«Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.1. Түр.түстердің қолданылуы және когнитивтік мағынасы ... ... ... ... ... 6
1.2. Сын есімдердің морфологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3. «Қыз Жібек» жырының әдеби тілге қатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
«Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Әдеби мұра . «Қыз Жібек» жырының зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2. «Қыз Жібек» жырындағы көркемдік.бағалауыш сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2. 4. «Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... ...71
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.1. Түр.түстердің қолданылуы және когнитивтік мағынасы ... ... ... ... ... 6
1.2. Сын есімдердің морфологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3. «Қыз Жібек» жырының әдеби тілге қатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
«Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Әдеби мұра . «Қыз Жібек» жырының зерделенуі ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2. «Қыз Жібек» жырындағы көркемдік.бағалауыш сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.3. «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
2. 4. «Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... ...71
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..96
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап айту) – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса, эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы «Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық.
Лиро-эпос – лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік, ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық – зар басым болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден – біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес, сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса, эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы «Қыз Жібек» жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды қажет деп таптық.
Лиро-эпос – лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік, ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық – зар басым болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп, біреуден – біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
1. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: Ғылым, 1987. – 367 б.; Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.
2. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.
3. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные – Москва: Наука, 1974.
4. Қайдар Ә.Т., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Н. Түр-түстердің тілдегі көрінісі – Алматы, 1992.
5. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі – Алматы, 1968.
6. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б.
7. Шалабай Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері: ф.ғ.д. … автореф., 10.02.02. – Алматы, 1997. – 46 б.
1. 8. Комлев Н.Г. Компоненты содержательной структуры слова –
Москва: МГУ, 1969. – 192 с.
2. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и эмоции - Москва: МГУ, 1971.
3. Васильев Л.М. Значение как предмет современной лингвистической
семантики // Исследование по семантике – Уфа, 1983.
4. Шендельс Е.И. Многозначность и синонимия в грамматике –
Москва: Высшая школа, 1970. – 204 с.
5. Уфимцева А.А. Лексическое значение – Москва, 1986.
6. СергееваЛ.А. Коннотативное значение как объект лингвистического анализа // Исследование по семантике. Уфа, 1983.
7. Говердовский В.И. Опыт функционально-типологического описания
коннотации: автореф. … к.ф.н. – Москва, 1977. – 20 с.
8. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік –
Алматы: Сөздік, 1998. – 304 с.
9. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. Алматы: ҚУ, 2002 – 151 б.
10. Хасанов Ғ.Қ. Лексикалық мағына - Орал: Ағартушы, 2005. – 148 б.
11. Байгунисова Г.И. Уровни вторичной номинации (на материале
казахского и русского языков): дисс. к.ф.н., 10.02.20 – Караганда, 1998 – 154.
12. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы – Алматы: Зият-
Пресс, 2007. – 244 б.
13. Говердовский В.И. Теоретический и практический аспекты
лексикологической коннотации (морфологический подход): автореф. … д.ф.н. – Москва, 1990. – 43 с.
21.Долинин К.А. Стилистика французского языка – Ленинград: Просвещение, 1978.
22.Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы – Алматы: Рауан, 1991 – 216 б.
23.Филиппов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы языкознания, 1978, № 1. – С.57-63.
24.Говердовский В.И. Диалектика коннотации и денотации (Взаимодействие эмоционального и рационального в лексике) // Вопросы языкознания, 1985, № 2.
25.Исабеков С.Е. Принцип дополнительности в номинативной системе языка (на материале немецкого и казахского языков): дисс. … д.ф.н., 10.02.04.; 10.02.06. – Алматы, 1996. – 461 с.
26.Чудинов А.П. Принцип дополнительности в лингвистических исследованиях // Исследование по семантике: сб. ст. - Уфа, 1983. – С.108-114. 27.Перминов В.Я. Принцип причинности в философии и естествознании – Москва: МУ, 1979.
28. Шаховский В.И. К типологии коннотации // Аспекты лексического значения – Воронеж: ВУ, 1982. – 160 с.
29.Трипольская Т.А. Экспрессивность лексики и фразеологии – Новосибирск: НГУ, 1983. – 160 с.
30. Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания (Учебное пособие к спецкурсу) – Волгоград, 1983. – 94 с.
31.Богословский В.В., Ковалев А.Г., Виноградов А.Д. Общая психология – Москва: Просвещение, 1981. – 383 с.
32.Горбунов А.П. О природе эмоционального и формах его выражения в художественной литературе // Труды Иркутского государственного университета, 1971, вып. 7, серия языкознания. – С.108-114.
33.Чайковский Р.Р. Общая лингвостилистическая категория экспрессивности и экспрессивность синтаксиса. Учен. зап. 1-го МГПИИЯ им.М.Тореза, 1971, т. 64.
34. Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. Бірінші кітап. – Алматы, 1960-737 б.
35. Әуезов М. Қыз Жібек /Әдебиет тарихы. Екінші басылуы. – Алматы, 1991.
36. Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебитінің тарихы. Т.1. Фольклор. – Алматы, 1948. –439 б.
37. Қыз Жібек. Редакциясын басқарғандар М.О.Әуезов және Н.С.Смирнова Алматы, 1963.-337 б.
38. Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. – Алматы, 1960.- 740 б.
39. Қоңыратбаев Ә. Айман-Шолпан /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.1 – Алматы, 1948. –440 с.
40. Айман-Шолпан. Баспаға даярлаған және мақаланы жазған Ы.Т.Дүйсенбаев. – Алматы, 1957.-45 б.
41. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. Т.2. Ғашықтық жырлар. – Алматы, 1979.-255 б.
42. Сейітжанұлы З. Тарихи эпос. – Алматы, 1997.
43. История казахской литературы в 3-х томах. Т.1. Казахский фольклор. – Алма-Ата, 1968.-.452 б..
44. Кәкішев Т. 1920 жылдардағы әдеби сын. /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.7. – Алматы, 2004. – 462 б.
45. Ысқақов Д. 1930 жылдардағы әдеби сын /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.7. – Алматы, 2004.-462 б.
46. Сейфуллин С. Шығармалар. Т.6. – Алматы, 1964. – 455 б.
47. Кәкішев Т. Халық қазынасы./ Қазақ әдебиеті . Т.6. - 455 б.
48. Мұқанов С. Қазақтың XVІІІ-XІX ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы, 1942.-245 б.
49. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы, 1958.-Т.1.-402 б.
50. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы, 1973.-167 б.
2. Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.
3. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные – Москва: Наука, 1974.
4. Қайдар Ә.Т., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Н. Түр-түстердің тілдегі көрінісі – Алматы, 1992.
5. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі – Алматы, 1968.
6. Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б.
7. Шалабай Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері: ф.ғ.д. … автореф., 10.02.02. – Алматы, 1997. – 46 б.
1. 8. Комлев Н.Г. Компоненты содержательной структуры слова –
Москва: МГУ, 1969. – 192 с.
2. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и эмоции - Москва: МГУ, 1971.
3. Васильев Л.М. Значение как предмет современной лингвистической
семантики // Исследование по семантике – Уфа, 1983.
4. Шендельс Е.И. Многозначность и синонимия в грамматике –
Москва: Высшая школа, 1970. – 204 с.
5. Уфимцева А.А. Лексическое значение – Москва, 1986.
6. СергееваЛ.А. Коннотативное значение как объект лингвистического анализа // Исследование по семантике. Уфа, 1983.
7. Говердовский В.И. Опыт функционально-типологического описания
коннотации: автореф. … к.ф.н. – Москва, 1977. – 20 с.
8. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік –
Алматы: Сөздік, 1998. – 304 с.
9. Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. Алматы: ҚУ, 2002 – 151 б.
10. Хасанов Ғ.Қ. Лексикалық мағына - Орал: Ағартушы, 2005. – 148 б.
11. Байгунисова Г.И. Уровни вторичной номинации (на материале
казахского и русского языков): дисс. к.ф.н., 10.02.20 – Караганда, 1998 – 154.
12. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы – Алматы: Зият-
Пресс, 2007. – 244 б.
13. Говердовский В.И. Теоретический и практический аспекты
лексикологической коннотации (морфологический подход): автореф. … д.ф.н. – Москва, 1990. – 43 с.
21.Долинин К.А. Стилистика французского языка – Ленинград: Просвещение, 1978.
22.Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы – Алматы: Рауан, 1991 – 216 б.
23.Филиппов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы языкознания, 1978, № 1. – С.57-63.
24.Говердовский В.И. Диалектика коннотации и денотации (Взаимодействие эмоционального и рационального в лексике) // Вопросы языкознания, 1985, № 2.
25.Исабеков С.Е. Принцип дополнительности в номинативной системе языка (на материале немецкого и казахского языков): дисс. … д.ф.н., 10.02.04.; 10.02.06. – Алматы, 1996. – 461 с.
26.Чудинов А.П. Принцип дополнительности в лингвистических исследованиях // Исследование по семантике: сб. ст. - Уфа, 1983. – С.108-114. 27.Перминов В.Я. Принцип причинности в философии и естествознании – Москва: МУ, 1979.
28. Шаховский В.И. К типологии коннотации // Аспекты лексического значения – Воронеж: ВУ, 1982. – 160 с.
29.Трипольская Т.А. Экспрессивность лексики и фразеологии – Новосибирск: НГУ, 1983. – 160 с.
30. Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания (Учебное пособие к спецкурсу) – Волгоград, 1983. – 94 с.
31.Богословский В.В., Ковалев А.Г., Виноградов А.Д. Общая психология – Москва: Просвещение, 1981. – 383 с.
32.Горбунов А.П. О природе эмоционального и формах его выражения в художественной литературе // Труды Иркутского государственного университета, 1971, вып. 7, серия языкознания. – С.108-114.
33.Чайковский Р.Р. Общая лингвостилистическая категория экспрессивности и экспрессивность синтаксиса. Учен. зап. 1-го МГПИИЯ им.М.Тореза, 1971, т. 64.
34. Әуезов М. Қозы Көрпеш-Баян Сұлу /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. Бірінші кітап. – Алматы, 1960-737 б.
35. Әуезов М. Қыз Жібек /Әдебиет тарихы. Екінші басылуы. – Алматы, 1991.
36. Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебитінің тарихы. Т.1. Фольклор. – Алматы, 1948. –439 б.
37. Қыз Жібек. Редакциясын басқарғандар М.О.Әуезов және Н.С.Смирнова Алматы, 1963.-337 б.
38. Әуезов М. Қыз Жібек /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.1. 1-кітап. – Алматы, 1960.- 740 б.
39. Қоңыратбаев Ә. Айман-Шолпан /Кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы.Т.1 – Алматы, 1948. –440 с.
40. Айман-Шолпан. Баспаға даярлаған және мақаланы жазған Ы.Т.Дүйсенбаев. – Алматы, 1957.-45 б.
41. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы. Т.2. Ғашықтық жырлар. – Алматы, 1979.-255 б.
42. Сейітжанұлы З. Тарихи эпос. – Алматы, 1997.
43. История казахской литературы в 3-х томах. Т.1. Казахский фольклор. – Алма-Ата, 1968.-.452 б..
44. Кәкішев Т. 1920 жылдардағы әдеби сын. /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.7. – Алматы, 2004. – 462 б.
45. Ысқақов Д. 1930 жылдардағы әдеби сын /Қазақ әдебиетінің тарихы. Т.7. – Алматы, 2004.-462 б.
46. Сейфуллин С. Шығармалар. Т.6. – Алматы, 1964. – 455 б.
47. Кәкішев Т. Халық қазынасы./ Қазақ әдебиеті . Т.6. - 455 б.
48. Мұқанов С. Қазақтың XVІІІ-XІX ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. – Алматы, 1942.-245 б.
49. Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы, 1958.-Т.1.-402 б.
50. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы, 1973.-167 б.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Филология ғылымдарының магистрі ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
Филология ғылымдарының докторы,
профессор,
Алматы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.1. Түр-түстердің қолданылуы және когнитивтік
мағынасы ... ... ... ... ... 6
1.2. Сын есімдердің морфологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
1.3. Қыз Жібек жырының әдеби тілге
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Әдеби мұра – Қыз Жібек жырының
зерделенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
2.2. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Қыз Жібек жырының тілі мен
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...63
2. 4. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... ...71
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап
айту) – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың
туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып
жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-
ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби
туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес,
сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл
халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін
драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу
арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен
қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру
жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы
бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса,
эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның
өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық
жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-
әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр
қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп
қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның
зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды
қажет деп таптық.
Лиро-эпос – лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан
жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары
қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер
жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік,
ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық – зар басым
болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп,
біреуден – біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі
желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар
көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың
шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы
жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан
баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады.
Оның біріншісі – қазақ халқының тума шығармалары. Олардың бір тобы халық
арасына кең тарап баспа бетінде жарияланып үлгерсе (Қозы Көрпеш - Баян –
сұлу, Қыз Жібек, Айман Шолпан), тағы бір тобы қолжазба күйінде
Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында
сақтаулы. Екінші топқа шығыстың классикалық әдебиетінің сюжетінің негізінде
жасалынған Ләйлі-Мәжнүн, Тахир- Зухра, т.б. хикаялар жатады. Ә.
Қоңыратбаев өзінің Қазақ фольклорының тарихы деген еңбегінде де осы
пікірді қолдайды.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін
орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті.
Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б.
зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып
табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай
деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық
және лиро-эпос жырларының 3 түрлі жанр ерекшелігіне тоқталады.
1. Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырбы –
сүйіспеншілік.
2. Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста
реалистік арна үстем;
3. Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-
эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [1, 195]
Лиро-эпос тақырыбына бұрын –соңды үлкенді-кішілі мақалалар, кейде
жеке зерттеулер жазылып келеді. Қашан және қандай зерттеу жұмысын алсақ та
бір кісіден басталып, сол автордың есімімен аяқтала бермейтіні рас.
Көбінесе күрделі тақырыпты жан-жақты қамти отырып, терең тексеру жөніндегі
кездесетін талас ойларды түйіп, белгілі бір қорытындыға ену үшін әдетте
көптеген ғалымдардың жемісті зерттеулерін қажет етеді.
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте қиын.
Өйткені, олар кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнді дерек
сақталмаған, тек ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Бұл
нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десек те, халық
арасында жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бір қатарын ХVІІІ-ХІХ
ғасырда өмір сүрген атақты ақын-жыраулардың ел аралап айтып жүргені, өңдеп
жөндегені мәлім.
Лиро-эпос жырларының қайсысы болса да олар жөнінде құнды пікірлер
айтылған. Ш.Уалиханов, В.В.Радлов, Г.Н. Потаниндерден бастап қазақ
фолклортанушы ғалымдары қазақ халқының ауыз әдебиетін, сондай-ақ лиро-эпос
үлгілерінің кейбіреулерін өте жоғары бағалаған. Осындай ғалымдарымыздың
қатарында ең алдымен М.Әуезовті атаған жөн. Аса көрнекті ғалым, қазақ ауыз
әдебиетінің көптеген түрлерін зерттеумен бірге, лиро-эпос жырларына да
арнаулы еңбектер жазған. Автор өзінің зерттеулерінде лиро-эпос жанрының
шығу даму жолына, өзіне тән ерекшеліктеріне, көркемдік қасиеттеріне тоқтала
отырып, терең талдау жасаған. [2; 50-58]
Жұмыстың мақсаты – зерттеу еңбектерді салыстыра отырып өзіндік ой
білдіру. Бұл тағы да классикалық туындының ұлылығын тани түсуге өз септігін
тигізеді деген сеніміміз зор.
Жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады, біріншісінде – тарихи - нұсқалары,
версиялары арасындағы ұқсастық пен алшақтықты аша түсуді көздесе, екінші
бөлімінде Қыз Жібек жырының тілі, ондағы қолданылған көркемдегіш -
бейнелегіш тәсілдер мен сын есім туралы сөз етіледі.
І. СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Түр-түстердің қолданылуы және когнитивтік мағынасы
Тілімізде түр-түстің араласпайтын, қатыспайтын саласы кемде-кем.
Өмірдің өзі соны талап етеді. Табиғаттағы, қоғам өміріндегі бірде-бір
құбылыстың, бояусыз, реңксіз, өңсіз, түссіз болмайтыны бәрімізге белгілі.
Бірақ сол бояу-реңктерді өмірдің қай саласында қай түрде және қалайша
қолдануды бәріміз біле бермейміз және оны білуді қажет деп ойламаймыз да.
Ал енді тіліміздегі түр-түске байланысты фактілерді жинап, жүйелі
түрде қарастырған адамға оның халқымыздың дүниетанымымен бірге туып, біте
қайнасқан, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған небір тамаша өзіндік
өрнектері байқалады. Табиғаттағы өзіміз білетін ақ, қара, қызыл, жасыл,
сияқты қарапайым түр-түстер мен олардың неше түрлі реңктері өз орнымен,
талапқа сай қолданылып, тіл фактілерімен өріліп отырған жағдайда, олардың
қоғам өміріне тигізетін ықпалы, адамдардың эстетикалық таным-талғамын
тәрбиелеудегі қызмет орасан зор болмақшы.
Осыған байланысты бір түр-түстің жалпы табиғатымен қатар, оның өмір-
тіршілігімізде атқаратын сан алуан қызметін, орнын, қолданылу өрісін
білуіміз де керек. Мәселен, біз тіліміздегі түр-түс атауларының ылғи бір
затты, құбылысты анықтап, сипаттап, суреттеп, әсерлеп тұратын қызметін
жақсы білеміз. Бұл олардың анықтауыш қызметіне тән табиғи қасиеті. Ауызекі
тілде болсын, көркем шығармада болсын, түр-түс атаулары қалай болса солай
ретсіз бейберекет қолданыла бермейді. Оның да белгілі заңдылығы бар, ол
ақын-жазушы қауымынан, бейнелеп сөйлегісі келген шешендер мен зиялылардан
зергерлерше шебер қолдануды талап етеді. Бұл өнердің бір көрінер биігі –
тіліміздегі мыңдаған фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Түр-түске
байланысты түсініктерді өзінің тура мағынасында қолдану бар да, оларды
образ жасау, бейнелеу тәсілі ретінде ауыспалы мағынасында, халықтың әдет-
ғұрпы мен салт-санасына тән этнографизмдік және қоғамдық символика мәнінде
пайдалану тағы бар.
Жалпы тіл біліміндегі зерттеулер бойынша, барлық салада ең көп
қолданылатын түс – қара, одан кейінгі – ақ, одан кейін – көк, төртінші
орында – қызыл, бесінші орында – сары т.т. Бұл түр-түс атауларын
қолданудағы обьективті фактор болса, оның субьективтік көріністері де жоқ
емес. Мәселен, біреуге ақ түстің, екінші біреуге көк түстің, ал үшіншісіне
қызыл түстің ұнауы, немесе сол түстерге боялған заттардың, табиғи
құбылыстардың әртүрлі әсер етіп, ұнамды, ұнамсыз болып көрінуі - өмірде
кездесетін жағдай.
Қазақ тілінде түр-түс атауларының арнайы зерттелуіне Ә.Қайдаров,
З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков авторлығымен жарық көрген Сырға толы түр мен
түс (1986 ж.), Түр-түстердің тілдегі көрінісі (1992 ж.) еңбектері
арналған.
Фразеологизмы с компонентами цветообозначения в казахском языке атты
Ж.Қалымованың кандидаттық диссертациясы да түстік фразеологизмдерге
құрылымдық жағынан талдау жасайды, семантикалық, құрылымдық типтеріне
сипаттама береді, көркем әдебиеттегі осы типті фразеологиялық бірліктердің
стилистикалық қасиеттері сипаттайды [24]. Халық әдеби тілінің зерттелуінде
де түс сыңарлы күрделі атаулар мен сөз тіркестері құрамында жан-жақты
қарастырылады (Р.Сыздықова, Е.Жұбанов т.б.), ақын-жазушылар шығармаларының
тіліне қатысты жұмыстардан (Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, т.б.)
лингвистикалық, этимологиялық, лингвомәдени тұрғыдан талдау жасалған
еңбектерден де (І.Кеңесбаев, Т.Қоңыров, Н.Нұрмағамбетов т.б.) түр-түске
қатысты құнды пікірлерді көптеп келтіруге болады.
Когнитивтік аспектідегі тілдік зерттеулерде, оның ішінде
фразеологизмдер құрамында қаралуда түр-түс атаулары әлі де зерттеушілер
назарынан тыс қалмай келеді. Алайда осы күнге дейін ажыратылмай келген екі
нәрсе – ол түстердің ауыс мағыналығы, полисемиялығы, омонимділігі мәселесі
және күрделі атаулар құрамындағы түстік атаулар. Негізгі түс атаулары (ақ,
көк, қызыл, сары, жасыл, қара, қоңыр) бұрынғы зерттеулерде этимологиялық
табиғаты анықталғанмен, тілдік қолданысында түрлі мазмұн алуы қайтадан сол
түстердің ауыс мағыналары ретінде түсіндіріледі (Қараңыз ҚТТС). Ал
тұлғаларды қабылданатын ақпарат ретінде когнитивтік модельдерде кодталуы
тұрғысынан қарастырғанда, уәжділігіне қарай әрқайсысы өз ядросына, орталық
прототипіне, тірек негізіне (базисная основа) шоғырланатыны анықталған.
Түр-түс – адамның өмір сүру әлемі. Түсті тану визуальді жүзеге
асатындықтан ол, ең алдымен, адамның сезім мүшелеріне тікелей қатысты.
Сезім мүшелері бас миымен басқарылады, яғни біз түсті сана-сезім арқылы
қабылдаймыз. Қабылданған ақпарат ми қатпарында өңделіп қорытылады, ішкі
когнитивтік құрылымға сәйкес модель түзіледі, ақпараттық құрылым арқылы
ойша кодталады. Бұл тілді тасымалдаушылар арқылы тікелей, болмаса жанама
берілген, мәні түсінілген, нәтижесі семантикалық, концептуальдық құрылым –
ғаламның тілдік бейнесі ретінде құрылған практикалық, теориялық, мәдени
білім мен тәжірибенің тілде көрініс табатындығын айқындайды.
Айналадағы табиғатты біршама танып болған адам өзін танып-білуге көп
әрекет етіп келеді. Ол өзінің адамдық қасиетін, рухани дүниесі мен мінез-
құлқын, жүріс-тұрысы мен т.б. ерекшеліктерін танып-білумен ғана шектелмей,
сыртқы пішінін, бет-әлпетін, реңін, шырайын, денесінің (көзінің, қас-
кірпігінің, шашының, сақал-мұртының т.б.) түсін анықтауға да қатты көңіл
бөлген. Осының нәтижесінде тілімізде жүздеген түр-түстік тіркестер,
теңеулер, салыстырулар пайда болған. Олардың біразын біз жоғарыда анықтауыш
сөз ретінде келтірдік.
Ал сол тіркестерді тіл дәстүрінде, көркем шығарма тілінде адамдарды
жан-жақты сипаттау үшін кейіпкерлердің портретін, бейнесін, тұлғасын жасау
үшін қолдана білу – шеберліктің нышаны. Оның қайнар көзі, әрине, халық ауыз
әдебиетінде, ескіден келе жатқан жыр-дастандарда жатыр. Олардың небір
тамаша нұсқасын халық ақындарының бай мұрасынан, тілімізде қалыптасып,
ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келе жатқан фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерден
іздеп табуға болады.
Мәселен, тіліміздегі сын тағу, сын айту, сынақтан өткізу деген
тіркестердің бүгінгі мағынасын сын деген сөздің күні кешеге дейінгі
қолданысымен салыстырғанда, арасы жер мен көктей. Бұл сөз ертеректе сұлу
қыз, көркем жігіт, жүйрік ат, қыран бүркіт, ұшқыр тазыға байланысты
айтылып, олардың сын-сымбатына, көркі мен түр-түсіне, жақсы-жаман қасиетіне
қатысты ұғымды білдірген. Кешегі қазақ даласында осы қасиеттерді тап басып,
тани білетін, байыбына жетіп, саралай білетін зерделі де зерек сыншылар
болған. Бірақ ол сыншылар мен бүгінгі сыншылардың түп мақсаты бір бола
тұрса да, міндеті басқа-басқа. Дәстүрге айналған осындай сынның талаптарына
адамның реңін, шырайын, дене мүшелерінің түр-түстерін анықтау да енді.
Осыған орай бұрынғы сыншылар әрбір түстің, реңктің қадір-қасиетін, мән-
мағынасын көркемдік танымы мен сұлулық эстетикасы тұрғысынан қарады. Әрбір
түстің өзіндік мәнін айыра білді.
Түр-түске қойылатын талаптың бірі сұлулық идеалына байланысты болды.
Мәселен, ұлттық дәстүр бойынша халық қаса сұлу бейнесінен әрқашан да
контрасты үш түстің – ақ, қара, қызыл түстердің ашық та қанық реңктерін
көруді қалады. Осыған орай: ақ маңдай, ақша бет, ақ тамақ, ақ саусақ, ақ
білек, ақ бармақ, ақ бұғақ, ақ дидар, ақ жүз, ақ тән, қара қас, қара шаша,
мойылдай қара мұрт, сүмбіл қара шаш, қызыл ерін, қызыл рең, қызыл шырай
т.б. тіркестер пайда болып, оларды дәстүрлі түрде қолданып келеміз. Әрине,
қазақ әйелдерінің бәрі бірдей ақ құба, қара көзді, қолаң қара шашты, оймақ
ауыз, қызыл бет, қызыл ерін бола бермейді. Олардың ішінде қарасы да, қара
торысы да, бидай өңдісі де, сарысы да, шикіл сарысы да, сондай сұрша
көздісі де, қой көздісі де, көк көздісі де бола береді.
Көркем шығармада түр-түс атауларын қолдана суреттеудің басқа да
тәсілдері жоқ емес. Солардың бірі – бір түсті екінші түспен салыстыра,
салғастыра отырып, күшейтіп көрсету, теңеу-теңестіру арқылы белгілі бір
түстің қанықтығы мен солғындығын, ашықтығы мен күңгірттігін, зат пен
құбылыстың реңі мен реңкін, бояу-нақышын әсірелеп көрсету. Мысалы, Қыз
Жібек жырында Жібектің портретін сипаттау үшін қолданылған мына тәсіл
әсерлі де әсем:
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай,
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай;
Екі бетінің ажары
Жазғы түскен сағымдай...
Сондай-ақ, эпостардағы: Қара жерге қар жауар, қарды көр де, етім көр,
Қар үстіне қан тамар, қанды көр де бетім көр... сияқты салғастырулар күні
бүгінге дейін өзінің эстетикалық мәнін жойған жоқ.
Сапалық сын есімдер ішінен түр-түсті білдіретін семантикалық топты
бөліп алып қарастырғанда, осы тақырыптық топ арқылы мифологиялық ойлау
кеңінен поэтикалық таным уақытына дейін аралықта тілдік қолданыстан
түспеген, бүгінде түр-түстердің ауыспалы мағыналары дәрежесіне ие болуды
қанағат еткен дербес ұғымдар туралы мағлұмат алуға болады.
Түркітанушы ғалымдардың пікіріне жүгінсек, ақ, қызыл, сары, қара түр-
түс сын есімдері етістік түбірлерден семантикалық-функциональдық
трансформация, конверсия тәсілі арқылы пайда болғанын дәлелдейді. Демек,
бұл сын есімдердің бастапқы қимыл, қозғалыс мәндері негізінде заттың сындық
мағыналары пайда болған.
Дәстүрлі лингвистикалық зерттеулерге сүйеніп, анықталған ғылыми
тұжырымдарды келтірер болсақ, ақ, сары, қызыл, қара, көк түстік
лексемаларының ілкі табиғаты етістік екендігі оларға еркін жалғана беретін
етістік жұрнақтары арқылы да дәлелденеді (ақ-ағыл, сары-сарыл, қара-қарал,
қызыл-қызын, көк-көгер, сұры-сұрлан). Етістік, одан сын есім, одан зат
есімге айналып, бір-бірімен омонимдік қатар түзе алатын осы топтағы
сөздердің барлық уақытта болмаса да, абстрактілік деңгейінде өз тірек-
негіздік болмысына сұранып тұратыны когнитивтік саралауда байқалмай
қалмайды.
Ақ – сын есім ретінде қараға қарама-қарсы (жарықтың екі шегінде)
реңкті белгілейтін сөз. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде түрлі пікірлер
бар. Э.В.Севортян аға және әке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де
негізі – ақ - оқ (қартаю) етістігінен өрбіген деген пікір айтады. Егер
ақ түбірінің көне түркі тілінде шынымен қартаю, жан ұлғаю синкретикалық
мағынасы болса, онда қосағыңмен қоса ағар деген тілек мәнді тіркестегі
ағар сөзі де жоғарыдағы ақ түбірімен төркіндес болуы ықтимал [3, 57].
Бұл болжам негізсіз емес. Себебі қазақ тіліндегі ақсақал, шашы ағару,
ақ кірсе де, ақылы кірмеген, ақ жаулықты ана т.с.с. тіркестерде де қартаю,
жасы жету мағынасы меңзеледі. Жоғарыда келтірілген Қосағыңмен қоса ағар
деген алғыс сөздегі Қосақ (қосығ) - әйел, жар мағынасын береді. Сонда
түркі тектес халықтарда көбінесе бата, алғыс сөздердің ер адамға қаратыла
айтылатынын ескерсек, бұл алғыстың мәні қосылған жарыңмен бірге қартай
болып шығады. Осы секілді тіліміздегі ақыл, ақымақ, ақылды, ақылсыз
түбірлес сөздері де жоғарыдағы ақ сөзімен төркіндес болуы мүмкін.
Ақ сөзінің түстен өзгеше мағыналары тұрақты тіркестерде жақсы
көрінеді. Ақ хан. Қадырғали тарихшы осы тіркеспен орыс патшасы Борис
Годуновты атайды. Қазақ тарихи романдарында Ресей патшасы Н.Романовтың Ақ
патша деп аталатынына да назар аударайық. Бұл, демек, жоғары билікке,
лауазымға, мәртебеге қатысты тілдік қолданыста бекітілген эпитеттік
қалыптағы тіркес болуы тиіс. Бұл пікірімізді мына тұжырым да дәлелдей
түседі: Ақ – хан, бек, төре тұқымына тәндігін, елден ерекшелігін, олардың
байлығын, дәулетін, сәулетін аңғартады. Мысалы: ақ сүйектер –
аристократтар, төре, хан тұқымдары; ақ орда – жоғары тап, билеуші-төстеуші
қауымның (ханның, бектің, патшаның, шұбар балақ шонжардың) мекені, ел
басқаратын орталығы (резиденциясы); ақ үй – дәулет нышаны, бай адамдардың
отыратын үйі (ертеректе ел киіз үйлердің ақ-қара түсіне қарап-ақ, байдың
үйі ме, жоқ кедей-кепшіктің үйі ме, бірден анықтай алған); ақ саусақ – қара
жұмыс істемей, өзін-өзі күтумен ғана шұғылданатын адамдар (көбінесе
әйелдер). Сонымен қатар қазақ тілінде Ақ Орда деген ханның тұрағына,
мекен-жайына байланысты қалыптасқан тіркес бар. Ақ Орда бұл Хан Ордасы,
бас әміршінің тұрақты мекені дегенді білдіреді. Осы тіркестегі ақ сын
есімінде түсті білдіретін негізгі мағынасы жоқ. Түркі тілдерінде ақ сөзі
қара сөзіне қарама-қарсы қазақ тіліндегі ақ көңіл, ақ бата, ақ жол, ақ
неке, ақ тілек т.б. дегендер дәлел бола алады.
Ақ – сүт, сүт тағамдары. Сүт тағамдарына төрт түлік малдың сүтінен
өндірілетін (айран, қатық, құрт, ірімшік, сары май, қымыз, шұбат т.б.)
тағам, сусындар енеді. Ауылға барып, ақ ішіп демалып қайттым дегендегі ақ
жалпылама сүт және сүт тағамдарын білдіріп тұр. Ақсырау – сүт және сүт
тағамдарын сағыну, өксу.
Ақ – адал, таза, күнәсіз, пәк мағынасында. Мысалы: Жала жаптым –
аққа қара жақтым (бұл арадағы ақ – таза, күнәсіз, адал адам); Аққа зауал
жоқ (ақ адамға пәле жоқ мағынасында); Айтқан жерде пәле жоқ, Ақ жүргенге
жала жоқ т.б.
Ақ - әділ, әділетті, арамдығы жоқ, істің дұрысы. Мәселен, ақ сөйле
(әділдігін айту, шындықты сөйлеу, бұрмаламау мағынасында); ақтық сөз
(шындық, әділетті сөз мағынасында); ақты аныққа шығару (әділдікті,
шындықты дәлелдеп шығару); ақ көңіл (арамдығы жоқ, таза да әділетті
адам) т.б.
Ақ – ізгі тілек, жақсылық, бақыт. Мысалы, ақ тілек (шын көңілден
айтылған ізгі тілек), ақ жол тілеу (сапардың, саяхаттың оң болуын, аман-
есен оралуын тілеу мағынасында); ақ қас, мұңсыз бол! (түшкірген жас
балаларға үлкендердің айтатын бақытты, мұңсыз, қайғысыз бол! деген
тілегі); ақ босаға, ақ отау, ақ дастарзан, ақ жаулық – осылардың бәрі
игіліктің, жақсылықтың нышаны ретінде қолданылатын тіркестер.
Ақ – асыл, таза, қоспасыз (болат, құрыш, алмас т.б. металл жайында).
Мысалы: ақ алмас, ақ семсер, ақ сауыт, ақ берен, ақ найза, ақ мылтық, т.б.
сауыт-саймандардағы ақ олардың ақ түсін емес, тазалығын, асылдығын аңғартып
тұр.
Ақ – бір қалыпты, бір деңгейде ұзақ созылатын құбылысқа қатысты.
Мәселен, ақ жауын – жер мен көк бозғыл тартып, ұзақ уақыт себелеп жауатын
жаңбыр; ақ боран – аспан әлемі мұнартып, үдей соғып ұзаққа созылатын боран;
ақ түтек – қарды сыпыра соғып, бет қаратпайтын боран т.б.
Ақ – тозу, жұтау, күйзелу мағынасын аңғартады. Мысалы: ақ сүйек қылу
(қатты қыстың, боранның малды жұтатып, шаруашылықты күйзелтіп кетуіне
байланысты айтылады); ақ сирақ жұт (малды қырып кететін қатты аязды,
боранды қыс); ақ үрпілену (малдың ерте суалып, жүдеуі); ақ табан шұбырынды
(елдің азып-тозып, қаңғып кетуі) т.б.
Ақ - әйелге тән әдемілікті, келбеттілікті аңғартады. Мысалы: ақ дидар,
ақ жүзді, ақша бет, ақ сұпыдай, ақ сұңқарым – Жібегім, Арқаның ақ маралы,
Ақтоты т.б. теңеулі тіркестер.
Сары сөзі де жиі қолданыста болатын түсті білдіретін лексема. Бірақ ол
да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. М.Томанов Қазақ
тіліндегі сары сөзінің бастапқы қалпы сарығсарық болғандығын (-ығ, -ық
– етістік түбірге жалғанатын қимыл-сын қосымшасы) айтады [35, 118]. Сары
сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау
қиын емес. Ғалым Е.Қойшыбаевтың көрсетуінше, сар сөзі топонимдік атаулармен
тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағыналарда
жұмсалатынын айтқан [4, 136]7 Р.Сыздықова Сары алтын дегендегі сары
сөзінің мағынасы қоспасыз, таза, ал сары уайым дегендегі сары - парсы
тілінде уайым, қайғы екендігін айта келіп, сары уайым тіркесі бір
мағынадағы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болған бала-шаға бекер-
босқа сөздері сияқты бір сыңары парсыша – уайым (сар), екіншісі – қазақша
уайым сөздерінен жасалған плеонастық тіркес болып табылады, - дейді.
Қазақ тіліндегі сары сөзі сағыныш, уайым мен қайғыны, мұң-шерді
білдірумен қатар адамның кемелденуін, ақылының толысуын да білдіретін сын
есім екендігі төмендегідей тіркестер арқылы дәлелденеді: сары кідір – жас
ортасына келген ер адам немесе бәйбіше; сары қарын бәйбіше (әйел) – орта
жастан асқан тоқтамды, парасатты, ақылды ана; сары тоқым ұры - әккі,
тәжірибелі, ысылған, ұрлаудың шебері болып алған ұры, бір жағынан, бұл сөз
жортуылға көп шыға бергеннен ер-тоқымның қажалып, сарғайатынын да
білдіретін сияқты. Сонымен қатар сар желу бір қалыпты көсіле шабу мәнін де
білдіреді.
Қара – қазақ тіліндегі көп жұмсалатын, ауыспалы, шартты, символикалық
мағыналары мол түстің бірі. Бұл түстің анықтамасын түсіндірме сөздіктерде
ақтың қарама-қарсы түсі деп беріп жүр. Жалпы түркі тілдерінде бұл сөзге
қатысты тұрақты тіркестер көп, уақыттың өтуімен байланысты олар жаңғырып
үстемелеп отырғандығы да байқалады.
Түркі тілдерінде қара сөзінің бір мағынасы үлкен, зор, көп екенін
зерттеушілер айтып та жүр. Мысалы, қара қыпшақ дегендегі қара
қыпшақтардың түр-түсін таныту үшін емес, қыпшақ көп ру дегенді білдіретін
перефраза. Осы секілді қара сөз – үлкен сөз. Қара шаңырақ – үлкен, қасиетті
шаңырақ, Қара күш – жойқын күш, Қара зіл – аса ауыр т.с.с.
Қара – сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал: ірі қара мал, қара мал; бұл
сөз қазақ тілінде кейде жеке тұрып та, дәл осы мағынаны білдіреді. Мәселен,
Тоқсан мың екен қарасы, ноқта тимеген (Қаз. эпосы).
Қара – хан, ақсүйектер, төре тұқымына жатпайтын, жалпы халық, не сол
халықтың өкілі: қарадан шығып хан болған (жай халық арасынан шығып хан
болған); Қарахан (қара халықтан шығып хан болған хан есімі); қара қазақ
(мұнда да түр-түсінің қаралығы емес, қарапайым қазақ мағынасында айтылып
тұр).
Қара – серік, ес, жәрдемші (іні-қарындас, бауырлас адам): Артымда
жалғыз қараны, Көретұғын күн қайда (Алпамыс).
Қара – (көбінесе қарашық формасында айтылады) – ең жақын, ең қымбатты,
ең аяулы. Мәселен, көзімнің ағы менен қарасындай – ең абзал, қадірменім,
қымбатты екі адамым мағынасында. Бұл тіркестің пайда болуына, о баста,
әрине, көзге тән ақ түс пен қара түстің негіз болуы сөзсіз. Мәселен, Қыз
Жібек жырында: Көзінің ағы менен қарасындай Артында жанға мирас, малға
ие тіреу не? деп қолданылады.
Қызыл – жалпы алғанда, малдың, хайуандардың, құстардың еті: мәселен,
қазақтар тісіме қызыл бастырмағалы көп болды деп, өзінің біраздан бері
еті жемей жүргенін білдірсе, аңшы-саятшылар лексиконында баптау кезінде
бүркітті қызылға отырғызу (яғни оны түлету үшін жаңа сойылған малдың
сыртына қаны шыққан жас етін жегізу) немесе қызыл (кесектеп тураған жас
етті) жегізу деген тіркестер қолданылады.
Қызыл – қырманда үйілген астық. Мысалы, қырман толы қызыл, қызыл
тазалау (қырмандағы бидайды жел өтіне үрлетіп, шөп-шарынан, шаң-тозаңынан
айыру);
Қызыл – жас нәресте, балапан, оның әлі қатаймаған кезі. Мысалы, қызыл
шақа балапан, қызыл қарын жас бала, қызыл қарын бұты шыт т.б.
Қызыл – табиғат құбылыстарының кейбір қалпын білдіреді: қызыл іңір,
қызыл шұнақ аяз, қызыл жел, қызыл су (еріген қардың суы), қызыл арай т.б.
Қызыл – шебер, көркем, жылтыр, айшықты (сөзге, тілге байланысты):
Толғауы тоқсан қызыл тіл, Сөйлеймін десең өзің біл (Абай); қызыл сөз (шебер
де шешен айтылған, бірақ тиянақсыз, байлауы жоқ, пәтуасы жоқ сөз) т.б.
Ала. Бұл түс қазақ тілінде көптеген ауыс мағыналарда қолданылады. Оның
себебін ойластырсақ, ала түс жалпы ақ түс тобындағы (ақ боз, сары, сұр,
құла, құба, қылаң, бозғылт, сарғылт т.б.) реңктер мен қара-қоңыр түс
тобындағы (қара, қоңыр, торы, кер, баран, күрең т.б.) реңктердің араласуы
арқылы пайда болуына байланысты неше алуан түр-түс жиынтығын жасауында.
Қыз Жібек жырында:
- Мінгенде атың аласың,
Менен туған баласың, - деп кездеседі.
Көк сөзі де түркі тектес халықтарға ортақ. Заттық ұғымдағы көк
(аспан) пен сын есім көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр. Аспан
ұғымындағы көк сөзімен онымен түстес нәрселердің салыстырылуы нәтижесінде
көк аталуы мүмкін. Негізінде бұл екі ұғымның қайсысы бірінші қалыптасқанын
ешкім де дәл басып айтып бере алмайды.
Түркі тектес халықтардың ішінде қазақта көк күшейту мағынасында
көкпеңбек болып қолданылады. Бұл көк пен көк, яғни көкпен бірдей деген
ұғымға келеді. Әр сөздің екі рет қайталануы оның реңдік мәнін әсірелеп,
үдетіп жіберген.
Көне түркі тілдерінде көк сөзінің бір мағынасы тамыр (корень), көку
қазіргі түркі тілдерінде тамырлас ұғымын береді. Бұл көке туыстық
атауымен де байланысты, - дейді Т.Айдаров [45, 125]. Мұндай мағына көгі
жақсы, көгі жаман тіркестерінде сақталған. Бұлар көне жазба
ескерткіштерінде де кездеседі. М.Қашқаридың еңбегінде көкің кім?
тіркесінің аудармасы – шыққан тегің қандай? дегенді білдіреді [46, т.2,
б. 234].
Сонымен қатар бұл сөздің зат есімнің алдында келіп, оған бояу
үстейтінін, оның кейде жағымсыз мәнде қолданылатынын да айта кетейік.
Мәселен, көк мылжың – сөзінде берекесіз жоқ, көп сөйлейтін адам, көк долы –
ұрысқақ, бетпақ әйел, көк бет – міз бақпайтын, ұрысқақ, т.б. мағыналарды
қолданылады. Бұл түс атауы өсімдіктің жалпы атауын беру үшін де айтылады.
Көк сөзі жалпы жерден шығатын өсімдіктердің жиынтық атауы деуге де негіз
бар. (Айтбаева Н.Қ. Қазақ түр-түс атауларының когнитивтік сипаты).
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінде төрт түлік малдың орны
ерекше болғандықтан олардың түр-түсін де дәл анықтап, өзіне сәйкес ат
қойып, оны қолдана білуге ерекше мән беріп келген. Сондықтан да болар
халықтың дүниетанымынан, салт-санасы мен әдет-ғұрпынан, наным-сенімінен
төрт түлік малдың түсіне байланысты, әсіресе жылқы малының түр-түсіне
байланысты атаулар айрықша орын алады.
Қазақ жылқышылары мал басы бүтіндігін көбінесе санап емес, түрлеп-
түстеп түгендеген. Мәселен, жирен байтал, қасқа құлын т.б. әр жылқыны тек
өзіне тән түр-түсімен таныған. Жылқы малын таза ақ, қара, сары деп атау өте
сирек кездеседі, мұның себебі жылқы түстерінің өте күрделі, көптеген
түстердің араласып келуінен болса керек [].
Төрт түлік малын түстеп танымаған, тіпті қора-қора қойын түр-түсіне
қарап ажыратпаған малшы қазақ ертеректе сирек кездескен. Әсіресе жылқы
малын түр-түсіне қарап саралап, әр түсті атауына сай тап басып танып, оны
таратуға келгенде қазақтар алдына жан салмаған. Осылайша өмір талабынан
туып, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған төрт түлік мал түр-
түсінің сан алуан атаулары бүгінде тіл байлығынан ерекше орын алады.
Тарихи мәліметтерге қарағанда, қыпшақ қоғамында әрбір ру-тайпаның
жылқылары өзінің ерекше түр-түсімен ерекшеленеді. Кейде белгілі бір
тайпаның атауы жылқысының түсі бойынша анықталған. Бұл жағынан батыс қыпшақ
бірлестігінің құрамына енетін бір тайпаның кулабаоғлы (құла жылқылы)
аталуы, сондай-ақ, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесінде тай қазанды
жағалай он сан Алаштың ұшына он түрлі жылқы қылынан шашақтар тағылған он
туы ілінгені назар аудартады. Тулардың түстері: қаракөк, шұбар, торы,
күрең, құла, кері, боз, бурыл, жирен, шабдар.
Ен-таңбасыз тай мен тайлақ, қой мен қозылы мал баққан ата-бабаларымыз
өз малын меншіктеп иелік ету үшін оларды түсі-түгіне қарап, танып, айыруды
ерекше дамытқан, сонымен қатар жылқы малына ат қоярда оның түр-түсіне
ерекше мән берген. Қамбар батырдың Қарақасқасы, Қобыландының Тайбурылы,
Алпамыстың Байшұбары, Тарғынның Бозтарланы, Ақансерінің Құлагері, Балуан
Шолақтың Ақбозаты, Жәңгір ханның Ақмоншағы, Абылайдың Алшаңбозы, Райымбек
батырдың Көкойнағы, Төлегеннің Бозжорғасы, Толыбайдың Шымқарасы осы
сөзімізге дәлел. Өз зерттеулерінде 250-дей жылқы түсіне қатысты атаулардың
көпшілігі ақ түске (26) байланысты екендігін (Ақжал, Аққұйрық, Дәуақ,
Ақшап, Аққұлақ, Ақбоз, Ақсұр т.б.) зерттеуші Т.В.Линко атап көрсетеді [].
Монғолдардың қолбасшысы Сұлтан Саид өзінің Қасым ханның ордасына 1513
жылы келгендігі туралы М.Дулатиға айтқан әңгімесінде Қасымның оған бүкіл
малы мен жылқы табындарын аралатып көрсеткендігін айтады. Сонан соң: Менің
екі-ақ атым бар, сол екеуі осынша малымнан артық тұрады депті. Саид
Дулатиға: – Мен бұл екеуіндей малды өмір бойы көрген емеспін, – дейді.
Қасым сол екі аттың біреуін сыйға беріпті. Оның аты Оғлан-Торуқ екен.
М.Қашқаридың еңбегінде торығ, торуғ деген сөздер торы (торы ат) деген
мағына беріп, жылқының түр-түсін білдіреді. [].
Жылқы малының түр-түстерін сөз етуге байланысты тағы бір жағдай оның
түр-түсі жасына байланысты өзгеріп отыратындығы. Жылқының құлын, тай
кезіндегі түсі құнан, дөнен шыққанда, бесті болғанда өзгеріп кетуі мүмкін.
Мәселен, көк тай өсе келе боз дөнен болуы ықтимал. Сондықтан түр-түстің
жылқы жасына да қатысы бар екен.
Түрік ғалымы А.Шынардың зерттеуінде түрік тіліндегі жылқы түстерін
атау үшін қолданылған сөздерді мынадай екі топқа бөледі: 1) тек қана жылқы
түсін білдіретін сөздер; 2) көбінесе түсті білдіретін, сонымен қатар жылқы
түсін білдіретін сөздер. Бірінші топқа төмендегі сөздер кіреді: жирон
(ала), саман (құла), торығ (торы), чавкар, бурыл (темір қыр), самантроиг
т.б. Екінші топқа болса төмендегі сөздер кіреді: көк, ақ, қара т.б. [] .
Сондай-ақ, қазақтарда жылқылардың түстері немесе қылдарымен байланысты
атаулардың 33-тен астам екендігін айтады. Мұнда ғалымның айтып отырғаны
жылқы түр-түсін білдіретін негізгі жалаң атаулар болу керек, себебі қазақ
тіліндей жылқы түсін білдіретін жалпы атаулар көрсетілген мөлшерден
әлдеқайда көп кездеседі.
Диуани лұғат-ит түркте жылқының түсіне қатысты атаулар жайы да сөз
болған. Оны осы еңбектегі төрт түлік мал атауларын зерттеген М.Бейсенованың
диссертациясынан кездестіре аламыз []. Диуани лұғат-ит түркте жылқының
сыртқы түріне, түсіне қатысты атаулар мынадай сипатта берілген: ала ат,
түкүз ат (төбел ат), аақ ат (ақбоз ат), боймал ат (ала мойын ат), бұл ат
(ала аяқ ат), йалғы ат (ақ жал ат), йағыз ат (қарагер ат), ой ат (торы ат),
ор ат (жирен ат), тезүклік (қасқа ат), тыш ат (қасқа ат), тығ ат (қоңыр
ат), торығ (торы ат), том-торуғ (нағыз торы ат), уғар ат (қасқа ат), чындан
ат (сары ат), чілгу ат (құла ат), қашқа ат (қасқа ат), қыз ғул ат (көк
теңбіл ат), қыр ат (құла ат), құла ат (құла ат).
Тарихта қытайлармен қатар үнділердің де түрік жылқыларына қызығулары
түрлі деректерде кездеседі. ХІІ ғасырда Харижандраның синонимдер сөздігі
болған Акитханажинтаманиде 12 түрлі түрік жылқысының аты санскрит
транскрипциясымен берілген. Серткал Манфред Майрхофер мен Херманн Бергердің
еңбектері арқылы бұл деректе кездескен жылқы түстері, санскритше кездесетін
сөздермен қоса берілген. Бұл жерде кездескен құла, көк, қоңыр, сары, сарығ,
ала, бар боз өрүн, торы, торуғ, соро-суро атауларындағы жылқы түстерінің
үлкен бөлігі қазіргі кезде Түркияда және түркі дүниесінде кездесетін жылқы
түстері [].
Қазақ тіліндегі негізгі түр-түстердің атауларын санасақ, он бір
болады: қызыл, сары, жасыл, көк, күлгін, қоңыр, қара, сұр, боз, ақ,
көгілдір. Бірақ төрт түлік малдың түр-түс атаулары өзінше де, басқа түр-
түстердің атаулары осы сөздерге қосымша, қосарлана айтылып және
салыстырмалы түрде жасалып жатады [].
Белгілі этнолог Жағда Бабалықұлы жылқы түстерінің бір мыңға жақын
болатынын анықтаған. Қазақ халқы бүкіл өң-түсті қылаң, баран деп екі текті
топқа жіктейді. Қылаң дегені – ақ, боз, ақ боз, шаңқан, шаңқан боз, тарлан,
ақ тарлан, т. б. Баран дегені – қара, қоңыр, көк, жасыл, қызыл, күрең,
жирен, торы, сұр, күлгін, құла, шабдар, сары, т.т. Халқымыздың баранға
жіктеген өң-түстері табиғаттағы кемпірқосақ түсі негізінде аталған деуге
болады,- деп жылқы малына тән түстерді атап көрсетеді [].
Ертедегі жылқылы байлар да жылқы табындарын баран топ, қылаң топ деп
екіге бөлу рәсімін жасаған. Баранға: кері, қара, торы, жирен, күрең;
қылаңға: боз, бурыл, құла, шабдар, ала, көкала, қарала т.б. кірген. Жалпы
баран, қылаң атты сөздердің астарында ақ пен қара, яғни әр нәрсені екіге
жарып, ақ пен қараға бөлу принципі қалыптасқан [].
А.Тоқтабаевтың этногафиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеу еңбегінде
жылқы түсіне қатысты 200-ге жуық атауларды 8 топқа бөліп көрсеткен.
Қазақтың мал шаруашылығын зерттеуші Х.Арғынбаевтың еңбектерінен жылқы
түсін беретін атаулардың үш тобын кездестіресіз: қылаң, баран, ала. Қылаңға
ақ боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар,
көк, сұр, құла кер, нар қызыл, қызыл, сары қызыл түстерді, баранға торы,
қара, қара көк, қара сұр, қоңыр, жирен, күрең түстерді, ал алаға сары ала,
сұр ала, көк ала, кер ала, қара ала, қоңыр ала, күрең ала, шұбар жатады [].
Жылқы малының түр-түсіне қатысты атауларды топтастыра беруде жоғарыда
аты аталған этнолог Ж.Бабалықұлының еңбегі [] өзгелерден айрықша. Себебі
автор түр-түстерді мейлінше жан-жақты қарастырып, жүйелеп берген.
Ата-бабаларымыз малдағы ала түсті: сауысқан ала, ит ала деп екі
топқа жіктейді. Өзгермейтін, құбылмайтын, бір тал түк немесе қылын
қисайтпайтын, табиғи түсін, үлгі, көлем қалпын бұзбайтын ала жылқыны –
сауысқан ала деп атайды.
Табиғи үлгі, пішін, қалып сақтамайтын, денеде белгілі бір тұрақты орны
жоқ, бірде үлкен, бірде кіші, қыңыр-қисық, тұрақсыз өң-түсті атты ит ала
деп атайды. Шындығында жылқы жануардың түсі ит алаға жақын. Себебі
меңсіз, қалсыз, дақсыз, жылқы кемде-кем кезігеді.
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы
малының түсіне байланысты жора-жосықтары өз алдына бір сала десе болады.
Түркі-монғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П.Потапов жылқы
түсінің салт-дәстүрдегі мәнінің айрықша екендігіне тоқталады [].
Қазақ халқының түсінігінде бұрын жылқының қай түсі жақсы болып
саналғандығын ұлтымыздың салт-дәстүрлерінен, наным-сенімдерінен байқауға
болады. Т.Әлішеровтің айтуынша, қазақ аттың торы, күрең түстісін жоғары
бағалаған. Мұндай ат әрі көрікті, әрі төзімді болады. Егер шаты, құйрығы,
шоқтығы қара болса, оның да жақсы ат болғаны. Қабағы, жал-құйрығы, шаты,
көздері мен еріндері қара болса, жирен және құла ат та жақсы болады. Бурыл
ат та осындай болады. Қара жылқының кейде қызыл және шегір көзділері
болады, олар шәлкес мінезді келеді. Көк жылқының тәуірі сирек кездеседі, ал
көзінің арт жағы, құйрығы бозғыл, арқасында қара жолағы бар сұр жылқы да
жақсы болады. Ала жылқыны ешкім де мақтамайды, оның арасынан жақсы ат көп
шықпайды [].
Түркілерде Шығыс көк (көгілдір және жас廵л), Оңтүстік қызыл, Батыс
ақ, Солтүстік қара түспен белгіленген. Күлтегіннің мінген аттарының
түстерінің Шығысқа жасаған сапарларында торы мен құла, оңтүстікке жасаған
сапарларында қызыл, Батысқа жасаған сапарларында ақ, Солтүстікке жасаған
сапарларында қаракөк түсінде болуы бізге бұл жылқы түстерінің оның
дұшпанына қарсы сапарының бағытын да білдіреді. Бір жағынан ғұн императоры
Метенің де әскер жүйесін жылқылардың түстеріне қарай құрғандығы белгілі
болған. Мете, Қытай әскерлерін қоршап алғанда Шығысқа шұбар, оңтүстікке
торы, батысқа қаракөк жылқыларды орналастырған. Бұны түркілердің қолданған
соғыс техникасы деуге болады [6, 42] .
Қазіргі қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы
көретін түсі ақбоз деп дәріптеліп жүр. Шын мәнісінде, халқымыздың боз түсті
ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген
түсі “қаракөк” болғанын қазақ халқының жылқы шаруашылығын зерттеуші
А.У.Тоқтабаев ел арасынан жинаған материалдарымен дәлелдейді [].
Тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге
қарағанда әлсіз болатынын айтады. “Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті
алам” деген мәтелден берік аттардың қаракөк түстен шығатынын байқаймыз.
Мұнан кейінгі қазақтардың жақсы көретіні – шұбар түсті жылқы. Атбегілердің
айтуынша, шұбардың тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келеді.
Боз түсті жылқыларды қадірлеу әр түрлі әдет-ғұрыптарға, жөн-жораларға
қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру-сырқау, қайғы-
қасірет кетеді деп ырым қылады. Сондай-ақ, ел, жер тағдыры сынға түскен
шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып, әскерге ақ жол тілеген. 1726 жылы үш
жүздің басы бірігіп, Әбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы
шыққанда осындай рәсім орындалған [].
Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге
баран атты (қара атты) жаушы жіберілген. Сонымен қатар ақбоз атты
құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс-жегжаты келгенде, жаугершілікте
жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы шығынға ұшырап
тоқтамай қойғанда, жеті атадан соң қыз алысқанда, хан сайлағанда, Наурыз
той басталарда орындалады.
Н.Төреқұловтың Ақбоз ат деген шығармасында халық қаһарманы
Б.Момышұлы ақбоз атты қалайтындығын: –Жылқының ақбозын халық қасиетті деп
санайды. Біздің елдің батагөй қариясы да, ел қорғайтын батыры да ақбоз
айғыр мінген. Егер сол аттың иесі шейт болса, оның асына ақбоз шалатын
болған. Бұл ертеден келе жатқан дәстүр, түсінесің бе?.. – дегені ақбоз
түстің қадір-қасиетін көрсетіп тұрғандай [].
Бұрын хандар, бекзадалар, ауқатты, бай адамдар, бақсылар, сал-серілер
астындағы атының түсімен бірдей киім тіккізіп киген. Абылай хан Алшаңбозына
мінгенде, ақ киім киіп шыққан. Ә.Марғұлан “Жиреншенің” аты жирен түсті ат
мініп, жирен түсті киім кигеніне байланысты шыққан деп түсіндіреді [].
Малдың түр-түсіне байланысты айтылатын атаулардың кейбіреулері түр-
түстік мәде қолданылғанымен және табиғаттағы түр-түстерге сәйкес
келгенімен олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Мәселен, қызыл жалау және
қызыл ат, қызыл сиыр дегендегі қызыл сөзінің мәні бірдей емес [].
Халқымыздың тілінде жылқы малының түр-түсіне байланысты көптеген ФТ-
тер қалыптасқан.
Алалы жылқы, ақтылы қой ФТ-і мыңғырған мал; табын-табын жылқы; қотан-
қотан қой (көбіне алалы сөзі ақ (боз) түстісі көп жылқы малына айтылса,
ақтылы сөзі ақ түстісі көп қой малына айтылады. Мысалы:
Алалы жылқы, ақтылы қой
Аңдыған бөрі жемей ме,
Иесі ұйықтап жатқан соң (М.Ө.).
Ала тайдай бүлдіру ФТ-і екі түрлі мағына береді. 1) Лаң, бүлік салды,
атыстырып-шабыстырды; астан-кестені шықты. Мысалы: Елді ала тайдай
бүлдіріп, сені мұнша не қара басты, көк төбет! (С.О.). 2) Қатты ашуланды,
долданды.
Ала тайдай бөліну. Бөліну, жекелену тәрізді мағынада қолданылады.
Мысалы: Күн өтті, ай өтті. Бір уақытта елдің іші ала тайдай бөлініп адам
басы дал болды да қалды (Ғ.М.).
Ала айғырдан ала аяқ тумаса да, ала тұяқ туады – не болса да (адам
немесе мал) бәрібір тегіне тартатынын айтады.
Бір биеден ала да туады, құла да туады – біркелкі, бірдей нәрсе
(адамдар) жоқ дегенде айтылады. Мысалы: Бір биеден ала да туады, құла да
туады деген рас қой, Сәлімнің кіші баласы тым пысық, үлкені сорайып,
нағашыларына тартқан білем, өте бос (АТ).
Қазақ жылқысынан сан алуан жорға түрлері де шыққан. Жорғасы бар
жылқыны қазақ халқы жүргізбей-ақ, дене бітіміне қарап айыра біледі. Өйткені
олардың сыртқы пішіні төгілмелі, денесі ырғалып, жорғаға тән ерекшеліктер
бесенеден белгілі болып тұрады. Сонымен қатар бұлардың бірнеше түрі де
болады. Мәселен, жол жорға, су жорға, шайқалған жорға, тайпалған жорға,
тұсау жорға, шалыс жорға т.б. Осы аталған жорға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚЫЗ ЖІБЕК ЖЫРЫНДАҒЫ СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ
Филология ғылымдарының магистрі ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
Филология ғылымдарының докторы,
профессор,
Алматы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Сын есімдердің тіл білімінде зерттелуі
1.1. Түр-түстердің қолданылуы және когнитивтік
мағынасы ... ... ... ... ... 6
1.2. Сын есімдердің морфологиялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 20
1.3. Қыз Жібек жырының әдеби тілге
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .26
Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
2.1. Әдеби мұра – Қыз Жібек жырының
зерделенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
2.2. Қыз Жібек жырындағы көркемдік-бағалауыш сөздердің
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Қыз Жібек жырының тілі мен
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...63
2. 4. Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты ... ... ...71
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 96
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап
айту) – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек
айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін адам мінезін
мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр. Эпостың
туу, қалыптасу тарихы адам санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып
жатыр. Қай халықтың болсын баяғы бабалар заманынан бері қарай ауыздан-
ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби
туындылардың дені-эпостық жырлар.
Эпостық шығарманың арқауы – автор үшін ішкі субъективтік шындық емес,
сыртқы объективтік шындық. Жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл
халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық адам заңдылықтары .
Адамның көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін
драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу
арқылы жинақталады. Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен
қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру
жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Белинский эпикалық шығарманың тағы
бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – адам болса,
эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді. (Эпикалық шығармада адамның
өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық
жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-
әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы адамдар арасындағы қарым-қатынастар әр
қырынан айқын көрсетіледі.
Қазақ фольклортану ғылымында эпостық туындыларды үш салаға бөліп
қарастырып келеді. Олар батырлық эпос, лиро-эпос және тарихи эпос.
Жұмыстың тақырыбы Қыз Жібек жырындағы сын есімдердің танымдық сипаты
болғандықтан, кіріспеде лиро-эпостық шығармалардың ерекшелігін, оның
зерттелуі мен даму тарихына және оның тілі мен сын есімдерге шолу жасауды
қажет деп таптық.
Лиро-эпос – лиро-эпикалық жанр, лирикалық әрі эпикалық тұрғыдан
жасалған көркем әдеби шығарма. Лиро-эпостық шығарманың қаһармандары
қарапайым, сүйіспеншілікке берілген нәзік сезімді, азаттық үшін күрескер
жандар болып келеді.
Лиро-эпостық поэмаларда ғашықтық, мұңды армандар, сүйіспеншілік,
ынтызарлықтар жырланады. Бұл поэмаларда ерліктен гөрі мұңлық – зар басым
болып келеді.
Лиро-эпос та халық арасында көп замандар ауыздан-ауызға көшіп,
біреуден – біреу жаттап алу арқылы кейінгі ұрпаққа жетіп, баспаға іліккен.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпостың да нұсқалары көп.
Талай ғасырларды басынан кешіргендіктен, лиро-эпостардың да негізгі
желісіне басқаша бір оқиғалар, эпизодтар қосылуы кейде бір нұсқада бар
көріністер, екіншісінде болмауы кейде шығармаларда суреттелетін оқиғалардың
шиеленісі, шарықтау шегі мүлдем өзгеше болуы да ықтимал.
Батырлар жырымен салыстырған, сүйіспеншілік, махаббат тақырыбындағы
жырларда халықтың тұрмыс-салты, әдет – ғұрпы, адамның ішкі сезімі молынан
баяндалады. Бұлардың лиро-эпос деп аталуы да сондықтан.
Қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады.
Оның біріншісі – қазақ халқының тума шығармалары. Олардың бір тобы халық
арасына кең тарап баспа бетінде жарияланып үлгерсе (Қозы Көрпеш - Баян –
сұлу, Қыз Жібек, Айман Шолпан), тағы бір тобы қолжазба күйінде
Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының Орталық ғылыми кітапханасында
сақтаулы. Екінші топқа шығыстың классикалық әдебиетінің сюжетінің негізінде
жасалынған Ләйлі-Мәжнүн, Тахир- Зухра, т.б. хикаялар жатады. Ә.
Қоңыратбаев өзінің Қазақ фольклорының тарихы деген еңбегінде де осы
пікірді қолдайды.
Лиро-эпостық жырлардың жариялану тарихында Қазан төңкерісіне дейін
орыс ориентанистері В.В Радлов, И.Н.Березин, Г.Н. Потанин т.б. еңбек етті.
Ал қазан төңкерісінен кейін бұл бағытта М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Ы.Дүйсенбаев, М.С.Сильченко, Н.С.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев т.б.
зерттеушілердің еңбегі бар.
Лиро-эпос ескі әдет-ғұрып нормаларына негізделген күрделі жанр болып
табылады. Батырлық жырлар мен лиро-эпос арасындағы ерекшеліктер қандай
деген сауалға тұңғыш рет М.Әуезов жауап іздеген еді. Зерттеуші батырлық
және лиро-эпос жырларының 3 түрлі жанр ерекшелігіне тоқталады.
1. Батырлық жырлардың тақырыбы-ерлік болса, ғашықтық жырлардың тақырбы –
сүйіспеншілік.
2. Батырлық жырлардың образдарында әсірелеу басым болса, лиро-эпоста
реалистік арна үстем;
3. Батырлық жырларында көбіне сыртқы, коллизиялық тартыс суреттелсе, лиро-
эпоста қазақ қоғамының ішкі қайшылықтары, халық өмірінің шынайы суреттері
көрсетіледі, - деп атады М.Әуезов.
Бұл пікірмен ғалым Ә.Қоңыратбаев та келісіп, қуаттайды. [1, 195]
Лиро-эпос тақырыбына бұрын –соңды үлкенді-кішілі мақалалар, кейде
жеке зерттеулер жазылып келеді. Қашан және қандай зерттеу жұмысын алсақ та
бір кісіден басталып, сол автордың есімімен аяқтала бермейтіні рас.
Көбінесе күрделі тақырыпты жан-жақты қамти отырып, терең тексеру жөніндегі
кездесетін талас ойларды түйіп, белгілі бір қорытындыға ену үшін әдетте
көптеген ғалымдардың жемісті зерттеулерін қажет етеді.
Лиро-эпос жырларының қай мезгілде пайда болғанын кесіп айту өте қиын.
Өйткені, олар кезінде қағаз бетіне түспеген және басқа да жөнді дерек
сақталмаған, тек ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтумен жетіп отырған. Бұл
нұсқалардың көпшілігі көне заманда туып тарала бастады десек те, халық
арасында жайылған аңызға қарағанда, сол жырлардың бір қатарын ХVІІІ-ХІХ
ғасырда өмір сүрген атақты ақын-жыраулардың ел аралап айтып жүргені, өңдеп
жөндегені мәлім.
Лиро-эпос жырларының қайсысы болса да олар жөнінде құнды пікірлер
айтылған. Ш.Уалиханов, В.В.Радлов, Г.Н. Потаниндерден бастап қазақ
фолклортанушы ғалымдары қазақ халқының ауыз әдебиетін, сондай-ақ лиро-эпос
үлгілерінің кейбіреулерін өте жоғары бағалаған. Осындай ғалымдарымыздың
қатарында ең алдымен М.Әуезовті атаған жөн. Аса көрнекті ғалым, қазақ ауыз
әдебиетінің көптеген түрлерін зерттеумен бірге, лиро-эпос жырларына да
арнаулы еңбектер жазған. Автор өзінің зерттеулерінде лиро-эпос жанрының
шығу даму жолына, өзіне тән ерекшеліктеріне, көркемдік қасиеттеріне тоқтала
отырып, терең талдау жасаған. [2; 50-58]
Жұмыстың мақсаты – зерттеу еңбектерді салыстыра отырып өзіндік ой
білдіру. Бұл тағы да классикалық туындының ұлылығын тани түсуге өз септігін
тигізеді деген сеніміміз зор.
Жұмыстың мазмұны кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Негізгі бөлім екі бөлімнен тұрады, біріншісінде – тарихи - нұсқалары,
версиялары арасындағы ұқсастық пен алшақтықты аша түсуді көздесе, екінші
бөлімінде Қыз Жібек жырының тілі, ондағы қолданылған көркемдегіш -
бейнелегіш тәсілдер мен сын есім туралы сөз етіледі.
І. СЫН ЕСІМДЕРДІҢ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Түр-түстердің қолданылуы және когнитивтік мағынасы
Тілімізде түр-түстің араласпайтын, қатыспайтын саласы кемде-кем.
Өмірдің өзі соны талап етеді. Табиғаттағы, қоғам өміріндегі бірде-бір
құбылыстың, бояусыз, реңксіз, өңсіз, түссіз болмайтыны бәрімізге белгілі.
Бірақ сол бояу-реңктерді өмірдің қай саласында қай түрде және қалайша
қолдануды бәріміз біле бермейміз және оны білуді қажет деп ойламаймыз да.
Ал енді тіліміздегі түр-түске байланысты фактілерді жинап, жүйелі
түрде қарастырған адамға оның халқымыздың дүниетанымымен бірге туып, біте
қайнасқан, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған небір тамаша өзіндік
өрнектері байқалады. Табиғаттағы өзіміз білетін ақ, қара, қызыл, жасыл,
сияқты қарапайым түр-түстер мен олардың неше түрлі реңктері өз орнымен,
талапқа сай қолданылып, тіл фактілерімен өріліп отырған жағдайда, олардың
қоғам өміріне тигізетін ықпалы, адамдардың эстетикалық таным-талғамын
тәрбиелеудегі қызмет орасан зор болмақшы.
Осыған байланысты бір түр-түстің жалпы табиғатымен қатар, оның өмір-
тіршілігімізде атқаратын сан алуан қызметін, орнын, қолданылу өрісін
білуіміз де керек. Мәселен, біз тіліміздегі түр-түс атауларының ылғи бір
затты, құбылысты анықтап, сипаттап, суреттеп, әсерлеп тұратын қызметін
жақсы білеміз. Бұл олардың анықтауыш қызметіне тән табиғи қасиеті. Ауызекі
тілде болсын, көркем шығармада болсын, түр-түс атаулары қалай болса солай
ретсіз бейберекет қолданыла бермейді. Оның да белгілі заңдылығы бар, ол
ақын-жазушы қауымынан, бейнелеп сөйлегісі келген шешендер мен зиялылардан
зергерлерше шебер қолдануды талап етеді. Бұл өнердің бір көрінер биігі –
тіліміздегі мыңдаған фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Түр-түске
байланысты түсініктерді өзінің тура мағынасында қолдану бар да, оларды
образ жасау, бейнелеу тәсілі ретінде ауыспалы мағынасында, халықтың әдет-
ғұрпы мен салт-санасына тән этнографизмдік және қоғамдық символика мәнінде
пайдалану тағы бар.
Жалпы тіл біліміндегі зерттеулер бойынша, барлық салада ең көп
қолданылатын түс – қара, одан кейінгі – ақ, одан кейін – көк, төртінші
орында – қызыл, бесінші орында – сары т.т. Бұл түр-түс атауларын
қолданудағы обьективті фактор болса, оның субьективтік көріністері де жоқ
емес. Мәселен, біреуге ақ түстің, екінші біреуге көк түстің, ал үшіншісіне
қызыл түстің ұнауы, немесе сол түстерге боялған заттардың, табиғи
құбылыстардың әртүрлі әсер етіп, ұнамды, ұнамсыз болып көрінуі - өмірде
кездесетін жағдай.
Қазақ тілінде түр-түс атауларының арнайы зерттелуіне Ә.Қайдаров,
З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков авторлығымен жарық көрген Сырға толы түр мен
түс (1986 ж.), Түр-түстердің тілдегі көрінісі (1992 ж.) еңбектері
арналған.
Фразеологизмы с компонентами цветообозначения в казахском языке атты
Ж.Қалымованың кандидаттық диссертациясы да түстік фразеологизмдерге
құрылымдық жағынан талдау жасайды, семантикалық, құрылымдық типтеріне
сипаттама береді, көркем әдебиеттегі осы типті фразеологиялық бірліктердің
стилистикалық қасиеттері сипаттайды [24]. Халық әдеби тілінің зерттелуінде
де түс сыңарлы күрделі атаулар мен сөз тіркестері құрамында жан-жақты
қарастырылады (Р.Сыздықова, Е.Жұбанов т.б.), ақын-жазушылар шығармаларының
тіліне қатысты жұмыстардан (Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, т.б.)
лингвистикалық, этимологиялық, лингвомәдени тұрғыдан талдау жасалған
еңбектерден де (І.Кеңесбаев, Т.Қоңыров, Н.Нұрмағамбетов т.б.) түр-түске
қатысты құнды пікірлерді көптеп келтіруге болады.
Когнитивтік аспектідегі тілдік зерттеулерде, оның ішінде
фразеологизмдер құрамында қаралуда түр-түс атаулары әлі де зерттеушілер
назарынан тыс қалмай келеді. Алайда осы күнге дейін ажыратылмай келген екі
нәрсе – ол түстердің ауыс мағыналығы, полисемиялығы, омонимділігі мәселесі
және күрделі атаулар құрамындағы түстік атаулар. Негізгі түс атаулары (ақ,
көк, қызыл, сары, жасыл, қара, қоңыр) бұрынғы зерттеулерде этимологиялық
табиғаты анықталғанмен, тілдік қолданысында түрлі мазмұн алуы қайтадан сол
түстердің ауыс мағыналары ретінде түсіндіріледі (Қараңыз ҚТТС). Ал
тұлғаларды қабылданатын ақпарат ретінде когнитивтік модельдерде кодталуы
тұрғысынан қарастырғанда, уәжділігіне қарай әрқайсысы өз ядросына, орталық
прототипіне, тірек негізіне (базисная основа) шоғырланатыны анықталған.
Түр-түс – адамның өмір сүру әлемі. Түсті тану визуальді жүзеге
асатындықтан ол, ең алдымен, адамның сезім мүшелеріне тікелей қатысты.
Сезім мүшелері бас миымен басқарылады, яғни біз түсті сана-сезім арқылы
қабылдаймыз. Қабылданған ақпарат ми қатпарында өңделіп қорытылады, ішкі
когнитивтік құрылымға сәйкес модель түзіледі, ақпараттық құрылым арқылы
ойша кодталады. Бұл тілді тасымалдаушылар арқылы тікелей, болмаса жанама
берілген, мәні түсінілген, нәтижесі семантикалық, концептуальдық құрылым –
ғаламның тілдік бейнесі ретінде құрылған практикалық, теориялық, мәдени
білім мен тәжірибенің тілде көрініс табатындығын айқындайды.
Айналадағы табиғатты біршама танып болған адам өзін танып-білуге көп
әрекет етіп келеді. Ол өзінің адамдық қасиетін, рухани дүниесі мен мінез-
құлқын, жүріс-тұрысы мен т.б. ерекшеліктерін танып-білумен ғана шектелмей,
сыртқы пішінін, бет-әлпетін, реңін, шырайын, денесінің (көзінің, қас-
кірпігінің, шашының, сақал-мұртының т.б.) түсін анықтауға да қатты көңіл
бөлген. Осының нәтижесінде тілімізде жүздеген түр-түстік тіркестер,
теңеулер, салыстырулар пайда болған. Олардың біразын біз жоғарыда анықтауыш
сөз ретінде келтірдік.
Ал сол тіркестерді тіл дәстүрінде, көркем шығарма тілінде адамдарды
жан-жақты сипаттау үшін кейіпкерлердің портретін, бейнесін, тұлғасын жасау
үшін қолдана білу – шеберліктің нышаны. Оның қайнар көзі, әрине, халық ауыз
әдебиетінде, ескіден келе жатқан жыр-дастандарда жатыр. Олардың небір
тамаша нұсқасын халық ақындарының бай мұрасынан, тілімізде қалыптасып,
ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келе жатқан фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерден
іздеп табуға болады.
Мәселен, тіліміздегі сын тағу, сын айту, сынақтан өткізу деген
тіркестердің бүгінгі мағынасын сын деген сөздің күні кешеге дейінгі
қолданысымен салыстырғанда, арасы жер мен көктей. Бұл сөз ертеректе сұлу
қыз, көркем жігіт, жүйрік ат, қыран бүркіт, ұшқыр тазыға байланысты
айтылып, олардың сын-сымбатына, көркі мен түр-түсіне, жақсы-жаман қасиетіне
қатысты ұғымды білдірген. Кешегі қазақ даласында осы қасиеттерді тап басып,
тани білетін, байыбына жетіп, саралай білетін зерделі де зерек сыншылар
болған. Бірақ ол сыншылар мен бүгінгі сыншылардың түп мақсаты бір бола
тұрса да, міндеті басқа-басқа. Дәстүрге айналған осындай сынның талаптарына
адамның реңін, шырайын, дене мүшелерінің түр-түстерін анықтау да енді.
Осыған орай бұрынғы сыншылар әрбір түстің, реңктің қадір-қасиетін, мән-
мағынасын көркемдік танымы мен сұлулық эстетикасы тұрғысынан қарады. Әрбір
түстің өзіндік мәнін айыра білді.
Түр-түске қойылатын талаптың бірі сұлулық идеалына байланысты болды.
Мәселен, ұлттық дәстүр бойынша халық қаса сұлу бейнесінен әрқашан да
контрасты үш түстің – ақ, қара, қызыл түстердің ашық та қанық реңктерін
көруді қалады. Осыған орай: ақ маңдай, ақша бет, ақ тамақ, ақ саусақ, ақ
білек, ақ бармақ, ақ бұғақ, ақ дидар, ақ жүз, ақ тән, қара қас, қара шаша,
мойылдай қара мұрт, сүмбіл қара шаш, қызыл ерін, қызыл рең, қызыл шырай
т.б. тіркестер пайда болып, оларды дәстүрлі түрде қолданып келеміз. Әрине,
қазақ әйелдерінің бәрі бірдей ақ құба, қара көзді, қолаң қара шашты, оймақ
ауыз, қызыл бет, қызыл ерін бола бермейді. Олардың ішінде қарасы да, қара
торысы да, бидай өңдісі де, сарысы да, шикіл сарысы да, сондай сұрша
көздісі де, қой көздісі де, көк көздісі де бола береді.
Көркем шығармада түр-түс атауларын қолдана суреттеудің басқа да
тәсілдері жоқ емес. Солардың бірі – бір түсті екінші түспен салыстыра,
салғастыра отырып, күшейтіп көрсету, теңеу-теңестіру арқылы белгілі бір
түстің қанықтығы мен солғындығын, ашықтығы мен күңгірттігін, зат пен
құбылыстың реңі мен реңкін, бояу-нақышын әсірелеп көрсету. Мысалы, Қыз
Жібек жырында Жібектің портретін сипаттау үшін қолданылған мына тәсіл
әсерлі де әсем:
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай,
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай;
Екі бетінің ажары
Жазғы түскен сағымдай...
Сондай-ақ, эпостардағы: Қара жерге қар жауар, қарды көр де, етім көр,
Қар үстіне қан тамар, қанды көр де бетім көр... сияқты салғастырулар күні
бүгінге дейін өзінің эстетикалық мәнін жойған жоқ.
Сапалық сын есімдер ішінен түр-түсті білдіретін семантикалық топты
бөліп алып қарастырғанда, осы тақырыптық топ арқылы мифологиялық ойлау
кеңінен поэтикалық таным уақытына дейін аралықта тілдік қолданыстан
түспеген, бүгінде түр-түстердің ауыспалы мағыналары дәрежесіне ие болуды
қанағат еткен дербес ұғымдар туралы мағлұмат алуға болады.
Түркітанушы ғалымдардың пікіріне жүгінсек, ақ, қызыл, сары, қара түр-
түс сын есімдері етістік түбірлерден семантикалық-функциональдық
трансформация, конверсия тәсілі арқылы пайда болғанын дәлелдейді. Демек,
бұл сын есімдердің бастапқы қимыл, қозғалыс мәндері негізінде заттың сындық
мағыналары пайда болған.
Дәстүрлі лингвистикалық зерттеулерге сүйеніп, анықталған ғылыми
тұжырымдарды келтірер болсақ, ақ, сары, қызыл, қара, көк түстік
лексемаларының ілкі табиғаты етістік екендігі оларға еркін жалғана беретін
етістік жұрнақтары арқылы да дәлелденеді (ақ-ағыл, сары-сарыл, қара-қарал,
қызыл-қызын, көк-көгер, сұры-сұрлан). Етістік, одан сын есім, одан зат
есімге айналып, бір-бірімен омонимдік қатар түзе алатын осы топтағы
сөздердің барлық уақытта болмаса да, абстрактілік деңгейінде өз тірек-
негіздік болмысына сұранып тұратыны когнитивтік саралауда байқалмай
қалмайды.
Ақ – сын есім ретінде қараға қарама-қарсы (жарықтың екі шегінде)
реңкті белгілейтін сөз. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде түрлі пікірлер
бар. Э.В.Севортян аға және әке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де
негізі – ақ - оқ (қартаю) етістігінен өрбіген деген пікір айтады. Егер
ақ түбірінің көне түркі тілінде шынымен қартаю, жан ұлғаю синкретикалық
мағынасы болса, онда қосағыңмен қоса ағар деген тілек мәнді тіркестегі
ағар сөзі де жоғарыдағы ақ түбірімен төркіндес болуы ықтимал [3, 57].
Бұл болжам негізсіз емес. Себебі қазақ тіліндегі ақсақал, шашы ағару,
ақ кірсе де, ақылы кірмеген, ақ жаулықты ана т.с.с. тіркестерде де қартаю,
жасы жету мағынасы меңзеледі. Жоғарыда келтірілген Қосағыңмен қоса ағар
деген алғыс сөздегі Қосақ (қосығ) - әйел, жар мағынасын береді. Сонда
түркі тектес халықтарда көбінесе бата, алғыс сөздердің ер адамға қаратыла
айтылатынын ескерсек, бұл алғыстың мәні қосылған жарыңмен бірге қартай
болып шығады. Осы секілді тіліміздегі ақыл, ақымақ, ақылды, ақылсыз
түбірлес сөздері де жоғарыдағы ақ сөзімен төркіндес болуы мүмкін.
Ақ сөзінің түстен өзгеше мағыналары тұрақты тіркестерде жақсы
көрінеді. Ақ хан. Қадырғали тарихшы осы тіркеспен орыс патшасы Борис
Годуновты атайды. Қазақ тарихи романдарында Ресей патшасы Н.Романовтың Ақ
патша деп аталатынына да назар аударайық. Бұл, демек, жоғары билікке,
лауазымға, мәртебеге қатысты тілдік қолданыста бекітілген эпитеттік
қалыптағы тіркес болуы тиіс. Бұл пікірімізді мына тұжырым да дәлелдей
түседі: Ақ – хан, бек, төре тұқымына тәндігін, елден ерекшелігін, олардың
байлығын, дәулетін, сәулетін аңғартады. Мысалы: ақ сүйектер –
аристократтар, төре, хан тұқымдары; ақ орда – жоғары тап, билеуші-төстеуші
қауымның (ханның, бектің, патшаның, шұбар балақ шонжардың) мекені, ел
басқаратын орталығы (резиденциясы); ақ үй – дәулет нышаны, бай адамдардың
отыратын үйі (ертеректе ел киіз үйлердің ақ-қара түсіне қарап-ақ, байдың
үйі ме, жоқ кедей-кепшіктің үйі ме, бірден анықтай алған); ақ саусақ – қара
жұмыс істемей, өзін-өзі күтумен ғана шұғылданатын адамдар (көбінесе
әйелдер). Сонымен қатар қазақ тілінде Ақ Орда деген ханның тұрағына,
мекен-жайына байланысты қалыптасқан тіркес бар. Ақ Орда бұл Хан Ордасы,
бас әміршінің тұрақты мекені дегенді білдіреді. Осы тіркестегі ақ сын
есімінде түсті білдіретін негізгі мағынасы жоқ. Түркі тілдерінде ақ сөзі
қара сөзіне қарама-қарсы қазақ тіліндегі ақ көңіл, ақ бата, ақ жол, ақ
неке, ақ тілек т.б. дегендер дәлел бола алады.
Ақ – сүт, сүт тағамдары. Сүт тағамдарына төрт түлік малдың сүтінен
өндірілетін (айран, қатық, құрт, ірімшік, сары май, қымыз, шұбат т.б.)
тағам, сусындар енеді. Ауылға барып, ақ ішіп демалып қайттым дегендегі ақ
жалпылама сүт және сүт тағамдарын білдіріп тұр. Ақсырау – сүт және сүт
тағамдарын сағыну, өксу.
Ақ – адал, таза, күнәсіз, пәк мағынасында. Мысалы: Жала жаптым –
аққа қара жақтым (бұл арадағы ақ – таза, күнәсіз, адал адам); Аққа зауал
жоқ (ақ адамға пәле жоқ мағынасында); Айтқан жерде пәле жоқ, Ақ жүргенге
жала жоқ т.б.
Ақ - әділ, әділетті, арамдығы жоқ, істің дұрысы. Мәселен, ақ сөйле
(әділдігін айту, шындықты сөйлеу, бұрмаламау мағынасында); ақтық сөз
(шындық, әділетті сөз мағынасында); ақты аныққа шығару (әділдікті,
шындықты дәлелдеп шығару); ақ көңіл (арамдығы жоқ, таза да әділетті
адам) т.б.
Ақ – ізгі тілек, жақсылық, бақыт. Мысалы, ақ тілек (шын көңілден
айтылған ізгі тілек), ақ жол тілеу (сапардың, саяхаттың оң болуын, аман-
есен оралуын тілеу мағынасында); ақ қас, мұңсыз бол! (түшкірген жас
балаларға үлкендердің айтатын бақытты, мұңсыз, қайғысыз бол! деген
тілегі); ақ босаға, ақ отау, ақ дастарзан, ақ жаулық – осылардың бәрі
игіліктің, жақсылықтың нышаны ретінде қолданылатын тіркестер.
Ақ – асыл, таза, қоспасыз (болат, құрыш, алмас т.б. металл жайында).
Мысалы: ақ алмас, ақ семсер, ақ сауыт, ақ берен, ақ найза, ақ мылтық, т.б.
сауыт-саймандардағы ақ олардың ақ түсін емес, тазалығын, асылдығын аңғартып
тұр.
Ақ – бір қалыпты, бір деңгейде ұзақ созылатын құбылысқа қатысты.
Мәселен, ақ жауын – жер мен көк бозғыл тартып, ұзақ уақыт себелеп жауатын
жаңбыр; ақ боран – аспан әлемі мұнартып, үдей соғып ұзаққа созылатын боран;
ақ түтек – қарды сыпыра соғып, бет қаратпайтын боран т.б.
Ақ – тозу, жұтау, күйзелу мағынасын аңғартады. Мысалы: ақ сүйек қылу
(қатты қыстың, боранның малды жұтатып, шаруашылықты күйзелтіп кетуіне
байланысты айтылады); ақ сирақ жұт (малды қырып кететін қатты аязды,
боранды қыс); ақ үрпілену (малдың ерте суалып, жүдеуі); ақ табан шұбырынды
(елдің азып-тозып, қаңғып кетуі) т.б.
Ақ - әйелге тән әдемілікті, келбеттілікті аңғартады. Мысалы: ақ дидар,
ақ жүзді, ақша бет, ақ сұпыдай, ақ сұңқарым – Жібегім, Арқаның ақ маралы,
Ақтоты т.б. теңеулі тіркестер.
Сары сөзі де жиі қолданыста болатын түсті білдіретін лексема. Бірақ ол
да кез келген қолданысында түсті білдіре бермейді. М.Томанов Қазақ
тіліндегі сары сөзінің бастапқы қалпы сарығсарық болғандығын (-ығ, -ық
– етістік түбірге жалғанатын қимыл-сын қосымшасы) айтады [35, 118]. Сары
сөзі жер-су атауларымен тіркескенде сар тұлғасында қолданылатынын байқау
қиын емес. Ғалым Е.Қойшыбаевтың көрсетуінше, сар сөзі топонимдік атаулармен
тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағыналарда
жұмсалатынын айтқан [4, 136]7 Р.Сыздықова Сары алтын дегендегі сары
сөзінің мағынасы қоспасыз, таза, ал сары уайым дегендегі сары - парсы
тілінде уайым, қайғы екендігін айта келіп, сары уайым тіркесі бір
мағынадағы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болған бала-шаға бекер-
босқа сөздері сияқты бір сыңары парсыша – уайым (сар), екіншісі – қазақша
уайым сөздерінен жасалған плеонастық тіркес болып табылады, - дейді.
Қазақ тіліндегі сары сөзі сағыныш, уайым мен қайғыны, мұң-шерді
білдірумен қатар адамның кемелденуін, ақылының толысуын да білдіретін сын
есім екендігі төмендегідей тіркестер арқылы дәлелденеді: сары кідір – жас
ортасына келген ер адам немесе бәйбіше; сары қарын бәйбіше (әйел) – орта
жастан асқан тоқтамды, парасатты, ақылды ана; сары тоқым ұры - әккі,
тәжірибелі, ысылған, ұрлаудың шебері болып алған ұры, бір жағынан, бұл сөз
жортуылға көп шыға бергеннен ер-тоқымның қажалып, сарғайатынын да
білдіретін сияқты. Сонымен қатар сар желу бір қалыпты көсіле шабу мәнін де
білдіреді.
Қара – қазақ тіліндегі көп жұмсалатын, ауыспалы, шартты, символикалық
мағыналары мол түстің бірі. Бұл түстің анықтамасын түсіндірме сөздіктерде
ақтың қарама-қарсы түсі деп беріп жүр. Жалпы түркі тілдерінде бұл сөзге
қатысты тұрақты тіркестер көп, уақыттың өтуімен байланысты олар жаңғырып
үстемелеп отырғандығы да байқалады.
Түркі тілдерінде қара сөзінің бір мағынасы үлкен, зор, көп екенін
зерттеушілер айтып та жүр. Мысалы, қара қыпшақ дегендегі қара
қыпшақтардың түр-түсін таныту үшін емес, қыпшақ көп ру дегенді білдіретін
перефраза. Осы секілді қара сөз – үлкен сөз. Қара шаңырақ – үлкен, қасиетті
шаңырақ, Қара күш – жойқын күш, Қара зіл – аса ауыр т.с.с.
Қара – сиыр, жылқы, түйе сияқты ірі мал: ірі қара мал, қара мал; бұл
сөз қазақ тілінде кейде жеке тұрып та, дәл осы мағынаны білдіреді. Мәселен,
Тоқсан мың екен қарасы, ноқта тимеген (Қаз. эпосы).
Қара – хан, ақсүйектер, төре тұқымына жатпайтын, жалпы халық, не сол
халықтың өкілі: қарадан шығып хан болған (жай халық арасынан шығып хан
болған); Қарахан (қара халықтан шығып хан болған хан есімі); қара қазақ
(мұнда да түр-түсінің қаралығы емес, қарапайым қазақ мағынасында айтылып
тұр).
Қара – серік, ес, жәрдемші (іні-қарындас, бауырлас адам): Артымда
жалғыз қараны, Көретұғын күн қайда (Алпамыс).
Қара – (көбінесе қарашық формасында айтылады) – ең жақын, ең қымбатты,
ең аяулы. Мәселен, көзімнің ағы менен қарасындай – ең абзал, қадірменім,
қымбатты екі адамым мағынасында. Бұл тіркестің пайда болуына, о баста,
әрине, көзге тән ақ түс пен қара түстің негіз болуы сөзсіз. Мәселен, Қыз
Жібек жырында: Көзінің ағы менен қарасындай Артында жанға мирас, малға
ие тіреу не? деп қолданылады.
Қызыл – жалпы алғанда, малдың, хайуандардың, құстардың еті: мәселен,
қазақтар тісіме қызыл бастырмағалы көп болды деп, өзінің біраздан бері
еті жемей жүргенін білдірсе, аңшы-саятшылар лексиконында баптау кезінде
бүркітті қызылға отырғызу (яғни оны түлету үшін жаңа сойылған малдың
сыртына қаны шыққан жас етін жегізу) немесе қызыл (кесектеп тураған жас
етті) жегізу деген тіркестер қолданылады.
Қызыл – қырманда үйілген астық. Мысалы, қырман толы қызыл, қызыл
тазалау (қырмандағы бидайды жел өтіне үрлетіп, шөп-шарынан, шаң-тозаңынан
айыру);
Қызыл – жас нәресте, балапан, оның әлі қатаймаған кезі. Мысалы, қызыл
шақа балапан, қызыл қарын жас бала, қызыл қарын бұты шыт т.б.
Қызыл – табиғат құбылыстарының кейбір қалпын білдіреді: қызыл іңір,
қызыл шұнақ аяз, қызыл жел, қызыл су (еріген қардың суы), қызыл арай т.б.
Қызыл – шебер, көркем, жылтыр, айшықты (сөзге, тілге байланысты):
Толғауы тоқсан қызыл тіл, Сөйлеймін десең өзің біл (Абай); қызыл сөз (шебер
де шешен айтылған, бірақ тиянақсыз, байлауы жоқ, пәтуасы жоқ сөз) т.б.
Ала. Бұл түс қазақ тілінде көптеген ауыс мағыналарда қолданылады. Оның
себебін ойластырсақ, ала түс жалпы ақ түс тобындағы (ақ боз, сары, сұр,
құла, құба, қылаң, бозғылт, сарғылт т.б.) реңктер мен қара-қоңыр түс
тобындағы (қара, қоңыр, торы, кер, баран, күрең т.б.) реңктердің араласуы
арқылы пайда болуына байланысты неше алуан түр-түс жиынтығын жасауында.
Қыз Жібек жырында:
- Мінгенде атың аласың,
Менен туған баласың, - деп кездеседі.
Көк сөзі де түркі тектес халықтарға ортақ. Заттық ұғымдағы көк
(аспан) пен сын есім көкті синкретикалық түбір деп қарастырып жүр. Аспан
ұғымындағы көк сөзімен онымен түстес нәрселердің салыстырылуы нәтижесінде
көк аталуы мүмкін. Негізінде бұл екі ұғымның қайсысы бірінші қалыптасқанын
ешкім де дәл басып айтып бере алмайды.
Түркі тектес халықтардың ішінде қазақта көк күшейту мағынасында
көкпеңбек болып қолданылады. Бұл көк пен көк, яғни көкпен бірдей деген
ұғымға келеді. Әр сөздің екі рет қайталануы оның реңдік мәнін әсірелеп,
үдетіп жіберген.
Көне түркі тілдерінде көк сөзінің бір мағынасы тамыр (корень), көку
қазіргі түркі тілдерінде тамырлас ұғымын береді. Бұл көке туыстық
атауымен де байланысты, - дейді Т.Айдаров [45, 125]. Мұндай мағына көгі
жақсы, көгі жаман тіркестерінде сақталған. Бұлар көне жазба
ескерткіштерінде де кездеседі. М.Қашқаридың еңбегінде көкің кім?
тіркесінің аудармасы – шыққан тегің қандай? дегенді білдіреді [46, т.2,
б. 234].
Сонымен қатар бұл сөздің зат есімнің алдында келіп, оған бояу
үстейтінін, оның кейде жағымсыз мәнде қолданылатынын да айта кетейік.
Мәселен, көк мылжың – сөзінде берекесіз жоқ, көп сөйлейтін адам, көк долы –
ұрысқақ, бетпақ әйел, көк бет – міз бақпайтын, ұрысқақ, т.б. мағыналарды
қолданылады. Бұл түс атауы өсімдіктің жалпы атауын беру үшін де айтылады.
Көк сөзі жалпы жерден шығатын өсімдіктердің жиынтық атауы деуге де негіз
бар. (Айтбаева Н.Қ. Қазақ түр-түс атауларының когнитивтік сипаты).
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-тіршілігінде төрт түлік малдың орны
ерекше болғандықтан олардың түр-түсін де дәл анықтап, өзіне сәйкес ат
қойып, оны қолдана білуге ерекше мән беріп келген. Сондықтан да болар
халықтың дүниетанымынан, салт-санасы мен әдет-ғұрпынан, наным-сенімінен
төрт түлік малдың түсіне байланысты, әсіресе жылқы малының түр-түсіне
байланысты атаулар айрықша орын алады.
Қазақ жылқышылары мал басы бүтіндігін көбінесе санап емес, түрлеп-
түстеп түгендеген. Мәселен, жирен байтал, қасқа құлын т.б. әр жылқыны тек
өзіне тән түр-түсімен таныған. Жылқы малын таза ақ, қара, сары деп атау өте
сирек кездеседі, мұның себебі жылқы түстерінің өте күрделі, көптеген
түстердің араласып келуінен болса керек [].
Төрт түлік малын түстеп танымаған, тіпті қора-қора қойын түр-түсіне
қарап ажыратпаған малшы қазақ ертеректе сирек кездескен. Әсіресе жылқы
малын түр-түсіне қарап саралап, әр түсті атауына сай тап басып танып, оны
таратуға келгенде қазақтар алдына жан салмаған. Осылайша өмір талабынан
туып, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған төрт түлік мал түр-
түсінің сан алуан атаулары бүгінде тіл байлығынан ерекше орын алады.
Тарихи мәліметтерге қарағанда, қыпшақ қоғамында әрбір ру-тайпаның
жылқылары өзінің ерекше түр-түсімен ерекшеленеді. Кейде белгілі бір
тайпаның атауы жылқысының түсі бойынша анықталған. Бұл жағынан батыс қыпшақ
бірлестігінің құрамына енетін бір тайпаның кулабаоғлы (құла жылқылы)
аталуы, сондай-ақ, Түркістан қаласындағы Қ.А.Ясауи кесенесінде тай қазанды
жағалай он сан Алаштың ұшына он түрлі жылқы қылынан шашақтар тағылған он
туы ілінгені назар аудартады. Тулардың түстері: қаракөк, шұбар, торы,
күрең, құла, кері, боз, бурыл, жирен, шабдар.
Ен-таңбасыз тай мен тайлақ, қой мен қозылы мал баққан ата-бабаларымыз
өз малын меншіктеп иелік ету үшін оларды түсі-түгіне қарап, танып, айыруды
ерекше дамытқан, сонымен қатар жылқы малына ат қоярда оның түр-түсіне
ерекше мән берген. Қамбар батырдың Қарақасқасы, Қобыландының Тайбурылы,
Алпамыстың Байшұбары, Тарғынның Бозтарланы, Ақансерінің Құлагері, Балуан
Шолақтың Ақбозаты, Жәңгір ханның Ақмоншағы, Абылайдың Алшаңбозы, Райымбек
батырдың Көкойнағы, Төлегеннің Бозжорғасы, Толыбайдың Шымқарасы осы
сөзімізге дәлел. Өз зерттеулерінде 250-дей жылқы түсіне қатысты атаулардың
көпшілігі ақ түске (26) байланысты екендігін (Ақжал, Аққұйрық, Дәуақ,
Ақшап, Аққұлақ, Ақбоз, Ақсұр т.б.) зерттеуші Т.В.Линко атап көрсетеді [].
Монғолдардың қолбасшысы Сұлтан Саид өзінің Қасым ханның ордасына 1513
жылы келгендігі туралы М.Дулатиға айтқан әңгімесінде Қасымның оған бүкіл
малы мен жылқы табындарын аралатып көрсеткендігін айтады. Сонан соң: Менің
екі-ақ атым бар, сол екеуі осынша малымнан артық тұрады депті. Саид
Дулатиға: – Мен бұл екеуіндей малды өмір бойы көрген емеспін, – дейді.
Қасым сол екі аттың біреуін сыйға беріпті. Оның аты Оғлан-Торуқ екен.
М.Қашқаридың еңбегінде торығ, торуғ деген сөздер торы (торы ат) деген
мағына беріп, жылқының түр-түсін білдіреді. [].
Жылқы малының түр-түстерін сөз етуге байланысты тағы бір жағдай оның
түр-түсі жасына байланысты өзгеріп отыратындығы. Жылқының құлын, тай
кезіндегі түсі құнан, дөнен шыққанда, бесті болғанда өзгеріп кетуі мүмкін.
Мәселен, көк тай өсе келе боз дөнен болуы ықтимал. Сондықтан түр-түстің
жылқы жасына да қатысы бар екен.
Түрік ғалымы А.Шынардың зерттеуінде түрік тіліндегі жылқы түстерін
атау үшін қолданылған сөздерді мынадай екі топқа бөледі: 1) тек қана жылқы
түсін білдіретін сөздер; 2) көбінесе түсті білдіретін, сонымен қатар жылқы
түсін білдіретін сөздер. Бірінші топқа төмендегі сөздер кіреді: жирон
(ала), саман (құла), торығ (торы), чавкар, бурыл (темір қыр), самантроиг
т.б. Екінші топқа болса төмендегі сөздер кіреді: көк, ақ, қара т.б. [] .
Сондай-ақ, қазақтарда жылқылардың түстері немесе қылдарымен байланысты
атаулардың 33-тен астам екендігін айтады. Мұнда ғалымның айтып отырғаны
жылқы түр-түсін білдіретін негізгі жалаң атаулар болу керек, себебі қазақ
тіліндей жылқы түсін білдіретін жалпы атаулар көрсетілген мөлшерден
әлдеқайда көп кездеседі.
Диуани лұғат-ит түркте жылқының түсіне қатысты атаулар жайы да сөз
болған. Оны осы еңбектегі төрт түлік мал атауларын зерттеген М.Бейсенованың
диссертациясынан кездестіре аламыз []. Диуани лұғат-ит түркте жылқының
сыртқы түріне, түсіне қатысты атаулар мынадай сипатта берілген: ала ат,
түкүз ат (төбел ат), аақ ат (ақбоз ат), боймал ат (ала мойын ат), бұл ат
(ала аяқ ат), йалғы ат (ақ жал ат), йағыз ат (қарагер ат), ой ат (торы ат),
ор ат (жирен ат), тезүклік (қасқа ат), тыш ат (қасқа ат), тығ ат (қоңыр
ат), торығ (торы ат), том-торуғ (нағыз торы ат), уғар ат (қасқа ат), чындан
ат (сары ат), чілгу ат (құла ат), қашқа ат (қасқа ат), қыз ғул ат (көк
теңбіл ат), қыр ат (құла ат), құла ат (құла ат).
Тарихта қытайлармен қатар үнділердің де түрік жылқыларына қызығулары
түрлі деректерде кездеседі. ХІІ ғасырда Харижандраның синонимдер сөздігі
болған Акитханажинтаманиде 12 түрлі түрік жылқысының аты санскрит
транскрипциясымен берілген. Серткал Манфред Майрхофер мен Херманн Бергердің
еңбектері арқылы бұл деректе кездескен жылқы түстері, санскритше кездесетін
сөздермен қоса берілген. Бұл жерде кездескен құла, көк, қоңыр, сары, сарығ,
ала, бар боз өрүн, торы, торуғ, соро-суро атауларындағы жылқы түстерінің
үлкен бөлігі қазіргі кезде Түркияда және түркі дүниесінде кездесетін жылқы
түстері [].
Қазақ тіліндегі негізгі түр-түстердің атауларын санасақ, он бір
болады: қызыл, сары, жасыл, көк, күлгін, қоңыр, қара, сұр, боз, ақ,
көгілдір. Бірақ төрт түлік малдың түр-түс атаулары өзінше де, басқа түр-
түстердің атаулары осы сөздерге қосымша, қосарлана айтылып және
салыстырмалы түрде жасалып жатады [].
Белгілі этнолог Жағда Бабалықұлы жылқы түстерінің бір мыңға жақын
болатынын анықтаған. Қазақ халқы бүкіл өң-түсті қылаң, баран деп екі текті
топқа жіктейді. Қылаң дегені – ақ, боз, ақ боз, шаңқан, шаңқан боз, тарлан,
ақ тарлан, т. б. Баран дегені – қара, қоңыр, көк, жасыл, қызыл, күрең,
жирен, торы, сұр, күлгін, құла, шабдар, сары, т.т. Халқымыздың баранға
жіктеген өң-түстері табиғаттағы кемпірқосақ түсі негізінде аталған деуге
болады,- деп жылқы малына тән түстерді атап көрсетеді [].
Ертедегі жылқылы байлар да жылқы табындарын баран топ, қылаң топ деп
екіге бөлу рәсімін жасаған. Баранға: кері, қара, торы, жирен, күрең;
қылаңға: боз, бурыл, құла, шабдар, ала, көкала, қарала т.б. кірген. Жалпы
баран, қылаң атты сөздердің астарында ақ пен қара, яғни әр нәрсені екіге
жарып, ақ пен қараға бөлу принципі қалыптасқан [].
А.Тоқтабаевтың этногафиялық тұрғыдан жүргізілген зерттеу еңбегінде
жылқы түсіне қатысты 200-ге жуық атауларды 8 топқа бөліп көрсеткен.
Қазақтың мал шаруашылығын зерттеуші Х.Арғынбаевтың еңбектерінен жылқы
түсін беретін атаулардың үш тобын кездестіресіз: қылаң, баран, ала. Қылаңға
ақ боз, бурыл, көк бурыл, теңбіл, құбақан, сары, құла, құла жирен, шабдар,
көк, сұр, құла кер, нар қызыл, қызыл, сары қызыл түстерді, баранға торы,
қара, қара көк, қара сұр, қоңыр, жирен, күрең түстерді, ал алаға сары ала,
сұр ала, көк ала, кер ала, қара ала, қоңыр ала, күрең ала, шұбар жатады [].
Жылқы малының түр-түсіне қатысты атауларды топтастыра беруде жоғарыда
аты аталған этнолог Ж.Бабалықұлының еңбегі [] өзгелерден айрықша. Себебі
автор түр-түстерді мейлінше жан-жақты қарастырып, жүйелеп берген.
Ата-бабаларымыз малдағы ала түсті: сауысқан ала, ит ала деп екі
топқа жіктейді. Өзгермейтін, құбылмайтын, бір тал түк немесе қылын
қисайтпайтын, табиғи түсін, үлгі, көлем қалпын бұзбайтын ала жылқыны –
сауысқан ала деп атайды.
Табиғи үлгі, пішін, қалып сақтамайтын, денеде белгілі бір тұрақты орны
жоқ, бірде үлкен, бірде кіші, қыңыр-қисық, тұрақсыз өң-түсті атты ит ала
деп атайды. Шындығында жылқы жануардың түсі ит алаға жақын. Себебі
меңсіз, қалсыз, дақсыз, жылқы кемде-кем кезігеді.
Қазақтың жылқыға байланысты шыққан наным-сенімдерінің ішінде жылқы
малының түсіне байланысты жора-жосықтары өз алдына бір сала десе болады.
Түркі-монғол көшпенділерінің “жылқы ғұрпын” зерттеген Л.П.Потапов жылқы
түсінің салт-дәстүрдегі мәнінің айрықша екендігіне тоқталады [].
Қазақ халқының түсінігінде бұрын жылқының қай түсі жақсы болып
саналғандығын ұлтымыздың салт-дәстүрлерінен, наным-сенімдерінен байқауға
болады. Т.Әлішеровтің айтуынша, қазақ аттың торы, күрең түстісін жоғары
бағалаған. Мұндай ат әрі көрікті, әрі төзімді болады. Егер шаты, құйрығы,
шоқтығы қара болса, оның да жақсы ат болғаны. Қабағы, жал-құйрығы, шаты,
көздері мен еріндері қара болса, жирен және құла ат та жақсы болады. Бурыл
ат та осындай болады. Қара жылқының кейде қызыл және шегір көзділері
болады, олар шәлкес мінезді келеді. Көк жылқының тәуірі сирек кездеседі, ал
көзінің арт жағы, құйрығы бозғыл, арқасында қара жолағы бар сұр жылқы да
жақсы болады. Ала жылқыны ешкім де мақтамайды, оның арасынан жақсы ат көп
шықпайды [].
Түркілерде Шығыс көк (көгілдір және жас廵л), Оңтүстік қызыл, Батыс
ақ, Солтүстік қара түспен белгіленген. Күлтегіннің мінген аттарының
түстерінің Шығысқа жасаған сапарларында торы мен құла, оңтүстікке жасаған
сапарларында қызыл, Батысқа жасаған сапарларында ақ, Солтүстікке жасаған
сапарларында қаракөк түсінде болуы бізге бұл жылқы түстерінің оның
дұшпанына қарсы сапарының бағытын да білдіреді. Бір жағынан ғұн императоры
Метенің де әскер жүйесін жылқылардың түстеріне қарай құрғандығы белгілі
болған. Мете, Қытай әскерлерін қоршап алғанда Шығысқа шұбар, оңтүстікке
торы, батысқа қаракөк жылқыларды орналастырған. Бұны түркілердің қолданған
соғыс техникасы деуге болады [6, 42] .
Қазіргі қазақ әдебиетінде, оның ішінде баспасөзде халқымыздың ең жақсы
көретін түсі ақбоз деп дәріптеліп жүр. Шын мәнісінде, халқымыздың боз түсті
ардақтауы мүлдем басқаша екенін, ал қазақтың жылқы түлігіндегі жақсы көрген
түсі “қаракөк” болғанын қазақ халқының жылқы шаруашылығын зерттеуші
А.У.Тоқтабаев ел арасынан жинаған материалдарымен дәлелдейді [].
Тәжірибелі жылқышылар мен бапкерлер боз түстінің баран түстіге
қарағанда әлсіз болатынын айтады. “Қаракөк не жүйрікті алам, не берікті
алам” деген мәтелден берік аттардың қаракөк түстен шығатынын байқаймыз.
Мұнан кейінгі қазақтардың жақсы көретіні – шұбар түсті жылқы. Атбегілердің
айтуынша, шұбардың тұқымы өте аз, бірақ айрықша сүйкімді келеді.
Боз түсті жылқыларды қадірлеу әр түрлі әдет-ғұрыптарға, жөн-жораларға
қатысты. Боз биенің сүтіне шомылса, адам бойындағы ауру-сырқау, қайғы-
қасірет кетеді деп ырым қылады. Сондай-ақ, ел, жер тағдыры сынға түскен
шешуші ұрыстар алдында ақбоз ат сойып, әскерге ақ жол тілеген. 1726 жылы үш
жүздің басы бірігіп, Әбілқайырды бас қолбасшы сайлап, жоңғарға қарсы
шыққанда осындай рәсім орындалған [].
Жеңістің хабарын білдіру үшін ақбоз атты жаушы, жеңілісті білдіруге
баран атты (қара атты) жаушы жіберілген. Сонымен қатар ақбоз атты
құрбандыққа шалу: көптен келмеген туыс-жегжаты келгенде, жаугершілікте
жоғалып кеткен тумасы табылғанда, табындағы мал өліп, жылқы шығынға ұшырап
тоқтамай қойғанда, жеті атадан соң қыз алысқанда, хан сайлағанда, Наурыз
той басталарда орындалады.
Н.Төреқұловтың Ақбоз ат деген шығармасында халық қаһарманы
Б.Момышұлы ақбоз атты қалайтындығын: –Жылқының ақбозын халық қасиетті деп
санайды. Біздің елдің батагөй қариясы да, ел қорғайтын батыры да ақбоз
айғыр мінген. Егер сол аттың иесі шейт болса, оның асына ақбоз шалатын
болған. Бұл ертеден келе жатқан дәстүр, түсінесің бе?.. – дегені ақбоз
түстің қадір-қасиетін көрсетіп тұрғандай [].
Бұрын хандар, бекзадалар, ауқатты, бай адамдар, бақсылар, сал-серілер
астындағы атының түсімен бірдей киім тіккізіп киген. Абылай хан Алшаңбозына
мінгенде, ақ киім киіп шыққан. Ә.Марғұлан “Жиреншенің” аты жирен түсті ат
мініп, жирен түсті киім кигеніне байланысты шыққан деп түсіндіреді [].
Малдың түр-түсіне байланысты айтылатын атаулардың кейбіреулері түр-
түстік мәде қолданылғанымен және табиғаттағы түр-түстерге сәйкес
келгенімен олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Мәселен, қызыл жалау және
қызыл ат, қызыл сиыр дегендегі қызыл сөзінің мәні бірдей емес [].
Халқымыздың тілінде жылқы малының түр-түсіне байланысты көптеген ФТ-
тер қалыптасқан.
Алалы жылқы, ақтылы қой ФТ-і мыңғырған мал; табын-табын жылқы; қотан-
қотан қой (көбіне алалы сөзі ақ (боз) түстісі көп жылқы малына айтылса,
ақтылы сөзі ақ түстісі көп қой малына айтылады. Мысалы:
Алалы жылқы, ақтылы қой
Аңдыған бөрі жемей ме,
Иесі ұйықтап жатқан соң (М.Ө.).
Ала тайдай бүлдіру ФТ-і екі түрлі мағына береді. 1) Лаң, бүлік салды,
атыстырып-шабыстырды; астан-кестені шықты. Мысалы: Елді ала тайдай
бүлдіріп, сені мұнша не қара басты, көк төбет! (С.О.). 2) Қатты ашуланды,
долданды.
Ала тайдай бөліну. Бөліну, жекелену тәрізді мағынада қолданылады.
Мысалы: Күн өтті, ай өтті. Бір уақытта елдің іші ала тайдай бөлініп адам
басы дал болды да қалды (Ғ.М.).
Ала айғырдан ала аяқ тумаса да, ала тұяқ туады – не болса да (адам
немесе мал) бәрібір тегіне тартатынын айтады.
Бір биеден ала да туады, құла да туады – біркелкі, бірдей нәрсе
(адамдар) жоқ дегенде айтылады. Мысалы: Бір биеден ала да туады, құла да
туады деген рас қой, Сәлімнің кіші баласы тым пысық, үлкені сорайып,
нағашыларына тартқан білем, өте бос (АТ).
Қазақ жылқысынан сан алуан жорға түрлері де шыққан. Жорғасы бар
жылқыны қазақ халқы жүргізбей-ақ, дене бітіміне қарап айыра біледі. Өйткені
олардың сыртқы пішіні төгілмелі, денесі ырғалып, жорғаға тән ерекшеліктер
бесенеден белгілі болып тұрады. Сонымен қатар бұлардың бірнеше түрі де
болады. Мәселен, жол жорға, су жорға, шайқалған жорға, тайпалған жорға,
тұсау жорға, шалыс жорға т.б. Осы аталған жорға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz