Қазақ және түрік антропонимдерінің мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастығын анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1.1 Қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ және түрік антропонимдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қос халықтың ат қою рәсімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
II КӨНЕ ТҮРКІ МОРФЕМАЛАРМЕН ЖАСАЛҒАН АНТРОПОНИМДЕР
2.1 Көне түркі жазуының сырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Жан . жануар атауына қатысты қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Құстар атауымен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ..30
2.4 Қымбат металдарға байланысты қойылған қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.5 Ерлікті, батырлықты, денсаулықты меңзеп қойылатын
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Лауазымдарға және дәстүрлі билік жүргізушілерге қатысты
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.7 Аспан денелеріне қатысты көне лексемалармен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1.1 Қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ және түрік антропонимдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қос халықтың ат қою рәсімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
II КӨНЕ ТҮРКІ МОРФЕМАЛАРМЕН ЖАСАЛҒАН АНТРОПОНИМДЕР
2.1 Көне түркі жазуының сырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Жан . жануар атауына қатысты қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3 Құстар атауымен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ..30
2.4 Қымбат металдарға байланысты қойылған қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.5 Ерлікті, батырлықты, денсаулықты меңзеп қойылатын
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Лауазымдарға және дәстүрлі билік жүргізушілерге қатысты
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.7 Аспан денелеріне қатысты көне лексемалармен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі – мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «Мәдениет – адамның ақыл – ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі» (Э. Тэйлор); «Мәдениет – дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, дін және т. б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» (Ю. Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйеде ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым - қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ және түрік тіл білімдерінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі ¬ жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі. Көне түркі дәуіріне жатқызылатын кісі аттарының басқа жүйедегі тілдер тарихында да, шығу тегі жағынан алғашқы саналатындықтан, бұл кезеңдегі антропонимдер мен көне лексемалар қазіргі түркі тілдеріндегі кісі аттарының қайнары, негізі. Сондықтан көне морфемалармен жасалған антропонимдерімізді қолданысқа енгізу көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады, себебі кешегі күнін білмейтін халықтың ертеңгі күні де күмәнді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы уақыттарда жалқы есімдердің туы, дамуы, қызметі, белгілі бір ұғымға уәжделуі сияқты мәселелерге көңіл бөлінуде. Бірнеше ғылым салаларына, айталық, тіл білімі, тарих, география, этнология т. б. қатысты бұл ғылым жалқы есімдерді түрлі аспектіден қарастырады.
Дегенмен, осы күнге дейін қазақ және түрік тіл білімдерінде кісі есімдерінің табиғаты негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені белгілі. Сонымен қатар, қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдерді салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, этнолингвистикалық сипатын анықтауға арнайы зерттеу әзірше жан – жақты жүргізілмеген. Сондықтан қазақ - түрік тілдеріндегі антропонимдердің зерттелуі және қолдануында шешуін таппаған талай мәселелер, міндеттер бар.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, «Мәдениет – адамның ақыл – ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және рухани құндылықтар жүйесі» (Э. Тэйлор); «Мәдениет – дүниенің бөлшектері болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, дін және т. б. негізде құрылатын семиотикалық жүйе» (Ю. Лотман). Осымен байланысты мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйеде ұлттың психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым - қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік қызметтерін талдауға қазақ және түрік тіл білімдерінде ерекше назар аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде сипаттайтын өзекті арнаның бірі ¬ жалқы есімдердің (антропонимдердің) лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі. Көне түркі дәуіріне жатқызылатын кісі аттарының басқа жүйедегі тілдер тарихында да, шығу тегі жағынан алғашқы саналатындықтан, бұл кезеңдегі антропонимдер мен көне лексемалар қазіргі түркі тілдеріндегі кісі аттарының қайнары, негізі. Сондықтан көне морфемалармен жасалған антропонимдерімізді қолданысқа енгізу көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады, себебі кешегі күнін білмейтін халықтың ертеңгі күні де күмәнді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы уақыттарда жалқы есімдердің туы, дамуы, қызметі, белгілі бір ұғымға уәжделуі сияқты мәселелерге көңіл бөлінуде. Бірнеше ғылым салаларына, айталық, тіл білімі, тарих, география, этнология т. б. қатысты бұл ғылым жалқы есімдерді түрлі аспектіден қарастырады.
Дегенмен, осы күнге дейін қазақ және түрік тіл білімдерінде кісі есімдерінің табиғаты негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені белгілі. Сонымен қатар, қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдерді салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып, этнолингвистикалық сипатын анықтауға арнайы зерттеу әзірше жан – жақты жүргізілмеген. Сондықтан қазақ - түрік тілдеріндегі антропонимдердің зерттелуі және қолдануында шешуін таппаған талай мәселелер, міндеттер бар.
Кітаптар мен монографиялар:
1.Идрисов А. Кыргыз тилиндеги ысымдар. – Фрунзе, 1971. –17-37 б.
2.Джанузаков Т.Дж. Основные проблемы ономастики казахского языка:
Автореф. дисс. доктора филол. наук. – Алма-Ата, 1976. –С. 15-24.
3.Мұхаммедова З.Б. Исследование по истории туркменского языка XI-
XIV вв. – Ашхабад, 1973. – С. 45
4.Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. – Ташкент, 1965 –С. 18.
5.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва:Наука 1967. – С.123
6.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и переводы. М.-Л., 1952. С. 23.
7.Батманов И.А.Двенадцатый таласский текст // Таласские памятники древнетюркской письменности. Фрунзе, 1971. С.24.
8.Қашқари М. Түбі бір түркі тілі («Диуани луғат ит түрк»). Алматы: Ана
тілі, 1993. 25-29б.
9.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва:Наука 1967. – С.147
10.Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. –Алматы, 2002, 368 б
11.Асылбекова Н. Кісі есімдерінің уәжділігі мен танымдық сипаты: Ф.ғ.к. ...авторефераты. – Алматы, 2006 – 20 б.
12.Гордлевский В.А. К личной ономастики у османцев. – изб. соч.
Москва, 1968. Т 4, –С. 131-136.
13.Орынбай Б.Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі есіз, йыта сөздерінің мағынасы // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. Астана, 2004. 70-77 б.
14.И. Добродомов, К. Гренбич. Половецких этнонимах в древнерусской
литературе. – В кн. тюркологический сборник. Москва, 1975 - 145.
15.Баскаков Н.А. Три рунические надписи из с. Мендур-Соккон Горно- Алтайской автономной области // Советская этнография, 1966. — № 6. - С. 79-81.
16.Северотян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков.
Москва: Наука, 1974. – С.364
17.Древнетюркский словарь Л., 1969.
18.Т. Байжанов, С. Сейтжанов, Г. Уксукбаева . «Батыр сөзінің шығу тарихы». А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ -Түрік Университеті. Тараз институты, Тараз қ.
19.Военный турецко- русский словарь. М., 1942. 90-бет.
20.И.В. Стеблева. К реконстуркции древнетюркской религиозно- мифологической системы // Тюркологический сборник-1971. М., 1972, 213-226с.)
21.Радлов В.В. ОСТЯ . СПб., 1911. том-1., часть-2. С.1724
22.Т. Жанұзақов, К. Есбаева " Қазақ есімдері " – Алматы: Атамұра, 2005ж.
23.Т. Жанұзақов " Есімдер сыры " – Алматы, 2004ж.
24.Смағұлов А. " Қазақ Есімдері ". Энциклопедиялық анықтама. – Алматы: Атамұра, 2006. – 432бет.
25.Гафуров А. Г. Лев и Кипарис ( о восточных именах ). М.,Главная редакция восточной литератры издательства « Наука », 1971.
26.Ә. Ахметов " Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер " – Алматы:
« Ғылым »,1995ж.
27.Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы " Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы " – Алматы, 1998ж.
28.Amanjolov A.S. Kazakistan’da bulunan Cin aynasi ile sasanid tabagindaki runik turk yazilari // Turk Dili Arastirmalari, Bulleten, 1993, Ankara, s. 115-119. ; Аманжолов А.С. Руническая надпись на китайском (Восточный Казахстан) // История и теория древнетюркского письма. Алматы, 2003. С. 199-200. ; А. С. Аманжолов Түркі филологиясы және жазу тарихы , Алматы, 1996, 95 б.
29.Радлов В.В.Предварительный отчет о результатах экспедиции для археологического исследования бассейна р. Орхона // Сборник трудов Орхонской экспедиции, I, Санкт-Петербург, 1892, С.1-54.
30.Аспан денелері: Дунху. Гаучы/ құраст. Қ. Салғара ұлы. Алматы: Санат, 1999ж.,16 б.
31.Гумилев Л. Н. Древние тюрки.- Москва: Наука 1967. – С.123
32.Айдаров Г.Памятник Моюн-чуру // Язык орхонских памятников древнетюркской письменности YIII века. Алма-Ата, 1971.С.339-352.
33.Аманжолов А.С. Батыс Қазақстаннан табылған қола айнадағы көне жазу // Түркі филологиясы және жазу тарихы , Алматы, 1996, 90-92б.
34.Аманжолов А.С.Түркі филологиясы және жазу тарихы. Оқу құралы. Алматы, 1996. 48 б.;
35.Арсланова Ф.Х., Кляшторный С. Г. Руническая надпись на зеркале из Верхнего Прииртышья // Тюркологический сборник -1972. М., 1973, С. 306-315.
36.Н. Базылхан " Орхон бітіктастары мен ескерткіштері ", Астана, 2006ж.
37.Р.С.Әбдіғалиқызы " Қазақ тіліндегі бейресми кісі есімдерінің этнолингвистикалық және танымдық сипаты "- Астана, 2009.
38.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и переводы. М.-Л., 1957.
39.Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік
аспектілері. – Алматы:Арыс, 2006. – 81 б.
40.Ә.Ф.Мейрамханқызы "Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени жүйесі " - Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация, Алматы, 2007ж.
41.Т.Жанузаков. Лично – собственные имена в казахском языке. Афтореф.канд.дисс., Алма – Ата, 1961, стр. 5.
42.Гуейнзаде Ч.М Об этимологии некоторых древнетюрских
антропонимов, зафиксированных в арабских писменных памятниках среднивековья. – Алма-Ата:Ғылым, 1990 – 291 б.
43.Акишев К.А.Иссыкское письмо и руническая письменность // Қазақстан Республикасының 10 жылдығына арналған «Байырғы түркi өркениетi: жазба ескерткiштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы, «Ғылым», 2001., 392-393 б.
44.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана.
45.Жанұзақов Т. " Есіміңіз кім? Ваше имя? " – Казахско – русский толковый словарь имен. – Алматы: « Ана тілі » баспасы ЖШС, 2008
46.«Түрік тіліндегі II томдық түсіндірме сөздігі», Анкара, 1988
47.Кенан Коч «Қазақша – Түрікше сөздік», «Тұран» баспасы, Түркістан, 2003.
48.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Б. Қалиев. X том. Алматы, ҚазСССР «Ғылым» баспасы.
49.Этимологический словарь тюркских языков. Москва: Наука, 1989
Мерзімді басылымдар:
50.Ю. Бошняков, Денсаулық, 1991, N11, 25 бет
51.Марғұлан Ә.Х. Қазақ жазуының тарихы // «Жұлдыз» журналы, Алматы, 1984. № 8, 203-205 б.;
52.Антропонимика. Сборник статей. – Москва., 1970. – С. 178
Интернет – сілтемелер:
53.www.HunTurk.com.- NET- ORG
54.www.wikidepia.com
55.www. massagan.kz
1.Идрисов А. Кыргыз тилиндеги ысымдар. – Фрунзе, 1971. –17-37 б.
2.Джанузаков Т.Дж. Основные проблемы ономастики казахского языка:
Автореф. дисс. доктора филол. наук. – Алма-Ата, 1976. –С. 15-24.
3.Мұхаммедова З.Б. Исследование по истории туркменского языка XI-
XIV вв. – Ашхабад, 1973. – С. 45
4.Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. – Ташкент, 1965 –С. 18.
5.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва:Наука 1967. – С.123
6.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и переводы. М.-Л., 1952. С. 23.
7.Батманов И.А.Двенадцатый таласский текст // Таласские памятники древнетюркской письменности. Фрунзе, 1971. С.24.
8.Қашқари М. Түбі бір түркі тілі («Диуани луғат ит түрк»). Алматы: Ана
тілі, 1993. 25-29б.
9.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва:Наука 1967. – С.147
10.Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. –Алматы, 2002, 368 б
11.Асылбекова Н. Кісі есімдерінің уәжділігі мен танымдық сипаты: Ф.ғ.к. ...авторефераты. – Алматы, 2006 – 20 б.
12.Гордлевский В.А. К личной ономастики у османцев. – изб. соч.
Москва, 1968. Т 4, –С. 131-136.
13.Орынбай Б.Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі есіз, йыта сөздерінің мағынасы // Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. Астана, 2004. 70-77 б.
14.И. Добродомов, К. Гренбич. Половецких этнонимах в древнерусской
литературе. – В кн. тюркологический сборник. Москва, 1975 - 145.
15.Баскаков Н.А. Три рунические надписи из с. Мендур-Соккон Горно- Алтайской автономной области // Советская этнография, 1966. — № 6. - С. 79-81.
16.Северотян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков.
Москва: Наука, 1974. – С.364
17.Древнетюркский словарь Л., 1969.
18.Т. Байжанов, С. Сейтжанов, Г. Уксукбаева . «Батыр сөзінің шығу тарихы». А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ -Түрік Университеті. Тараз институты, Тараз қ.
19.Военный турецко- русский словарь. М., 1942. 90-бет.
20.И.В. Стеблева. К реконстуркции древнетюркской религиозно- мифологической системы // Тюркологический сборник-1971. М., 1972, 213-226с.)
21.Радлов В.В. ОСТЯ . СПб., 1911. том-1., часть-2. С.1724
22.Т. Жанұзақов, К. Есбаева " Қазақ есімдері " – Алматы: Атамұра, 2005ж.
23.Т. Жанұзақов " Есімдер сыры " – Алматы, 2004ж.
24.Смағұлов А. " Қазақ Есімдері ". Энциклопедиялық анықтама. – Алматы: Атамұра, 2006. – 432бет.
25.Гафуров А. Г. Лев и Кипарис ( о восточных именах ). М.,Главная редакция восточной литератры издательства « Наука », 1971.
26.Ә. Ахметов " Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер " – Алматы:
« Ғылым »,1995ж.
27.Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы " Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы " – Алматы, 1998ж.
28.Amanjolov A.S. Kazakistan’da bulunan Cin aynasi ile sasanid tabagindaki runik turk yazilari // Turk Dili Arastirmalari, Bulleten, 1993, Ankara, s. 115-119. ; Аманжолов А.С. Руническая надпись на китайском (Восточный Казахстан) // История и теория древнетюркского письма. Алматы, 2003. С. 199-200. ; А. С. Аманжолов Түркі филологиясы және жазу тарихы , Алматы, 1996, 95 б.
29.Радлов В.В.Предварительный отчет о результатах экспедиции для археологического исследования бассейна р. Орхона // Сборник трудов Орхонской экспедиции, I, Санкт-Петербург, 1892, С.1-54.
30.Аспан денелері: Дунху. Гаучы/ құраст. Қ. Салғара ұлы. Алматы: Санат, 1999ж.,16 б.
31.Гумилев Л. Н. Древние тюрки.- Москва: Наука 1967. – С.123
32.Айдаров Г.Памятник Моюн-чуру // Язык орхонских памятников древнетюркской письменности YIII века. Алма-Ата, 1971.С.339-352.
33.Аманжолов А.С. Батыс Қазақстаннан табылған қола айнадағы көне жазу // Түркі филологиясы және жазу тарихы , Алматы, 1996, 90-92б.
34.Аманжолов А.С.Түркі филологиясы және жазу тарихы. Оқу құралы. Алматы, 1996. 48 б.;
35.Арсланова Ф.Х., Кляшторный С. Г. Руническая надпись на зеркале из Верхнего Прииртышья // Тюркологический сборник -1972. М., 1973, С. 306-315.
36.Н. Базылхан " Орхон бітіктастары мен ескерткіштері ", Астана, 2006ж.
37.Р.С.Әбдіғалиқызы " Қазақ тіліндегі бейресми кісі есімдерінің этнолингвистикалық және танымдық сипаты "- Астана, 2009.
38.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и переводы. М.-Л., 1957.
39.Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвокогнитивтік
аспектілері. – Алматы:Арыс, 2006. – 81 б.
40.Ә.Ф.Мейрамханқызы "Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени жүйесі " - Филология ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация, Алматы, 2007ж.
41.Т.Жанузаков. Лично – собственные имена в казахском языке. Афтореф.канд.дисс., Алма – Ата, 1961, стр. 5.
42.Гуейнзаде Ч.М Об этимологии некоторых древнетюрских
антропонимов, зафиксированных в арабских писменных памятниках среднивековья. – Алма-Ата:Ғылым, 1990 – 291 б.
43.Акишев К.А.Иссыкское письмо и руническая письменность // Қазақстан Республикасының 10 жылдығына арналған «Байырғы түркi өркениетi: жазба ескерткiштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. Алматы, «Ғылым», 2001., 392-393 б.
44.Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана.
45.Жанұзақов Т. " Есіміңіз кім? Ваше имя? " – Казахско – русский толковый словарь имен. – Алматы: « Ана тілі » баспасы ЖШС, 2008
46.«Түрік тіліндегі II томдық түсіндірме сөздігі», Анкара, 1988
47.Кенан Коч «Қазақша – Түрікше сөздік», «Тұран» баспасы, Түркістан, 2003.
48.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Б. Қалиев. X том. Алматы, ҚазСССР «Ғылым» баспасы.
49.Этимологический словарь тюркских языков. Москва: Наука, 1989
Мерзімді басылымдар:
50.Ю. Бошняков, Денсаулық, 1991, N11, 25 бет
51.Марғұлан Ә.Х. Қазақ жазуының тарихы // «Жұлдыз» журналы, Алматы, 1984. № 8, 203-205 б.;
52.Антропонимика. Сборник статей. – Москва., 1970. – С. 178
Интернет – сілтемелер:
53.www.HunTurk.com.- NET- ORG
54.www.wikidepia.com
55.www. massagan.kz
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС
ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1.1 Қазақ және түрік антропонимдерінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ және түрік антропонимдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қос халықтың ат қою
рәсімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II КӨНЕ ТҮРКІ МОРФЕМАЛАРМЕН ЖАСАЛҒАН АНТРОПОНИМДЕР
2.1 Көне түркі жазуының
сырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Жан – жануар атауына қатысты қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
2.3 Құстар атауымен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ..30
2.4 Қымбат металдарға байланысты қойылған қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Ерлікті, батырлықты, денсаулықты меңзеп қойылатын
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Лауазымдарға және дәстүрлі билік жүргізушілерге қатысты
қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.7 Аспан денелеріне қатысты көне лексемалармен тіркескен
қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі – мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, Мәдениет – адамның ақыл –
ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және
рухани құндылықтар жүйесі (Э. Тэйлор); Мәдениет – дүниенің бөлшектері
болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, дін және т. б.
негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю. Лотман). Осымен байланысты
мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйеде ұлттың
психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл
тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның
мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс
көріне алмайды.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым -
қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына
сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы,
танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл
білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына
негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі
метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік
қызметтерін талдауға қазақ және түрік тіл білімдерінде ерекше назар
аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде
сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің)
лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі. Көне түркі дәуіріне жатқызылатын
кісі аттарының басқа жүйедегі тілдер тарихында да, шығу тегі жағынан
алғашқы саналатындықтан, бұл кезеңдегі антропонимдер мен көне лексемалар
қазіргі түркі тілдеріндегі кісі аттарының қайнары, негізі. Сондықтан көне
морфемалармен жасалған антропонимдерімізді қолданысқа енгізу көкейкесті
мәселелердің бірі болып табылады, себебі кешегі күнін білмейтін халықтың
ертеңгі күні де күмәнді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы уақыттарда жалқы есімдердің туы,
дамуы, қызметі, белгілі бір ұғымға уәжделуі сияқты мәселелерге көңіл
бөлінуде. Бірнеше ғылым салаларына, айталық, тіл білімі, тарих, география,
этнология т. б. қатысты бұл ғылым жалқы есімдерді түрлі аспектіден
қарастырады.
Дегенмен, осы күнге дейін қазақ және түрік тіл білімдерінде кісі
есімдерінің табиғаты негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені
белгілі. Сонымен қатар, қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдерді
салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып,
этнолингвистикалық сипатын анықтауға арнайы зерттеу әзірше жан – жақты
жүргізілмеген. Сондықтан қазақ - түрік тілдеріндегі антропонимдердің
зерттелуі және қолдануында шешуін таппаған талай мәселелер, міндеттер бар.
Солардың бірі – туыс екі тілдегі (қазақ – түрік) антропонимдердің бастапқы,
яғни көне түркі кезеңіндегі түрін жоғалтып, шет тілден енген лексемалардың
шеттен тыс көбеюі. Сонымен қатар, діні, мәдениеті, тарихы, әлеуметтік және
саяси даму жолдары ұқсас қазақ және түрік халықтарының тілдеріндегі
антропонимдер әлі күнге дейін толығымен ғылыми түрде зерттеліп, тұжырым
жасалған жоқ. Осы екі туыс тілдегі (қазақ – түрік) антропонимдердің
этнолингвистикалық, ұлттық - мәдени ерекшеліктеріне көңіл бөліп, олардың
ортақ айшықтарын тауып, екі халықтың (қазақ – түрік) рухани мұрасы болып
табылатын көне түркі лексемалармен тіркескен антропонимдерді зерттеп,
қолданысқа енгізу осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ және түрік антропонимдерінің
мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастығын
анықтап, екі тілдегі кісі есімдерінің көне түркі негізін Орхон - Енисей,
Талас және т. б. ескерткіштеріндегі жазбалар арқылы тауып, салыстырып,
ұмытылып бара жатқан көне лексемалармен тіркескен антропонимдерді жаңғырту
және қолданысқа енгізу бұл зерттеудің негізгі мақсаты болып табылады.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін
қажет етеді:
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі ономастика жүйесінің, антропонимия
саласының зерттелуіне тарихи – лингвистикалық сипаттағы ғылыми шолу жасау;
Қазақ және түрік антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың
лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі,
түркітану және жеке қазақ тіл білімі мен түрік тіл біліміндегі теориялық -
әдіснамалық негізін сипаттау;
Көне түркі ескерткіштердегі, эпостық жырлардағы, көне мәтіндердегі
антропонимдер мен көне лексемаларды теріп, бүгінгі қазақ және түрік
антропонимдерімен салыстыру;
Этноантропонимдердің тарихи – этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты
этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу;
Қазақ және түрік тіліндегі антропонимдердің бастауы көне түркі тілінен
шыққанын дәлелдеп, оларды қолданысқа енгізу.
Зерттеудің пәні мен нысаны. Қазақ және түрік тілдері деректеріндегі
ұлттық мәдени ерекшеліктерді сақтаған көне түркі лексемалармен тіркескен
антропонимдер.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Жинақтау, текстологиялық,
түсіндірмелі, жүйелі – кешенді, этнолингвистикалық, тарихи – салыстырмалы
талдау, сипаттама әдістері қолданылған.
Жұмыстың ғылыми - әдістемелік базасы. Бітіру жұмысына қажетті
материалдар қазақ, түрік және басқа тілдердегі антропонимдерге қатысты
еңбектерден сұрыпталып пайдаланылды. Атап айтқанда, қазіргі барлық түркі
тілдеріне ортақ көне түркі дәуірі жазба мұраларының қайнар көздері - көне
түркі ескерткіштердегі жазулар (Орхон - Енисей, Талас, Алтай, Тұрпан), Т.
Жанұзақовтың Қазақ есімдері, Есімдер сыры, Есіміңіз кім? Ваше имя? –
орысша – қазақша түсіндірме сөздігі, Түрік тіліндегі II томдық түсіндірме
сөздігі, Кенан Кочтың Қазақша – Түрікше сөздігі, А. Смағұловтың Қазақ
Есімдері - энциклопедиялық анықтамасы және т. б. әдебиеттер қолданылды.
Сонымен қатар, А. С. Аманжолов, Ә. Ахметов, Ә. Ф. Мейрамханқызы, Б.
Тілеубердиев т. б. отандық ғалымдар мен В. В. Радлов, Л. Н. Гумилев, С. Е.
Малов, А. Ф. Гафуров, С. Э. Сэвортян сияқты шетелдік ғалымдардың еңбектері
кәдеге асырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде
қарастырылды;
- қазақ және түрік антропонимдерінің этнотаңбалық тілінің түркілік
негізі көнетүркілік, ортатүркілік ескерткіштермен салыстыру арқылы
анықталды. Соның нәтижесінде кейбір этимологиялық талдаулар жасалды;
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік,
фразеологиялық және көркем мәтін деректері талданып, жинақталып, олардың
құрамындағы антропонимдердің қолданысы мен қызметіне лингвомәдени сипаттама
берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Қазақ және түрік тілдеріндегі көне
лексемалармен жасалған антропонимдерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесіндегі қорытынды тұжырымдар этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, тарих, олардың түркітанудағы аспектісін теориялық
тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде жүргізілетін тарихи лексикология,
ономастика салаларының ғылыми курсы бойынша дәрістерде, лингвомәдениеттану,
этнолингвистика, этноантропонимика бойынша арнайы курстар жүргізуде, сөздік
жасау тәжірибесінде және күнделікті өмірде, жаңа туған нәрестеге ат
таңдаған кезде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдер – көне дәуірлерден
этникалық ақпарат жеткізетін тарихи, мәдени және рухани әлеуметтік құбылыс;
- осы жүйеге кіретін этноантропонимдердің этномәдени және тарихи
болмысында түрлі этнос және этникалық топтардың тарихи тегі мен
жағырафиялық қозғалысы көрініс табады;
- антропонимдер - әртүрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық
символдарға айналып, әрбір ұлттың ұлт ретіндегі біртұтастығын, бүтіндігін
сипаттайтын, ұлттық арқаудың бірі екені баяндалады;
- қазіргі қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдердің мазмұнында
этномәдени сипаттың сақталуы мен жалғасуы, жаңғыруы оның ұлттық - ұжымдық
сүрсананың терең қатпаларында жасырынып жатқан мәдени архетиптердің тілдік
бейнеде сақталған этнотаңбасы екенін көрсетеді;
- антропонимдер, соның ішінде этноантропонимдер – тарихи - этникалық,
лингвомәдени, әлеуметтанымдық тарихи этникалық дереккөз туралы сөз болады.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша деректерден
тұрады. Бірінші бөлімде қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы,
зерттелуі және қос халықтың ат қою рәсімдері жайында сөз қозғалған. Бөлім
үш параграфтан тұрады. Екінші бөлімде аталмыш халықтардың антропонимдері
құрамындағы көне түркі морфемаларының ерекшеліктеріне қарай бөлінген жеті
параграф бар.
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС
ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1. Қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы
Тіліміздегі антропонимдердің шығу, даму негізі халқымыздың өткендегі
тіл және азаматтық тарихымен тікелей байланысты болса, олардың типтерінің
шығу, пайда болу жолдарын белгілі бір дәуірлерге бөліп талдау жасаймыз.
Қазіргі тіліміздегі кісі аттарының көбі шығу тарихы жағынан көне түркі
заманы мен орта ғасырларда пайда болған антрополексеманың жалғастары болып
саналады. Олардың көне түркі есімдерімен түбірлес, мағыналас, жасалуы мен
құрылысы жағынан ұқсас келуінің сыры да осында. Бұл − жалпы түркі тілдеріне
тән, ортақ құбылыс. Өйткені ол дәуірде түркі халықтары жеке бөлінбей,
біртұтас ел болып, шаруашылықтары, күнделікті тіршілігі, діні мен әдет −
ғұрпы ортақ болған кез еді. Бұл ортақ қасиеттер соңынан олардың жеке халық
болып өсіп, дамыған кезінде де ізін сақтаған. Олай болса, тіліміздегі көне
заманға тән, жалпы түркі халықтарының ортақ есімдері туралы да осыны
айтқанымыз дұрыс.
Қазіргі қазақ және түрік тіліндегі антропонимдерді тарихи − этномәдени
, әлеуметтік тұрғыдан анықтап, зерттеу олардың тамырының көне түркі
(қыпшақ) кезеңімен сабақтасып қана қоймай, түркі тілдерінің басқа
халықтармен мәдени − тарихи байланысын, қарым − қатынасын көрсетеді.
Қырғыз есімдерін зерттеген А. Идрисовтың кыргыз тилиндеги ысымдар
еңбегінде антропонимдердің қалыптасу кезеңдері қоғамның тарихи −
экономикалық даму кезендеріне сәйкес анықталды:
1. Алтай дәуіріне дейінгі ежелгі кезең. Оған жануарлармен,
құстармен және географиялық атаулармен байланысты
антропонимдер жатады.
2. Хун дәуірінде қалыптасқан антропонимдер (б. з. д. II, III −
VI) Оған мал, жануар, құс, өсімдік, аспан денелері т. б.
байланысты аттар жатады.
3. Көне түркі кезеңі (V − X ғасырлар). Алдындағы кезеңдердегі
антропонимдермен қоса, мысал ретінде ескі түркі
ескерткіштеріндегі антропонимдер − Чур, Барс, Шумкар, Арстан
және т. б. келтіреді.
4. Ортағасырлық кезеңдегі (X − XV ғасырлар) аттарға араб
есімдері қосылды.
5. Жаңа түркі кезеңде (XV − XX ғасырлар) бұрынғы есімдерге
ескіеврей (библиялық) араб, парсы аттары қосылады.
6. Октябрьден кейінгі кезең аттарының қатарында революционерлер,
әдеби кейіпкерлер, мемлекеттік ресми тұлғалар атауларымен
сипатталған. [ 1, 17 б. ]
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын зерттеуші
ғалым Т. Жанұзақовтың антропонимдердің қалыптасуын, даму кезендерін басқаша
жіктегенін байқаймыз. Атап айтқанда:
1. Ескі түркі кезеңі (V − X ғасырлар) пұтқа табынуға байланысты
жалқы есімдер.
2. Ортағасырлық кезең (X − XVII ғасырлар) туыстық атаулар, тайпа,
ру атауларымен, жануар мен өсімдіктер, астрономиялық атаулар,
қымбат тастар мен материалдық мәдениет, тұрмыс пен әлеуметтік
− саяси терминдермен байланысты.
3. XVII − XIX ғасырлардағы кезең − негізінен аппелятивтік
лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулар: Жібек, Баршын,
Қамқа, Шекер, Алуа т. б.
4. Совет кезеңі − жаңа дәуірге сәйкес жаңа ұғымдармен байланысты
есімдер. [ 2, 15 б. ]
Бізге қажеттісі бірінші дәуір болғандықтан, көне түркі заманына, яғни
V – VIII ғасырларға тоқталып кетейік. Бұл дәуірде үй хайуандары мен жабайы
аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің және қымбат металдардың
атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Мысалы: Айкүн, Айжарық, Айтолды,
Күнай, Күнсұлу, Күнтуар, Бөрі, Барысбек, Арыстан, Бұқа, Түлкібай, Қоянбай,
Алтын, Күміс, Қаршыға, Сұңқар т. б. Ол кезде ай мен күнге табыну,
табиғатты, аңды, құстарды ерекше күш санау, кейбір хайуандарды (мәселен,
бөрі, ит, бұқа) шыққан тегіміз, біздің ата – бабамыз деп, тотем ету жайлары
басым болғаны мәлім. Мұндай пікірлер – белгілі бір халықтың ономастика
ғылымын зерттеп жүрген ғалымдардың көбіне ортақ, үндес екенін көреміз.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айжарық, Айқан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай,
Таубай, Көлбай, Көлтай . Кейінірек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын
зерттеуші З. Б. Мұхаммедова: Древнейшими, на наш взгляд, следует считать
имена, восходящие к названиям атмосферных осадков, солнца, луны, растений и
животных [ 3, 45 б. ] - деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э.
Бегматов: Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангрикул, Куанышбек, Ойзада,
Ойкон связаны с культом неба, солнца и луны являются ярким свидетельством
поклонения и почитания людьми этих небесных и наземных божеств, - дейді [
4, 18 б. ].
Ерте заманда (III – IV ғ.) түркі халықтарында бөрі, бұқа тотем болғаны
жөнінде көптеген ғылыми еңбектерде мол мәліметтер бар. Өгізді әулие санау,
аспанды ұстап, тіреп тұрған көк өгіз деген халық ұғымы ертеден айтылады.
Бұқа, Бұқабай, Өгізбай тәрізді кісі аттары осы көне ұғыммен байланысты
қойылған болса керек.
V – VIII ғасырларға тән жазба ескерткіштерде кездесетін күрделі
тұлғалы кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау болған компоненттер
қазіргі түркі тілдерінде түгелдей сақталмаған. Өйткені оларды тудырған,
тиісті дәрежеде қолданған қоғамдық қатынас, дәуір түбімен өзгерді.
Дегенмен, ол антрополексемалардың кейбіреулері біздің заманымызға жетіп
отыр. Сол замандағы кісі аттарының жасалу үлгісі, принципі мен лексикалық
номинациясы тіпті кейбір компоненттері қазіргі антропонимдер системасында
сақталып қалған. V - VI ғасырлардағы түрік мемлекеті туралы жазылған Л. Н.
Гумилевтің Древние тюрки атты еңбегінде берілген есімдер, титулдар мен
лақап аттар ішінде қазіргі антропонимге ұқсастары өте көп. Ондай ұқсас
есімдерді айтып отырған кітаптан кездестіруге болады. Бұл көне түркі
ономастикасының этимологиясын, шығу тарихын тереңірек зерттеу күллі
тюркологтардың ортақ міндеті. Төменде ескерткіштер мен тарихи деректердегі
антропонимдердің және кейбір лауазым сөздердің тізбесін беріп, сәйкес
жерінде қазіргі кісі аттарымен салыстырылды [ 5, 123 б. ].
Көне түркі тілінде Қазіргі қазақ
тілінде
Айдынлык Айдын + ғали
Ак баш Ақбас
Алп, Алпäр Алпар, Алпер
Алп Көгшин Алып
Аккул Аққұл
Алтун Алтын
Алту Алты +
басар
Анар Анар,
Анаргүл
Апа тархан Тархан,
Дархан
Амрак Әмрек
Арслан, Арсила Арыстан
Ачім Әшім
Базкақан Базыбек
Бай апа Бай +
ол, Бай + пас
Багадур Батыр
Барс баг Барысбек
Бек Бек
Бегю каган Бегім
Боке – хан Бөке,
Бөкей, Бүке
Бури – шад, Бури – хан Бөрі, Бөрібай
Бұға, Буга Бұқа
Будун Бодан
Бумын хан Боман
Бөңгү чур Мәңгілі
Дулухан Дулат
Еркин Еркін
Жангар Жәңгір
Эр – бег – шад Ербек
Иль – хан Әлхан
Иарук тегин Жарық
Ирбис хан Ілбіс
Кабай Қабай
Кара хан Қарахан
Кулуг Туган Күліктай
Кулун – бек Құлынбек,
Құлынбай
Куни Тириг ( Кьүньытьрь ) Күніш
Кун сенгун Күн –
Күнтуар, Күнжан
Кутлуғ Құтты +
бай
Кучук – хан Күшік,
Күшікбай
Кушрак Құсжан,
Құсан
Кюль тардуш бұл күл сөзі
қазіргі Күлте,
Кюль – тегин Күлшашар
есімдерінің
құрамында келеді
Мөңке Мөңке
Орыз Ораз
Сулу Сұлу
Тонг – шад Таңқар
Тон – джабгу – хан Таңқа
Тэнгри – хан Тәңірберген
Торэмен Төре +
хан, Төре + бек
Толяш билге Төлеш
Туман Тұман +
бай, Түмен + бек
Түзбай Түзбай
Тюзел – бек Түзелбай
Ураган, Урал Орақ
Шуғай Шығай +
бай
Шоғур Шоқыр
Шоно Шона
Эрен Ерен
Бұл сөзтізбеде көрсетілген есімдер мен кейбір титул, лауазымды
білдіретін сөздер негізінен қазіргі тіліміздегі кісі аттары мен қарапайым
лексикадан алшақ емес екенін байқатады. Оның есесіне, кейбіреулері қазіргі
тілде сақталмаған немесе айтылмайтын сөздер мен есімдер болып отыр.
Ескерткіштегі ономастиканың саны мен құрамы әр түрлі. Бұлардың ішінде,
әсіресе, антропонимия деректеріне көбірек көңіл бөледі. Олардың құрамы,
жасалу тәсілі, құрылымдық типі, қоғамдық - әлеуметтік функциясы топоним мен
этнонимдерден әлдеқайда кең. Құрылымдық типіне сай ол ономастиканы былайша
бөлуге болады: 1) түбір тұлғалы, 2) туынды тұлғалы, 3) күрделі тұлғалы.
1) Түбір тұлғалы антропонимдер: Анар, Эсин, Умач, Йола, Буга, Чур,
Тонг, Барс, Баз, Боги, Куч т. б.
2) Туынды антропонимдер: Шувуш, Макрач, Туран, Кутлуг, Уграч, Толаш,
Туграк т. б.
3) Күрделі тұлғалы антропонимдер: Баз Каган, Кул Тегин, Кушу Тутук, Ал
Туган, Алп Туран, Туз Бай, Карахан, Куні Тіріг, Кулуг Чур, Куч Барс, Кулуг
Туган, Ал Туган Тутук, Яш Ак Баш, Чочук Бöрі Саңун, Ϋчін Куліг Тіріг, Уруңу
Куліг Ток Бögи, Ынанчы Кулуг Чігші бäг, Туз бай Куч Барс Кулуг т. б.
Жоғарыда көрсетілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, күрделі тұлғалы
есімдердің компоненттері: Улуг, тутук, алп, тіріг, кулуг, куч, тегин,
ынамчы, каган, кан, бäг, билге, бöри, барс т. б. Бұл сөздердің бәрі көне
түріктер қоғамында әлеуметтік – саяси терминдер ретінде қолданылып, сол
кездегі адамдардың қоғамдағы орнын, титул, атақ – дәрежесін көрсеткен. Ал
күрделі есімдермен қатар тұрғанда ол адамның ерлік, батырлық қасиетін т. б.
ерекшелігін білдіретін эпитет ретінде де жұмсалған. Бұл сөздердің
семантикасы мен талдау жүйесі В. В. Радлов, С. Е. Малов, А. Н. Бернштам, Н.
А. Баскаков, И. А. Батманов еңбектерінде әрқилы.
С. Е. Малов кутлуг – бақытты, тіріг – тірі, куні – адал, берілген,
алп – алып, дәу және тутук, баг, ел, чур, чигши, уруңу сияқты сөздерді шен,
дәрежені білдіретін сөздер деп түсіндіреді. Кулуг сөзін В. В. Радловтан соң
С. Е. Малов аталған, даңқты деп түсіндірсе [ 6, 23 б. ] , И. А. Батманов
қазіргі шор тіліндегі данышпан, тува тіліндегі алғыр, ұшқыр сөздерімен
төркіндес дейді. Бұл категориядағы сөздер кейіннен И. А. Батманов еңбегінде
айқын сараланады. Шен, дәреже, титул, атаққа тән деп: кам, баг, бай, тегин,
чур, (ең жоғарғы титулдардың бірі), тутук (ру басы), саңун (қолбасы),
ыначы, катун (ханзада, бикеш) тәрізді сөздерді жатқызса, эпитеттерге:
бöри, барс, билге сөздерін жатқызады. Бұлардың бәрі де Орхон – Енисей,
Талас ескерткіштерінде көп кездеседі. И. А. Батманов жоғарыда көрсеткен
атақ – дәреже, шен мен титулға байланысты сөздердің де, ол атақ – дәреже,
титулдардың да қоғам өзгеруімен байланысты қазіргі түркі тілдерінде
қолданылмайтынын дұрыс айтады [ 7, 24 б. ].
Қазіргі түркі халықтары тіліндегі кісі аттарының құрылысы, жасалу
тәсілдері көне түркі есімдерінің типіне сәйкес. Олардың форма сәйкестігі,
лексикалық номинациясы т. б. есім жасаудағы көне дәстүрлердің біздің
заманымызға шейін жетіп, сақталып отырғанын көрсетеді.
Енисей дәуіріндегі кісі аттарының қазіргі түркі тілдерінің көбінде
сақталып отырғаны мұның толық айғағы бола алады. Оны мына мысалдардан анық
көреміз. Тува тілінде Ақбаш, шор тілінде Ақпаш, қазақ тілінде Ақбай, Ақбас,
тувада Буга, қазақта Бұқа, тувада Мөңге, қазақта Мөңке, тувада Тарган,
қазақта Дархан, Тархан, шор тілінде Чарык, қазақ тілінде Жарық т. б.
Ономастика материалдарына жіті көз жіберсек, жоғарыда айтқан титул,
шен, атақ – дәрежеге байланысты термин сөздердің кейбіреулерінің қазіргі
түркі тілдеріндегі кісі аттарының компоненттерінде сақталып отырғанын анық
көреміз. Мысалы: тува, қырғыз тілдерінде Қушбек, қазақ тілінде Құсбек, шор
тілінде Кушпег, тува, қырғыз, қазақ тілдерінде Қарабай, Сарыбай, Пору,
Борубай, Бөрібай т. б. Орхон – Енисей ескерткіштеріндегі және көне тарихи
жазбалардағы көптеген сөздердің қазіргі кісі аттары ретінде кездесетінін
көрсете кету орынды сияқты. Мәселен, Багадур, Ябгу, Бүке есімдерін талдап
көрейік. Қазіргі тілімізде сирек қолданылып жүрген Жабатай, Жабағы, Жапақ
тәрізді есімдердің бастапқы тұлғасы көне түркі тіліндегі ябга, ябгу болса
керек. О баста титул ретінде қолданылған бұл сөз бара – бара дыбыстық
деформацияға түсіп, ерекше өзгергенін байқау қиын емес. Оны былайша
түсінеміз: Ябга ябгу Жабға Жаба Жабағ Жабағы.
Бұл күнде тілімізде сирек болса да кездесіп, қолданылып жүрген
антропоним Бүке, Бөке, Бөкей көне түркі тілінде көбіне кісі аты емес, лақап
ат ретінде батыр, ер мағынасында қолданылған. Мұны қарапайым адамдар
емес, хандар иемденген. Мәселен, түріктер ханы Қара Журун Турк алып денелі,
зор тұлғалы болғаны үшін Бокэ атанған. Атақты Билге ханның лақап аты да
Богю батыр болған. Бұл сөз осы күнгі алтай, өзбек, ұйғыр, осман түрік
тілдерінде жалпы есім сөз ретінде викä, пöкö, бөкэ - батыр, ер,
палуан мағыналарында айтылады. Минусинск музейі ескерткішіндегі Шогур,
Ярук Тегин, Алп Турган, Орхон – Енисей ескерткіштеріндегі Қапаган
антропонимдеріне қазіргі қазақ тіліндегі Шоқыр, Жарық, Әли, Анар есімдері
сай келеді.
Сол тәрізді көне түрік хандары мен тарихи қайраткерлерінің есімдері
Кюль – Тегин, Кутлуг, Тоньюкук т. б. лексика – семантикалық жағынан қазіргі
қазақ, ұйғыр, өзбек, азербайжан, түрік тілдеріндегі жалпы есім сөздерден
алшақ емес. Мысалы, күл, құтты, тоң. Оның үстіне күл сөзі кейбір кісі
аттарының бірінші компоненттерінде кездеседі. Олар: Күлтелеев, Күлшашаров,
Күлбай т. б.
Тюрколог В. Котвич Кул tegin есіміндегі кул сөзін өзінің тура
мағынасымен байланыстырады. Ал Тоньюкук есімінің этимологиясы туралы түрлі
пікір бар. Бұрынғы пікірлерге біздің қосатынымыз, бұл есім екі сөзден
құралған. Оның бірінші компоненті тон яки тоң, екінші компоненті юкук.
Компонент тон, тоң көптеген көне түркі тілдерінде болған сөз. Белгілі
ескерткіштің бірі Құдатғу білігте тоң - ұлы, тоң jypak -кең
пейілді, тоңа - ұлы, күшті,тоңа алп - күшті, алып. Ал М. Қашқари
сөздігінен Тоңа хан, Тоңа тегін, Тоңа алп ер тәрізді кісі аттарын көреміз
[ 8, 25 б. ].
Бұл фактілерге қарағанда, тон, тоң - ұлы, күшті, зор
мағынасында қолданылған лақап болса керек. Оның екінші компонентін юкук
кук кок көк сөзі деп білеміз. Сонда Тоньюкук ұлы, көк , көк тәңірі
деген мағынада қолданылған лақап ат болуы мүмкін. Ерте заманда көне
түріктердің көкке табынып, аспанға сыйынғаны белгілі. Олар ай, күн, аспанды
құдай санап, бір тәңірім деп табынған. Сондықтан ханның данышпан ақылшысын
көкке, аспан тәңірісіне теңеп атаулары ғажап емес.
V – VIII ғасырларға тән ескерткіштердегі көптеген сөз тудырушы
аффикстер қазіргі жалқы есімдердің нормативті аффикстерімен сәйкес. Есімше
тұлғаның -ған, -ген қосымшалары көне ескерткіштердегі кісі аттарын жасауда
белсенді роль атқарған. Мысалы: Туган, Ал Туган, Капаган, Куч Кияган т. б.
Бұл қосымшалар осы күнгі жалқы есімдерді жасауға да кеңінен жұмсалады.
Мысалы, қазақ тілінде: Қатаған, Қашаған, Ауғанбай, Туғанбай, Сұраған, ал
түрік тілінде: Duran, Alperen, Baran т. б. Антропонимдердегі лексика –
семантикалық ұқсастықтан басқа грамматикалық формалардағы ортақ жайлар
қазақ тілінің шығу тарихын айқындауға қатысы бар.
Енисей дәуіріндегі ескерткіштерде және басқа тарихи деректерде бір
адам екі я үш атпен аталған. Мұның негізі – көне түріктердің қоғамдық
мемлекеттік құрылысы мен ішкі тарихи жағдаяттарында жатыр. Көп реттерде
түрік қайраткерлерінің есімдері олардың қоғамдық жағдайын, лауазымын
көрсетіп отырған. Көне түрік тарихын зерттеген ғалым Л. Н. Гумилев бұл
жөнінде былай жазады: Бала кезінде шын ат иемденсе, жігіт кезінде – шен,
ер болғанда титулмен аталған. Егер хан болса, онда титул тиісті мәртебелі
атаумен аталған. Мысалы: Кушу – есімі, Сыгин (йегин – жиен) – титул, Янды
(жеңді) – лақап ат [ 9, 147 б. ].
Орхон ескерткіштерінде шығыс қағанат ханы Бумын – каган деп аталған.
Ол 552 жылы Жужжандарды жеңгеннен кейін Иль – Хан титулын алған, Тардуштар
шады Гудулу ұлы Могилян. Кюль тегин 716 жылы оған Бильге – хан деген титул
беріп, таққа отырғызған. Бұдан кейін батылдығы мен ер жүректігі үшін Бöгю
батыр деген лақап атпен аталады. Бильге – ханның ұлы Бильге Кутлуг – хан
империяға бас иген соң Тенгри – хан деген титул алады. Көне түрік
ономастикасындағы қызық та күрделі мәселе титул мен лақап ат және кісінің
шын аты арасындағы байланысты анықтау болып саналады. Бұл мәселенің бетін
ашу көптеген зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Бірақ V – VIII ғасыр
ескерткіштеріндегі нақтылы деректерге сүйене отырып, мынадай қорытынды
жасауға болады. Жазба ескерткіштерде және басқа деректерде негізінен
мемлекет қайраткерлерінің титулдары мен лақап аттары көрсетілген. Олар:
Тоньюкук, Бильге – хан, Кюль – тегин, Капаган – хан т.б. Бұлар шын аттар
емес – лақап аттар. Бұған ескерткіштердегі деректер толық дәлел. Онда лақап
есім, болмаса титулдар қандай жағдайда, не себеппен берілгені айтылған.
Сонымен, V – VIII ғасырлардағы ескерткіштер мен тарихи деректердегі
кісі есімдерінің тіл тарихын зерттеуде, халықтардың саяси - әлеуметтік,
экономикалық жайы мен қоғам құрылысын білуде қосымша материал болса да құны
ерекше. Олардың көпшілігі лексикалық номинация, мағына, форма жағынан және
жасалу тәсілі тұрғысынан қазіргі антропонимдермен ұқсас.
2. Қазақ және түрік антропонимдерінің зерттелуі
Осы күнге дейін қазақ тіл білімінде кісі есімдерінің табиғаты
негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені белгілі.
Қазақ есімдері туралы мақалалар XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап
жарық көре бастаған. Алғашқы мұндай мақалаларға А. Е. Алекторовтың Имена
киргизов (1868), А. Диваевтың К вопросу о наречии имен у киргизов (1916)
деген зерттеулерін жатқызуға болады. әрине алғашқы зерттеулер болғандықтан,
бұл мақалаларда айтылатын ойлар ғылыми жағынан терең емес, көп мәселені де
көтере алмады, көлемі жағынан да шағын дей тұрғанмен бұлар алғашқы
зерттеулер болуымен құнды.
Көне ескерткіштердің тексін оқып, талдауда, лексикалық құрамы мен
грамматикалық құрылымын, синтаксистік конструкциясын зерттеуде В. В.
Радлов, С. Е. Малов, И. А. Батманов, В. И. Насилов, Ғ. Айдаров т. б. көп
еңбек етті. Орхон – Енисей жазбаларындағы жалқы есімдерді талдауда
тарихшылар мен лингвистер арасында әр түрлі болжам, пайымдаулар мен
көзқарастар болды. Сондықтан Орхон – Енисей жазба ескерткіштеріндегі
ономастиканы талдау тарихшылар Я. Бичурин , П. М. Грумм – Гржимайло, В. В.
Бартольд, А. Бернштам, Л. Н. Гумилев еңбектерінен көрініс тапты.
Сондай − ақ қазақ тіліндегі кісі есімдері туралы кей пікірлер Ш.
Уәлиханов, В. И. Даль, Н. Ильминский, А. И. Самойлович еңбектерінде де
кездеседі.
Қазақ антропонимдерін ғылыми тұрғыдан алғаш терең зерттеген ғылыми
жұмыс ретінде профессор Қ. Жұбановтың Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің
тарихынан деп аталатын мақаласын атауға болады. Мұнда ғалым біріккен
тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан
− жақты талдау жасайды. Автор біріккен тұлғалы кісі аттары сыңарларының
орын тәртібін, синтаксистік құрылысына да ерекше назар аударады. Ол
грамматикалық құрылысының даму жайын, өзгеру жолдарын терең зерттейді.
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимика тарихындағы мәні зор тұңғыш еңбек
саналады. Кісі есімдері мен олардың тегі туралы алғашқы мақалалардың бірі −
профессор І. Кеңесбаевтың Кісі аттары мен фамилиялары (1939) деп аталатын
мақаласы. Бұл мақалада қазақ есімдерінің дара, біріккен тұлғалары, араб,
парсы тілдерінен енген кісі есімдері мен олардың ата − тегі туралы,
қосымшалардың жалғану реті мен орфографиясы туралы терең ғылыми ой −
тұжырымдар айтылған.
Көне түркі тіліндегі кісі есімдері туралы жазылған профессор Ғ.
Мұсабаев пен Ғ. Айдаровтың еңбектерінде көптеген тілдік деректер кездеседі.
Тіліміздегі сөздер мен кісі есімдерінің жасалу заңдылықтарының, жалпы
сипатының ұқсастықтары, ондағы кішірейту, ұлғайту, еркелету мәніндегі
жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаты бар. Ғ. Мұсабаевтың Қазақ
тілі мен грамматикасы тарихынан (1966), Ғ. Айдаровтың Язык орхонского
памятника Бильге − Кагана (1966) атты еңбектері көне түркі кісі есімдерін
талдаған еңбектердің арасында маңызды орынды иеленеді. Жиырмасыншы ғасырдың
орта кезінен бастап, қазақ есімдерін зерттеуге ерекше көңіл бөлінді. Жалқы
есімдердің тарихи лексикамен, қоғам тарихымен және этнографиямен тығыз
байланыста болуы ескеріліп, одан әрі тереңірек зерттей беруге жол ашылды.
Бұдан кейін қазақ тіліндегі кісі аттарына қатысты тұңғыш кандидаттық
диссертация да қорғалды. Ол 1961 жылы Т. Жанұзақовтың Лично − собственные
имена в казахском языке атты еңбек болатын. Диссертацияның соңын ала Г.
Жәркешеваның Кісіге ат қою тарихынан, Т. Жанұзақовтың Қазақ тіліндегі
кісі аттарының құрылысы мен сипаттары, Қазақ тілі ономастикасының кейбір
мәселелері атты мақалалары жарық көреді. Осы мақалаларда кісі аттарының
құрылысы, грамматикалық формалары, лексикалық мағыналары мен жасалу жолдары
сөз болады. Әсіресе, араб − иран лексикасынан енген кісі есімдерінің
табиғаты, олардың фонетикалық өзгеріске ұшырауы, тілімізге ену жолдары өз
шешімін тапты.
Көлемі мен мазмұны жағынан аса бай, күллі түркі халықтарына ортақ
еңбек − В. В. Радловтың белгілі Түркі тайпаларының әдебиетінің үлгілері
деп аталатын еңбегі негізінде жазылған Н. Ф. Катановтың Алфавитный
указатель собственных имен, не встречающихся в первом томе Образцов
народной литературы тюркских племен, собранных В. В. Радловым деп
аталатын алфавиттік көрсеткіші. Бұл кітапта түркілік есімдер алфавиттік
тәртіппен беріліп, мағыналары түсіндіріледі және басқа түркі халықтарының
есімдерімен салыстырылады.
Түркі халықтарының тарихын, әдебиеті мен тілін зерттеуші ғалымдар
В. А. Гордлевский, А. И. Самойлович түркілердің жас ұрпақты тәрбиелеу,
оларға ат қою дәстүрлері туралы Рождение ребенка и его воспитание
(1910), К личной ономастике у османцев (1913), К вопросу о
наречии имени у турецких имен (1911) мақалаларын жазған. А. И. Самойлович
осымен қатар қырғыз, алтай ертегілері мен аңыздарындағы жалқы есімдердің
көрсеткіштерін Указатель собственных имен к казах − киргизским и алтайским
преданиям, легендам и сказкам (1916) деп аталатын еңбегінде жазды.
Түрік антропонимдерінің зерттелуіне келетін болсақ, Қазақстанда түрік
антропонимикасына қатысты жарияланған деректер саусақпен санарлық. Олардың
біразына тоқталып кетсек.
Венгрлік түріктаншы, Профессор Лазсло Расоньяның Türk adlarının
tasnifi ve Kıpçak adları (Түрік адам аттарының классификациялануы және
Қыпшақ тіліндегі адам аттары) атты мақаласы - түрік антропонимикасы үшін
маңызды еңбектердің бірі.
Профессор Хасан Эреннің Türk yer adları yanında kişi adları (Түрік
тіліндегі жер атауларымен байланысты жасалған адам аттары) мақаласы да
құнды деректердің бірі болып табылады.
Түрік антропонимдері кездесетін еңбектер: Moğolların Gizli Tarihi
(Моңғолдардың құпия тарихы) , Altan Topçi (Алтан көшбасшы), Şecere – i
Terâkime (Түркмен шежіресі), Şecere – i Türkî (Түркілердің шежіресі),
Çingiznâme (Шыңғыснама), Câmi’ü’t – Tevarih (Халық тарихы), Târih – i
Cihânguşâ (Дүние тарихы), Türk mitolojisinin temel kaynakları (Түрік
мифологиясының негізгі қайнар көздері), Arapça Türk tarih kaynakları
(Арап тілі деректеріндегі Түрік тарихы), Farsça Türk tarih kaynakları
(Парсы тілі деректердегі Түрік тарихы), Bizans tarihleri (Бизанс тарихы),
Süryanî tarihleri (Сирия тарихы), Gürcü tarihleri (Грузия тарихы), Çin
vekayinâmeleri, Rus vekayinâmeleri және т. б.
Тарихшы профессор Бахаеддин Өгел де Түрік антропонимикасына қатысты
деректер қалдырған. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы Cacaoğlu Vakfiyesinde
geçen kişi adları (Джаджаұлы қорында кездесетін адам аттары) атты ұзын
мақаласы.
Сонымен қатар, Венгрлік түріктанушылар Профессор Ладжос Беше мен
Профессор Истван Мандоки – Конгурдың Түрік антропонимдеріне қатысты жазған
еңбектері де өте құнды деректердің бірі болып табылады.
Сөйтіп, осы аталған зерттеулер мен ғылыми мақалаларда көне түркі
тіліндегі кісі есімдерін зерттеуге алғашқы қадам жасалған. Дегенмен де, бұл
зерттеулер жүйелі әрі толыққанды еңбектер бола алмады, себебі олар кейінгі
көлемді зерттеулерге жол сілтейтін дерек көз сынды.
1.3 Қос халықтың ат қою рәсімдері
Бала − адамның бауыр еті. Қай ата − ана да өз шаңырағында шыр етіп
сәби дүниеге келгенінде оған ең жақсы есімді қоюға тырысады. Негізінен,
жаңа туған сәбиге есім таңдауға түркі халықтарынан дана, шебер халық жоқ.
Алайда, әрбір ата − ана баласына ат қоярда өзіне жүктелер жауапкершілікті
жете сезініп, оған сақтықпен қарағаны, он ойланып, он толғанып барып қана
жүрегі қалаған есімді сәбиіне қойғаны абзал. Өйткені, адам атына
планеталардың ықпалы өте айрықша.
Салт бойынша, жас нәресте туған кезде ата − анасы ең сыйлы, қатты
құрмет тұтатын адамына өз сәбиінің есімін қойғызады. Кейде олар келісе
отырып, бала есімін өздері таңдайды. Егерде әке − шешесі, ата − әжесі тірі
болса, өз немере, шөберелерінің есімдерін солар қояды. Мұндайда үлкен
кісілердің айтқаны − заң. Олар айтқан есімді ата − анасының азан шақыртып,
сәбиіне қоюы − бұлжытпай орындалатын міндет.
Біздің дана түркі халқымызда Балаға қандай ат қойылса, оның болашақ
тағдыры соған байланысты болады, − деген наным − сенім бар. Адам есімі
келешек тағдырына қаншалықты ықпал етеді? Аттас адамдардың көбісінің мінез
− қылығы неліктен бір − біріне ұқсас? Бұл XX ғасырдың басынан бері
ғалымдардың зерттеу жүргізіп келе жатқан жұмыстарының бірі. Соның
нәтижесінде кейін адам есімдерін зерттейтін антропонимика ғылымы пайда
болды. Осы адам есімдерін зерттеуші ғалымдардың дәлелдеуінше, есім бала
өміріне айтарлықтай әсер етеді, сәбилерді неғұрлым көркем есімдермен атаған
сайын, баланың тұла бойы соған сәйкес көркемделе түседі.
Ырымдап ат қою − түркі халықтарының қанына сінген дәстүрі. Соның
ішінде бала туысымен ең алғаш кездескен кісінің атын қою − бұрындары жақсы
ырым саналған. Және де ата − бабаларымыз жаңа туған нәрестеге көз тимесін,
өмірі ұзақ болсын деген ниетпен баласына әдейі түпкі мағынасы сиықсыз
есімдерді де қойған. Қазақ халқында: Жаман, Қиқым, Шоқпыт, Сасық сияқты
есімдер қойылса, түрік халқында Coşkun (қызуқанды), Kaltak (намыссыз),
Bahriye Kuku (көкек), Alkın Azgın (құтырған) секілді есімдер сондай ырыммен
қойылған. Жалпы, Шоқан Уәлиханов ырымды әдет − ғұрыпқа жатқызса, Сейіт
Кенжеахметұлы Ырым − халықтың жақсы ниетінен туған ғұрып, халықтың сенімі
мен ақ ниетінен, шын көңілінен туған ұлттық ерекшеліктің бір саласы,−
дейді. Олай болса, ырымдап ат қоюдың айыбы жоқ. Қайта ол − жақсы дәстүр.
Бұрындары балаға есімді бесікке бөлер алдында қойған. Қазақтың салт −
дәстүрін зерттеушілердің бірі Ю. Бошняков бұл туралы былай деп жазады:
Баланы бесікке бөлерде күн ілгері ауыл − аймаққа хабар беріліп, әркім қал
− қадірінше той жасайды. Тойға жиналғандар балаға қатысты екі шараны жүзеге
асыратын болған. Бірінші кезекте балаға ағайын − туысының ұйғарымымен
өздері іштей құптап жүрген есімді қою. Мұны сол ауылдың ең беделді азаматы
сәбиді қолына алып азан шақырып, үш рет бала есімін құлағына қайталайды.
Ал, ақсүйек әулеттердің баласына есімді молда құран оқып, кітапқа қарап
қояды. Мұнда көптеген ырым − жорамал бар. Маңдайы нұрлы болып туған бала
тіл − көзден аман жүруі үшін оған Итаяқ, Күшік, Жаманбала, Сасықбай деп,
әдейі жиіркенішті есім қоя салады. Баламның аты затына сай болсын деп небір
жаһангер қолбасшы, дінбасы, пайғамбар есімдерін де беретіндер болған.
Бірақ, олардың есімін әке − шешесі ержеткенше жасырын атап жүреді. Себебі,
бала ол есімді көтере алмай, өліп қалуы ықтимал деп жорыған. Иә, баласының
атын ырымдап қою − ата − анасының ниетін білдіреді. Қазір де көп адам
баласына ғұлама болсын деп − Марғұлан, Қаныш, ақын болсын деп − Абай, батыр
болсын деп − Едіге, Жәнібек, Алпамыс, ақылгөй ана болсын деп − Зере,
Айғаным деп ырымдап ат қойып жатады. Кейінгі кезде елімізде Нұрсұлтан
есімді балалар да көбейе бастады. Бір ғажабы, кейбір елдерде тағдыр деген
сөз ат қою деген мағынаны білдіреді екен. Бұл сөздің жаны бар. Өйткені,
ертеректе адамдар атын өзгертуді өз өмірін басқа арнаға бұру деп
қабылдаған. Есімдерді ырымдап қою бірнеше топқа бөлінеді. Олар негізінен,
мынандай: атақты, белгілі, ғұлама, жақсы адамдарға тартсын деп олардың
есімін қою, бала тілеп, тілеуі қабыл болғанда шүкіршілік айтып, соған
лайықты атау (Ондай есімдер: Тілеуқабыл, Аллаберген, Құдайберген,
Тілеуберген, Тәңірберген). Шаңырақта сәби шетіней бергенде сәби тұрсын деп,
жағымсыз аттарды қою. Ат ұстар ер бала тумай, қыз өмірге келе бергенінде
қыздың есіміне ұл сөзін тіркес етіп, сәбиді, Ұлтуған, Ұлмекен, Ұлболсын,
Ұлтуар, Ұлжан тәрізді есімдермен атап, ұл күту. Егерде баланың бойында
меңі, қалы бар болса, ұл − қызын соған сәйкес Қалдыбай, Меңдігүл, Меңсұлу
деген тәрізді есімдермен де атаған. Тіпті, қазақ халқында ырымға да қатысты
мынандай есімдер бар: Ырымкүл, Ырымбала, Ырымтай, Ырымжан, Ырымкеш. Баласы
қайтыс болғаннан кейін шаңырақта тағы да бір сәби дүниеге келсе, біздің ата
− бабаларымыз оны өлген ұл − қызының орнына келген санап, сол баланың өтеуі
деп, ұлдарын Төлеген, Төлеу, Төлеубек, Төлеуқадыр деп атауды ырымға
айналдырған.
Көрнекті ғалым С. Аманжолов антропонимдердің туындауына
экстралингвистикалық заңдылықтардың ықпал ететінін былайша ұғындырады:
...жер мен су аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та олардың жасалуында
белгілі бір заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол яки
тоғыз мақсатқа тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі –
адамзаттың жақсы өмір сүргісі келуімен байланысты. Бұл мақсатқа жету үшін
ата - ана өз баласына ең жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды.
Солай етсе, оның баласы да атақты болатындай көрінеді. Мысалы, ислам дінін
қабылдаған жұрт үшін қадірлі, атақты адам сол діннің бастықтары, я сол дін
үшін күрескендер болып көрінеді. Сондықтан мұсылман дініндегілердің аты
бірде таза Мұхамед, Ғали, Омар, Оспан, Ахмет, Садық ... болып келеді, бірде
сол сөздердің басқа сөздермен қосындысы болып келеді (Мұхамедсадық,
Сапарғали, Қожахмет, т. б.) ...Тоғыз жолдың үшіншісі – баланың мінез -
құлқы жақсы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе,
қыздың атын Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт я Мырза
деген ат қояды. Тоғыз жолдың төртіншісі – бала бай болсын, хан болсын деген
үмітпен қойылады. Сондықтан кісі атының соңынан Омархан, Сейілхан, Жұмахан
дегенде хан қосымшасы айтылса, Омарбай, Сейілбай, Жұмабай... дегенде
бай қосымшасы айтылады. Батыр болсын дегендері белгілі бір батырдың атын
қоя салады... [10, 368 б.] дей келе, ономастикалық бірліктерді әрі
танымның, әрі психологиялық қабылдаудың нысаны деп қарастырады. Себебі
тілек - арманнан бастау алған әрбір ат сол халықтың тарихын, этностық даму
ерекшелігін сипаттаумен қатар, жеке адамдардың субъективті - индивидуалды
сезімдерін, құндылықтарды бағалау ерекшеліктерін, қабылдау - тану өрістерін
және өмірлік тәжірибелерін сұрыптауға мүмкіндік береді. Мынадай заңдылықтар
түрік тіліне де тән: Бала жануардай мықты болсын деп: Aslan (арыстан),
Kaplan (жолбарыс), Boğa (бұқа), Kartal (бүркіт) және т. б; қымбат металдай
жарқырап, сұлу болсын деген тілекпен: Altın (алтын), Gümüş (күміс), Yakut
(жақұт), Zümrüt (изумрут) және т. б.
Кісі есімдерінің уәжділік және танымдық сипатын зерделеген
Н.Асылбекова олардың гендерлік сипатын былайша көрсетеді: Әйел адамдардың
ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық,
күнделікті күйбең тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау
жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т. б. жақын
болады. Сәбиге ат қою кезінде оның жыныстық ерекшелігі ескерілетіні сөзсіз.
Әйел адамдардың есімдерін жасауда шаш, көз, гүл, сұлу, бике, ай, бибі, наз
сыңарлары жиі кездессе, ал ұл балалардың есімдерінде сұлтан, хан, батыр,
ғали, берген, берді, мырза, бек, тай, т. б. сыңарлары белсенді қызмет
атқарады [11, 20 б.]
Өмірде адамдардың азан шақырып қойған есімдерімен бірге оның жүріс -
тұрысына, мінез - құлқына, сыртқы кескін - келбетіне, істейтін кәсібіне
байланысты жалған атаумен ат қою көп халықта бар. Т. Жанұзақ пен Қ.
Рысбергеннің көрсетуінше, төлқұжаттағы адам есімі мен тегі ресми, ал зат
есімнің рең мәнді жұрнағының жалғануы арқылы жасалған субъектив реңктегі
есімдер мен қысқарған есімдер бейресми болып табылады. Ғалымдар соңғы топқа
лақап аттар мен табу есімдерді де жатқызады.
Т. Жанұзақов лақап аттардың алғашқы қоғамның өзінде - ақ адамдардың
дене бітімі мен сыртқы тұлғасына сай таңдалып қолданылғанын айта келіп,
мәдениет пен қоғамның дамып, жазудың пайда болып, қалыптасуынан кейін,
әсіресе фамилиялардың шығуынан соң олардың сирегенін айтады . Өзге түгіл
өзіне де сын көзбен қараған халқымыз адамның сыртқы түр - тұлғасы мен ішкі
жан дүниесіндегі ерекшеліктерді дөп басып танып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС
ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1.1 Қазақ және түрік антропонимдерінің даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ және түрік антропонимдерінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Қос халықтың ат қою
рәсімдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .17
II КӨНЕ ТҮРКІ МОРФЕМАЛАРМЕН ЖАСАЛҒАН АНТРОПОНИМДЕР
2.1 Көне түркі жазуының
сырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Жан – жануар атауына қатысты қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
2.3 Құстар атауымен тіркескен қазақ және түрік антропонимдері ... ... ..30
2.4 Қымбат металдарға байланысты қойылған қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Ерлікті, батырлықты, денсаулықты меңзеп қойылатын
қазақ және түрік антропонимдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.6 Лауазымдарға және дәстүрлі билік жүргізушілерге қатысты
қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.7 Аспан денелеріне қатысты көне лексемалармен тіркескен
қазақ және түрік
антропонимдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ қоғамындағы ерекше маңызды сипатқа ие болған ұлттық
мүдделі мақсаттың бірі халық рухын, оның өзегі – мәдениетті жаңғырту.
Көрнекті мәдениеттанушы ғалымдардың пікірінше, Мәдениет – адамның ақыл –
ойы мен еңбегі жемісінің тізбектері, дәлірек айтқанда, материалдық және
рухани құндылықтар жүйесі (Э. Тэйлор); Мәдениет – дүниенің бөлшектері
болып саналатын рухани көріністерді бейнелейтін тіл, миф, дін және т. б.
негізде құрылатын семиотикалық жүйе (Ю. Лотман). Осымен байланысты
мәдениеттің таңбалық негізі тіл арқылы көрініп, рәміздік жүйеде ұлттың
психологиялық түрімен, сакрализация тәсілімен сипатталады. Бұл арада тіл
тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның
мәдениетінің көрінісі. Өйткені мәдениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс
көріне алмайды.
Демек, тіл бірден бір коммуникативтік құрал ғана емес, тілдік қарым -
қатынас негізінде мәдениетті де анықтайтын кешенді ұғым ретінде мемлекеттік
Мәдени мұра бағдарламасының өзекті арқауын құрайды.
Соның ішінде мәдениеттің коммуникативтік, мұрагерлік табиғатына
сәйкес оның ашық жүйе ретінде сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы,
танымы, оның игерілуі, жетілуі тіл арқылы іске асатыны қазіргі тіл
білімінің антропоөзектік бағыттағы зерттеулерінде нақты дәйектелуде.
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі тіл мен мәдениет сабақтастығына
негізделген қағидаға сәйкес жүргізіліп жатқан зерттеулерде мәдениеттің өзі
метатіл деп анықталып, оның коммуникативтік, кумулятивтік, әлеуметтік
қызметтерін талдауға қазақ және түрік тіл білімдерінде ерекше назар
аударылуда. Осы тұрғыдан қарағанда, мәдениет метатілін этномәдени негізде
сипаттайтын өзекті арнаның бірі жалқы есімдердің (антропонимдердің)
лингвомәдени, әлеуметтанымдық жүйесі. Көне түркі дәуіріне жатқызылатын
кісі аттарының басқа жүйедегі тілдер тарихында да, шығу тегі жағынан
алғашқы саналатындықтан, бұл кезеңдегі антропонимдер мен көне лексемалар
қазіргі түркі тілдеріндегі кісі аттарының қайнары, негізі. Сондықтан көне
морфемалармен жасалған антропонимдерімізді қолданысқа енгізу көкейкесті
мәселелердің бірі болып табылады, себебі кешегі күнін білмейтін халықтың
ертеңгі күні де күмәнді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Соңғы уақыттарда жалқы есімдердің туы,
дамуы, қызметі, белгілі бір ұғымға уәжделуі сияқты мәселелерге көңіл
бөлінуде. Бірнеше ғылым салаларына, айталық, тіл білімі, тарих, география,
этнология т. б. қатысты бұл ғылым жалқы есімдерді түрлі аспектіден
қарастырады.
Дегенмен, осы күнге дейін қазақ және түрік тіл білімдерінде кісі
есімдерінің табиғаты негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені
белгілі. Сонымен қатар, қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдерді
салыстырып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тауып,
этнолингвистикалық сипатын анықтауға арнайы зерттеу әзірше жан – жақты
жүргізілмеген. Сондықтан қазақ - түрік тілдеріндегі антропонимдердің
зерттелуі және қолдануында шешуін таппаған талай мәселелер, міндеттер бар.
Солардың бірі – туыс екі тілдегі (қазақ – түрік) антропонимдердің бастапқы,
яғни көне түркі кезеңіндегі түрін жоғалтып, шет тілден енген лексемалардың
шеттен тыс көбеюі. Сонымен қатар, діні, мәдениеті, тарихы, әлеуметтік және
саяси даму жолдары ұқсас қазақ және түрік халықтарының тілдеріндегі
антропонимдер әлі күнге дейін толығымен ғылыми түрде зерттеліп, тұжырым
жасалған жоқ. Осы екі туыс тілдегі (қазақ – түрік) антропонимдердің
этнолингвистикалық, ұлттық - мәдени ерекшеліктеріне көңіл бөліп, олардың
ортақ айшықтарын тауып, екі халықтың (қазақ – түрік) рухани мұрасы болып
табылатын көне түркі лексемалармен тіркескен антропонимдерді зерттеп,
қолданысқа енгізу осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ және түрік антропонимдерінің
мәнін, олардың этномәдени табиғатына тереңдеу арқылы тарихи сабақтастығын
анықтап, екі тілдегі кісі есімдерінің көне түркі негізін Орхон - Енисей,
Талас және т. б. ескерткіштеріндегі жазбалар арқылы тауып, салыстырып,
ұмытылып бара жатқан көне лексемалармен тіркескен антропонимдерді жаңғырту
және қолданысқа енгізу бұл зерттеудің негізгі мақсаты болып табылады.
Осымен байланысты зерттеудің бағыты мынадай міндеттердің шешілуін
қажет етеді:
Қазақ және түрік тіл білімдеріндегі ономастика жүйесінің, антропонимия
саласының зерттелуіне тарихи – лингвистикалық сипаттағы ғылыми шолу жасау;
Қазақ және түрік антропонимдерінің ұлттық табиғатын анықтаудың
лингвомәдени, әлеуметтанымдық бағытына мән беру. Оның жалпы тіл білімі,
түркітану және жеке қазақ тіл білімі мен түрік тіл біліміндегі теориялық -
әдіснамалық негізін сипаттау;
Көне түркі ескерткіштердегі, эпостық жырлардағы, көне мәтіндердегі
антропонимдер мен көне лексемаларды теріп, бүгінгі қазақ және түрік
антропонимдерімен салыстыру;
Этноантропонимдердің тарихи – этникалық үрдіспен сабақтастығын нақты
этнодеректерді талдау арқылы дәйектеу;
Қазақ және түрік тіліндегі антропонимдердің бастауы көне түркі тілінен
шыққанын дәлелдеп, оларды қолданысқа енгізу.
Зерттеудің пәні мен нысаны. Қазақ және түрік тілдері деректеріндегі
ұлттық мәдени ерекшеліктерді сақтаған көне түркі лексемалармен тіркескен
антропонимдер.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Жинақтау, текстологиялық,
түсіндірмелі, жүйелі – кешенді, этнолингвистикалық, тарихи – салыстырмалы
талдау, сипаттама әдістері қолданылған.
Жұмыстың ғылыми - әдістемелік базасы. Бітіру жұмысына қажетті
материалдар қазақ, түрік және басқа тілдердегі антропонимдерге қатысты
еңбектерден сұрыпталып пайдаланылды. Атап айтқанда, қазіргі барлық түркі
тілдеріне ортақ көне түркі дәуірі жазба мұраларының қайнар көздері - көне
түркі ескерткіштердегі жазулар (Орхон - Енисей, Талас, Алтай, Тұрпан), Т.
Жанұзақовтың Қазақ есімдері, Есімдер сыры, Есіміңіз кім? Ваше имя? –
орысша – қазақша түсіндірме сөздігі, Түрік тіліндегі II томдық түсіндірме
сөздігі, Кенан Кочтың Қазақша – Түрікше сөздігі, А. Смағұловтың Қазақ
Есімдері - энциклопедиялық анықтамасы және т. б. әдебиеттер қолданылды.
Сонымен қатар, А. С. Аманжолов, Ә. Ахметов, Ә. Ф. Мейрамханқызы, Б.
Тілеубердиев т. б. отандық ғалымдар мен В. В. Радлов, Л. Н. Гумилев, С. Е.
Малов, А. Ф. Гафуров, С. Э. Сэвортян сияқты шетелдік ғалымдардың еңбектері
кәдеге асырылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- антропонимдер этнотаңбалы, этномазмұнды лингвомәдени жүйе ретінде
қарастырылды;
- қазақ және түрік антропонимдерінің этнотаңбалық тілінің түркілік
негізі көнетүркілік, ортатүркілік ескерткіштермен салыстыру арқылы
анықталды. Соның нәтижесінде кейбір этимологиялық талдаулар жасалды;
- зерттеу нысанына сәйкес паремиологиялық, прецеденттік,
фразеологиялық және көркем мәтін деректері талданып, жинақталып, олардың
құрамындағы антропонимдердің қолданысы мен қызметіне лингвомәдени сипаттама
берілді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Қазақ және түрік тілдеріндегі көне
лексемалармен жасалған антропонимдерді тіл иелерінің тарихымен,
дүниетанымымен, рухани және дәстүрлі тұрмыстық мәдениетімен сабақтастыра
қарастыру нәтижесіндегі қорытынды тұжырымдар этнолингвистика,
лингвомәдениеттану, тарих, олардың түркітанудағы аспектісін теориялық
тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір дәрежеде үлес қосады.
Зерттеудің практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелерін жоғары оқу
орындарының филология факультеттерінде жүргізілетін тарихи лексикология,
ономастика салаларының ғылыми курсы бойынша дәрістерде, лингвомәдениеттану,
этнолингвистика, этноантропонимика бойынша арнайы курстар жүргізуде, сөздік
жасау тәжірибесінде және күнделікті өмірде, жаңа туған нәрестеге ат
таңдаған кезде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдер – көне дәуірлерден
этникалық ақпарат жеткізетін тарихи, мәдени және рухани әлеуметтік құбылыс;
- осы жүйеге кіретін этноантропонимдердің этномәдени және тарихи
болмысында түрлі этнос және этникалық топтардың тарихи тегі мен
жағырафиялық қозғалысы көрініс табады;
- антропонимдер - әртүрлі ұлттық ассоциацияларға меңзейтін ұлттық
символдарға айналып, әрбір ұлттың ұлт ретіндегі біртұтастығын, бүтіндігін
сипаттайтын, ұлттық арқаудың бірі екені баяндалады;
- қазіргі қазақ және түрік тілдеріндегі антропонимдердің мазмұнында
этномәдени сипаттың сақталуы мен жалғасуы, жаңғыруы оның ұлттық - ұжымдық
сүрсананың терең қатпаларында жасырынып жатқан мәдени архетиптердің тілдік
бейнеде сақталған этнотаңбасы екенін көрсетеді;
- антропонимдер, соның ішінде этноантропонимдер – тарихи - этникалық,
лингвомәдени, әлеуметтанымдық тарихи этникалық дереккөз туралы сөз болады.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымша деректерден
тұрады. Бірінші бөлімде қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы,
зерттелуі және қос халықтың ат қою рәсімдері жайында сөз қозғалған. Бөлім
үш параграфтан тұрады. Екінші бөлімде аталмыш халықтардың антропонимдері
құрамындағы көне түркі морфемаларының ерекшеліктеріне қарай бөлінген жеті
параграф бар.
I ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНИМДЕРІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ, ЗЕРТТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОС
ХАЛЫҚТЫҢ АТ ҚОЮ РӘСІМДЕРІ
1. Қазақ және түрік антропонимдерінің даму тарихы
Тіліміздегі антропонимдердің шығу, даму негізі халқымыздың өткендегі
тіл және азаматтық тарихымен тікелей байланысты болса, олардың типтерінің
шығу, пайда болу жолдарын белгілі бір дәуірлерге бөліп талдау жасаймыз.
Қазіргі тіліміздегі кісі аттарының көбі шығу тарихы жағынан көне түркі
заманы мен орта ғасырларда пайда болған антрополексеманың жалғастары болып
саналады. Олардың көне түркі есімдерімен түбірлес, мағыналас, жасалуы мен
құрылысы жағынан ұқсас келуінің сыры да осында. Бұл − жалпы түркі тілдеріне
тән, ортақ құбылыс. Өйткені ол дәуірде түркі халықтары жеке бөлінбей,
біртұтас ел болып, шаруашылықтары, күнделікті тіршілігі, діні мен әдет −
ғұрпы ортақ болған кез еді. Бұл ортақ қасиеттер соңынан олардың жеке халық
болып өсіп, дамыған кезінде де ізін сақтаған. Олай болса, тіліміздегі көне
заманға тән, жалпы түркі халықтарының ортақ есімдері туралы да осыны
айтқанымыз дұрыс.
Қазіргі қазақ және түрік тіліндегі антропонимдерді тарихи − этномәдени
, әлеуметтік тұрғыдан анықтап, зерттеу олардың тамырының көне түркі
(қыпшақ) кезеңімен сабақтасып қана қоймай, түркі тілдерінің басқа
халықтармен мәдени − тарихи байланысын, қарым − қатынасын көрсетеді.
Қырғыз есімдерін зерттеген А. Идрисовтың кыргыз тилиндеги ысымдар
еңбегінде антропонимдердің қалыптасу кезеңдері қоғамның тарихи −
экономикалық даму кезендеріне сәйкес анықталды:
1. Алтай дәуіріне дейінгі ежелгі кезең. Оған жануарлармен,
құстармен және географиялық атаулармен байланысты
антропонимдер жатады.
2. Хун дәуірінде қалыптасқан антропонимдер (б. з. д. II, III −
VI) Оған мал, жануар, құс, өсімдік, аспан денелері т. б.
байланысты аттар жатады.
3. Көне түркі кезеңі (V − X ғасырлар). Алдындағы кезеңдердегі
антропонимдермен қоса, мысал ретінде ескі түркі
ескерткіштеріндегі антропонимдер − Чур, Барс, Шумкар, Арстан
және т. б. келтіреді.
4. Ортағасырлық кезеңдегі (X − XV ғасырлар) аттарға араб
есімдері қосылды.
5. Жаңа түркі кезеңде (XV − XX ғасырлар) бұрынғы есімдерге
ескіеврей (библиялық) араб, парсы аттары қосылады.
6. Октябрьден кейінгі кезең аттарының қатарында революционерлер,
әдеби кейіпкерлер, мемлекеттік ресми тұлғалар атауларымен
сипатталған. [ 1, 17 б. ]
Қазақ тіл біліміндегі ономастика, антропонимика саласын зерттеуші
ғалым Т. Жанұзақовтың антропонимдердің қалыптасуын, даму кезендерін басқаша
жіктегенін байқаймыз. Атап айтқанда:
1. Ескі түркі кезеңі (V − X ғасырлар) пұтқа табынуға байланысты
жалқы есімдер.
2. Ортағасырлық кезең (X − XVII ғасырлар) туыстық атаулар, тайпа,
ру атауларымен, жануар мен өсімдіктер, астрономиялық атаулар,
қымбат тастар мен материалдық мәдениет, тұрмыс пен әлеуметтік
− саяси терминдермен байланысты.
3. XVII − XIX ғасырлардағы кезең − негізінен аппелятивтік
лексикамен байланысты қалыптасқан жаңа атаулар: Жібек, Баршын,
Қамқа, Шекер, Алуа т. б.
4. Совет кезеңі − жаңа дәуірге сәйкес жаңа ұғымдармен байланысты
есімдер. [ 2, 15 б. ]
Бізге қажеттісі бірінші дәуір болғандықтан, көне түркі заманына, яғни
V – VIII ғасырларға тоқталып кетейік. Бұл дәуірде үй хайуандары мен жабайы
аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің және қымбат металдардың
атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Мысалы: Айкүн, Айжарық, Айтолды,
Күнай, Күнсұлу, Күнтуар, Бөрі, Барысбек, Арыстан, Бұқа, Түлкібай, Қоянбай,
Алтын, Күміс, Қаршыға, Сұңқар т. б. Ол кезде ай мен күнге табыну,
табиғатты, аңды, құстарды ерекше күш санау, кейбір хайуандарды (мәселен,
бөрі, ит, бұқа) шыққан тегіміз, біздің ата – бабамыз деп, тотем ету жайлары
басым болғаны мәлім. Мұндай пікірлер – белгілі бір халықтың ономастика
ғылымын зерттеп жүрген ғалымдардың көбіне ортақ, үндес екенін көреміз.
Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айжарық, Айқан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай,
Таубай, Көлбай, Көлтай . Кейінірек бұндай пікірді түрікмен ономастикасын
зерттеуші З. Б. Мұхаммедова: Древнейшими, на наш взгляд, следует считать
имена, восходящие к названиям атмосферных осадков, солнца, луны, растений и
животных [ 3, 45 б. ] - деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э.
Бегматов: Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангрикул, Куанышбек, Ойзада,
Ойкон связаны с культом неба, солнца и луны являются ярким свидетельством
поклонения и почитания людьми этих небесных и наземных божеств, - дейді [
4, 18 б. ].
Ерте заманда (III – IV ғ.) түркі халықтарында бөрі, бұқа тотем болғаны
жөнінде көптеген ғылыми еңбектерде мол мәліметтер бар. Өгізді әулие санау,
аспанды ұстап, тіреп тұрған көк өгіз деген халық ұғымы ертеден айтылады.
Бұқа, Бұқабай, Өгізбай тәрізді кісі аттары осы көне ұғыммен байланысты
қойылған болса керек.
V – VIII ғасырларға тән жазба ескерткіштерде кездесетін күрделі
тұлғалы кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау болған компоненттер
қазіргі түркі тілдерінде түгелдей сақталмаған. Өйткені оларды тудырған,
тиісті дәрежеде қолданған қоғамдық қатынас, дәуір түбімен өзгерді.
Дегенмен, ол антрополексемалардың кейбіреулері біздің заманымызға жетіп
отыр. Сол замандағы кісі аттарының жасалу үлгісі, принципі мен лексикалық
номинациясы тіпті кейбір компоненттері қазіргі антропонимдер системасында
сақталып қалған. V - VI ғасырлардағы түрік мемлекеті туралы жазылған Л. Н.
Гумилевтің Древние тюрки атты еңбегінде берілген есімдер, титулдар мен
лақап аттар ішінде қазіргі антропонимге ұқсастары өте көп. Ондай ұқсас
есімдерді айтып отырған кітаптан кездестіруге болады. Бұл көне түркі
ономастикасының этимологиясын, шығу тарихын тереңірек зерттеу күллі
тюркологтардың ортақ міндеті. Төменде ескерткіштер мен тарихи деректердегі
антропонимдердің және кейбір лауазым сөздердің тізбесін беріп, сәйкес
жерінде қазіргі кісі аттарымен салыстырылды [ 5, 123 б. ].
Көне түркі тілінде Қазіргі қазақ
тілінде
Айдынлык Айдын + ғали
Ак баш Ақбас
Алп, Алпäр Алпар, Алпер
Алп Көгшин Алып
Аккул Аққұл
Алтун Алтын
Алту Алты +
басар
Анар Анар,
Анаргүл
Апа тархан Тархан,
Дархан
Амрак Әмрек
Арслан, Арсила Арыстан
Ачім Әшім
Базкақан Базыбек
Бай апа Бай +
ол, Бай + пас
Багадур Батыр
Барс баг Барысбек
Бек Бек
Бегю каган Бегім
Боке – хан Бөке,
Бөкей, Бүке
Бури – шад, Бури – хан Бөрі, Бөрібай
Бұға, Буга Бұқа
Будун Бодан
Бумын хан Боман
Бөңгү чур Мәңгілі
Дулухан Дулат
Еркин Еркін
Жангар Жәңгір
Эр – бег – шад Ербек
Иль – хан Әлхан
Иарук тегин Жарық
Ирбис хан Ілбіс
Кабай Қабай
Кара хан Қарахан
Кулуг Туган Күліктай
Кулун – бек Құлынбек,
Құлынбай
Куни Тириг ( Кьүньытьрь ) Күніш
Кун сенгун Күн –
Күнтуар, Күнжан
Кутлуғ Құтты +
бай
Кучук – хан Күшік,
Күшікбай
Кушрак Құсжан,
Құсан
Кюль тардуш бұл күл сөзі
қазіргі Күлте,
Кюль – тегин Күлшашар
есімдерінің
құрамында келеді
Мөңке Мөңке
Орыз Ораз
Сулу Сұлу
Тонг – шад Таңқар
Тон – джабгу – хан Таңқа
Тэнгри – хан Тәңірберген
Торэмен Төре +
хан, Төре + бек
Толяш билге Төлеш
Туман Тұман +
бай, Түмен + бек
Түзбай Түзбай
Тюзел – бек Түзелбай
Ураган, Урал Орақ
Шуғай Шығай +
бай
Шоғур Шоқыр
Шоно Шона
Эрен Ерен
Бұл сөзтізбеде көрсетілген есімдер мен кейбір титул, лауазымды
білдіретін сөздер негізінен қазіргі тіліміздегі кісі аттары мен қарапайым
лексикадан алшақ емес екенін байқатады. Оның есесіне, кейбіреулері қазіргі
тілде сақталмаған немесе айтылмайтын сөздер мен есімдер болып отыр.
Ескерткіштегі ономастиканың саны мен құрамы әр түрлі. Бұлардың ішінде,
әсіресе, антропонимия деректеріне көбірек көңіл бөледі. Олардың құрамы,
жасалу тәсілі, құрылымдық типі, қоғамдық - әлеуметтік функциясы топоним мен
этнонимдерден әлдеқайда кең. Құрылымдық типіне сай ол ономастиканы былайша
бөлуге болады: 1) түбір тұлғалы, 2) туынды тұлғалы, 3) күрделі тұлғалы.
1) Түбір тұлғалы антропонимдер: Анар, Эсин, Умач, Йола, Буга, Чур,
Тонг, Барс, Баз, Боги, Куч т. б.
2) Туынды антропонимдер: Шувуш, Макрач, Туран, Кутлуг, Уграч, Толаш,
Туграк т. б.
3) Күрделі тұлғалы антропонимдер: Баз Каган, Кул Тегин, Кушу Тутук, Ал
Туган, Алп Туран, Туз Бай, Карахан, Куні Тіріг, Кулуг Чур, Куч Барс, Кулуг
Туган, Ал Туган Тутук, Яш Ак Баш, Чочук Бöрі Саңун, Ϋчін Куліг Тіріг, Уруңу
Куліг Ток Бögи, Ынанчы Кулуг Чігші бäг, Туз бай Куч Барс Кулуг т. б.
Жоғарыда көрсетілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, күрделі тұлғалы
есімдердің компоненттері: Улуг, тутук, алп, тіріг, кулуг, куч, тегин,
ынамчы, каган, кан, бäг, билге, бöри, барс т. б. Бұл сөздердің бәрі көне
түріктер қоғамында әлеуметтік – саяси терминдер ретінде қолданылып, сол
кездегі адамдардың қоғамдағы орнын, титул, атақ – дәрежесін көрсеткен. Ал
күрделі есімдермен қатар тұрғанда ол адамның ерлік, батырлық қасиетін т. б.
ерекшелігін білдіретін эпитет ретінде де жұмсалған. Бұл сөздердің
семантикасы мен талдау жүйесі В. В. Радлов, С. Е. Малов, А. Н. Бернштам, Н.
А. Баскаков, И. А. Батманов еңбектерінде әрқилы.
С. Е. Малов кутлуг – бақытты, тіріг – тірі, куні – адал, берілген,
алп – алып, дәу және тутук, баг, ел, чур, чигши, уруңу сияқты сөздерді шен,
дәрежені білдіретін сөздер деп түсіндіреді. Кулуг сөзін В. В. Радловтан соң
С. Е. Малов аталған, даңқты деп түсіндірсе [ 6, 23 б. ] , И. А. Батманов
қазіргі шор тіліндегі данышпан, тува тіліндегі алғыр, ұшқыр сөздерімен
төркіндес дейді. Бұл категориядағы сөздер кейіннен И. А. Батманов еңбегінде
айқын сараланады. Шен, дәреже, титул, атаққа тән деп: кам, баг, бай, тегин,
чур, (ең жоғарғы титулдардың бірі), тутук (ру басы), саңун (қолбасы),
ыначы, катун (ханзада, бикеш) тәрізді сөздерді жатқызса, эпитеттерге:
бöри, барс, билге сөздерін жатқызады. Бұлардың бәрі де Орхон – Енисей,
Талас ескерткіштерінде көп кездеседі. И. А. Батманов жоғарыда көрсеткен
атақ – дәреже, шен мен титулға байланысты сөздердің де, ол атақ – дәреже,
титулдардың да қоғам өзгеруімен байланысты қазіргі түркі тілдерінде
қолданылмайтынын дұрыс айтады [ 7, 24 б. ].
Қазіргі түркі халықтары тіліндегі кісі аттарының құрылысы, жасалу
тәсілдері көне түркі есімдерінің типіне сәйкес. Олардың форма сәйкестігі,
лексикалық номинациясы т. б. есім жасаудағы көне дәстүрлердің біздің
заманымызға шейін жетіп, сақталып отырғанын көрсетеді.
Енисей дәуіріндегі кісі аттарының қазіргі түркі тілдерінің көбінде
сақталып отырғаны мұның толық айғағы бола алады. Оны мына мысалдардан анық
көреміз. Тува тілінде Ақбаш, шор тілінде Ақпаш, қазақ тілінде Ақбай, Ақбас,
тувада Буга, қазақта Бұқа, тувада Мөңге, қазақта Мөңке, тувада Тарган,
қазақта Дархан, Тархан, шор тілінде Чарык, қазақ тілінде Жарық т. б.
Ономастика материалдарына жіті көз жіберсек, жоғарыда айтқан титул,
шен, атақ – дәрежеге байланысты термин сөздердің кейбіреулерінің қазіргі
түркі тілдеріндегі кісі аттарының компоненттерінде сақталып отырғанын анық
көреміз. Мысалы: тува, қырғыз тілдерінде Қушбек, қазақ тілінде Құсбек, шор
тілінде Кушпег, тува, қырғыз, қазақ тілдерінде Қарабай, Сарыбай, Пору,
Борубай, Бөрібай т. б. Орхон – Енисей ескерткіштеріндегі және көне тарихи
жазбалардағы көптеген сөздердің қазіргі кісі аттары ретінде кездесетінін
көрсете кету орынды сияқты. Мәселен, Багадур, Ябгу, Бүке есімдерін талдап
көрейік. Қазіргі тілімізде сирек қолданылып жүрген Жабатай, Жабағы, Жапақ
тәрізді есімдердің бастапқы тұлғасы көне түркі тіліндегі ябга, ябгу болса
керек. О баста титул ретінде қолданылған бұл сөз бара – бара дыбыстық
деформацияға түсіп, ерекше өзгергенін байқау қиын емес. Оны былайша
түсінеміз: Ябга ябгу Жабға Жаба Жабағ Жабағы.
Бұл күнде тілімізде сирек болса да кездесіп, қолданылып жүрген
антропоним Бүке, Бөке, Бөкей көне түркі тілінде көбіне кісі аты емес, лақап
ат ретінде батыр, ер мағынасында қолданылған. Мұны қарапайым адамдар
емес, хандар иемденген. Мәселен, түріктер ханы Қара Журун Турк алып денелі,
зор тұлғалы болғаны үшін Бокэ атанған. Атақты Билге ханның лақап аты да
Богю батыр болған. Бұл сөз осы күнгі алтай, өзбек, ұйғыр, осман түрік
тілдерінде жалпы есім сөз ретінде викä, пöкö, бөкэ - батыр, ер,
палуан мағыналарында айтылады. Минусинск музейі ескерткішіндегі Шогур,
Ярук Тегин, Алп Турган, Орхон – Енисей ескерткіштеріндегі Қапаган
антропонимдеріне қазіргі қазақ тіліндегі Шоқыр, Жарық, Әли, Анар есімдері
сай келеді.
Сол тәрізді көне түрік хандары мен тарихи қайраткерлерінің есімдері
Кюль – Тегин, Кутлуг, Тоньюкук т. б. лексика – семантикалық жағынан қазіргі
қазақ, ұйғыр, өзбек, азербайжан, түрік тілдеріндегі жалпы есім сөздерден
алшақ емес. Мысалы, күл, құтты, тоң. Оның үстіне күл сөзі кейбір кісі
аттарының бірінші компоненттерінде кездеседі. Олар: Күлтелеев, Күлшашаров,
Күлбай т. б.
Тюрколог В. Котвич Кул tegin есіміндегі кул сөзін өзінің тура
мағынасымен байланыстырады. Ал Тоньюкук есімінің этимологиясы туралы түрлі
пікір бар. Бұрынғы пікірлерге біздің қосатынымыз, бұл есім екі сөзден
құралған. Оның бірінші компоненті тон яки тоң, екінші компоненті юкук.
Компонент тон, тоң көптеген көне түркі тілдерінде болған сөз. Белгілі
ескерткіштің бірі Құдатғу білігте тоң - ұлы, тоң jypak -кең
пейілді, тоңа - ұлы, күшті,тоңа алп - күшті, алып. Ал М. Қашқари
сөздігінен Тоңа хан, Тоңа тегін, Тоңа алп ер тәрізді кісі аттарын көреміз
[ 8, 25 б. ].
Бұл фактілерге қарағанда, тон, тоң - ұлы, күшті, зор
мағынасында қолданылған лақап болса керек. Оның екінші компонентін юкук
кук кок көк сөзі деп білеміз. Сонда Тоньюкук ұлы, көк , көк тәңірі
деген мағынада қолданылған лақап ат болуы мүмкін. Ерте заманда көне
түріктердің көкке табынып, аспанға сыйынғаны белгілі. Олар ай, күн, аспанды
құдай санап, бір тәңірім деп табынған. Сондықтан ханның данышпан ақылшысын
көкке, аспан тәңірісіне теңеп атаулары ғажап емес.
V – VIII ғасырларға тән ескерткіштердегі көптеген сөз тудырушы
аффикстер қазіргі жалқы есімдердің нормативті аффикстерімен сәйкес. Есімше
тұлғаның -ған, -ген қосымшалары көне ескерткіштердегі кісі аттарын жасауда
белсенді роль атқарған. Мысалы: Туган, Ал Туган, Капаган, Куч Кияган т. б.
Бұл қосымшалар осы күнгі жалқы есімдерді жасауға да кеңінен жұмсалады.
Мысалы, қазақ тілінде: Қатаған, Қашаған, Ауғанбай, Туғанбай, Сұраған, ал
түрік тілінде: Duran, Alperen, Baran т. б. Антропонимдердегі лексика –
семантикалық ұқсастықтан басқа грамматикалық формалардағы ортақ жайлар
қазақ тілінің шығу тарихын айқындауға қатысы бар.
Енисей дәуіріндегі ескерткіштерде және басқа тарихи деректерде бір
адам екі я үш атпен аталған. Мұның негізі – көне түріктердің қоғамдық
мемлекеттік құрылысы мен ішкі тарихи жағдаяттарында жатыр. Көп реттерде
түрік қайраткерлерінің есімдері олардың қоғамдық жағдайын, лауазымын
көрсетіп отырған. Көне түрік тарихын зерттеген ғалым Л. Н. Гумилев бұл
жөнінде былай жазады: Бала кезінде шын ат иемденсе, жігіт кезінде – шен,
ер болғанда титулмен аталған. Егер хан болса, онда титул тиісті мәртебелі
атаумен аталған. Мысалы: Кушу – есімі, Сыгин (йегин – жиен) – титул, Янды
(жеңді) – лақап ат [ 9, 147 б. ].
Орхон ескерткіштерінде шығыс қағанат ханы Бумын – каган деп аталған.
Ол 552 жылы Жужжандарды жеңгеннен кейін Иль – Хан титулын алған, Тардуштар
шады Гудулу ұлы Могилян. Кюль тегин 716 жылы оған Бильге – хан деген титул
беріп, таққа отырғызған. Бұдан кейін батылдығы мен ер жүректігі үшін Бöгю
батыр деген лақап атпен аталады. Бильге – ханның ұлы Бильге Кутлуг – хан
империяға бас иген соң Тенгри – хан деген титул алады. Көне түрік
ономастикасындағы қызық та күрделі мәселе титул мен лақап ат және кісінің
шын аты арасындағы байланысты анықтау болып саналады. Бұл мәселенің бетін
ашу көптеген зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Бірақ V – VIII ғасыр
ескерткіштеріндегі нақтылы деректерге сүйене отырып, мынадай қорытынды
жасауға болады. Жазба ескерткіштерде және басқа деректерде негізінен
мемлекет қайраткерлерінің титулдары мен лақап аттары көрсетілген. Олар:
Тоньюкук, Бильге – хан, Кюль – тегин, Капаган – хан т.б. Бұлар шын аттар
емес – лақап аттар. Бұған ескерткіштердегі деректер толық дәлел. Онда лақап
есім, болмаса титулдар қандай жағдайда, не себеппен берілгені айтылған.
Сонымен, V – VIII ғасырлардағы ескерткіштер мен тарихи деректердегі
кісі есімдерінің тіл тарихын зерттеуде, халықтардың саяси - әлеуметтік,
экономикалық жайы мен қоғам құрылысын білуде қосымша материал болса да құны
ерекше. Олардың көпшілігі лексикалық номинация, мағына, форма жағынан және
жасалу тәсілі тұрғысынан қазіргі антропонимдермен ұқсас.
2. Қазақ және түрік антропонимдерінің зерттелуі
Осы күнге дейін қазақ тіл білімінде кісі есімдерінің табиғаты
негізінен синхрониялық тұрғыдан тексеріліп келгені белгілі.
Қазақ есімдері туралы мақалалар XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап
жарық көре бастаған. Алғашқы мұндай мақалаларға А. Е. Алекторовтың Имена
киргизов (1868), А. Диваевтың К вопросу о наречии имен у киргизов (1916)
деген зерттеулерін жатқызуға болады. әрине алғашқы зерттеулер болғандықтан,
бұл мақалаларда айтылатын ойлар ғылыми жағынан терең емес, көп мәселені де
көтере алмады, көлемі жағынан да шағын дей тұрғанмен бұлар алғашқы
зерттеулер болуымен құнды.
Көне ескерткіштердің тексін оқып, талдауда, лексикалық құрамы мен
грамматикалық құрылымын, синтаксистік конструкциясын зерттеуде В. В.
Радлов, С. Е. Малов, И. А. Батманов, В. И. Насилов, Ғ. Айдаров т. б. көп
еңбек етті. Орхон – Енисей жазбаларындағы жалқы есімдерді талдауда
тарихшылар мен лингвистер арасында әр түрлі болжам, пайымдаулар мен
көзқарастар болды. Сондықтан Орхон – Енисей жазба ескерткіштеріндегі
ономастиканы талдау тарихшылар Я. Бичурин , П. М. Грумм – Гржимайло, В. В.
Бартольд, А. Бернштам, Л. Н. Гумилев еңбектерінен көрініс тапты.
Сондай − ақ қазақ тіліндегі кісі есімдері туралы кей пікірлер Ш.
Уәлиханов, В. И. Даль, Н. Ильминский, А. И. Самойлович еңбектерінде де
кездеседі.
Қазақ антропонимдерін ғылыми тұрғыдан алғаш терең зерттеген ғылыми
жұмыс ретінде профессор Қ. Жұбановтың Қазақ сөйлеміндегі сөз тәртібінің
тарихынан деп аталатын мақаласын атауға болады. Мұнда ғалым біріккен
тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан
− жақты талдау жасайды. Автор біріккен тұлғалы кісі аттары сыңарларының
орын тәртібін, синтаксистік құрылысына да ерекше назар аударады. Ол
грамматикалық құрылысының даму жайын, өзгеру жолдарын терең зерттейді.
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимика тарихындағы мәні зор тұңғыш еңбек
саналады. Кісі есімдері мен олардың тегі туралы алғашқы мақалалардың бірі −
профессор І. Кеңесбаевтың Кісі аттары мен фамилиялары (1939) деп аталатын
мақаласы. Бұл мақалада қазақ есімдерінің дара, біріккен тұлғалары, араб,
парсы тілдерінен енген кісі есімдері мен олардың ата − тегі туралы,
қосымшалардың жалғану реті мен орфографиясы туралы терең ғылыми ой −
тұжырымдар айтылған.
Көне түркі тіліндегі кісі есімдері туралы жазылған профессор Ғ.
Мұсабаев пен Ғ. Айдаровтың еңбектерінде көптеген тілдік деректер кездеседі.
Тіліміздегі сөздер мен кісі есімдерінің жасалу заңдылықтарының, жалпы
сипатының ұқсастықтары, ондағы кішірейту, ұлғайту, еркелету мәніндегі
жұрнақтардың қызметі, өзіндік ерекшелік сипаты бар. Ғ. Мұсабаевтың Қазақ
тілі мен грамматикасы тарихынан (1966), Ғ. Айдаровтың Язык орхонского
памятника Бильге − Кагана (1966) атты еңбектері көне түркі кісі есімдерін
талдаған еңбектердің арасында маңызды орынды иеленеді. Жиырмасыншы ғасырдың
орта кезінен бастап, қазақ есімдерін зерттеуге ерекше көңіл бөлінді. Жалқы
есімдердің тарихи лексикамен, қоғам тарихымен және этнографиямен тығыз
байланыста болуы ескеріліп, одан әрі тереңірек зерттей беруге жол ашылды.
Бұдан кейін қазақ тіліндегі кісі аттарына қатысты тұңғыш кандидаттық
диссертация да қорғалды. Ол 1961 жылы Т. Жанұзақовтың Лично − собственные
имена в казахском языке атты еңбек болатын. Диссертацияның соңын ала Г.
Жәркешеваның Кісіге ат қою тарихынан, Т. Жанұзақовтың Қазақ тіліндегі
кісі аттарының құрылысы мен сипаттары, Қазақ тілі ономастикасының кейбір
мәселелері атты мақалалары жарық көреді. Осы мақалаларда кісі аттарының
құрылысы, грамматикалық формалары, лексикалық мағыналары мен жасалу жолдары
сөз болады. Әсіресе, араб − иран лексикасынан енген кісі есімдерінің
табиғаты, олардың фонетикалық өзгеріске ұшырауы, тілімізге ену жолдары өз
шешімін тапты.
Көлемі мен мазмұны жағынан аса бай, күллі түркі халықтарына ортақ
еңбек − В. В. Радловтың белгілі Түркі тайпаларының әдебиетінің үлгілері
деп аталатын еңбегі негізінде жазылған Н. Ф. Катановтың Алфавитный
указатель собственных имен, не встречающихся в первом томе Образцов
народной литературы тюркских племен, собранных В. В. Радловым деп
аталатын алфавиттік көрсеткіші. Бұл кітапта түркілік есімдер алфавиттік
тәртіппен беріліп, мағыналары түсіндіріледі және басқа түркі халықтарының
есімдерімен салыстырылады.
Түркі халықтарының тарихын, әдебиеті мен тілін зерттеуші ғалымдар
В. А. Гордлевский, А. И. Самойлович түркілердің жас ұрпақты тәрбиелеу,
оларға ат қою дәстүрлері туралы Рождение ребенка и его воспитание
(1910), К личной ономастике у османцев (1913), К вопросу о
наречии имени у турецких имен (1911) мақалаларын жазған. А. И. Самойлович
осымен қатар қырғыз, алтай ертегілері мен аңыздарындағы жалқы есімдердің
көрсеткіштерін Указатель собственных имен к казах − киргизским и алтайским
преданиям, легендам и сказкам (1916) деп аталатын еңбегінде жазды.
Түрік антропонимдерінің зерттелуіне келетін болсақ, Қазақстанда түрік
антропонимикасына қатысты жарияланған деректер саусақпен санарлық. Олардың
біразына тоқталып кетсек.
Венгрлік түріктаншы, Профессор Лазсло Расоньяның Türk adlarının
tasnifi ve Kıpçak adları (Түрік адам аттарының классификациялануы және
Қыпшақ тіліндегі адам аттары) атты мақаласы - түрік антропонимикасы үшін
маңызды еңбектердің бірі.
Профессор Хасан Эреннің Türk yer adları yanında kişi adları (Түрік
тіліндегі жер атауларымен байланысты жасалған адам аттары) мақаласы да
құнды деректердің бірі болып табылады.
Түрік антропонимдері кездесетін еңбектер: Moğolların Gizli Tarihi
(Моңғолдардың құпия тарихы) , Altan Topçi (Алтан көшбасшы), Şecere – i
Terâkime (Түркмен шежіресі), Şecere – i Türkî (Түркілердің шежіресі),
Çingiznâme (Шыңғыснама), Câmi’ü’t – Tevarih (Халық тарихы), Târih – i
Cihânguşâ (Дүние тарихы), Türk mitolojisinin temel kaynakları (Түрік
мифологиясының негізгі қайнар көздері), Arapça Türk tarih kaynakları
(Арап тілі деректеріндегі Түрік тарихы), Farsça Türk tarih kaynakları
(Парсы тілі деректердегі Түрік тарихы), Bizans tarihleri (Бизанс тарихы),
Süryanî tarihleri (Сирия тарихы), Gürcü tarihleri (Грузия тарихы), Çin
vekayinâmeleri, Rus vekayinâmeleri және т. б.
Тарихшы профессор Бахаеддин Өгел де Түрік антропонимикасына қатысты
деректер қалдырған. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы Cacaoğlu Vakfiyesinde
geçen kişi adları (Джаджаұлы қорында кездесетін адам аттары) атты ұзын
мақаласы.
Сонымен қатар, Венгрлік түріктанушылар Профессор Ладжос Беше мен
Профессор Истван Мандоки – Конгурдың Түрік антропонимдеріне қатысты жазған
еңбектері де өте құнды деректердің бірі болып табылады.
Сөйтіп, осы аталған зерттеулер мен ғылыми мақалаларда көне түркі
тіліндегі кісі есімдерін зерттеуге алғашқы қадам жасалған. Дегенмен де, бұл
зерттеулер жүйелі әрі толыққанды еңбектер бола алмады, себебі олар кейінгі
көлемді зерттеулерге жол сілтейтін дерек көз сынды.
1.3 Қос халықтың ат қою рәсімдері
Бала − адамның бауыр еті. Қай ата − ана да өз шаңырағында шыр етіп
сәби дүниеге келгенінде оған ең жақсы есімді қоюға тырысады. Негізінен,
жаңа туған сәбиге есім таңдауға түркі халықтарынан дана, шебер халық жоқ.
Алайда, әрбір ата − ана баласына ат қоярда өзіне жүктелер жауапкершілікті
жете сезініп, оған сақтықпен қарағаны, он ойланып, он толғанып барып қана
жүрегі қалаған есімді сәбиіне қойғаны абзал. Өйткені, адам атына
планеталардың ықпалы өте айрықша.
Салт бойынша, жас нәресте туған кезде ата − анасы ең сыйлы, қатты
құрмет тұтатын адамына өз сәбиінің есімін қойғызады. Кейде олар келісе
отырып, бала есімін өздері таңдайды. Егерде әке − шешесі, ата − әжесі тірі
болса, өз немере, шөберелерінің есімдерін солар қояды. Мұндайда үлкен
кісілердің айтқаны − заң. Олар айтқан есімді ата − анасының азан шақыртып,
сәбиіне қоюы − бұлжытпай орындалатын міндет.
Біздің дана түркі халқымызда Балаға қандай ат қойылса, оның болашақ
тағдыры соған байланысты болады, − деген наным − сенім бар. Адам есімі
келешек тағдырына қаншалықты ықпал етеді? Аттас адамдардың көбісінің мінез
− қылығы неліктен бір − біріне ұқсас? Бұл XX ғасырдың басынан бері
ғалымдардың зерттеу жүргізіп келе жатқан жұмыстарының бірі. Соның
нәтижесінде кейін адам есімдерін зерттейтін антропонимика ғылымы пайда
болды. Осы адам есімдерін зерттеуші ғалымдардың дәлелдеуінше, есім бала
өміріне айтарлықтай әсер етеді, сәбилерді неғұрлым көркем есімдермен атаған
сайын, баланың тұла бойы соған сәйкес көркемделе түседі.
Ырымдап ат қою − түркі халықтарының қанына сінген дәстүрі. Соның
ішінде бала туысымен ең алғаш кездескен кісінің атын қою − бұрындары жақсы
ырым саналған. Және де ата − бабаларымыз жаңа туған нәрестеге көз тимесін,
өмірі ұзақ болсын деген ниетпен баласына әдейі түпкі мағынасы сиықсыз
есімдерді де қойған. Қазақ халқында: Жаман, Қиқым, Шоқпыт, Сасық сияқты
есімдер қойылса, түрік халқында Coşkun (қызуқанды), Kaltak (намыссыз),
Bahriye Kuku (көкек), Alkın Azgın (құтырған) секілді есімдер сондай ырыммен
қойылған. Жалпы, Шоқан Уәлиханов ырымды әдет − ғұрыпқа жатқызса, Сейіт
Кенжеахметұлы Ырым − халықтың жақсы ниетінен туған ғұрып, халықтың сенімі
мен ақ ниетінен, шын көңілінен туған ұлттық ерекшеліктің бір саласы,−
дейді. Олай болса, ырымдап ат қоюдың айыбы жоқ. Қайта ол − жақсы дәстүр.
Бұрындары балаға есімді бесікке бөлер алдында қойған. Қазақтың салт −
дәстүрін зерттеушілердің бірі Ю. Бошняков бұл туралы былай деп жазады:
Баланы бесікке бөлерде күн ілгері ауыл − аймаққа хабар беріліп, әркім қал
− қадірінше той жасайды. Тойға жиналғандар балаға қатысты екі шараны жүзеге
асыратын болған. Бірінші кезекте балаға ағайын − туысының ұйғарымымен
өздері іштей құптап жүрген есімді қою. Мұны сол ауылдың ең беделді азаматы
сәбиді қолына алып азан шақырып, үш рет бала есімін құлағына қайталайды.
Ал, ақсүйек әулеттердің баласына есімді молда құран оқып, кітапқа қарап
қояды. Мұнда көптеген ырым − жорамал бар. Маңдайы нұрлы болып туған бала
тіл − көзден аман жүруі үшін оған Итаяқ, Күшік, Жаманбала, Сасықбай деп,
әдейі жиіркенішті есім қоя салады. Баламның аты затына сай болсын деп небір
жаһангер қолбасшы, дінбасы, пайғамбар есімдерін де беретіндер болған.
Бірақ, олардың есімін әке − шешесі ержеткенше жасырын атап жүреді. Себебі,
бала ол есімді көтере алмай, өліп қалуы ықтимал деп жорыған. Иә, баласының
атын ырымдап қою − ата − анасының ниетін білдіреді. Қазір де көп адам
баласына ғұлама болсын деп − Марғұлан, Қаныш, ақын болсын деп − Абай, батыр
болсын деп − Едіге, Жәнібек, Алпамыс, ақылгөй ана болсын деп − Зере,
Айғаным деп ырымдап ат қойып жатады. Кейінгі кезде елімізде Нұрсұлтан
есімді балалар да көбейе бастады. Бір ғажабы, кейбір елдерде тағдыр деген
сөз ат қою деген мағынаны білдіреді екен. Бұл сөздің жаны бар. Өйткені,
ертеректе адамдар атын өзгертуді өз өмірін басқа арнаға бұру деп
қабылдаған. Есімдерді ырымдап қою бірнеше топқа бөлінеді. Олар негізінен,
мынандай: атақты, белгілі, ғұлама, жақсы адамдарға тартсын деп олардың
есімін қою, бала тілеп, тілеуі қабыл болғанда шүкіршілік айтып, соған
лайықты атау (Ондай есімдер: Тілеуқабыл, Аллаберген, Құдайберген,
Тілеуберген, Тәңірберген). Шаңырақта сәби шетіней бергенде сәби тұрсын деп,
жағымсыз аттарды қою. Ат ұстар ер бала тумай, қыз өмірге келе бергенінде
қыздың есіміне ұл сөзін тіркес етіп, сәбиді, Ұлтуған, Ұлмекен, Ұлболсын,
Ұлтуар, Ұлжан тәрізді есімдермен атап, ұл күту. Егерде баланың бойында
меңі, қалы бар болса, ұл − қызын соған сәйкес Қалдыбай, Меңдігүл, Меңсұлу
деген тәрізді есімдермен де атаған. Тіпті, қазақ халқында ырымға да қатысты
мынандай есімдер бар: Ырымкүл, Ырымбала, Ырымтай, Ырымжан, Ырымкеш. Баласы
қайтыс болғаннан кейін шаңырақта тағы да бір сәби дүниеге келсе, біздің ата
− бабаларымыз оны өлген ұл − қызының орнына келген санап, сол баланың өтеуі
деп, ұлдарын Төлеген, Төлеу, Төлеубек, Төлеуқадыр деп атауды ырымға
айналдырған.
Көрнекті ғалым С. Аманжолов антропонимдердің туындауына
экстралингвистикалық заңдылықтардың ықпал ететінін былайша ұғындырады:
...жер мен су аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та олардың жасалуында
белгілі бір заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол яки
тоғыз мақсатқа тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі –
адамзаттың жақсы өмір сүргісі келуімен байланысты. Бұл мақсатқа жету үшін
ата - ана өз баласына ең жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды.
Солай етсе, оның баласы да атақты болатындай көрінеді. Мысалы, ислам дінін
қабылдаған жұрт үшін қадірлі, атақты адам сол діннің бастықтары, я сол дін
үшін күрескендер болып көрінеді. Сондықтан мұсылман дініндегілердің аты
бірде таза Мұхамед, Ғали, Омар, Оспан, Ахмет, Садық ... болып келеді, бірде
сол сөздердің басқа сөздермен қосындысы болып келеді (Мұхамедсадық,
Сапарғали, Қожахмет, т. б.) ...Тоғыз жолдың үшіншісі – баланың мінез -
құлқы жақсы болуын тілеуден туатын аттар. Мысалы, жібектей болсын десе,
қыздың атын Жібек қояды. Жомарт болсын десе, баласына Жомарт я Мырза
деген ат қояды. Тоғыз жолдың төртіншісі – бала бай болсын, хан болсын деген
үмітпен қойылады. Сондықтан кісі атының соңынан Омархан, Сейілхан, Жұмахан
дегенде хан қосымшасы айтылса, Омарбай, Сейілбай, Жұмабай... дегенде
бай қосымшасы айтылады. Батыр болсын дегендері белгілі бір батырдың атын
қоя салады... [10, 368 б.] дей келе, ономастикалық бірліктерді әрі
танымның, әрі психологиялық қабылдаудың нысаны деп қарастырады. Себебі
тілек - арманнан бастау алған әрбір ат сол халықтың тарихын, этностық даму
ерекшелігін сипаттаумен қатар, жеке адамдардың субъективті - индивидуалды
сезімдерін, құндылықтарды бағалау ерекшеліктерін, қабылдау - тану өрістерін
және өмірлік тәжірибелерін сұрыптауға мүмкіндік береді. Мынадай заңдылықтар
түрік тіліне де тән: Бала жануардай мықты болсын деп: Aslan (арыстан),
Kaplan (жолбарыс), Boğa (бұқа), Kartal (бүркіт) және т. б; қымбат металдай
жарқырап, сұлу болсын деген тілекпен: Altın (алтын), Gümüş (күміс), Yakut
(жақұт), Zümrüt (изумрут) және т. б.
Кісі есімдерінің уәжділік және танымдық сипатын зерделеген
Н.Асылбекова олардың гендерлік сипатын былайша көрсетеді: Әйел адамдардың
ассоциативті ойлау жүйесіне көбінесе адамгершілік, ізгілік, жылылық,
күнделікті күйбең тіршілік жақын да, ер адамдардың асссоциативті ойлау
жүйесіне ерлік жасау, батырлық көрсету, кәсіппен шұғылдану т. б. жақын
болады. Сәбиге ат қою кезінде оның жыныстық ерекшелігі ескерілетіні сөзсіз.
Әйел адамдардың есімдерін жасауда шаш, көз, гүл, сұлу, бике, ай, бибі, наз
сыңарлары жиі кездессе, ал ұл балалардың есімдерінде сұлтан, хан, батыр,
ғали, берген, берді, мырза, бек, тай, т. б. сыңарлары белсенді қызмет
атқарады [11, 20 б.]
Өмірде адамдардың азан шақырып қойған есімдерімен бірге оның жүріс -
тұрысына, мінез - құлқына, сыртқы кескін - келбетіне, істейтін кәсібіне
байланысты жалған атаумен ат қою көп халықта бар. Т. Жанұзақ пен Қ.
Рысбергеннің көрсетуінше, төлқұжаттағы адам есімі мен тегі ресми, ал зат
есімнің рең мәнді жұрнағының жалғануы арқылы жасалған субъектив реңктегі
есімдер мен қысқарған есімдер бейресми болып табылады. Ғалымдар соңғы топқа
лақап аттар мен табу есімдерді де жатқызады.
Т. Жанұзақов лақап аттардың алғашқы қоғамның өзінде - ақ адамдардың
дене бітімі мен сыртқы тұлғасына сай таңдалып қолданылғанын айта келіп,
мәдениет пен қоғамның дамып, жазудың пайда болып, қалыптасуынан кейін,
әсіресе фамилиялардың шығуынан соң олардың сирегенін айтады . Өзге түгіл
өзіне де сын көзбен қараған халқымыз адамның сыртқы түр - тұлғасы мен ішкі
жан дүниесіндегі ерекшеліктерді дөп басып танып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz