Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны топтастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
І ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ ҚАҒИДАТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ТОПТАСТЫРУ
1.1. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны
топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі ... ... ... ... .. 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 13
І ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ ҚАҒИДАТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫ ТОПТАСТЫРУ
1.1. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны
топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі ... ... ... ... .. 9
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 13
Еңбек құқығы, қазiргi кезеңде өз алдына дербес құқық саласы ретiнде заңгер ғалымдар арасында, жұмыс берушiлер мен жұмысшылар арасында, кәсіподақтар мен олардың өкілдері арасында, мемлекетпен, еңбек ұжымдары арасында, көптеген қызу пікір-талас туғызуда. Себебі, ең алдымен 10 желтоқсан 1999 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының қабылданған Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы“ , – Заңы ең төменгі кепілдіктер, мерзімдер және стандарттар белгілейді және осы аталған нормативтер тек қана жұмысшының жағдайын жақсарту жағына қарай бағытталады.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы бектілген.
Курстық жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы саласындағы қағидалар. жұмысын жазу барасында елімізге танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті мақұлдаған (ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз болды.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы бектілген.
Курстық жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы саласындағы қағидалар. жұмысын жазу барасында елімізге танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті мақұлдаған (ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз болды.
1. Абайдельдинов Т.М. О реализации некоторых принципов трудового права: вопросы теории // человек и право 2001, №4
2. Абайделиьдинов Т.М. Понятие локально-договорного регулирования трудовых отношений // Вестник Гуманитарного университета им. Д.А. Кунаева. 1999. №1
3. Абайдельдинов Т.М. Сеитова Н.З. О приоритетности правовых принципов перед нормами право общественный фонд политико-правовых исследований “интерлигол” в Казахстане 2001.
4. Бухарбаева С.А. Принципы трудовых права в новых условиях. Астана – 2000.
5. Маврин С.П. Принципы трудового права в условиях рыночной экономики // Правоведение. 1992. №2
6. Саданова Ж.К. Принципы турдового права // Вестник КазГУ, серия юридическая. 199. №3 (12)
7. Хамзина Ж.А. К вопросу о понятии принципов трудового права // Фемида. 2000. №3
8. Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Алматы. 2002
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Уваров. Еңбек құқығы. 2002
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 30.08.95
3. Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңы
4. Зайкин Л.М. Еңбек құқығы. Москва. 1991
5. Богуславский М.М. Международное частное право. М., Юрист, 1998, стр.10-73.
6. Кисилев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. М., 1997.
7. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. Киев, 1992.
8. Иванов М.М. США: Правовое регулирование иммиграционного процесса. Москва, 1998.
9. Димитрова С.А. Правовое регулирование труда на предприятиях с иностранными инвестициями. Учебное пособие. Алматы: Независимый Университет “Туран”, 1994 г.
10. Ануфриева Л., Скачков Н. Иностранные фзические лица: правовое положение в России // Российская юстиция, 1997, №6, стр. 45-47.
11. Глазырин В.В. Труд иностранцев в России. М., 1997.
12. Вилкова Н.Г. Унификация коллизионных норм в странах СНГ // Хозяйство и право, 1998, №10, стр.91.
13. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей, М., 1994.
14. Ерпылева Н.Ю. Коллизионные вопросы в современном международном частном праве // Законодательство и экономика, 1998, №2.
15. Муранов А.И. К вопросу об обходе закона // Московской журнал международного права, 1997, №3.
16. 1946 ж. Қазанда Монреальда ХЕҰ конференциясында өзгерту енгізілген ХЕҰ-ң Жарғысы.
17. Қазақстан Республикасын ХЕҰ мүшелікке алу туралы, 1993 ж. 4 маусымдағы Хансеннің хаты.
2. Абайделиьдинов Т.М. Понятие локально-договорного регулирования трудовых отношений // Вестник Гуманитарного университета им. Д.А. Кунаева. 1999. №1
3. Абайдельдинов Т.М. Сеитова Н.З. О приоритетности правовых принципов перед нормами право общественный фонд политико-правовых исследований “интерлигол” в Казахстане 2001.
4. Бухарбаева С.А. Принципы трудовых права в новых условиях. Астана – 2000.
5. Маврин С.П. Принципы трудового права в условиях рыночной экономики // Правоведение. 1992. №2
6. Саданова Ж.К. Принципы турдового права // Вестник КазГУ, серия юридическая. 199. №3 (12)
7. Хамзина Ж.А. К вопросу о понятии принципов трудового права // Фемида. 2000. №3
8. Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Алматы. 2002
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Уваров. Еңбек құқығы. 2002
2. Қазақстан Республикасы Конституциясы 30.08.95
3. Қазақстан Республикасы Еңбек туралы заңы
4. Зайкин Л.М. Еңбек құқығы. Москва. 1991
5. Богуславский М.М. Международное частное право. М., Юрист, 1998, стр.10-73.
6. Кисилев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. М., 1997.
7. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. Киев, 1992.
8. Иванов М.М. США: Правовое регулирование иммиграционного процесса. Москва, 1998.
9. Димитрова С.А. Правовое регулирование труда на предприятиях с иностранными инвестициями. Учебное пособие. Алматы: Независимый Университет “Туран”, 1994 г.
10. Ануфриева Л., Скачков Н. Иностранные фзические лица: правовое положение в России // Российская юстиция, 1997, №6, стр. 45-47.
11. Глазырин В.В. Труд иностранцев в России. М., 1997.
12. Вилкова Н.Г. Унификация коллизионных норм в странах СНГ // Хозяйство и право, 1998, №10, стр.91.
13. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей, М., 1994.
14. Ерпылева Н.Ю. Коллизионные вопросы в современном международном частном праве // Законодательство и экономика, 1998, №2.
15. Муранов А.И. К вопросу об обходе закона // Московской журнал международного права, 1997, №3.
16. 1946 ж. Қазанда Монреальда ХЕҰ конференциясында өзгерту енгізілген ХЕҰ-ң Жарғысы.
17. Қазақстан Республикасын ХЕҰ мүшелікке алу туралы, 1993 ж. 4 маусымдағы Хансеннің хаты.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
І ТАРАУ. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы ЖӘНЕ ОНЫ ТОПТАСТЫРУ
1. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны
топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі ... ... ... ... .. 9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 13
КIРIСПЕ
Еңбек құқығы, қазiргi кезеңде өз алдына дербес құқық саласы
ретiнде заңгер ғалымдар арасында, жұмыс берушiлер мен жұмысшылар арасында,
кәсіподақтар мен олардың өкілдері арасында, мемлекетпен, еңбек ұжымдары
арасында, көптеген қызу пікір-талас туғызуда. Себебі, ең алдымен 10
желтоқсан 1999 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының қабылданған
Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы“ , – Заңы ең төменгі кепілдіктер,
мерзімдер және стандарттар белгілейді және осы аталған нормативтер тек қана
жұмысшының жағдайын жақсарту жағына қарай бағытталады.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына
тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми
еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең
зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы
қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық
референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы
аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған
және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік
құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем
алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде
жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы
бектілген.
Курстық жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми
зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына)
сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі
көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе
еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен
қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы
саласындағы қағидалар. жұмысын жазу барасында елімізге танымал ғалымдардың
ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген нормативтік-
құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті мақұлдаған
(ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз болды.
І ТАРАУ. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны топтастыру
1. Еңбек құқығы қағидаттарын жіктеуін анықтау
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек
қатынастарының реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру процесіне парапар болуға тиіс.
“Принцип” ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың
жүріс – тұрғысындағы бастау басшы идея негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық
құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытылып жинақталған түрінде қағидат
өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған
сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы
саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі
үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат, еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс.
Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқықтық нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.
Ондай пікірлерді Қазақстандық ғалым-заңгерлер де бастайды.
Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе
ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам
ойына баға беру элементі бар, ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды,
пікірлерді теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да
қағидат өз міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2-тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады:
а) қағидаттар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттік еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
ә) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы күшіндегі заңның мәні
мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ
еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың
жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді;
б) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбек қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
в) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
г) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлердің тәрбиелік ықпал жасайды.
д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелеріне, кәсіп
орындардың мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал
жасайды.
Жеке еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың
міндеттеулерін және келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ережесіне
еркімен бағынады, бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек
құқықтарының құқық нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттар еңбек құқығының теориясында және заң практикасында
даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттары қағидаттары болып бөлінуі мүмкін. Қағидаттардың бұл топтары
өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар бірлесіп еңбекті қоғамдық
ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін құрайды.
Жалпы қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы салаларын құқықтық
реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық сипатын
білдіреді.
Жалпы қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
заңдылық;
азаматтардың құқықтарының бостандығын және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу; қоғам пікірін ескерту және
жариялық;
халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз – Конституцияны, республиканың
күшіндегі заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқығын, бостандығын, ар-
ожданын сыйлау жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және
азаматтарға қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез келген
басқа жағдайларға байланысты ешкім қандай да бір кемсітушілікке ұшырауға
тиіс емес.
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдық кепілдіктермен
қамтамасыз етіледі. Заңдылық қағидаттарды сақтау, бірінші кезекте еңбек
туралы күшіндегі заңдардың Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді.
1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы “Еңбек
туралы”, – № 494-1 жаңа Заң азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық
құқығын жүзеге асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік
түрлері мен шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының көп
түрлілігі жағдайында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымда адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындардағы мекемелердегі, ұйымдарға заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылығын білдіретін
қағидат. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады, оның жоғарғы
құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы адамға
туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың және
басқа құқықтық нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды.
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберінде азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағыну құқығы да кіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе бойынша
оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдармен жергілікті өзін
өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар жолдауға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік қызмет
атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекет қызметке үміткер адамға қойылатын
талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайды, оны заң белгілейді.
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез келген формада, мысалы баспа сөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республикасының еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды талап
ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетпен
жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды. Атап айтқанда,
мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және керісінше қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі заңнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілодіктер көзделген. 1993 жылы 9 сәуірдегі “Кәсіпкерлік одақ туралы”
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын шешуге және
кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет кәсіподаққа берілген
құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың өздерінің жарғылық
міндеттерін орындауға жағдай тудырады. Мемлекеттік қызметтің әкімшіліктің
бос орындарына баспа сөзде конкурс жариялауы жариялылықтың мысалы бола
алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде еңбекті
қолдану мәселелері бойынша құқықтық қағидаттары мен нормаларын мойындайды
және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек туралы
ұллттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы қағидаттар ішінде
еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағидаттардың бұл тобы меншік түріне шаруашылық жүргізудің-ұйымдастыру
құқықтық реформаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынандай салааралық
қағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп таңдау
бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек қауіпсіздігінің жағдайы, ешқандай
кемсітпеу, еңбекақы төлеу, демалуға құқықтың бірдейлігі, құқық пен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы, азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдіктің болуы.
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда нақтыланады. Еңбек
құқығына байланысты мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының
бостандығы, еңбек міндетінің айқындығы, еңбек құқығының бірлігі және
жіктелуі, еңбек жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленуі ең
төменгі мөлшерден аз болмауы, еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік, еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі еңбек құқығы саласындағы
қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір
топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы оқулықтың
Ерекше бөлімінің тиісті тарауларында ашылады.
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мәні бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы номаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикадағы
қайта құру процестеріне пара-пар болуға тиіс.
“Қағида” латын тілінен аударғанда “басталу”, “негіз” деген ұғымды
білдіреді. Бұл дегеніміз адамдардың жүріс-тұрмысындағы бастау, басшы идея,
негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатынасты алсақ қағида ұғымы орталық ұғым болып табылады,
себебі ол барлық құқық жүйесінің негізі болып табылады. Қорытып жинақталған
түрінде қағида өзі туындаған құқықтық жүйесінің мәндік сипатын өзіне
жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидасы негізіне алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағида, еңбек құқығы жүйесінің негізгі алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқық нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар.
Құқықтық қағида дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабындағы 2-тармағы осыған (т)
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидалары өз бекімін тапқан, ал
“Адам және азамат” деп аталынатын тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдаған, өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидалармен теңестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар
саланың құқықтық жүйесіне сипаттаудың әр түрлі деңгейінде тұр. Қағидалар
азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара
ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де бола алмайды. Егер
қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормалараның мәндік қасиетімен ішкі
үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен олар
бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы формасы
болып табылады.
Сонымен қатар еңбек құқығының қағидасын құқықтық нормадан ажырата
білуі керек. Қағида еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол
субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек қатынастарына қатысушылардың заңи
міндеттерін нақтыламайды.
Құқықтық қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды.
Сондықтанда, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек қатынастарын толықтай
реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтықнормалар еңбек құқығының
жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сәйкес келуі тиіс.
1.2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады: қағидалар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар
болады, себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар
әрекетін мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық
саясатын басқарушы идеяға сай бағыттайды; қағидалар еңбек қатынастарын
құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа болып табылады. Бұл ретте қағидалар
еңбек туралы күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану
практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық
нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың жүзеге асырылуы тетігін
қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді; қағидалар еңбекті қоғамдық
ұйымдастыру ққықтық негіздеріне тұрақтылық береді. Мұның нарықтық
қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы зор. Еңбек ресурстарын даярлау,
бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
І ТАРАУ. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы ЖӘНЕ ОНЫ ТОПТАСТЫРУ
1. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны
топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі ... ... ... ... .. 9
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 13
КIРIСПЕ
Еңбек құқығы, қазiргi кезеңде өз алдына дербес құқық саласы
ретiнде заңгер ғалымдар арасында, жұмыс берушiлер мен жұмысшылар арасында,
кәсіподақтар мен олардың өкілдері арасында, мемлекетпен, еңбек ұжымдары
арасында, көптеген қызу пікір-талас туғызуда. Себебі, ең алдымен 10
желтоқсан 1999 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының қабылданған
Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы“ , – Заңы ең төменгі кепілдіктер,
мерзімдер және стандарттар белгілейді және осы аталған нормативтер тек қана
жұмысшының жағдайын жақсарту жағына қарай бағытталады.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына
тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми
еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең
зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы
қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық
референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы
аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған
және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік
құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем
алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде
жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы
бектілген.
Курстық жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми
зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына)
сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі
көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе
еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен
қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы
саласындағы қағидалар. жұмысын жазу барасында елімізге танымал ғалымдардың
ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген нормативтік-
құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті мақұлдаған
(ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз болды.
І ТАРАУ. Еңбек құқығы қағидаттарының ұғымы және оны топтастыру
1. Еңбек құқығы қағидаттарын жіктеуін анықтау
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек
қатынастарының реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру процесіне парапар болуға тиіс.
“Принцип” ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың
жүріс – тұрғысындағы бастау басшы идея негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық
құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытылып жинақталған түрінде қағидат
өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған
сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы
саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі
үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат, еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс.
Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқықтық нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.
Ондай пікірлерді Қазақстандық ғалым-заңгерлер де бастайды.
Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе
ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам
ойына баға беру элементі бар, ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды,
пікірлерді теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да
қағидат өз міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2-тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады:
а) қағидаттар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттік еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
ә) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы күшіндегі заңның мәні
мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ
еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың
жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді;
б) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбек қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
в) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
г) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлердің тәрбиелік ықпал жасайды.
д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелеріне, кәсіп
орындардың мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал
жасайды.
Жеке еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың
міндеттеулерін және келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ережесіне
еркімен бағынады, бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек
құқықтарының құқық нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттар еңбек құқығының теориясында және заң практикасында
даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттары қағидаттары болып бөлінуі мүмкін. Қағидаттардың бұл топтары
өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар бірлесіп еңбекті қоғамдық
ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін құрайды.
Жалпы қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы салаларын құқықтық
реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық сипатын
білдіреді.
Жалпы қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
заңдылық;
азаматтардың құқықтарының бостандығын және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу; қоғам пікірін ескерту және
жариялық;
халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз – Конституцияны, республиканың
күшіндегі заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқығын, бостандығын, ар-
ожданын сыйлау жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және
азаматтарға қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез келген
басқа жағдайларға байланысты ешкім қандай да бір кемсітушілікке ұшырауға
тиіс емес.
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдық кепілдіктермен
қамтамасыз етіледі. Заңдылық қағидаттарды сақтау, бірінші кезекте еңбек
туралы күшіндегі заңдардың Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді.
1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы “Еңбек
туралы”, – № 494-1 жаңа Заң азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық
құқығын жүзеге асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік
түрлері мен шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының көп
түрлілігі жағдайында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымда адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындардағы мекемелердегі, ұйымдарға заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылығын білдіретін
қағидат. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады, оның жоғарғы
құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы адамға
туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың және
басқа құқықтық нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды.
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберінде азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағыну құқығы да кіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе бойынша
оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдармен жергілікті өзін
өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар жолдауға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік қызмет
атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекет қызметке үміткер адамға қойылатын
талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайды, оны заң белгілейді.
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез келген формада, мысалы баспа сөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республикасының еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды талап
ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетпен
жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды. Атап айтқанда,
мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және керісінше қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі заңнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілодіктер көзделген. 1993 жылы 9 сәуірдегі “Кәсіпкерлік одақ туралы”
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын шешуге және
кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет кәсіподаққа берілген
құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың өздерінің жарғылық
міндеттерін орындауға жағдай тудырады. Мемлекеттік қызметтің әкімшіліктің
бос орындарына баспа сөзде конкурс жариялауы жариялылықтың мысалы бола
алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде еңбекті
қолдану мәселелері бойынша құқықтық қағидаттары мен нормаларын мойындайды
және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек туралы
ұллттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы қағидаттар ішінде
еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағидаттардың бұл тобы меншік түріне шаруашылық жүргізудің-ұйымдастыру
құқықтық реформаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынандай салааралық
қағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп таңдау
бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек қауіпсіздігінің жағдайы, ешқандай
кемсітпеу, еңбекақы төлеу, демалуға құқықтың бірдейлігі, құқық пен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы, азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдіктің болуы.
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда нақтыланады. Еңбек
құқығына байланысты мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының
бостандығы, еңбек міндетінің айқындығы, еңбек құқығының бірлігі және
жіктелуі, еңбек жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленуі ең
төменгі мөлшерден аз болмауы, еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік, еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі еңбек құқығы саласындағы
қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір
топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы оқулықтың
Ерекше бөлімінің тиісті тарауларында ашылады.
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мәні бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы номаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикадағы
қайта құру процестеріне пара-пар болуға тиіс.
“Қағида” латын тілінен аударғанда “басталу”, “негіз” деген ұғымды
білдіреді. Бұл дегеніміз адамдардың жүріс-тұрмысындағы бастау, басшы идея,
негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатынасты алсақ қағида ұғымы орталық ұғым болып табылады,
себебі ол барлық құқық жүйесінің негізі болып табылады. Қорытып жинақталған
түрінде қағида өзі туындаған құқықтық жүйесінің мәндік сипатын өзіне
жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидасы негізіне алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағида, еңбек құқығы жүйесінің негізгі алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқық нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар.
Құқықтық қағида дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабындағы 2-тармағы осыған (т)
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидалары өз бекімін тапқан, ал
“Адам және азамат” деп аталынатын тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдаған, өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидалармен теңестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар
саланың құқықтық жүйесіне сипаттаудың әр түрлі деңгейінде тұр. Қағидалар
азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара
ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де бола алмайды. Егер
қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормалараның мәндік қасиетімен ішкі
үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен олар
бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы формасы
болып табылады.
Сонымен қатар еңбек құқығының қағидасын құқықтық нормадан ажырата
білуі керек. Қағида еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол
субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек қатынастарына қатысушылардың заңи
міндеттерін нақтыламайды.
Құқықтық қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды.
Сондықтанда, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек қатынастарын толықтай
реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтықнормалар еңбек құқығының
жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сәйкес келуі тиіс.
1.2. Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады: қағидалар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар
болады, себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар
әрекетін мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық
саясатын басқарушы идеяға сай бағыттайды; қағидалар еңбек қатынастарын
құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа болып табылады. Бұл ретте қағидалар
еңбек туралы күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану
практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық
нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың жүзеге асырылуы тетігін
қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді; қағидалар еңбекті қоғамдық
ұйымдастыру ққықтық негіздеріне тұрақтылық береді. Мұның нарықтық
қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы зор. Еңбек ресурстарын даярлау,
бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz