді [14].
Аудармадағы фразеологиялық құбылысқы Ө. Айтбаев арнайы тоқталған. Ол
өзінің еңбегінде фразеологиздердің аудаоылу мәселесіне, олардың көркем
шығармадағы стильдік қызметі мен оларды аударудың кейбір амалдарына талдау
жасаған [15].
Сонымен қатар, Ф. Дәулетованың Лингвомәдениеттану: қытай және қазақ
тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы [16], М.Р. Есимжанованың
Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английского,
русского и казахского языков) [17] атты еңбектері тіларалық
фразеологизмдердің пайда болу ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған.
Г.Н. Смағұлова мен Г.Р. Айтжановалардың Фразеологиялық калькалар
атты оқу құралы фразеологизмдерді аудару мәселесіне арналған. Еңбекте
калька және аударма мәселелері, фразеологиялық калькалардың түрлері,
калькаланған фразеологизмдердің лексика-грамматикалық, лексикографиялық,
стильдік ерекшеліктері қарастырылған [18].
Алайда, фразеологизмдердің бір тілден екінші тілге аударылу мәселесі
аударма тәжірибесі үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі мәселенің
бірі. Мұны көркем әдебиеттерде қолданылып жүрген фразеологиялық тіркестер
табиғатынан-ақ көруге болады. Аударма – ел мен елдің арасына дәнекер
болатын аса зор мағыналы құрал. Аудармамен шұғылданған бірде-бір зерттеуші
фразеологияны аттап өте алмайды. Аударма тәжірибесінде фразеологизмдерді
екінші тілге аударудың неше түрлі қиындықтары кездеседі. Өйткені әр тілдегі
фразеологизмдердің мағыналық және стилистикалық қызметі алуан-алуан болады.
Оның құрасына енген сөздердің байланысы да әр тілде әр қилы.
Көрші отырған алыс, жақын халықтардың әрқашан да өзара мәдени, рухани
қарым-қатынаста болуы, көркем шығарма туындыларын аудару арқылы алыс-
берісжасап отыруы өмір заңдылығына жатады. Бұл, әрине, аударма мәселесіне
тікелей қатысы бар күрделі құбылыс. Олай дейтін себебіміз, көркем шығарма
тілінде тұрақты тіркестер әр тілдің тек өзіндік ерекшеліктеріне байланысты
қалыптасып, басқа бір тілге оларды дәл де дұрыс жеткізу қиын мәселелердің
біріне жатады. Әсіресе, ұлттың өзіне ғана тән танымынан, салт-дәстүрінен,
ырым-жоралғыларынан хабар беретін тұрақты тіркестерді екінші бір тілге
аудару үлкен қиындық тудыратыны белгілі.
Міне, осыған байланысты біз жұмысымызды тұрақты тіркестердің көркес
шығарма саласында, әрбір ақын-жазушы, қалам қайраткерлерінің өзіндік сөз
саптау ерекшелігін (стилін) және соған сәйкес олардың басқа тілдерге,
мәселен, орыс тіліне аударылып берілуін, аудармалардың нақытылғы мен
дәлдігін қарастырып өтуді мақсат етіп отырмыз. Өйткені тұрақты тіркестерге
байланысты бұл құбылыс – біреулерге бір-ақ рет (бір шығарманың екі тілдегі
нұсқасында ғана) жаз беретін құбылыс болып көрінгенімен, шын мәнісінде, ол
барлық көркемсөз туындыларында сан рет қайталанып отыратын және аударма
өнерінің өзекті мәселесіне жататын тұрақты құбылыс.
Тіліміздегі тұрақты тіркестердің көпшілігі ұлттық менталитет пен
ұлттық дүниетанымға байланысты қалыптасқан. Оларды дұрыс түсіну және
біреуге (басқа ұлт өкілдеріне) айтып түсіндіру халқымыздың салт-дәстүрін,
әдет-ғұрпын, ырым-кәделерін, тұрмыс ерекшеліктерін білуді талап етеді. Ал,
бұл құбылыстардың бәрі этнолингвистиканың нысанына жатады.
Бір тілден екінші тілге аударма жасағанда аудармашы өзінің тілдік
білімі мен қабілеті арқылы түрлі экстралингвистикалық білім аясын, мәселен,
қоғам,табиғат, әлем суретін, мәдени өмір, түрлі жағдаяттар, сондай-ақ мәтін
мазмұнына қатысты деректерді оқырман қабылдауына толық жеткізу керек. Осы
мақсатта тіл білімі үшін аударуда қиындық тудыратын ұлттық өзіндік
ерекшелігін ғасырлар бойы бойына сіңірген тілдік бірліктер –
фразеологизмдерді аудару жолдарына, мағыналық-құрылымдық ерекшеліктеріне,
олардың түрлеріне тоқталу – маңызды мәселе. Сол себепті, біз диплом
жұмысында аударма фразеологизмдерге арнайы тоқталып отырмыз .
1. АУДАРМА НҰСҚАЛАРДАҒЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
Тіл-тілдердің қай-қайсысында да фразеологиялық тіркестер сөздік
құрамның ең күрделі, өміршең, аса образды және өзіндік ерекшеліктері бар
бөлігі. Әрбір тілдегі фразеологиялық тіркестер сол тілдің иесі – халықтың
негізгі ұлттық белгісін, тарихи даму жолын, әрі сол тарихи қалыптасқан
кезеңдердегі күллі тіршілік-тынысын танытады. Тарихи даму кезеңдердегі
қазақ халқы бастан өткерген дүркін-дүркін өзгерістр қазақ тілінің лексика-
грамматикалық жүйесін талай сатылы қозғалысқа түсірген болса, нақ осындай
өзгерістер екпінінің талқысына ұшырамай, өзінің біртұтас жүйе қалпын, тұлға-
тұрпаты мен мағына мәнін сақтап қалған қаттау – тіл құрамындағы
фразеологиялық тіркестер.
Қазақ және орыс тілдеріндегі фразелогиялық жүйенің көлемі, оның
бірліктерінің типтері туралы ғылыми тұжырымдар әр түрлі. Олар жөнінде шолу
жасау немесе өз тарапымыздан пікір айту біздің міндетіміздің шеңберіне
енбейді. Сол себепті де осы мәселеге қатысты негізгі теориялық еңбектерде
тұжырымдалатын критерийлер бойынша, жалпы түрде фразеологизмдердің қатарына
– идиомалар, фразалық тіркестер, паримиялар, тілдік штамптар
жатқызылатындығын ескере отырып, аталған типтерді фразеологиялық тіркестер
деген атау арқылы олардың аударма әдебиеттегі көрінісін талдауға тырысамыз,
талдаудағы басты мақсат – екі тілдегі фразеологизмдердің ұлттық-этникалық
ерекшеліктерді жинақтаған бір қатар түрлерін салыстыра отырып,
идиомалардың, фразалық тұрақты тіркестердің аударылуының жолдарын, қазақ
тілінен қатар алынған фразеологизмдердің стильдік-прагматикалық қызметін
сипаттау және аударуда байқалған кемшіліктердің себебін айту.
Фразеологиялық тіркестер – арнаулы ақпаратты әдебиетте, көркем әдебиетте
кеңінен игерілетін, коммуникативтік-функционалдық қызметі күшті, екінші
тілге аударуды талап ететін (көп ретте қалдырып кетуге немесе алмастыруға
болмайтын) функционалды қызметі басым элементтер. Аударылған әдебиеттің
сапасын айқындап беретін негізгі факторлардың бірі де фразеологиялық
тіркестердің ерекшеліктері.
1.1. Аударма фразеологизмдердегі ұлттық-этникалық ерекшеліктер
Қазақ әдеби тіліндегі және орыс әдеби тілінің құрамындағы
фразеологизмдердің құрылымы, құрамындағы компоненттерінің кірігуі,
тіркесуі, семантикалық байланысы жағынан бір-бірінен ажыратылатын елеулі
ерекшеліктер бар. Фразеологизмдер – аударма әдебиетті түп нұсқаның негізгі
тақырыбына, автордың көздеген мүддесіне, түпнұсқадағы тіл мен стиль
ерекшелігінің сақталуына бір табан жақындата түсетін элементтер. Екі
тілдегі фразеологизмдердің мағыналық-семантикалық құрамын, тіпті кей
сәттерде фразеологизмдерді және оның компоненттерінің этимологиялық түп-
төркінін білу аударма процесі үшін айрықша маңызды.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударылған көркем әдебиеттерде, ақпаратты
арнаулы әдебиеттерде ұшырасатын фразеологизмдердің тілдік-стильдік қызметін
ажырату, оған талдау жасау өте күрделі Анықтамалық тұжырым тұрғысынан
қарағанда, екі тілдегі фразеологизмдер – заттық-логикалық және
прагматикалық-коннотаттық компоненттерге ие, әрі ақпаратты жеткізе алатын
біртұтас құрылым. Соымен қатар әр тілде сол тілді иеленуші халықтың
қалыптасуына, дамуына, өзгерістерге ұшырауына себепкер болатын
экстролингвистикалық және этнолингвистикалық факторларға сәйкес
семантикалық, мағыналық құрылымы өзге сипатты және лексика-семантикалық
тұрқы басқа фразеологизмдер болады. Аударма процесі кезінде
фразеологизмдердің грамматикалық белгісі (тіркесу нысаны, құрамында қанша
сөз бар екендігі) айтарлықтай роль атқармайды, аударматанушылардың, тілші
ғалымдар мен әдебиеттанушылардың назарын аудартатыны – түпнұсқа тіліндегі
фразеологизмдердің семантикалық құрылымының аударма тілінде берілуі.
Көркемдеу-бейнелеу тәсілдерінің ішіндегі ең пәрмендісі болуы себепті
аударма проблемалары әдебиеттануға, тілтануға ұштастырылып қарастырылған
еңбектерде мақал-мәтелдермен, қанатты сөздермен қатар фразеологизмдердің де
қазақ тіліне аударылуына айырықша көңіл бөлінеді. Қоғамдық-саяси мазмұндағы
көлемді еңбектің қазақшалануы тәжірибесіндегі басшылыққа алынған
дәйектемелер бойынша Қ. Сағындықов мақал-мәтелдер мен идиомалардың
аударылуындағы басты принциптерді атап-атап көрсетуге ұмтылыс жасайды;
зерттеуші ұсынатын талаптардан байқалатынындай, фразалық тіркестерге негіз
болатын сөздің заттық-образдық белгісі мен сәйкестігі; фразалық тіркестің
нысаны мен мазмұнын дәл жеткізу принциптері, сондай-ақ қазақ тіліндегі
мағынасы жағынан ұқсас баламаларды қолдану – қандай тәржімада да болмасын
ескерілуге тиіс. М. Горькийдің бірнеше туындысының екі тілдегі нұсқасындағы
фразеологизмдерді егжей-тегжейлі қарастырған ғалым Ө. Айтбаев ғылыми
салыстыру нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасайды: Фразеологизмдерді,
мақал-мәтелдерді аударудың тәсілдерін мынадай үш топқа жинақтап айтуға
болады. Біріншіден, мақал-мәтел құрамындағы сөздердің заттық мағынасын
түгел беріп, дәл аударуға болады. Екіншіден, кейбір сөздердің заттық
мағынасын өзгертіңкіреп аудару керек. Үшіншіден, аударылатын тілдегі
фразеологизмдер, мақал-мәтелдерді пайдалану қажет [15, 180 б.].
Фразеологизмдер жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының бәрі аударма
тәжірибесі үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі мәселенің бірі.
Аударма тәжірибесінде фразеологизмдерді екінші тілде берудің қиындықтары
кездеседі. Өйткені әр тілдегі фразеологизмдердің мағыналық және
силистикалық қызметі алуан-алуан болады. Оның құрамына енген сөздердің
байланысы да әр тілде әр қилы. Сондықтан фразеологизмдерді аудару кезінде
әр тілдің өзіне ғана тән сөздердің тіркесу ерекшелігі көрінеді.
Фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару аса маңызды әрі
күрделі мәселе. Мұны көркем әдебиеттерде қолданып жүрген фразеологиялық
тіркестер табиғатынан-ақ тануға болады. Аударма – ел мен елдің арасына
дәнекер болатын аса зор мағыналы құрал. Аудармамен шұғылданған бірде-бір
зерттеуші фразеология мәселесін аттап өте алмайды жалпы аударма мәселесі
жөнінде айтылып жүрген тұжырымдарды екі топқа бөлуге болады. Бірі
әдебиетшілер тарапынан айтылған, екіншісі тілші ғалымдар ұстанған
пайымдаулар.
Фразеологизмдерді аудару мәселесі аударма теориясының бір саласы
болғандықтан, бұл жайында тілші, әдебиетші ғалымдар әр қилы пікірлер
айтқан. Біздің жұмысымызға тікелей қатысты болғандықтан, енді
фразеологизмдерді аудару ісіне қатысты пікірлерді талдап өтейік.
Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде көптеген зерттеушілеріміз бірде
арнайы тоқталып сөз етсе, енді бірде белгілі бір мәселелерге байланысты сөз
арасында болса да әңгіме етіп жүр.
Белгілі ғалым І. Кеңесбаев өзінің Қазақ тілінің идиомдары туралы
атты зерттеуінде аудару мәселесіне байланысты да өз пікірлерін айтқан. Ол
идиомдар, мақалдар мен фразалардың өзара айырмашылықтарын талдайды да,
оларды басқа тілдерге аударудың жолдарын қарастырады. Бұларды аударуға
болады ма, болмайды ма деген сұрақтарға жауапты ғалым мақал, фраза,
идиомалардың өз қасиеттерінен іздейді. Әрбір жеке тілдің өзіне ғана тән
және анағұрлым көнеленген идиомалар сияқты категорияларды калька ретімен
алмасқа шара жоқ дейді. Зерттеуші мақалдардың, фразалық және идиомалық
тіркестердің лексикалық өзгешеліктерін жан-жақты талдайды да, олардың сөзбе-
сөз аударуға келмейтіндігін айтады. Бірақ ғалым бұларды бір тілден екінші
тілге мүлде аударуға болмайды деген үзілді-кесілді пікір айтпайды. Оларды
аударудың әр түрлі жолдарын ізденіп мағына жағынан сәйкес келетін
тізбектерді тауып, аударма тілін жұртқа түсінікті етуді қарастыруымыз
керек, - деп тұжырымдайды [13, 74 б.].
М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың 1966 жылы
басылып шыққан Қазақ тілінің стилистикасы атты еңбегінде фразеологияның
аудармасына арнайы тоқталған. Мұнда авторлар фразеологизмдерді аудару
мәселесінің күрделілігін айта отырып, фразеологизмдерді орыс тілінен қазақ
тіліне аударудың әр түрлі жолдарын қарастырады олар фразеологизмдерді
аударудың үш түрлі тәсілін көрсетеді. Олар:
Біріншіден, фразеологизмдерді аударуда оның жалпы мағынасы беріледі.
Мысалы: Вариться в собственном соку - өзімен-өзі болу;
козел отпущения – кінәлі ету;
подложитьи свинью – қастық істеу;
яблоко раздора – егестің басы;
бросать слова на ветер – пәтуасыз сөз айту, т.б.
Екіншіден, фразеологизмдерді аударуда олардың өзара мәндес
келетіндігі ескерілетінін айтады. Мысалы: беречь как зеницу ока - көздің
қарашығындай сақтау; в пух и в прах - күлін көкке ұшыру; зубы точить -
тісін қайрау; волосы встали дыбом - төбе шашы тік тұру; за тридевять
земель - жердің жеті түбі; до седьмого неба - төбесі көкке жету; выйти
в люди - адам санатына қосылу; утопающий за соломенку хватается - суға
кеткен тал қармайды т.б. Тіл-тілдегі фразеологизмдердің өзара сәйкес,
мәндес келуі, шынында да аударманың жатық, түсінікті болуына септігін
тигізеді. Мұның аударма жұмысын едәуір жеңілдететіні сөзсіз.
Үшіншіден, көптеген тұрақты тіркестері бір тілден екінші бір тілге
сөзбе-сөз аударылады. Бұл тұста авторлар тұрақты сөз тіркестерінің басқа
түрінен идиомаларды бөліп алады. Мақал-мәтелдері мен қанатты сөздердің
сөзбе-сөз аударуға тезірек көнетінін мысалдармен көрсетеді. Мысалы: ни
рыба, ни мясо - балық та емес, етте емес; как две капли воды - екі тамшы
судай; лучше поздно, чем никогда - ештен кеш жақсы; береш честь
смолоду - арыңды жастан сақта; черепаший шаг - тасбақа аяң т.б.
Мұндағы аудармалар әр тілдің фразеологиялық қорын байытатын көз.
Сонымен қатар сөзбе-сөз аударманың өрескел қатеге апарып соқтыратын сәтсіз
мысалдарын да әр түрлі саяси көркем әдебиеттен алып көрсетеді.
Аталған еңбектің авторлары фразеологизмдерді аударудың жоғарыда
келтірілген тәсілдерін талдай отырып, аудару барысында кетіп жататын
қателердің сырына үңіледі. Мұндай жағдайда, әсіресе әр халықтың тілді
қолдану дәстүрін мұқият ескере отыруы, әрбір тұрақты тіркестің шығу, жасалу
төркінін зерттеп білу қажет екенін басты шарттың бірі есебінде ұсынады.
Яғни, авторларша айтқанда фразеологизмдерді аударуда олардың мағынасын,
қалыптасу жолын жақсы білу қажет [14, 212-213 бб.]. Сөйтіп,
фразеологизмдерді аударудағы ең өнімді тәсіл сөзбе-сөз аударудың тиімді,
тиімсіз жағы бар.
Әр ұлт тілдеріндегі көркем шығармаларды басқа тілге аударғанда
аудармашы үшін сол тілдегі фразеологизмдерді аудару ең қиын мәселе. Олай
дейтін себебіміз фразеологизмдер тілдік единица ретінде кмпоненттік құрылым-
құрылысы жағынан және сол компоненттер қосындысынан туатын семантикалық
ерекшелігі жағынан жеке сөздердей емес, аудару кезінде өзіндік
ерекшелігімен назар аудартады.
Фразеологизмдер деп танылатын тіркестердің әдеттегідей үш белгісін:
мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы және қолданылу тиянақтылығы туралы
айтылатын аксиомалық шарт шынында, бүкіл фразеологиялық тіркесті бзып жарып
аударуға келмейтіндігін көрсетеді. Тіпті содан болу керек,
фразеологизмдерді танып білуде қолданылатын әдістер жөнінде пікір білдірген
М.М. Копыленко зерттеулерінде сөзбе-сөз аударуға келмейтін тіркестердің
барлығын фразеологияға жатқызу керек деген де ой жатыр. Сондықтан да
көптеген фразеолог ғалымдар, оның ішінде Қазақстандық ғалымдар да
фразеологизмдерді кең мағынада түсінуді жақтаушылар. Бұл арада назар
аударатын нәрсе фразелогияның зерттеу аясын шектеуге болмайтындығы,
әсіресе, тұрақтылық сипаты бар, тіпті аударма кезінде жиі байқалатын мақал-
мәтелдердің аударылуы да, фразеологизмдердің аударылуы тұсында екеуі бірдей
ұқсас принциптермен аударма тәсіліне бағынатындығы. Олай болса, мақал-
мәтелдер мен фразеологизмдердің басты қасиеті тұрақтылық шендігін ескерсек,
онда аударма тұсында калькалану процесі ұқсас өтеді.
Мысалы, үріп ауызға салғандай – сүкімді, әдемі; ит арқасы қиянда –
қиянда - алыс, қашық жер; мұртын балта шаппау – ісі орнықты, шаруасы
дұрыс; мұрнынан шаншылып жүру – жұмыстан қолы тимеу; қой аузынан шөп алмас
– момын, жуас адам; түйе үстінен сирақ үйту (ит қабу) – икемсіз, епсіз
адам; қабағынан қар жауу – ашулану; сияқты идиомдарды сөзбе-сөз аударуға
болмайды. Бұл сияқты идиомдарда мағына тұтастығы өте берік, компонент
араларына басқа сөздерді қосып, ауыстырып айтуға келмейді. Сол себепті
фразеологизмдердің бұл түрін идиомдар немесе фразеологиялық тұтастықтар деп
ааған.
Ал фразеологиялық бірліктер деп аталатын тұрақты тіркестер құрамында
мағына тұтастығы толық сақталғанымен, жасалу жолы жағынан қарағанда
компоненттерінің кейбіреулерінен мағына тұтастығына қатысы бар сөздер
болады. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету – қорлау, жаралау; тырнағын
(тізесін) батыру – зорлық көрсету; пышақ кескендей тиылу – тоқтау; екі езуі
құлағына жету – қуану аталған фразеологизмдердісөзбе-сөз аудару қиын іс,
сондай-ақ дәл аударма жасау мүмкін емес.
Фразеологиялық қорда фразеологиялық тұтастықтар және фразеологиялық
бірліктермен қоса, фразеологиялық тізбетер деген түрі бар. Бұлардың
құрамындағы сөздер басқа сөздермен тіркесу жағынан орныққан болу келеді.
Кез келген сөз тұрақты тіркестерді жасауға қатыса бермейді. Фразеологиялық
тізбетерді белгілі бір сөздер тобы ғана жасайды. Кейбір сөздер бір тұрақты
тіркеске ғана тән болып, басқа тіркестерде кездеспейді.Мысалы, асқар тау,
қан жоса (жосадай қан), мидай дала, қыпша бел тек осы аталған тіркестерде
ғана қолданылады. Мұнда да фразеологиялық тізбектердің мағынасы сөздердің
тікелей мағынасынан туады. Бұдан шығатын қорытынды фразеологизмдердің
нақтылы үш белгіі арқылы танылып, қалыптасқан фразеологизмдердің жоғарыда
аталған түрлерінің қай-қайсы да аударманың иіне көне бермейтіні байқалды.
Сонымен аударма тәжірибесінде тұрақты тіркестерді екінші тілге
аударудың қиын екендігін, ал аудара қалғанның өзінде белгілі бір әдіс-
тәсілдерге сүйену кректігі туралы тұжырым жасауға тура келеді.
Аударма мәселесі үлкен өнер. Аударманың сапасы әрдайым аудармашының
білім деңгейіне байланысты. Алдымен, ол екі тілде де аса жетік меңгерген
болу керек. Алайда екі тілді жетік меңгеру де кейде сапалы аударманың
көрінісін бере алмайды. Бұл арада ұлттық фондық деректер, фондтық
білім, ұлттық фондтық ақпараттар аудармада үлкен рөл атқарады. Аударма
теориясына қатысты А. Федоровтың айтуы бойынша: Совокупность представлений
о том, что составляет реальный фон, на котором развивается картина жизни
другой страны, другого народа [20].
Демек аудару барысында аудармашы тек сюжет пен мазмұнды қуалап кетпей,
сол тақырыбына қатысты қосымша мәліметтерді қарап, толықтыру қажет. Сондай-
ақ, жазушының басқа шығармашылық жақтарына, жазылу жағдайына назар аудару
керек. Сол қосымша мәліметтер арқылы толық қанды аударма дүниеге келеді.
... Оның жазушылық шеберлігіне тән болып есептелетін басты-басты
стильдік-тілдік құралдарды аңдап аңғарады; шығарма оқиғасына, желісіне
негіз етілген тарихи мерзімнің ерекшеліктеріне қатысты өзге де қажетті
тарих, этномәдениет, әлеуметтік мәдениет, ұлттық бітім турасындағы өзінің
жалпы білім-тәжірибесін жинақтайды [21, 44 б.].
Бұл ретте Б. Момынованың айтуы бойынша, калька табиғатын дұрыс түсіну
үшін тіл мен ойлау, ұлт пен оның тілі арасындағы тығыз байланысты, ұлттық
менталитеттің тілдегі көріністерін айқын бағамдай алатындай болуы тиіс
[22, 185 б.].
Калька тілімен аударма әдебиеттер арқылы сөзбе-сөз аударылған тілдік
единицалар тілдің дамуында белгілі бір із қалдырады. Мәселен, калька
жолымен жасалған бірталай терминдік тіркестердің қазақ терминологиясында
өзіндік қалыптасу үрдісі бар екендігін көрсетеді. Кальканың сөзжасамдық
және семантикалық түрлерімен қоса, аударма арқылы енген тіларалық қарым-
қатынас негізінде фразеологиялық калькалар фразеологиялық қорда көптеп
саналады.
Аударма әдебиеттері арқылы енетін фразеологиялық калькалардың
мазмұндық сапасы әр деңгейде көрінеді. Алдымен фразеологиялық калька арқылы
аударудың қандай тәсілдері бар екендігіне назар аударайық. Аударма
тәжірибесінде қалыптасқан принциптер бойынша:
- фразеологиялық тіркестерді сөзбе-сөз аудару;
- фразеологиялық тіркестерді балама (адекватты) етіп аудару;
- фразеологиялық тіркестерді еркін аудару.
Аударма әдебиеттерінде фразеологиялық тұлғалардың бір тобы сөзбе-сөз
аударылған тіркестер. Бұл тәсіл туралы әр түрлі пікірлер бар. Себебі
фразеологизмдерді сөзбе-сөз аудару әрдайым сәтті мысалдарды әкеле бермейді.
Мысалы, ... держать в ежовых рукавицах [4, 542 с.] - ... кірпі қолғаппен
ұстау керек [4, 22 б.], немесе ... хотя коробку с папиросами сам спрятал за
книги прочерный день - ...Қара күнге арнап папиросы бар каробканы кітаптың
артына өзі жасырып қойса да... [4, 310 с.], Т. Ахтанов аудармасында 16 б.).
Фразеологиялық тіркестерді сөзбе-сөз аудару кейде осындай сәсіз мысалдарды
көрсетеді. Сондықтан болу керек, аударма мәтіні туралы М. Әуезовтың өзге
тіл оқушысы мен түпнұсқа арасындағы берекесіз дәнекер деуі [23, 8
б.].Шебер аудармашылардың бірі Қ. Сағындықов та былай дейді: ... Мұндай
үлгілердің қазақ тілінің нормаларына қайшы келетіні былай тұрсын, тіпті
барып тұрған тіл бұзарлық екені айтпаса да түсінікті [24, 25 б.].
Аталған амал-тәсілдер арқылы фразеологиялық тіркестерді аударуда
алдымен фразеологизмдерге негіз болатын сөздің заттық-образдық белгісі мен
сәйкестігі, олардың нысаны мен мазмұнын дәл жеткізу принциптері, сондай-ақ
аударылатын тілдегі мағынасы жағынан ұқсас баламаларды қолдану кез келген
аударма ісінде ескерілетін жайт.
Бұл ретте Шын мәнінде егер түпнұсқа тілдегі фразеологизмдерге негіз
болып тұрған образ семантикалық жағынан мейлінше айқын, қаблдаушыға
түсінікті болса, аударма әдебиетті оқушы адам осы ауыспалы мағынаны
түсінсе, бұл амалды тиімді әдістердің бірі деп есептеуге болады, - дейді
А. Алдашева [25, 147 б.].
Сөзбе-сөз аудару арқылы жасалған қазақ фразеологизмдері көркем
әдебиетте де, көсемсөздер де мейлінше жиі қолданыста жүреді. Мысалы:
Ал, қазір олар, жауыр тіркеспен айтқанда, аңбырдан соңғы
саңырауқұлақтай қаулап өсті ғой (Қазақ әдебиетпен).
Шәкірттің аса алғырлығына көздері жеткен аталмыш оқу орнының басшылығы
оған бір мезетте үшінші және төртінші курсты да қатар оқуына мүмкіндік
беріп, жасыл көше ашады (ЖА).
Өйткені палата нөмірі австралиялық мүскінге 1 млн. Доллар ұтыс
сыйлады. Орыстар көп қолданатын бақытсыздық бақытына себепкер болды деген
осындайда айтылса керек (ЕҚ).
Келтірілгенмысалдарда қазақ тіліне сөзбе-сөз аударылатын
фразеологизмдердің осындай түрлерін М.М. Копыленко абсолютті эквиваленттер
деп атаған [21, 9 б.].
Көркем шығармаларда молынан қолданылатын фразеологиялық тұлғаларды
аударғанда аудармашылар жоғарыда аталған сөзбе-сөз, баламамен аудару және
еркін аудару үлгілерін мүмкіндігіне қарай қатар пайдаланады. Мысалы, М.
Әуезовтің Абай жолы эпопеясы бойнша Л. Соболевтің аудармасынан мысалдар
келтірейік.
Кешегі жақсы, басшы Дрогнет ли сердце хоть у
дегендердің қайсысының одного из тех, кого вчера еще
қабырғасы қайысар екен? Величали лучшим плотом [1,14
б.]
Қол ұстату, шаш сипату ... издавно известными под
Деген ырымдар осы названием рукопожатие и
поглаживание волос [1, 276 с.]
Жалғыз-ақ мұндай бел один Базаралы до этого вечера
шешісіп кеңескен сөздеріне не принимал участие в их
Базаралы бұрын көп дружеских разговорах [1, 264
с.].
араласқан жоқ-ты
Келтірілген мысалдардан байқалғанымыздай, аударманың сөзбе-сөз
калькаланған түрі тек этнографиялық қол ұстатау, шаш сипату деген
фразеологизмдер ғана. Қалған екі мысалда еркін аудармамен ойды жеткізген.
Қалай дегенмен де, әр ұлт менталитеті көрінетін фразеологизмдердің
көркем әдебиет аудармаларында олардың еркін аударған түрлері басым болады.
Бүгін осы қорлық еттен өтіп, До костей прорала нас обида,
сүйекке жеткен соң, бар жеті нынче и решились, все семь
ауыл бірлесіп кеп, бағана аулов сговорились сказать,
что
наразылық айтып ек [1, 12 б.] не дадим косить [1, 14 с.].
Бұлар жылын ерте бергізсе, Абай позаботимся, чтобы у
Большой
Мен оның ар жағын қамдап юрты не швыряли собаки, над ней
қалайын деп, үлкен үйдің Большой юрты не швырали
астынан ит, үстінен құс собаки, над ней летали
ұшырып жүр емес пе? [1, 12 б. ] птицы [1, 223 с.].
Басын тауға да, тасқа да Все равно, мол, Базаралы
Соққан Базаралы емес пе еді? Все видел, все перетерпел [1, 59
с.]
[1, 55 б.]
Недойлеке келгенде көзіңе Вот приедут за педоилеками,
шыбын үймелер, сонда ты попомнишь этот день!
көрермін дегенмін ... деп Завоешь! [1, 122 с.].
табалаған-ды [1, 121 б.].
Келтірілген мысалдардан: еттен тіп, сүйекке жеткен – до костей
проблема; үлкен үйдің астынан ит, үстінен құс ұшырып- не шнырями собаки,
над ней летали птицы; басынтауға да, тасқа да соққан – все видел, все
перетерпел; көзіңе көк шыбын үймелер – попомнишь этот день, деген аударма
үлгілері фразеологизмдердегі образдылықтан мүлде алыс, тек тіркес
мағыналарын жуықтап беру амалдары ғана. Абай жолы романының орыс тіліндегі
нұсқасын оқығанда переводчик прозы – раб, переводчик поэзии - соперник
деген қанатты сөз еске түседі.
Кейбір тұста қазақ фразеологизмдерінің орыс тіліндегі балама түрлерін
тауып қолдануға тырысады:
Ұлжанның баласы – сенімен Как бы разжечь огонь вражды
екеуіміздің арамызға жік между сыновьями Улжан –
мной
салмақ [ 1, 164 б.]. и тобой [1, 66
с.].
Осындай мінезін бар жұртқа Манике вообще умела постоять
қолданғанмен, Мәнікенің за себя. Лишь один человек
был
тісі батпайтын бір ғана кісі ей не позубали [1, 220 с.]
бар [1, 227 б.]
Сөзбе-сөз аударылған, яғни калькаланған:
Басымды аларсың, бірақ Снимите мне голову, но волью
к
жүрегімдегі жалғыз шағым свободе в сердце моем вам не
жігерімді алмайсың. Намыс подавить, огня чести моей вам
отымды сөндіре алмайсың не загасить [1, 57 с.].
[1, 54 б.].
Келтірілген мысалдардағы сөйлемдерде ойдың анық, метафоралы
тіркестердің де аудармалары жатық екені көрініп тұр. Алайда бұл тәсіл үнемі
оқушы сәтті аударған ой мен баяндалар оқиғаны дәлме-дәл бере бермейді.
Романдағы мына бір аудармаға назар аударайық.
Қарға тамырлы қазақ Родстпво уних подобно
родству
деген осы [1, 148 б.]. в стае ворон [1,
144 б.].
Аудармашы Л. Соболев қарға тамырлы қазақ фразеологизмінің мағынасын
дәл бере алмаған. Ал сөздікте ілік, шатыс туысқандық қарым-қатысты деп
түсіндіріледі [1, 230 б.]
Қазақ тілінде қарға сөзі ұйытқы болған біраз тұрақты тіркестер бар.
Ол, әрине, тегін емес. Ертедегі мифтер мен аңыздарда қарға бейнесі бірде
жағымды, бірде жағымсыз баяндалады. Оңтүстік-шығыс Азия мен Оңтүстік
Америка халықтарында қарға қасиетті құс саналып, оған табынатын болған.
Якуттар үшін қарға қасиетті құс саналып, оған табынатын болған. Якуттар
үшін қарға – жамандықтың белгісі болса, тувалықтар қарғаны киелі құс санап,
өлтіруге тиым салған. Ал арабтар қарғаны мәңгі өлмейтін құс деген сенімде
болған. Көптеген халытардың қарғаны кие тұтуының бірнеше себептері бар.
Біріншіден, қарға Тәңірмен байланыстыратын мамандық қасиеті бар десе,
екіншіден, қарға – ру тотемі, үшіншіден, қарға – адамдардың туысы деген
сенім болған. Қазақтар да ескі наным-сеніммен туысқандық, ілік-шатысты
қарғаның осындай киелі жақтарымен сабақтастырған болу керек. Мұндай мифтік
аңыздар арқау болған фразеологиялық тіркес мәнін жоғарыдағы аударма арқылы
түсініп білу аздық етеді. Сондықтан кейбір аударма сәттерінде *
(жұлдызшамен) түсінік беріп отырған дұрыс. Бірақ бұл арада аудармашының
жеке басының білімдігі менбіліктілігі жетпей жатса, осы тәріздес көне
кезден сақталған тіркестердің аударма кезінде бағы байланатыны анық.
Жоғарыдағыдай қарға тамырлы қазақ тіркесінің мәні бір топ қарғаның
(подобно родству в стае ворон) маңында қалып қояды.
Аударма арасында екі тілде де бар ұқсас фразеологизмдер ұтымды
пайдаланатын тұстар да кездеседі.
Әрине, Дәркембайдың ақылына Конечно! Я себя пальцы кусаю,
ауылына да қоңсы қонсам бүйтер когда думаю, почему я не стал
ме ем, деп өзім де бармағымды его соседом и по аулу и
тістеп үрмін [1, 155 б.]. по мыслям [1, 152
с.].
Осыдан жердің түбіне кіріп Хотя бы он сквозь землю
кетсе де, Оразбайды лақша провалился, я его разыщу
бақыртып, байлатып алғызбай, и притащу сюда связанного,
тыным таппаспын деп как козленка [1, 156
с.].
айтылған еді [1, 160б.]
Аудармада тыным таппау тіркесі түсіріліп қалған. Жалпы аударма
мәтіндерінде көптеген фразеологизмдер мен поэтикалық метафоралар жиі
аударылмай кетеді.
Аудару тәсілдерінің елегінен өткізгенде, жоғарыдағы принциптерден
көрініп отырғанындай, фразеологиялық тіркестерді тәржімалау үшін сөзбе сөз,
балама және еркін аударма амалдары игерілетіндігі байқалады. Сөзбе-сөз,
балама және еркін түрде аударылған фразеологиялық стильдік қызметті
жеткізуі де әрқилы. Өйткені, тіл-тілдердегі фразеологизмдердің ең маңызды
сипаты фразалық тіркеске негіз болатын образдар жүйесінің сол тілді
иеленуші халықтың материалдық, әлеуметтік және рухани мәдениетімен тығыз
байланыста болатындығы. Басқаша айтқанда, қандайда бір фразеологизмнің
құрамындағы негізгі компоненттің мағынасы, этимологиясы арқылы халықтың
мағынасы, этимологиясы арқылы халықтың мәдени-ұлттық дәстүр-дағдысын танып-
білуге болады. Әр халықтың дүниетанымдық тәжірибесінен туындаған.
Фразеологиздердің, олардың құрамындағы өзек компоненттердің екінші тілде
мағынасы жақын-жуық немесе теңбе-тең баламасы бола бермейді. Мәселен,
мағына арқылы белгілі бір символдық қызметті білдіруге болатын, ұлттық
характериологилық белгісі бар. Символ сөз тіркестері, (черный день, черная
зависть); теологиялық – діни таным-сенімдерге байланысты фразалар (чаша
терпения, соль земли); идиомалар (седьмая вода на киселе, вертеть козьи
рожки, сосать лапку); ұлттық-тұрмыстық философия негізінде туған фразалар
(женский ум, девичья память); салт-дәстүрдің ерекшелігінен жасалған
фразеологизмдер (забрить лоб); түптеп келгенде орыс халқының ұлттық мәдени
болмысына тікелей қатысты фразеологизмдер; олардың қазақ тілінде мағыналық
жағынан тұспа-тұс эквиваленттері болмауы – заңды жағдай.
Екі тілдегі фразеологизмдердің мағыалық ара алшақтығы бірқатар
себептерге байланысты:
1. Фразалық тіркестердің құрамындағы образға тірек компоненттері
бірдей болғанымен, екі тілдегі фразеологизмдердің бағалауыштық қызметі
(жағымды-жағымсыз) әр басқа болады. Қазақ тілінде төрт түлік мал атаулары
өзек болатын фразалық тіркестер (құлын-тайдай тебісу; ботадай тату; егіз
қозыдай; қойдан – қоңыр; ақ түйенің қарны жарылу) жағымды бағалауыш
(положительная оценочность) қызметке ие; ал орыс тілінде жан-жануар, мал
атаулары арқылы жасалатын фразеологизмдерге (глуп как сивый мерин; идет как
корова на льду; мокрая курица; мерзлый баран; пустить козла в огород)
жағымсыз бағалауыш қызметі тән.
2. Фразеологизмдердің құрамындағы компоненттер ұлттық тарихынан,
мәдениетінен хабар беретін, этимологиясы көмескі болады (мысалы: қазақ
тілінде: қара қылды қақ жару; құйрық-бауыр жеу; сүйек жаңғырту; бет
моншағы үзілу; орыс тілінде бить баклуми; пройти огонь; воду и меднгые
трубы; водить хлеб – соль с кем-то; десятая вода на киселе).
3. Фразеологизмдердің құрамындағы мағынасы этимологиясы жағынан өзге
халықтың ұлттық-мәдени, діни танымына тікелей қатысы бар: встать с левой
ноги деген фраза, В Маслованың пікірінше, азғырушы, адал жолдан тайдырушы
күш адамның сол жағында тұрады деген мифтік түсініктің ықпалымен жасалған
[34, 174 с.].Сондай-ақ қай тілде де үш, жеті сандарының сыртқы тылсым күшке
байланысы бар деп есептелінеді; алайда қазақ және орыс тідерінде үш, жеті
сандарының фразеологизмдер құрамындағы номинациялық, образдылық қызметі
бірдей емес; гнуть в три погибели; тридесятое царство-государство; в три
ручья; семь пятниц на недели; семеро по лавкам; семь смерных грехов
дегендер бір басқа да, үш қайнаса сорпасы қосылмайды; үш ұйықтаса түсіне
кірмеу; үш қайтара сұрау; жеті қараңғы түн; жеті қат көк, жеті қабат жер
асты деген қазақ тілі фразалары бір басқа.
Екі тілдегі фразеологизмдердің осындай сипаттары аудармашының
лингвоэтикалық құзыретін талап етеді. Көркем әдебиетті аударудың қазірге
дейінгі жинақталған тәжірибесінде мәдениет пен тілдің өзара ықпалын бойына
жинаған фразеологизмдерді қазақшалаудың төмендегідей амалдары тиянақталған:
Өзге тілдегі жағымсыз бағалауыш реңкті фразеологизмнің мазмұндық
құрылымын (план содержания) адекватты бере алатын фразеологизмді
пайдаланады. Орыс тіліндегі прикидываться мерзлым бараном дегеннің
мағыналық құрылымы жағынан сәйкестігі және қазақ ұғымына орайласатыны –
жаураған ешкідей бүрісу:
- Уж, пожалуйста, не - Жаңбырлы күнгі ешкідей
прикидывайся мерзлым бүріспей бар енді!
бараном [И. Бунин, В поле, 38]. [ауд. Қ. Ысқақов, 15 б.].
Төмендегі мысалдарда да осындай сипат бар:
- Седьмая вода на - Жеті атадан да әріден
ксиселе, - извеняясь ответил бір ілігі бар еді, - деді...
[Г. Марков, Сибирь, 360 с.]. [ауд. Қ. Ахметов, Қ. Сыздықов,
126].
- Сөзбе сөз аудару амалын қолданады: черный день – қара күн:
...коробку с папиросами сам Қара күнге арнап
спрятал за книги про папиросы бар коробканы
черный день [А. Толстой, кітаптың артына өзі жасырып
Хождение по мукам, 310 с.] қойған [ауд. Т. Ахтанов, 16 б.].
- Ауыспалы мағынадағы балама жасайды:
Соль земли [Г. Марков, Жер құты [ауд. Н.
Ғабдуллин].
романның аты]
- Құрмаындағы образға тірек болатын компонент сөзі қазақ ұғымына айқын
емес идиомалар үшін түсіндірмелі баламалар алынады:
Этот хлам не годился даже Бұл қоқыс темекі орауға да
вертеть козьи рожки жарамайды
[А. Толстой, Хождение [ауд. Т. Ахтанов, 7 б.].
по мукам]
- Аталушы ұғымның негізгі концептісі (яғни бұл фраза нені білдіреді
деген сұраққа жауап беріледі) алынады; мәселен, девичья память дегеннің
концептісі – ұмытшақ:
У вас поистине девичья память Сіз тым ұмытшақ
[Г. Марков, Соль земли, 183 с. .] екенсіз [ауд. Н. Ғабдуллин,
196 б.]
- Құрамындағы образ – компонентінің семантикалық-стильдік қызметін дәл
жеткізу мақсатында трансформациялаудың бір түрі – нақтылау қолданылады;
мысалы, лоб забрить дегеннің мағынасын толық түсіндіру қажеттігі туады:
Племяннику моему лоб Менің бір немеремді шашын
забрили сыпыртып,
солдатқа жібертіпті
[И. Тургенев, Записки [ауд. О. Оспанов, 43 б.].
охотника, 526с.].
- Жанрлық ерекшеліктерге қарай түсіндірмелі окказионалды қолданыстар
жасайды:
Отец и старшая дочка не Екеуіміз де ораза боп тұра
тұрамыз.
очен-то между собой ладят, а Бұл алманың сіз жағы да, біз
нам с Вами придется слюнки жағы да піспей тұр-ғой әзірше
пускать, покуда пирог наш [ауд. М. Әуезов, 169 б.].
не подрумянится [В. Шекспир,
Укрощение стротивой, 50].
Қазақ тіліндегі теңбе-тең мағыналы фразеологизмдерді пайдалану
барысында да фразеологизмдерге тән жалпы сипатты – бағалау (жағымды немесе
жағымсыз) белгісін есте ұстау қажет болады. Өйткені екі тілдегі қайсыбір
фразеологизмдердің жалпы мағынасы жақын болғанымен, субъектіге немесе
объектіге баға беруі, ұғымға, құбылысқа сөйлеушінің қарым-қатысын білдіруі
жағынан бір-бірінен алшақ түсуі мүмкін. Орыс тіліндегі яблочко от яблони
далеко не падает деген мақал мен қазақ тіліндегі алма алмаға қарап рең
ашады рең ашады деген мақал жалпы семантикасын салыстырғанда, ортақ ұғымды
білдіреді (алдыңғының кейінгіге әсері, ықпалы бар; үлкеннің үлгісі кішіге
әсер етеді деген мағыналар береді.Алайда аударма нұсқада аталған мақалдар
бірінің орнына бірі жүре алмайды; өйткені орыс тіліндегі мақалда негативті
бағалау, ал қазақ тіліндегі мақалда, керісінше, жағымды бағалау реңкі бар.
1.2. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің аударма нұсқалардағы қызметі
Бір тілден екінші тілге тәржімаланған әдебиеттің сапасын белгілеуде
фразалық тіркестердің неліктен, не себептен жұмсалғанын дәлелдеу қажет.
Жоғарыда аталғандай, түпнұсқаның өзінде бар фразеологизмдер мағыналас,
адекватты баламаларды табумен болсын, әредік калька баламалар жасаумен
болсын, - қалай болғанда да аударылып отырады. Аудармашы оларды түсіріп
кете алмайды. Өйткені шығарманың коммуникативтік функционалдық белгілері –
ақпарат беру – эстетикалық функциялары көбіне-көп түпнұсқадағы
фразеологизмдерге жүктеледі.
Сонымен қатар аударма әдебиетте негізі түпнұсқадағы мәтін құрамында
жоқ, аударма мәтінде бар фразеологизмдер ұшырасады. Және қазақша мәтіндегі
тұрақты тіркестер ұлттық-этникалық семантикасы қанықты төл тілдік
фразеологизмдер болып келеді. Айталық, ночь теплая, проидемся пешком
(А.Куприн, Гранатовый браслет) деген мәтін үшін аудармашы Түн май тоңғысыз
жылы екен, азырақ жаяу жүрелік деген балама жасаған. Бұндай мәтіндерге
еркін аударма тұрғысынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz