Көркем шығармадағы психологизм туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Көркем шығармадағы психологизм
1.1 Қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мұхтар Әуезов прозасындағы психологиялық элементтердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
2.1 М.Әуезов әңгімелеріндегі психологиялық иірімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі трагедиялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Көркем шығармадағы психологизм
1.1 Қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Мұхтар Әуезов прозасындағы психологиялық элементтердің қолданысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
2.1 М.Әуезов әңгімелеріндегі психологиялық иірімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі трагедиялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Ең алғашқы көркем әңгiмесi – "Қорғансыздың күнi" 1921 жылы "Қызыл Қазақстан" журналында жарияланып, 1922 жылы жеке кiтап болып шықты. Алғашқы "Еңлiк-Кебек" пьесасының жобасы 1917 жылы киiз үйде қойылып, 1922 жылы кiтап болып басылды. Алғашқы мақалалары 1917 жылдан бастап "Алаш", "Сарыарқа" газеттерiнде, "Абай" журналында жарияланды. Әрине, бұған дейiн де қазақ әдебиетiнде тиiп-қашты болса да прозалық, драмалық шығармалардың, әдеби сын мақалалардың нобай үлгiлерiнен iз түсе бастаған едi. Бiрақ, олар өздерiнiң сапалық деңгей-дәрежесiмен де және басқа да түрлi себептермен әдебиетiмiздiң даму жолында айтарлықтай орынға ие бола алмаған. ХХ ғасыр әдебиетiмен тел өскен, "заманмен қатар аттап келген" көрнектi қаламгер Сәбит Мұқанов: "1921 жылы жазылған "Қорғансыздың күнi" атты алғашқы әңгiмесiмен Мұхтар шын мағынасындағы европалық прозаның дәрежесiне көтерiлді.
М.Әуезов 1920-30 жылдары жиырмадан астам әңгiмелер мен бiрнеше повестер және он шақты пьесалар жазған екен. Оларды тақырыптық-жанрлық жағынан шартты түрде:
1) ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн шығармалар;
2) қазақ әйелдерiнiң тағдыр-тауқыметi туралы әңгiмелер мен пьесалар;
3) оқыған азаматтар бейнесiн жасауға арналған әңгiмелер;
4) жаңа заман тақырыбына жазылған туындылар деп топтап жiктеуге болар едi. Бұл топтаудағы әңгiмелердiң қай-қайсысы болса да, бiр тақырып ауқымынан асып, бiрнеше тақырыпты қамтып жатуы әбден мүмкiн. Сондықтан да жалпы топтау-жiктеулердiң қандай түрiнде болмасын шарттылықтың орын алатыны белгiлi.
Ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн I-топқа: "Қорғансыздың күнi", "Жетiм", "Ескiлiк көлеңкесiнде", "Барымта" т.б. әңгiмелерi мен "Қараш-Қараш оқиғасы" повесiн және “Еңлiк-Кебек”, “Қарагөз” пьесаларын жатқызуға болар едi.
М.Әуезовтiң ертерек кезде жазған шығармаларына тағылған мiн, тiптi "саяси айып" дәрежесiне дейiн көтерген кiнә, негiзiнен, осы ескi тарихи тақырыпта жазылғандығы едi. Әрине, қай кезеңде болмасын, қалам қайраткерлерiнен өз дәуiрiнiң көкейкестi мәселелерiн игеру қажеттiгiн еске салып, талап етiп отыру орынды делiк. Дегенмен, өнер табиғатын, суреткер тағлымы мен тағдырын тек тақырып шеңберiне телiп қою, жұмсартып айтқанда, үлкен әбестiк болар едi. Ондай "шаш ал десе, бас алатын" әпербақандық кезiнде кей жерлерде үлкен зардаптарға соқтырды ғой.
М.Әуезов 1920-30 жылдары жиырмадан астам әңгiмелер мен бiрнеше повестер және он шақты пьесалар жазған екен. Оларды тақырыптық-жанрлық жағынан шартты түрде:
1) ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн шығармалар;
2) қазақ әйелдерiнiң тағдыр-тауқыметi туралы әңгiмелер мен пьесалар;
3) оқыған азаматтар бейнесiн жасауға арналған әңгiмелер;
4) жаңа заман тақырыбына жазылған туындылар деп топтап жiктеуге болар едi. Бұл топтаудағы әңгiмелердiң қай-қайсысы болса да, бiр тақырып ауқымынан асып, бiрнеше тақырыпты қамтып жатуы әбден мүмкiн. Сондықтан да жалпы топтау-жiктеулердiң қандай түрiнде болмасын шарттылықтың орын алатыны белгiлi.
Ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн I-топқа: "Қорғансыздың күнi", "Жетiм", "Ескiлiк көлеңкесiнде", "Барымта" т.б. әңгiмелерi мен "Қараш-Қараш оқиғасы" повесiн және “Еңлiк-Кебек”, “Қарагөз” пьесаларын жатқызуға болар едi.
М.Әуезовтiң ертерек кезде жазған шығармаларына тағылған мiн, тiптi "саяси айып" дәрежесiне дейiн көтерген кiнә, негiзiнен, осы ескi тарихи тақырыпта жазылғандығы едi. Әрине, қай кезеңде болмасын, қалам қайраткерлерiнен өз дәуiрiнiң көкейкестi мәселелерiн игеру қажеттiгiн еске салып, талап етiп отыру орынды делiк. Дегенмен, өнер табиғатын, суреткер тағлымы мен тағдырын тек тақырып шеңберiне телiп қою, жұмсартып айтқанда, үлкен әбестiк болар едi. Ондай "шаш ал десе, бас алатын" әпербақандық кезiнде кей жерлерде үлкен зардаптарға соқтырды ғой.
1. Пірәлиева Г. Қазіргі қазақ прозасындағы психологизм мәселелері. Автореферат. – Алматы, 2004.
2. Литературная энциклопедия терминов и понятий. Главный редактор и состовитель А.Н.Николюкин. – Москва, 2003.
3. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. Зерттеулер. – Алматы: «Жазушы», 1987.
4. Достоевский Ф.М. О русской литературе. – Москва, 1987.
5. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы, 2002.
6. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: «Санат», 1996.
7. Әбдікова Қ. Ж.Аймауытов романдарындағы тұлға концепциясы. – Алматы, 1997.
8. Иезуитов А. Проблемы психологии в эстетике и литературе // Проблема психологии в советской литературе. – Ленинград: «Наука», 1970.
9. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: «Ғылым», 1991.
10. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: «Ана тілі», 1998.
11. Чернышевский Н. Полные собрания ОГИЗ. – Москва, 1939.
12. Исмакова А. Казахстанская художественная проза: поэтика, жанр, стиль. – Алматы, 1998.
13. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері: әдеби сын, зерттеу, сұхбаттар. –
Алматы: «Білім», 2001.
14. Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары. Әдеби сын. – Алматы: «Жазушы», 1979.
15. Аймауытұлы Ж. Шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1989.
16. Піралиева Г. Ішкі монолог. – Алматы, 1994.
17. Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы: «Санат», 1995.
18. Әуезов М. Анкетаға жауап. // Жұлдыз, 1991, №10.
19. Жұмабаев М. Шығармалары. Үш томдық. – Алматы: «Білім», 1996.
20. Мотылева Т. Внутрений монолог и «поток сознаний». // Вопросы литературы, 1986, № 1.
21. Әуезов М. Өскен өркен. – Алматы: «Жалын», 1977.
22. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 1979.
23. Кекілбаев Ә. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1989.
24. Выготский Л.С. Психология искусства. – Москва, 1987.
25. Веселовский А.Н. Психологический параллелизм и его формы в отражениях поэтического стиля. Историческая поэтика. – Москва: «Высшая школа», 1989.
26. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. – Алматы: «Жазушы», 1989.
27. Бөкеев О. «Мұзтау». Повесть, эссе, новеллалар. – Алматы: «Жазушы», 1976.
28. Ыбырайымов Б. Көркемдік көкжиегі. – Алматы: «Жазушы», 1981.
29. Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Повестер. – Алматы: «Жазушы», 1994.
30. Қирабаев С. Сын мақалалар мен зерттеулер. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 1992.
2. Литературная энциклопедия терминов и понятий. Главный редактор и состовитель А.Н.Николюкин. – Москва, 2003.
3. Майтанов Б. Қаһарманның рухани әлемі. Зерттеулер. – Алматы: «Жазушы», 1987.
4. Достоевский Ф.М. О русской литературе. – Москва, 1987.
5. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы, 2002.
6. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. – Алматы: «Санат», 1996.
7. Әбдікова Қ. Ж.Аймауытов романдарындағы тұлға концепциясы. – Алматы, 1997.
8. Иезуитов А. Проблемы психологии в эстетике и литературе // Проблема психологии в советской литературе. – Ленинград: «Наука», 1970.
9. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: «Ғылым», 1991.
10. Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: «Ана тілі», 1998.
11. Чернышевский Н. Полные собрания ОГИЗ. – Москва, 1939.
12. Исмакова А. Казахстанская художественная проза: поэтика, жанр, стиль. – Алматы, 1998.
13. Пірәлиева Г. Ізденіс өрнектері: әдеби сын, зерттеу, сұхбаттар. –
Алматы: «Білім», 2001.
14. Қоңыратбаев Ә. Шеберлік сырлары. Әдеби сын. – Алматы: «Жазушы», 1979.
15. Аймауытұлы Ж. Шығармалары. – Алматы: «Жазушы», 1989.
16. Піралиева Г. Ішкі монолог. – Алматы, 1994.
17. Елеукенов Ш. Мағжан. – Алматы: «Санат», 1995.
18. Әуезов М. Анкетаға жауап. // Жұлдыз, 1991, №10.
19. Жұмабаев М. Шығармалары. Үш томдық. – Алматы: «Білім», 1996.
20. Мотылева Т. Внутрений монолог и «поток сознаний». // Вопросы литературы, 1986, № 1.
21. Әуезов М. Өскен өркен. – Алматы: «Жалын», 1977.
22. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 1979.
23. Кекілбаев Ә. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1989.
24. Выготский Л.С. Психология искусства. – Москва, 1987.
25. Веселовский А.Н. Психологический параллелизм и его формы в отражениях поэтического стиля. Историческая поэтика. – Москва: «Высшая школа», 1989.
26. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. – Алматы: «Жазушы», 1989.
27. Бөкеев О. «Мұзтау». Повесть, эссе, новеллалар. – Алматы: «Жазушы», 1976.
28. Ыбырайымов Б. Көркемдік көкжиегі. – Алматы: «Жазушы», 1981.
29. Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Повестер. – Алматы: «Жазушы», 1994.
30. Қирабаев С. Сын мақалалар мен зерттеулер. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 1992.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Көркем шығармадағы психологизм
1.1 Қазақ әдебиетіндегі психологизм
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мұхтар Әуезов прозасындағы психологиялық элементтердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
2.1 М.Әуезов әңгімелеріндегі психологиялық
иірімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
2.2 Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі трагедиялық
ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Ең алғашқы көркем әңгiмесi –
"Қорғансыздың күнi" 1921 жылы "Қызыл Қазақстан" журналында жарияланып, 1922
жылы жеке кiтап болып шықты. Алғашқы "Еңлiк-Кебек" пьесасының жобасы 1917
жылы киiз үйде қойылып, 1922 жылы кiтап болып басылды. Алғашқы мақалалары
1917 жылдан бастап "Алаш", "Сарыарқа" газеттерiнде, "Абай" журналында
жарияланды. Әрине, бұған дейiн де қазақ әдебиетiнде тиiп-қашты болса да
прозалық, драмалық шығармалардың, әдеби сын мақалалардың нобай үлгiлерiнен
iз түсе бастаған едi. Бiрақ, олар өздерiнiң сапалық деңгей-дәрежесiмен де
және басқа да түрлi себептермен әдебиетiмiздiң даму жолында айтарлықтай
орынға ие бола алмаған. ХХ ғасыр әдебиетiмен тел өскен, "заманмен қатар
аттап келген" көрнектi қаламгер Сәбит Мұқанов: "1921 жылы жазылған
"Қорғансыздың күнi" атты алғашқы әңгiмесiмен Мұхтар шын мағынасындағы
европалық прозаның дәрежесiне көтерiлді.
М.Әуезов 1920-30 жылдары жиырмадан астам әңгiмелер мен бiрнеше
повестер және он шақты пьесалар жазған екен. Оларды тақырыптық-жанрлық
жағынан шартты түрде:
1) ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн шығармалар;
2) қазақ әйелдерiнiң тағдыр-тауқыметi туралы әңгiмелер мен пьесалар;
3) оқыған азаматтар бейнесiн жасауға арналған әңгiмелер;
4) жаңа заман тақырыбына жазылған туындылар деп топтап жiктеуге болар едi.
Бұл топтаудағы әңгiмелердiң қай-қайсысы болса да, бiр тақырып ауқымынан
асып, бiрнеше тақырыпты қамтып жатуы әбден мүмкiн. Сондықтан да жалпы
топтау-жiктеулердiң қандай түрiнде болмасын шарттылықтың орын алатыны
белгiлi.
Ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн I-топқа: "Қорғансыздың күнi",
"Жетiм", "Ескiлiк көлеңкесiнде", "Барымта" т.б. әңгiмелерi мен "Қараш-Қараш
оқиғасы" повесiн және “Еңлiк-Кебек”, “Қарагөз” пьесаларын жатқызуға болар
едi.
М.Әуезовтiң ертерек кезде жазған шығармаларына тағылған мiн, тiптi
"саяси айып" дәрежесiне дейiн көтерген кiнә, негiзiнен, осы ескi тарихи
тақырыпта жазылғандығы едi. Әрине, қай кезеңде болмасын, қалам
қайраткерлерiнен өз дәуiрiнiң көкейкестi мәселелерiн игеру қажеттiгiн еске
салып, талап етiп отыру орынды делiк. Дегенмен, өнер табиғатын, суреткер
тағлымы мен тағдырын тек тақырып шеңберiне телiп қою, жұмсартып айтқанда,
үлкен әбестiк болар едi. Ондай "шаш ал десе, бас алатын" әпербақандық
кезiнде кей жерлерде үлкен зардаптарға соқтырды ғой.
Әйтпесе, тiптi, пролетариаттың маңдайалды жазушысы, социалистiк
реализмнiң негiзiн салған Максим Горькийдiң өзi революция жылдары "Италия
туралы ертегiлерi" мен "Орыс ертегiлерiн" жазған едi. Ал, революциядан
кейiнгi алғашқы жылдары ол өзiнiң автобиографиялық шығармалары мен орыс
буржуазиясының тарихын көрсетуге арналған "Артамоновтардың iсi" романын
жазғаны белгiлi. Кейiнiректегi "Егор Булычов және басқалар", "Достигаев
және басқалар" атты пьесаларын да тарихи тақырыпқа арнады. 1928-1929
жылдары "Советтер Одағын аралағанда" атты очеркiнде жазушы: "Менiң бұлайша
өткен күндерге жиi-жиi орала бергенiм, мүмкiн, жас оқырманға ұнамас та.
Бiрақ мен мұны әдейi, саналы түрде iстеп отырмын. Өйткенi жастар жағы өткен
өмiрдi жете бiлмейдi деп ойлаймын", - деп жазған едi. Горькийге ешкiм,
ешқандай айып та, кiнә да таққан жоқ.
Шынында да өткен өмiрдi жете бiлiп, сол арқылы қоғамдық дамудың түрлi
заңдылық ерекшелiктерiн айқын түсiнбейiнше, бүгiнгi өмiрдiң жай-күйiн, өсу
өрiсiн аңғарып болжау мүмкiн емес қой.
М.Әуезов 1920 жылдары жазылған көптеген әңгiме, повестерi мен
пьесаларында өткен өмiр көрiнiстерiн жаңаша көзқарас тұрғысынан, жаңа дәуiр
талабына сай суреттедi. Яғни, бұл шығармаларында жазушы өткендегi ауыр да
азапты тұрмыстың күйкi құбылыстарын, қайшылықтарын сынап, әшкерелеп қана
қоймай, олардың түп-төркiнiн, түрлi себеп-сырларын да ашады; кейiпкерлер
бойындағы тамыры тереңнен тепсiнiп жатқан бүгiнге, келешекке жалғасар
серпiндi де жарқын қасиеттерiн тауып көрсетедi, соларға меңзейдi.
Зерттеушi-сыншылардың назарына ерте iлiнiп, көп айтылып, жоғары
бағаланып жүрген алғашқы "Қорғансыздың күнi" атты әңгiмесiнiң өзiн алайық.
Мұнда автор ескi өмiрдiң сорақылық көрiнiстерiн, ғарiп-қасерлердiң азапты
да аянышты халiн ашып суреттейдi. Әңгiменi оқып шыққаныңызда көз алдыңызда
зұлымдықтың құрбаны болған уыз жас Ғазиза, одан айырылып, соңғы үмiтi
үзiлiп, соңғы жарығы сөнген зарлы кемпiр мен мұңлық ана қалады. Жан
түршiгерлiк трагедия.
Бiрақ осы әңгiмеде тек құрдымға кеткен қайғы-мұң ғана емес, мұнда
бiлiнер-бiлiнбес болса да бұлқынып жатқан қайсар күш бар, қарауытып
тұнжыраған мылқау ағыстың астында жатқан табан толқын бар.
Қолында қара күшi мен билiгi бар азулы қорқау Ақан болыс пен оның
жандайшабы Қалтай әлсiз, панасыз сәби жасқа жауыздық сұмдығын жасап кеттi.
Мұндай адам айтқысыз жауыздықтың мазағына жәбiрленген Ғазизаның "басында
ойына келген бiр нәрсе – шешелерiне барлық көрген қорлығын айтып жылап,
зарлап жату едi. Артынан әлгiлердiң әлсiздiгiн ойлағанда, iшi құсаға толып,
жас жүрегi жаншылып, бұл күнге дейiн көрмеген азабын тартты".
Ал бұл тек жалғыз Ғазизаның ғана тартқан азабы емес, дәл осы сияқты
зорлық-зомбылықтарды әр түрлi кезеңде түрлi деңгейде үлкен де, кiшi де
бастан кешiрiп отырған. Бұл жайды жазушы өмiрге жаңа қадам басқан "таза
тәрбиелi бала" Ғазизаның сезiм-түйсiгi арқылы берiп отыр. Мұндай зорлық,
зұлымдықты көрердей Ғазизаның, ғазизалардың не жазығы бар едi?! Өмiр деген
осылай болу керек пе едi? Бұған қарсы қандай шара, дауа бар? "...Осыны
ойлаған сайын жүрегiн ыза керней бастады. Көңiлiндегi күштi намыс сiлкiнiп
оянғандай болды. Барша басынан кешiрген жетiмдiкке, бейнетке, жалғыздыққа,
қорлық-мазаққа түгелiмен қарсылық ойлады. Өмiрiнде сыртына шықпаған ашу,
ыза, намыс, барлық еркiн билеп, дуылдап, басына бiр-ақ шықты".
Мiне, сол "ашу, ыза, намыс" дәрменсiз жас Ғазизаны "құдай салды – бiз
көндiк" дегiзбей, осындай жауыздық, зұлымдық тудырып отырған азапты өмiрдiң
есiгiн сiлкiп жабуға итермелеп отыр. Оның сол күнәсiз өлiмi әдiлетсiз,
күнәїар ортаға деген тұяқ серiппе қарсылығы, күресi едi.
"Бiресе өкiрiп, бiресе гуiлдеп, құтырынып ұйтқып соққан қатты жел
Ғазизаға "жүр-жүр!" дегендей болып, дедектетiп алып жүрiп кеттi", -дейдi
жазушы. Осы елеусiз ғана берiлген табиғат сұрапылы әңгiме кейiпкерiнiң жан
дүниесiндегi бұлқыныспен ғана емес, жалпы сол Ғазиза сияқты жәбiр-жапа
шеккендердiң бойындағы, әлi бағыт-бағдары айқындалмаған, екпiн лебi бiр-
бiрiне ұласып, тұтаспаған стихиялы дүлеймен де табиғи үйлесiп тұрған
сияқты.
"Жетiм" деп аталатын келесi әңгiмеде осы болмашы бұлқыныс басқаша,
жаңаша сипат алады. Мұнда да тұрмыстың ауыр азабы он-он бiр жасар тұл жетiм
Қасымды өлiмге, мәңгiлiк толасқа итермелейдi. Бiрақ оны өлiмге жетелеген
Ғазизадағыдай ыза, намыс қана емес, стихиялы түрдегi өмiр үшiн күрес. Қасым
өзiне зәрленiп төнiп қалған Исаны жан далбаса жасап, таспен ұрып жiберуге
мәжбүр болды. Ендi оған Исаның қолына қайта түскеннен гөрi, қара түннiң
қойнына қашып кiргенi әлдеқайда артық.
Мiне, мұнда Қасым өзiн жазықсыз жәбiрлеушi Исаға, яғни,
әдiлетсiздiкке қарсы тас атуға дейiн барады. Оған тас лақтыртып отырған
жалаң үгiт, жадағай идея емес, әлi оң қол, сол қолын жете айырмаған жас
сәбиге төнiп келген әдiлетсiз өмiрдiң азабы, тұрмыс ауыртпалығы. Ал, Әуезов
сол ауыртпалықтар мен ескi өмiр қайшылықтарын қатал шыншылдығымен ашып
көрсете алған. М.Әуезовтің басқа да әңгімелерін жалпы сипаттай келе, онда
тұнып тұрған психологизм элементтерін байқауға болады. Ол сана ағысы,
монолог, түс көру, пейзаж, психологиялық параллелизм тәсілдері арқылы
берілген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғаламның жаратылысында адам мен табиғат
– егіз ұғым. Сол себепті де олар бір-бірімен тығыз байланыста және де еш
уақытта бір-бірінен ажырамас бірлікте. Адамның денінің саулығы және өсіп-
өнуі, рухани кемелденуі үшін табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың
үйлесімді дамуы қажет.
Табиғи ортаға саналы, жанашырлық көзқарас қалыптастыру, оны қорғау,
көркейту және сұлулығын ұғыну бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ғалам жаратылысында адам орталық тұлға, табиғат оның ажырамас бөлігі.
Табиғат адамның тіршілік ортасы, оның тірлігінің, өсіп-өнуінің негізі.
Табиғат ана алақанында адамды мәпелеп өсіреді. Сонымен қатар табиғат –
адамды, адамзат қоғамын, ақиқатты, хақты танудың әліппесі. Табиғат
сұлулықтың, тылсым ақиқаттың бейнесі, эстетикалық таным обьектісі.
Сондықтан да табиғат көркем шығармашылық ізденіске қашаннан азық болған.
Өзін өзі таныған ер бақытты, өзін өзі билеген ел бақытты деген халық
мақалында айтылғандай, шығыс мұсылман мәдениеті және онымен тығыз
байланысты қазақ халқы үшін. Адамның өзін-өзі тануы, сөйтіп хақты, жоғарғы
Ақиқатты тануы аса маңызды болған. Адам табиғаттың төл баласы, ол өзінің
ішкі психологиялық күйін, жан ізденісін және тән құштарлығын қашаннан
табиғат құбылыстарымен шендестіре, меңзей, бейнелей, теңей суреттеген. Сөз
кестесін түзген, осы көркем туындыдан әуелден бар, тіптен өзіне белгісіз өз
жанының тылсым сырларын аңғарып таныған, өзгеге эстетикалық ләззат беру
арқылы оларды да ақиқатқа жуықтатқан.
Әуезов шығармашылығындағы табиғат та адаммен бірге күліп, бірге
жылайтын, адамның өзі аңғармас тереңіндегі тылсымын айнадағыдай көрсететін
сырлы дүние.
Адам мен табиғат ажырамас бірлікте. Яғни, табиғат адамның қолмен
ұстап, көзбен көре алмайтын сырлы жан дүниесінің құпиясына үңілудегі
бейнелеу құралы, басты нысан. Табиғат өлсе өлер, адам өлмес деп Абай
жырлағандай, Адам - табиғат аясында өмір сүргенімен, адам – ғалам
жаралысының мақсатты себебі. Түбінде сұрау адамнан болатынын ұмытпауға,
табиғат пен ғалам адамға қызмет еткенде, оның нәпсілік тұтыну нысаны ғана
емес, рухани таным нысаны болуға тиіс екенін ескертеді. Адам – табиғат
патшасы дегеннің өзінде Адам табиғатты күшпен игеруші емес – танушы,
билеуші емес – аялаушы, ысырапшыл тұтынушы емес – қамқоршы, сұқтанушы емес
– сүйінуші болсын деген ой жатқандай.
Бірақ бүгінде қомағай тұтынушылық қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар
үшін табиғаттың о бастағы мәні жоғалғандай. Адамзат техникалық-компьютерлік
прогресс жетістіктерін табиғатты тізе бүктіріп, билеу құралына айналдыру
арқылы игеріп, қомағайлықпен тұтынуды ғана ойлауда.
Ежелден табиғат адамның ең асыл қасиеті танымының және көркем
әдебиеттегі эстетикалық ізденісінің басты нысаны екені белгілі. Сол табиғат
бүгін қамқорлыққа мұқтаж, мүшкіл халде. Оның мүшкілдігі қаһарының кемуінде
емес, бағзыдағы сұлулығының сұрқы қашып, байлығының талан-тараж болуында.
Табиғат аналық кеңдігімен адамның шексіз шолжаңдығын көтеріп тұрса да,
экологиялық зардаптарды жасыра алмай тұр.
Адам – табиғаттың бір бөлігі. Табиғатты адамның екінші анасы десек те,
артық айтқандық болмас еді. Сондықтан адам табиғат анасының қадірін біліп,
өмір бойы оны аялап, мейіріммен қараса, табиғат та адамзатқа бар нұрын
шашар еді. Жер бетіндегі табиғаттың даму заңдылықтарымен санаспай келдік,
сол себепті де табиғаттың тепе-теңдігі бұзылуда. Осыдан барып түрлі
экологиялық апаттарға тап болдық. Ата-бабамыздан қалған жеріміз қаншама
зардап шекті.
Семей полигонында түрлі атом бомбаларының сынақтары жерді аздырып-
тоздырды. Арал теңізі тартылып, адамдардың денсаулығы нашарлап, түрлі
аурулар пайда болды. Өмірге денсаулығы нашар, мүгедек нәрестелер келуі
көбейді.
Зерттеу екі тараудан тұрады.
І тарауда Әуезов шығармашылығындағы адам және жануарлар әлемі жайлы
зерттеуді мақсат еттік. Әуезов өз шығармаларында әлем әдебиетіндегі озық
үлгілеуді қолданғанын ескере отырып, мифологиядан, шығыс және қазақ әдеби
дәстүрінен бастау алатынын дәлелдеуге тырыстық. Жазушының өзінің тың өрісі,
өзіндік қолтаңбасы бар екенін ашуға тырыстық.
Адам мәселесін орталық мәселе деп тауып, ал табиғаттың адам образын
ашудағы, шығарманың көркемдік-эстетикалық құнарын арттырудағы маңызды орнын
көрсеттік.
Жазушы адамды жеке тұлға образдары, сондай-ақ жалпы типтік образдар
ретінде ала отырып, оның рухани жетілуін, қоғамдық қарым-қатынаспен
байланыста қарастырғанын ескере отырып, оның ішкі психологиялық күйінің
табиғатпен үйлесімін ашуына тоқталдық.
Жануарлар дүниесінің тыныс-тіршілігін суреттеу арқылы адамдардың
психологиялық терең қатпарларына үңілуін, адамның нәпсілік, хайуандық
негізін ашуына назар аудардық.
Сонымен қатар психологиялық параллелизм мәселесін басты нысан етіп
белгіледік. Кейіпкердің көңіл-күйімен табиғат құбылыстарын ұштастыра,
байланыстыра суреттуінің үндестігіне назар аудардық. Осы үйлесімнен жазушы
шеберлігінің сырын аңдап, оқырманға шығарма ахуалына дендеп енуге табиғатты
кейіпкер көзімен көруге жетелейтініне тәнті болдым.
Табиғатқа жан бітіре суреттеуімен, адам көңіл-күйін табиғат
құбылысымен шендестіре бейнелеудегі жазушы шеберлігіне назар аудардық.
Зерттеудің міндеті бүгінгі таңда экологиялық ахуалға байланысты
көкейкестілігі артып отырған Адам және табиғат мәселесін көтеру. Осы
мәселенің Әуезов шығармасындағы орны мен маңызын аша отырып, жалпы көркем
шығармашылықтағы адам және табиғаттың үйлесімді баяндалуының шығарма көркін
арттырар, ақиқатқа жақындатар, сырлы тылсымға бойлатар мәнісіне тоқталды.
Зерттеудің теориялық маңызы мынада. Әуезов шығармашылығындағы табиғат
пен адам мәселесі бұрын да зерттеліп келген еді. Осы зерттеу соған азғана
болса да үлес деп ойлаймын. Адамды ғалам жаралысының мақсатты себебі
дегендіктен де, табиғат адамның анасы бола тұрып, ең бастысы, ол адамның
тануы нысаны екендігі, адам осы табиғатты тану арқылы рухани кемелденіп,
ақиқатқа бет бұратыны жайлы жалпы шығыс мұсылман әдебиетіне ортақ теорияның
Әуезов шығармашылығына да жат еместігіне көзіміз жетті.
Ал, Әуезов шығармашылығының батыстың өскелең жаңа көркемдік әдісін
қолдана отырып, өз туған елінің бай құнарлы әдеби топырағында, шығыс
мұсылмандық қайнарлардағы философиялық жүйелерден бас тартпастан, жаңа тың
көркемдік шешім тапқан туындыларды дүниеге әкелгенін дәлелдеуге тырыстық.
Теориялық методологиялық негізі.
Зерттеу барысында Қ.Жұмалиев, А.Нұрқатов, З.Қабдолов, Ж.Дәдебаев,
Б.Майтанов, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, Ш.Елеукенов және т.б. ғалымдардың
ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
І КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ПСИХОЛОГИЗМ
1.1.Қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселелері
Әдебиеттанудың өзекті тұсы көркем әдебиеттегі психологизм мәселелері.
Психологизм мәселелері әдебиеттанушылар тарапынан кеңінен зерттелді. Адам
психикасы, оның құпиясы мол табиғаты есті және ессіздік т.б. психологиялық
үдерістер философия, психология, әдебиеттану ғылымдарында жай талдау
тәсілдерін тудырып, адам мәселесін тереңдей зерттеуге бастайды. Психологизм
түрлері. Ой мен іс - әрекет кереқарлығы. Сана тасқыны. Ессіздік психикасы.
Жанталдау (Ж А). Психологизмді архетиптен іздеу. 1. Ішкі монолог. 2.Ішкі
сөз, сана тасқыны, түс көру автордың аналитикалық принциптері.
Бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды сипаттар, сыртқы қимыл
көріністері, көркемдік деталь, заттық әлем, психикалық орта т.б.
динамикалық принцип. Психологиялық талдау – психологиялық романтизмнің ең
басты қолданатын көркемдік тәсілі. Бұларды былайша топтастырады.
1. Психологиялық шығарманың өзіне тән жанрлық, көркемдік, стильдік
ерекшеліктері.
2. Психологиялық бейнелеу.
3. Психологиялық талдау жасау.
4. Бейвербалды ишараттарға мән беру.
5. 1 + 2 тәсілдермен авторлық психологиялық баяндау. Әдебиеттану
ғылымындағы психологиялық прозаның зерттелу тарихын төмендегіше баяндасақ.
1. Көне дәуірдегі.
2. Халықтық психологиялық мәселелер.
3. Прозадағы арнаулы психологиялық бейнелеу тәсілдері.
Жан туралы трактат (Аристотель). Этнопсихология (миф, фольклор, тіл,
дәстүр, салт, әдет – ғұрып, дін т.б.). Психологиялық проза – толғау жанры.
Біріншіден, психологиялық бейнелеу құралдары ұлттық әдебиеттану
ғылымында қалай қолданылып жүр деген мәселеге жауап іздейді.
Екіншіден, психологизм жүйесін құрайтын арнаулы психологиялық бейнелеу
тәсілінің үш түрі – аналитикалық принципке қарайтын түс көру, динамикалық
принципті құрайтын сыртқы белгілер – бейвербалды ишараттар мен заттық әлем
мәселелері қарастырылады.
Үшіншіден, үш көркемдік психологиялық бейнелеу тәсілдері ұлттық
әдебиетте көрініс тапқанынан бастап, бүгінгі өркендеп - өсу процесіндегі
жеткен көркемдік жетістіктері әдеби ортада мойындалған көркем шығармаларды
талдау барысында айтылады. Психологиялық бейнелеу құралдары ұлттық
әдебиеттану ғылымында сараланды. Түс көрудің фольклор мен әдебиеттегі
көркемдік қызметі. Түс көру көркем сөз өнеріндегі бастау көздері, қалыптасу
кезеңдері, даму арналары. Түс көру тәсілінің дәстүр мен жаңашылдық
категориялар барысындағы фольклорлық жанрлрардағы қолданылуы мен оның
шығармадағы сюжетті, композияциялық құрылымын, көркемдік ерекшелігін,
кейіпкер характерін ашудағы атқарар ролі. Түс көрудің әдеби тәсіл ретіндегі
поэтикалық қуаты. Төл әдебиеттану ғылымындағы түс көру тәсілін
әдебиеттанушы Г.Пірәлиева зерделеп шықты. Діни әдебиеттегі түс көру, жору,
аян беру көркемдік компоненттердің дүниеге келуі. Аян беретін Пайғамбарлар,
Әулие әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері, Қырық Шілтен-Ғайып ерен, Баба
түкті-Шашты Әзиз т.б. сынды кейіпкерлердің әдебиеттегі орны. Түс көрудің
түрлері: 1. сәуегей түстер, 2. ұжымдық түстер, 3. сериялы түс, 4.
эротикалық түс, 5. ойсыз түс және түсініксіз түстер, 6. түс эллюзия, 7.
тоқырау түстері, 8. жайсыз түс, 9. бұлдыр түс, 10 кіреукелі түс,
таңғажайыптүс, 11. символдық түстер. Батырлар жыры жанрындағы, ертегілік
прозадағы түс көрудің көркемдік ерекшелігі. Көркем шығармада түс
кейіпкердің іс - әрекетін психологиялық тұрғыдан нанымды әрі дәл беру үшін,
әр кезеңнің өзіндік дүние танымына орай фантастикалық, мистикалық,
лирикалық, комедиялық акцент беруі. Түс көрудің қосалқы компоненттері
сандырақтау, елес, елестету, елеңгіздеу, шатасу, галлюцинация т.б. өң мен
түс, өмір мен өлім аралығындағы жан азабы, шекаралық шақты, эзотериялық
нышандарды, онейрикалық поэтиканы бейнелеуі. Түс көркем шығармада
информациялық, символдық, архетиптік, мифологиялық, психологиялық,
психоаналитикалық, медициналық, эстетикалық, философиялық т.б. көркемдік
қызметтер атқаруы. Қазіргі прозада түс көру тәсілінің көркемдік табиғаты.
Түстің поэтикалық қуаты, көркемдік кеңістігі мен мүмкіндігі мол,
кейіпкердің ішкі иірімдерін бейнелеуде спецификалық ауқымы кең, мағыналық,
философиялық атқаратын ролі. Түс көркемдік кілттің оқыс жағдайда табылуына
дәнекер болады. Белгілі бір қоғам мүшесі қаламгердің айтпауға тиіс
мәселелерін бейсаналылықтың сөз өнеріндегі көрінісі болып табылатын түс
көру техникасы мен оны қолданудағы кәсіби шеберлігі ашық жариялауға
мүмкіндік береді. Қаламгер қиялына ерік беретін түс көру сәтіндегі
патопсихологиялық түзілістерді (жылау, үркуі, қара терге малшыну, шошыну,
бастырғылу т.б.) физиологиялық, физиономиялық өзгерістер мен сезімдерді
суреттеу психологиялық шығарманың негізгі міндеті.
Бейвербалды ишараттардың әдебиеттану ғылымында зерттелуі.
1.Фольклорлық жанрдағы психологиялық талдау. Бейвербалды ишараттардың дені
көркем мәтіндегі қолданысына қарай көбіне символ, тұспалдың міндетін
атқарады. 2. Кейіпкер психологиясын ашудағы бейвербалды ишараттардың
көркемдік ролі. Ғалымдар тіл қисыны, портрет, кескін ілімі, бет -
әлпеттегі, көз жанардағы тағы басқа да денедегі әр түрлі мәнердегі мағыналы
қимыл қозғалыстар, ишараттардың көркемдік ерекшеліктерін сөз етуі. Ұлттық
сөз өнеріндегі портрет, ым, беттің ымы, ымдау, ишара мен емеурін, бүкіл
денедегі психологиялық қимыл көріністері т.б. Көркемдік компоненттер,
психологиялық детальдар турасында. Қимыл қозғалыс тілі, ишарат тілі, мимика
– ым, беттің ымы, ишара мен емеурін, дене қалпы, дене тұрғы көркемдік
бейнелеу құралдары тұрғысынан қарастырылды. Бейвербалды ишарат көркем
шығарманың әлеуметтік филососфиялық концепциясын, сюжеттік – композияциялық
желісін, рухани эстетикалық құндылығын арттырып, кісілік табиғатын
бейнелеудегі психологиялық қызметі ғылыми айналымға түсірілген еңбекпен
ұштастырылады.
Көркем прозадағы заттық әлем мәселесі. 1. Көркемдік детальды құрайтын
заттық әлем. 2. Психологиялық портрет.
Заттық әлемнің жанры (өмір сүру қабілеті бар табиғат туындылары)
жансыз (адам қолынан жасалған бұйымдар, киім кешек, үй жиһаздары,
күнделікті тұрмысқа аса қажетті құрал саймандар т.б.) болып бөлінетін
көркемдік бөлшектерінің бейнеленуі, олардың көркемдік құндылық ретінде
танылуы. Сөз өнеріндегі заттық әлемнің көркемдік қызметі: Шығармадағы өмір
шындықтарын бейнелей отырып, көркемдік кеңістік пен уақыттың аясында
көрініс табуы. Көркем шығарманың барлық түрінде кездесетін заттық әлем
тарихи кезеңді, әлеуметтік ортаны, мезгіл-мекенді бейнелеуі. Заттық әлем –
кейіпкерді қоршаған психологиялық ортаны, табиғатты, интерьерді дәл және
нанымды беруі. Заттық әлем ең бастысы кейіпкердің табиғатын, талғамын,
тұрмыс тіршілігін,, мінезін суреттуде көптеген көркемдік, психологиялық
қызметтер атқаруы. Фольклорлық туындыларла заттық әлем қарапайым,
тұрмыстық, символдық қызмет атқарса, бүгінгі табиғаты күрделі психологиялық
прозадағы заттар мен адамадардың қарым қатынасында күрделенеді. Сөз
өнеріндегі заттар әлемі еске алу, елестету, ойға алу т.б. секілді көптеген
көңіл – күйлерге, күрделі ассоциацияларға көркемдік негіз бола алады.
Сонымен ғалым Г.Пірәлиеваның бұл зерттеуі қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа
бағытқа бет бұрғанын, орыс, батыс ғалымдарының методологиялық озық
әдістерімен қарулана отырып төл әдебиетіміздің ішкі поэтикасын талдауда
жаңаша мүмкіндіктер тудырды. Писихологиялық прозаны зерттеу
әдіснамаларының теориялық сипаты Ж.Әбілдің Қазақ комедиясы генезисін
зерттеуінде де үйлесім тауып отырады.
Ахмет Байтұрсынұлы жазған Әдебиет танытқышты қазақ әдебиетіндегі
психологизм теориясын негіздеген алғашқы еңбек деп қарастыруымыз оңды.
Әдебиет танытқыштың таза ғылыми пікіржарыстан гөрі, асыл сөздің басты
басты негізгі қасиеттерін ашуға арналған еңбек екенін ескерсек, А.
Байтұрсынұлының зерттеу жобасына сөз өнерінің біршама құрылымдық
талдаулары енбеген болып шығады. Бірақ, А. Байтұрсынұлының әрбір
анықтамасы тұңғиық танымға негіз болатындығын атап өткен жөн. Мұның өзі
ғалымның барынша синтездеп кез-келген пікірдің ғылыми негізін ғана беруді
мақсат еткендігін көрсетеді. Осылайша, бөлім басында сөз өнерінің мәнін
көрсететін қысқа тұжырымдамада пән болмысының классикалық үлгісі жасалып
отыр: Сөз өнері – деп жазады ғалым, - адам санасының үш негізіне тіреледі:
1) ақылға, 2) қиялға, 3) көңілге Өнер жүйесіндегі бастапқы үш негіз
құрамды осылай нақтылып алған соң, былайша ой қорытады: Ақыл ісі – аңдау,
яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу,
яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату,
бернелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау [].
Мұндай тұжырымдаманы (анағұрлым шектеулі түрде) алдымен әлемді
көркемдік тұрғыдан түсіну әдісіне жатқызуға болады. В.В.Кожиновтың
пайымына сүйенсек, әдебиеттанушы былай деп жазады: К середине 20 в.
утверждается ... синтетическое понимание литературы как одной из форм
художественного освоения мира, как творческой деятельности, которая
принадлежит искусству, но вместе с тем является такой разновидностью
художественного творчества, которая занимает в системе искусств особое
место; это отличительное положение литературы зафиксировано в
употребительной формуле литература и искусство [].
Мәселенің екінші қыры – сөз өнерінің рухани қызметі. Жоғарыда
айтылған тану, меңзеу және көп жағдайларда түю, талғау сөздерінің
аспектісі ең алдымен рухани ұғымға жақын. Яғни, болмысты санамен түсіну:
В.В. Кожиновтың айтуынша: тіпті форманың қарапайым компоненттері де
(эпитет немесе метафора, баяндау және диалог) түсіну кезінде ғана санаға
қонбақ (сол күйінде қабылдау барысында емес). Осыған орай, ең бастысы
Духовность, насквозь пронизывающая литературу, позволяет ей развернуть
свои универсальные, по сравнению с другими видами искусства, возможности
[]. Сөз өнерінің мұндай саналы қасиеті адамдардың іс-әрекеті және ойлары
мен мінездеріне жалпы алғанда қатысты екенін кезінде Аристотель тайға
таңба басқандай атап көрсеткен (әрине, ең алдымен сюжетке байланысты –
Ұ.Е.) [].
Сөз өнерінің аталмыш қасиеттері туралы ғылыми ойлар Гегель
еңбектерінде жалғасын тапты: Объект, соответствующий поэзии, есть
бесконечное царство духа. Ибо слово, этот наиболее податливый материал,
непосредственно принадлежащий духу и наиболее способный выражать его
интересы и побуждения в их внутренней жизненности, - слово должно
применяться преимущественно для такого выражения, которому оно наиболее
подходит, подобно тому, как в других искусствах это происходит с камнем,
краской, звуком. Ары қарай ғалым, біз жоғарыда бірнеше рет тоқталып
өткен, сөз өнерінің руханилығы деген тұстарды атап өткен. Бұл жердегі
Гегельдің баяндауында қолданған поэзия сөзі, біз қарастырып отырған сөз
өнері түсінігіне синоним екенін айта кету керек. С этой стороны, главная
задача поэзии будет состоять в том, чтобы способствовать осознанию сил
духовной жизни и вообще всего того, что бушует в человеческих страстях и
чувствах или спокойно проходит перед созерцающим взором, - всеобъемлющего
царства человеческих поступков, деяний, судеб, представлений, всей суеты
этого мира и всего божественного миропорядка [].
Ары қарай А. Байтұрсынұлы: Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын
аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түйгенін түйгенінше
айтуға жарау [] деген келелі тұжырымды алға тартады. Бұл тұжырым, бізге
басы бүтін дайын күйінде оқып отырған соң, түсінікті секілді көрінетіні
рас. Дегенмен, осы дайын тұжырымның негізінде қаншама ізденіс пайымдар
жатқандығы бізге беймәлім. Беймәлім болғандықтан да біз ол туралы түрлі
жанама тұжырымдар айтып, теліп көреміз. Бұл ғалым тұжырымының мәнін
арттырмаса, кемітпейді деген пікірдеміз. Ең алдымен осы жерде, А.
Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым болғанын ескеру қажет. Дәл осы тұста
ғалым сөзтуындаудағы психолингвистикалық проблеманы шеберлікпен көрсете
білген. Осының өзі оның аталмыш саладағы ұғым, түсініктерді терең
сараптай алғандығын білдіреді. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген
түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай
білдіруге көп шеберлік керек [].
Тіл ғылымының ақыл мен санаға қатыстылығы жөнінде бірнеше теориялық
еңбектердің авторы А.А.Леонтевтің пікірінше ішкі сөз проблемасын А.С.
Выготский синтаксистік проблема ретінде қарастырған. Л.С. Выготский
очень четко противопоставил внутреннюю и внешнюю речь, как по
лингвистическим характеристикам, так и по психологической её природе,
приписав внутренней речи три специфические характеристики []: а)
біріншіден, бұл ішкі сөз компоненттерінің сығылғандығы. Ішкі сөз – par
excellence тілі, эллипті және өзіндік стохасты түрде құрылған, түзу
бойымен жалғанған семантикалық түсініктер. Бірақ, әлі де сөздік пішіні
қалыптаспаған тіл. Мұндай құбылыстардың мүмкін болуы ішкі сөздердің тек
сізге ғана қажеттілігінен туындайды. Әрине, бұл түсініктердің
толыққанды тілдік дәрежеде қызмет етуі үшін олардың материалдық сүйеніші
болуы қажет. Бірақ, кейде бұл сүйеніштің мәні мен дәрежесі төмендетіліп
кететін кездер де болады. Мысалы: сөздердің алғашқы әріптерінің құрылымына
қарап-ақ: Внутренняя речь есть в таком смысле речь почти без слов []. б)
екіншіден, ішкі тілді түзуші компоненттердің предикативті мінездемесі. Ол:
вся состоит с психологической точки зрения из одних сказуемых... Закон для
внутренней речи – всегда опускать подлежащее... []. с) үшіншіден, ішкі
тілдің семантикаға тән ерекшелігі және жағдайлық пен мәтіндік
келісімдіктің жоғарғы санаты. Выготскийге жүгінсек, Ішкіден сыртқы
тілге өту дегеніміз переструктурирование речи, превращение совершенно
самобытного и своеобразного синтаксиса, смыслового и звукового строя
внутренней речи в другие структурные формы, присущие внешней речи..., ...
превращение предикативной и идиоматической речи в синтаксически
расчлененную и понятную для других речь [].
Ал мұның іс-тәжірбиелік жағына келгенде ол шығармадағы психологизм
мәселесімен бетпе-бет келеді. Жоғарыдағы Байтұрсынұлы тұжырымының да
шығармаға тікелей қатыстығы жөнінде соны айта аламыз - ақыл ісі – аңдау,
қиял ісі – меңзеу, көңіл ісі – түю, талғау. Көркем туындыдағы
психологизмнің орны (қазақ прозасының негізінде) жөнінде Г.Пірәлиева осы
аталған үш негіз – адамның жан жүйесін (Ж. Аймауытов), санасын зерттейтін
жазушылардың негізгі объектісі. Ақыл, қиял, көңіл терең зерттелмей, адам
табиғаты жан-жақты танылып, оның ішкі жан дүниесіне тереңдей ену мүмкін
еместігін баса айтады [].
Осылайша, біздің келтірген салыстырмаларымыз ешбір дәлелдеуді қажет
етпейтін пікірлерге негізделіп отыр. Нақтырақ айтсақ, А. Байтұрсынұлы
ұсынған жағдаят – тіпті псикоаналитика сияқты арнайы салада болсын, оның
түйіні ерекше талдау негіздерінен өткен. Асылында, ғалым сөз өнерінің
функционалдық қасиетімен қатар, шығарма құрылымының негізін де сараптап
берген. Ал мұның пәлсафалық жағы отызыншы жылдары жарияланған Г.Г.
Гадамердің еңбектерінде көрініс тапты. Ғалым шығарма сөздің мәнін тікелей
феномологиялық аспект арқылы ашуға тырысқаны белгілі []. Соңғы шығып жатқан
теориялық еңбектерде тілдік категориялардың мәтінге қатыстылығы арнайы
тақырып ретінде қарастырылып жүр. Таяуда Оксфордтан шыққан Джонатан
Каллердің Әдебиет теориясында да ең негізгі басымдық осы тіл мен ойлау
жүйесінің теориясына берілген. Ғалым көркемдік категорияларға деген өзіндік
тұжырымдарын мәселенің мәні және идеяның мәні, ғылыми мәтіндегі
интерпретацияның орны секілді ұғым түсініктерге арқа сүйей отырып қарайды.
Каллердің аталмыш түсініктермен көркем мәтінді талдауы тікелей біз жоғарыда
тілге тиек етіп келе жатқан психоаналитикалық мәселелерді қозғайды [].
Әдебиет танытқыштағы бір ғана бұл емес (Ойын ойлаған қалпында, қиялын
меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға
айтпай білдіруге көп шеберлік керек) әрбір айқындауыш тезистерге қатысты –
ол тезистер терең синтезге құрылған деп айтып кеттік. Ал аталмыш тезистегі
бұл синтездің (поэтика мен лингвистика; психоаналитика мен герменевтика;
поэтика мен герменевтика т.с.с.) көрінісі осы кішкене талдаудың өзінен анық
байқалып тұр деген қорытындыға келуге әбден болады.
Көркем әдебиеттегі психологизм мәселесі-ғылыми, әдеби мәні мол,
күрделі мәселе. Психологизм-қоғамдық алғышарттар мен жеке адамдар
дүниетанымын, олардың іс-әрекетіне жетекші сана-сезімдік қозғаушы күштерді
сенімді суреттеу жемісі.
"Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал-тәсілдерінің
жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық шығармашылық феномен- психологизм" [],-
дейді Б. Майтанов.
"Психологизм-көркемдік әлемнің жұлын-жүйесі" [] болғандықтан
психологияның әдебиет саласындағы тұрақты "елшісі" ғана, себебі әдебиет
психологияның өзінен бұрын енші алып ерте дамыған. Даму барысында
психологизм элементгері ертедегі әдебиеттерде де орын тепкен. Нақтылы
психологизмнің көркемдік тәсіл ретінде әдебиетке келуі XVIII ғасырдан
басталады. Сол кездегі сентименталист жазушылардың алғы мақсаты-адамның жан
қозғалысын, нәзік әрі терең сезімталдықты суреттеу.
XIX ғасырдың басына қарай адамның жандүниесіне үңілу тіптен тереңдей түсті.
Көркем шығармадағы басты нысана адам болғандықтан, оның ішкі, сыртқы
болмысы шынайылықпен сомдалуы тиіс, адам жанын жандандырудың басты тәсілі
психологизмнің осы тұрғыда алатын орны ерекше.
Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергиясын шығаруға
машықтанды. Көп жазушылар оқырман қабылдауымен санаспайды. Олар үшін тек
субьективті дүниетанымын суреттеу ғана маңызды болды. Не болмаса, шығарма
терең ойлы, ерекше саналы оқырманға лайықталады. Әдебиет қоғамдағы
өзгерістерді жіті бақылап отыр, әйтсе де сол құбылыстарға ілесе алмай
қалатын кездер де байқалады.
Әдебиеттануда көркемдік әдістер алмасуы әр кезеңде түрлі көзқарастар
тұрғысынан көп рет талқыға түскен еді. Негізгі жетекші әдістер реализм мен
романтизм деп, ал модернистік жүйе әдістері керітартпа, декаденттік әдістер
ретінде түсіндіріліп келді. Тіпті, әлемдік әдебиет пен өнер тарихы
реалистік өнердің пайда болу, қалыптасу, даму және антиреалистік
ағымдармен күрес тарихы ретінде қарастырылды. Шын мәнінде шығармашылық
әдіс суреткердің шындыққа қатысымен анықталатыны белгілі.
Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз
суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін
қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы
көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін
тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой
жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады.Қалаған жанрды таңдауға жазушы
ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды
танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп,
зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып,
табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды.Орнықсыз ой балалатып, орынсыз
күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға
жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің
типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай
сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн []. Демек, әр
жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі
құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу
басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан –
жақты ашылады. Қазіргі әңгіме, повесть, роман болсын олардың бір ерекшелігі
кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай – ақ, алдымен монологқа құрылады да
диалогқа ұласады. (Бұл ойымызды алдағы мысалдарда дәлелдейміз). Терең
психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса,
диалогтың да идеялық – көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік
мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты
философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар
тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне,
даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар
жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда
жазушыға ең қажетті фактордың бірі – суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы
тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін
жадымызда ұстасақ, “ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың басында жазушылардың
назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем
құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Бірақ, бұл сезімдер,
адам жанының жекелеген шақтары характер болып тұтаспайды”, - деген
Д.С.Лихачев тұжырымына ден қою дұрыс. Демек, лиризм мен психологизмнің де
негізгі көзі – авторлық экспрессияның идеялық-көркемдік генезисі тереңде
жатыр. Бүкіл факторлардың айшықты поэтикалық жүйесі ақын-жыраулардың оттты
пафосқа құрылған романтикалық поэзиясы және заманның асқақ идеяларын
барынша шынайы әрі мол оптимизм, нақты гуманизммен бейнелеу талаптарынан
туған жаңа әдебиеттің лейтмотивіне лирика нақыштары жат элемент болып
табылмайды.
Л.И.Залесская кеңес әдебиетінде: “Қаһармандық-романтикалық, алайда
типтік характерлер ерекше тосын болғанмен, өмірлік, типтік ахуалдарда
ашылатынын” айта келіп, дербес поэтикасына қарамастан, романтизм
реализмнің бір стильдік қанатына жатаныны туралы бір пікірге келеді. Осы
ретте кейбір мағыналық ұғымдарды анықтап алу үшін ақиқатқа жақын
паймдауларға жүгінеміз. “Романтизм қашанда лирикалық табиғатқа ие. Әйтсе
де, лирикалық әуенділік шығарманың романтикалық сипатына дәлел емес.
Лирикалық өнер әрі реалистік негіздерде өмір сүреді”, - дейтін С.А.Липин
лиризмнің белгілі бір көркемдік әдістер мен бағыттарға тәуелсіздігін,
психологизм сияқты әдебиеттің “тектік” қасиетіне бейім екенін аңғартады. []
Адамның мінез – қырларын белгілі бір сәттердегі сезім – күйлерін
тапқыр әрі ұтымды, қысқа да мағыналы бейнелеуде диалог ерекше тєсіл. Яғни,
автор кейіпкер характерін ашу үшін диалогті қолданады. Әрине кейіпкердің іс
- єрекетімен сөйлер сөзінде тамырластық болу шарт. Әдебиет зерттеушісі
М.Базарбаев: Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог
құруда. Мұнда шеберлік керек – ақ. Өйткені диалог адам мінездерін ашуға
бірден – бір қолайлы форма [],- деп атап өтеді. Жалпы кейіпкердің сөзі
өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог
пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Сөзі өмірдегі
ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі
әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Бұл орайда орыс ғалымы
Р.Будагов көркем диалогтың ауызекі тілден төрт түрлі айырмашылығы бар
екенін көрсетеді.
1.Көркем диалог белгілі бір дәрежеде созылыңқы болып келеді, өмірдегі
диалог үшін бұл міндетті емес.
2.Автор көркем диалогты алдын – ала ойластырып алады, табиғи диалогта
сөйлеуші оны ойластырып жатпайды.
3.Көркем диалог – оқиғаны дамытып, оның алға жылжуына қызмет етеді,
оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты, бұл да өмірдегі диалог үшін
міндетті емес.
4. Көркем текстегі диалог уақыттың, ырғақ пен қарқынның ережелеріне
бағынады. Бұларсыз көркем мәтін болмайды.
Кейіпкер сөзінің тағы бір ерекшелігі туралы Л.Тимофеев:
Кейіпкерлердің өз мінездерінің ерекшеліктеріне жауап беретін, оның мәдени
өресін, психологиялық қырларын, жан – дүниесінің жағдайын білдіретін өзіне
ғана тірі адам тәрізді әсер етпек [] - дейді. Демек, диалогтан кейіпкер
ерекшелігі моральдық – этикалық қасиеті, мінез – құлқы, танымы, рухани
дүниесі, психикасы, бір сөзбен айтқанда өзіндік болмысы, характері
көрінеді. Түйіндеп айтқанда - шығармадағы шешуші сәттің бірі диалог құру.
Диалог арқылы да кейіпкер психологиясын көрсете алады.
Әдебиеттегі психологизм дегеніміз – кейіпкердің ойы мен іс-әрекетінің
кереғарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. “Алайда осы
жерде ескерер бір жәйт - әдеби психологизмде автор мен кейіпкердің ой-
толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы болса да
жүйеліліктің сақталатындығы, ал модернистік бағыттағы жазушылар пір тұтатын
сана тасқынында жүйеліліктің ауылы алыс екендігі” 5,74.
Қазіргі қазақ жазушыларына осы заманғы әдебиеттің даму жағдайына
сәйкес уақыт қойып отырған үлкен міндеттердің бірі – адам жанының
диалектикасын ашу []. Дәлірек айтқанда, кейіпкердің ішкі рухани әлеміне
үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау саласында терең толғану,
тынбай іздену керек болып отыр [].
Психологиялық талдаудың бұлайша әдебиеттің күн тәртібіндегі бірінші
мәселеге айналуының басты себебі неде?
Әдеби әдіс мәселелері ең басты дүниетанымдық, көркемдік құбылыс
саналса, осы мәселелердің неғұрлым нақты, толымды шешімі, айқын ғылыми
келбеті – кейіпкер жан дүниесін бейнелеу мүмкіндіктері мен амал, жолдары,
бағыт-бағдары, сол бағдардағы жемісті нәтижелер арқылы табылмақ. Шартты
теңеуге барсақ: көркемдік әдіс – мазмұн, психологиялық талдау – пішін.
Пішін мазмұнға қарай, мазмұн пішінге қарай өзгермек. Эстетикалық байлық –
іш пен тыстың бірлігі мен ықпал-әсерінде, жаңа байланыстар түзе алуында
[].
Психологиялық талдаудың тағы бір көркемдік мәні мынада деп білеміз.
Атап айтқанда: ол – жазушы үшін толыққанды образ, өміршең тұлға жасаудағы
бірден-бір қолайлы да, оңтайлы стильдік тәсіл,- дейді сыншы С.Әшімбаев [].
Расында, образ, характер жоқ жерде көркем шығарма рухы түгілі оның елесі
де жоқ. Осы туралы сөз қозғаған Ә.Қоңыратбаев: Даралау – характер жасаудың
ішкі заңы, - деген болатын []. Ал даралыққа жету үшін типтендіру қажет.
Типизм – творчествоның негізгі заңының бірі, онсыз творчество жоқ [].
Сонда біздің психологиялық талдаудың көркемдік қызметіне тоқталғанды ең
басты айтатынымыз оның кейіпкер характерін даралаудағы жетекші ролі.
С.Әшімбаев: образ бен характер психологиялық талдау арқылы ашылмаса
қашанда тұл, - дейді []. Ендеше кейіпкер психологиясын шынайы суреттеу
шеберлігі суреткердің эстетикалық ерекшелігі ғана емес, оның ерекше
талантының айғағы да. Сондықтан қазіргі қаламгерлердің қалам құлашы
кеңейген сайын психологияға дендей ену, кейіпкер жанының соны қырларын ашу
белең алып келеді. Мұның басты себебі қаһарманның жалаң іс-әрекетін
бейнелеу, оның ішкі әлеміндегі арпалысқа мән бермеу, шығарманың
солғындауына әкеп соғады. Себебі көркем туындының басты міндеті адам мен
адам, адам мен қоғам, адам мен замана, жалпы мен жалқының арасындағы
байланысты шынайы бейнелеу. Шындықты шығармада өрудің басты таспасы -
психологизм. Яғни, шығармадағы, біз жоғарыда айтқан байланыстың тірі сана
сарабына сыятындай болуы психологиялық пайымдаудағы жазушы шеберлігігіне
келіп тіреледі.
Таланты тас жаратын қаламгер өз туындыларында әрбір кейіпкердің жан
толғанысының қатпарлы қалтарыстарын дөп басып атйып, оның (персонаждың)
ішкі дүниесіндегі дірілдің әрбір толқынын кинолента тәрізді тізбектеп,
оқырманның көз алдынан бір-бірлеп өткізуі тиіс. Қоғамға деген қаһарманның
ойы, көзқарасы өзінің рухани әлемімен астарласып жатуы ләзім.
Шығарма кейіпкері замананың жүрек соғысына құлақ түре отырып, өз
мұратына жету жолында сол уақыттың күллі адами, бейадами мәселелерін
қамтып, қажеттісін өз қантамырында қатар соқтырып, қажетсізін көрсетеді
десек, мұны тағы да ақиқат тұрғысынан танытудың абзал жолы –психологизм
болады.
Психологизм – көркем туындының жаны. Өйткені психология тіршілік
иелерінің, кеудеде жаны барлардың – мінез-құлық, ішкі, сыртқы, рухани іс-
әректінің көрінісі. Осыдан келіп шығарма жандылығы адам жанымен ортақ
екенін атауға болады. Адамның жан әлемі, сезім толғанысы жалаң әрекет-
қимылдан әлдеқайда күрделі де, қызықты. Литвиновша айтатын болсақ:
...Можно все выдумать кроме психологии [].
Көркем шығармашылықтың екі объект тұтастығынан тұратын бір ғана пәні
бар: белгілі бір қоғамдық орта және сол ортада өмір кешуші адам [].
Көркем шығарма қоғамдық адам арқылы қоғам тынысын оның ішкі сыр-сипатын,
әлеуметтік бетін танытады. Қоғамдық түрлі құбылыстар арқылы адам
жаратылысының сан алалы жұмбақ тылсымдарын ашады. Материалдық өмірдің
санадағы сәулелену процесін көрсетеді. Осы тұрғыда үш түрлі мәндегі
әлеуметтік-психологиялық талдауды айтқан Иезеуитов: Біріншіден,
психологизм – сөз өнерінің тектік белгісі, ажырамас қасиеті, көркемдік
кепілі, - деп баса көрсеткен []. Әрине, суреткер барлық күш-қайратын,
шеберлігін бір ғана мақсатқа – адам жүрегінің сырын, адам жанының шындығын
танытуға жұмылдырады. Адам жанына психологиялық талдау жасау – жаңағы
шеберлік шеңберімен астасып жатады.
Т.Ахметжан: Рухани тазалық, жан сұлулығы жоқ жерде дүние бүлінбек,
былғанбақ, әсемдік жойылмақ [] деп, осы ерекшелікке қатысты ой толғаса
керек-ті.
Психологизмдегі ең бір маңызды мәселе –сана ағымы. Жоғарыда біз атаған
психологиялық талдауға дөп келетін осы пікір, М.Әуезов психологизмінің тағы
бір қырын таныта түседі.
Сана ағымы – адамның ішкі дүниесіне психологиялық талдау жасау. Сана
ағымы (поток сознания) терминінің пайда болуын американдық идеалист-
философ У.Джеймс есімімен байланыстырған. Әдеби энциклопедияда былай
делінген: Мы то видим, то слышим, то рассуждаем, то хотим, то вспоминаем,
то ожидаем, то любим, то ненавидим; и мы знаем что наши сознания заняты
попеременно сотнею других способов... Каждая мысль которую мы имеем в
данном моменте о данном факте, строго говоря, единственно и только
возможности подобие родства с другими нашими мыслями о том же самом
факте... Сознание никогда не рисуется самому себе раздробленными на куски.
Выражения вроде цепи или ряда не рисует сознание так, как оно
представляется самому себе. В нем нет ничего, что могло бы связыватся – оно
течет... Поэтому метафора река либо поток всего рисует сознание [].
Сана ағымы қат-қабат тізбектеліп, бірін-бірі толықтыра келетін ойлар
тізбегі болады. Яғни, көркем туындыдағы кейіпкер ойына, ішкі дүниесінің
арпалысына, санасындағы процестерге негізделген шығармалар сана ағымында
сомдалған туындылар екені даусыз.
Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт ұстанып, мектепке
бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың соңы – қандай да
бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту заманы болды.
Бірнеше адамның бір идеяны ұстануы сирек кездесетін құбылысқа айналды. Әр
жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді, әрі соны жалғыз
ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әр қайсысы өз субьективті пікірін
ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады. Сонымен қатар,
әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болды, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Көркем шығармадағы психологизм
1.1 Қазақ әдебиетіндегі психологизм
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
1.2 Мұхтар Әуезов прозасындағы психологиялық элементтердің
қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2
2.1 М.Әуезов әңгімелеріндегі психологиялық
иірімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
2.2 Мұхтар Әуезов әңгімелеріндегі трагедиялық
ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
3.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Ең алғашқы көркем әңгiмесi –
"Қорғансыздың күнi" 1921 жылы "Қызыл Қазақстан" журналында жарияланып, 1922
жылы жеке кiтап болып шықты. Алғашқы "Еңлiк-Кебек" пьесасының жобасы 1917
жылы киiз үйде қойылып, 1922 жылы кiтап болып басылды. Алғашқы мақалалары
1917 жылдан бастап "Алаш", "Сарыарқа" газеттерiнде, "Абай" журналында
жарияланды. Әрине, бұған дейiн де қазақ әдебиетiнде тиiп-қашты болса да
прозалық, драмалық шығармалардың, әдеби сын мақалалардың нобай үлгiлерiнен
iз түсе бастаған едi. Бiрақ, олар өздерiнiң сапалық деңгей-дәрежесiмен де
және басқа да түрлi себептермен әдебиетiмiздiң даму жолында айтарлықтай
орынға ие бола алмаған. ХХ ғасыр әдебиетiмен тел өскен, "заманмен қатар
аттап келген" көрнектi қаламгер Сәбит Мұқанов: "1921 жылы жазылған
"Қорғансыздың күнi" атты алғашқы әңгiмесiмен Мұхтар шын мағынасындағы
европалық прозаның дәрежесiне көтерiлді.
М.Әуезов 1920-30 жылдары жиырмадан астам әңгiмелер мен бiрнеше
повестер және он шақты пьесалар жазған екен. Оларды тақырыптық-жанрлық
жағынан шартты түрде:
1) ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн шығармалар;
2) қазақ әйелдерiнiң тағдыр-тауқыметi туралы әңгiмелер мен пьесалар;
3) оқыған азаматтар бейнесiн жасауға арналған әңгiмелер;
4) жаңа заман тақырыбына жазылған туындылар деп топтап жiктеуге болар едi.
Бұл топтаудағы әңгiмелердiң қай-қайсысы болса да, бiр тақырып ауқымынан
асып, бiрнеше тақырыпты қамтып жатуы әбден мүмкiн. Сондықтан да жалпы
топтау-жiктеулердiң қандай түрiнде болмасын шарттылықтың орын алатыны
белгiлi.
Ескi өмiр ауыртпалықтарын суреттейтiн I-топқа: "Қорғансыздың күнi",
"Жетiм", "Ескiлiк көлеңкесiнде", "Барымта" т.б. әңгiмелерi мен "Қараш-Қараш
оқиғасы" повесiн және “Еңлiк-Кебек”, “Қарагөз” пьесаларын жатқызуға болар
едi.
М.Әуезовтiң ертерек кезде жазған шығармаларына тағылған мiн, тiптi
"саяси айып" дәрежесiне дейiн көтерген кiнә, негiзiнен, осы ескi тарихи
тақырыпта жазылғандығы едi. Әрине, қай кезеңде болмасын, қалам
қайраткерлерiнен өз дәуiрiнiң көкейкестi мәселелерiн игеру қажеттiгiн еске
салып, талап етiп отыру орынды делiк. Дегенмен, өнер табиғатын, суреткер
тағлымы мен тағдырын тек тақырып шеңберiне телiп қою, жұмсартып айтқанда,
үлкен әбестiк болар едi. Ондай "шаш ал десе, бас алатын" әпербақандық
кезiнде кей жерлерде үлкен зардаптарға соқтырды ғой.
Әйтпесе, тiптi, пролетариаттың маңдайалды жазушысы, социалистiк
реализмнiң негiзiн салған Максим Горькийдiң өзi революция жылдары "Италия
туралы ертегiлерi" мен "Орыс ертегiлерiн" жазған едi. Ал, революциядан
кейiнгi алғашқы жылдары ол өзiнiң автобиографиялық шығармалары мен орыс
буржуазиясының тарихын көрсетуге арналған "Артамоновтардың iсi" романын
жазғаны белгiлi. Кейiнiректегi "Егор Булычов және басқалар", "Достигаев
және басқалар" атты пьесаларын да тарихи тақырыпқа арнады. 1928-1929
жылдары "Советтер Одағын аралағанда" атты очеркiнде жазушы: "Менiң бұлайша
өткен күндерге жиi-жиi орала бергенiм, мүмкiн, жас оқырманға ұнамас та.
Бiрақ мен мұны әдейi, саналы түрде iстеп отырмын. Өйткенi жастар жағы өткен
өмiрдi жете бiлмейдi деп ойлаймын", - деп жазған едi. Горькийге ешкiм,
ешқандай айып та, кiнә да таққан жоқ.
Шынында да өткен өмiрдi жете бiлiп, сол арқылы қоғамдық дамудың түрлi
заңдылық ерекшелiктерiн айқын түсiнбейiнше, бүгiнгi өмiрдiң жай-күйiн, өсу
өрiсiн аңғарып болжау мүмкiн емес қой.
М.Әуезов 1920 жылдары жазылған көптеген әңгiме, повестерi мен
пьесаларында өткен өмiр көрiнiстерiн жаңаша көзқарас тұрғысынан, жаңа дәуiр
талабына сай суреттедi. Яғни, бұл шығармаларында жазушы өткендегi ауыр да
азапты тұрмыстың күйкi құбылыстарын, қайшылықтарын сынап, әшкерелеп қана
қоймай, олардың түп-төркiнiн, түрлi себеп-сырларын да ашады; кейiпкерлер
бойындағы тамыры тереңнен тепсiнiп жатқан бүгiнге, келешекке жалғасар
серпiндi де жарқын қасиеттерiн тауып көрсетедi, соларға меңзейдi.
Зерттеушi-сыншылардың назарына ерте iлiнiп, көп айтылып, жоғары
бағаланып жүрген алғашқы "Қорғансыздың күнi" атты әңгiмесiнiң өзiн алайық.
Мұнда автор ескi өмiрдiң сорақылық көрiнiстерiн, ғарiп-қасерлердiң азапты
да аянышты халiн ашып суреттейдi. Әңгiменi оқып шыққаныңызда көз алдыңызда
зұлымдықтың құрбаны болған уыз жас Ғазиза, одан айырылып, соңғы үмiтi
үзiлiп, соңғы жарығы сөнген зарлы кемпiр мен мұңлық ана қалады. Жан
түршiгерлiк трагедия.
Бiрақ осы әңгiмеде тек құрдымға кеткен қайғы-мұң ғана емес, мұнда
бiлiнер-бiлiнбес болса да бұлқынып жатқан қайсар күш бар, қарауытып
тұнжыраған мылқау ағыстың астында жатқан табан толқын бар.
Қолында қара күшi мен билiгi бар азулы қорқау Ақан болыс пен оның
жандайшабы Қалтай әлсiз, панасыз сәби жасқа жауыздық сұмдығын жасап кеттi.
Мұндай адам айтқысыз жауыздықтың мазағына жәбiрленген Ғазизаның "басында
ойына келген бiр нәрсе – шешелерiне барлық көрген қорлығын айтып жылап,
зарлап жату едi. Артынан әлгiлердiң әлсiздiгiн ойлағанда, iшi құсаға толып,
жас жүрегi жаншылып, бұл күнге дейiн көрмеген азабын тартты".
Ал бұл тек жалғыз Ғазизаның ғана тартқан азабы емес, дәл осы сияқты
зорлық-зомбылықтарды әр түрлi кезеңде түрлi деңгейде үлкен де, кiшi де
бастан кешiрiп отырған. Бұл жайды жазушы өмiрге жаңа қадам басқан "таза
тәрбиелi бала" Ғазизаның сезiм-түйсiгi арқылы берiп отыр. Мұндай зорлық,
зұлымдықты көрердей Ғазизаның, ғазизалардың не жазығы бар едi?! Өмiр деген
осылай болу керек пе едi? Бұған қарсы қандай шара, дауа бар? "...Осыны
ойлаған сайын жүрегiн ыза керней бастады. Көңiлiндегi күштi намыс сiлкiнiп
оянғандай болды. Барша басынан кешiрген жетiмдiкке, бейнетке, жалғыздыққа,
қорлық-мазаққа түгелiмен қарсылық ойлады. Өмiрiнде сыртына шықпаған ашу,
ыза, намыс, барлық еркiн билеп, дуылдап, басына бiр-ақ шықты".
Мiне, сол "ашу, ыза, намыс" дәрменсiз жас Ғазизаны "құдай салды – бiз
көндiк" дегiзбей, осындай жауыздық, зұлымдық тудырып отырған азапты өмiрдiң
есiгiн сiлкiп жабуға итермелеп отыр. Оның сол күнәсiз өлiмi әдiлетсiз,
күнәїар ортаға деген тұяқ серiппе қарсылығы, күресi едi.
"Бiресе өкiрiп, бiресе гуiлдеп, құтырынып ұйтқып соққан қатты жел
Ғазизаға "жүр-жүр!" дегендей болып, дедектетiп алып жүрiп кеттi", -дейдi
жазушы. Осы елеусiз ғана берiлген табиғат сұрапылы әңгiме кейiпкерiнiң жан
дүниесiндегi бұлқыныспен ғана емес, жалпы сол Ғазиза сияқты жәбiр-жапа
шеккендердiң бойындағы, әлi бағыт-бағдары айқындалмаған, екпiн лебi бiр-
бiрiне ұласып, тұтаспаған стихиялы дүлеймен де табиғи үйлесiп тұрған
сияқты.
"Жетiм" деп аталатын келесi әңгiмеде осы болмашы бұлқыныс басқаша,
жаңаша сипат алады. Мұнда да тұрмыстың ауыр азабы он-он бiр жасар тұл жетiм
Қасымды өлiмге, мәңгiлiк толасқа итермелейдi. Бiрақ оны өлiмге жетелеген
Ғазизадағыдай ыза, намыс қана емес, стихиялы түрдегi өмiр үшiн күрес. Қасым
өзiне зәрленiп төнiп қалған Исаны жан далбаса жасап, таспен ұрып жiберуге
мәжбүр болды. Ендi оған Исаның қолына қайта түскеннен гөрi, қара түннiң
қойнына қашып кiргенi әлдеқайда артық.
Мiне, мұнда Қасым өзiн жазықсыз жәбiрлеушi Исаға, яғни,
әдiлетсiздiкке қарсы тас атуға дейiн барады. Оған тас лақтыртып отырған
жалаң үгiт, жадағай идея емес, әлi оң қол, сол қолын жете айырмаған жас
сәбиге төнiп келген әдiлетсiз өмiрдiң азабы, тұрмыс ауыртпалығы. Ал, Әуезов
сол ауыртпалықтар мен ескi өмiр қайшылықтарын қатал шыншылдығымен ашып
көрсете алған. М.Әуезовтің басқа да әңгімелерін жалпы сипаттай келе, онда
тұнып тұрған психологизм элементтерін байқауға болады. Ол сана ағысы,
монолог, түс көру, пейзаж, психологиялық параллелизм тәсілдері арқылы
берілген.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ғаламның жаратылысында адам мен табиғат
– егіз ұғым. Сол себепті де олар бір-бірімен тығыз байланыста және де еш
уақытта бір-бірінен ажырамас бірлікте. Адамның денінің саулығы және өсіп-
өнуі, рухани кемелденуі үшін табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынастың
үйлесімді дамуы қажет.
Табиғи ортаға саналы, жанашырлық көзқарас қалыптастыру, оны қорғау,
көркейту және сұлулығын ұғыну бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ғалам жаратылысында адам орталық тұлға, табиғат оның ажырамас бөлігі.
Табиғат адамның тіршілік ортасы, оның тірлігінің, өсіп-өнуінің негізі.
Табиғат ана алақанында адамды мәпелеп өсіреді. Сонымен қатар табиғат –
адамды, адамзат қоғамын, ақиқатты, хақты танудың әліппесі. Табиғат
сұлулықтың, тылсым ақиқаттың бейнесі, эстетикалық таным обьектісі.
Сондықтан да табиғат көркем шығармашылық ізденіске қашаннан азық болған.
Өзін өзі таныған ер бақытты, өзін өзі билеген ел бақытты деген халық
мақалында айтылғандай, шығыс мұсылман мәдениеті және онымен тығыз
байланысты қазақ халқы үшін. Адамның өзін-өзі тануы, сөйтіп хақты, жоғарғы
Ақиқатты тануы аса маңызды болған. Адам табиғаттың төл баласы, ол өзінің
ішкі психологиялық күйін, жан ізденісін және тән құштарлығын қашаннан
табиғат құбылыстарымен шендестіре, меңзей, бейнелей, теңей суреттеген. Сөз
кестесін түзген, осы көркем туындыдан әуелден бар, тіптен өзіне белгісіз өз
жанының тылсым сырларын аңғарып таныған, өзгеге эстетикалық ләззат беру
арқылы оларды да ақиқатқа жуықтатқан.
Әуезов шығармашылығындағы табиғат та адаммен бірге күліп, бірге
жылайтын, адамның өзі аңғармас тереңіндегі тылсымын айнадағыдай көрсететін
сырлы дүние.
Адам мен табиғат ажырамас бірлікте. Яғни, табиғат адамның қолмен
ұстап, көзбен көре алмайтын сырлы жан дүниесінің құпиясына үңілудегі
бейнелеу құралы, басты нысан. Табиғат өлсе өлер, адам өлмес деп Абай
жырлағандай, Адам - табиғат аясында өмір сүргенімен, адам – ғалам
жаралысының мақсатты себебі. Түбінде сұрау адамнан болатынын ұмытпауға,
табиғат пен ғалам адамға қызмет еткенде, оның нәпсілік тұтыну нысаны ғана
емес, рухани таным нысаны болуға тиіс екенін ескертеді. Адам – табиғат
патшасы дегеннің өзінде Адам табиғатты күшпен игеруші емес – танушы,
билеуші емес – аялаушы, ысырапшыл тұтынушы емес – қамқоршы, сұқтанушы емес
– сүйінуші болсын деген ой жатқандай.
Бірақ бүгінде қомағай тұтынушылық қоғамда өмір сүріп жатқан адамдар
үшін табиғаттың о бастағы мәні жоғалғандай. Адамзат техникалық-компьютерлік
прогресс жетістіктерін табиғатты тізе бүктіріп, билеу құралына айналдыру
арқылы игеріп, қомағайлықпен тұтынуды ғана ойлауда.
Ежелден табиғат адамның ең асыл қасиеті танымының және көркем
әдебиеттегі эстетикалық ізденісінің басты нысаны екені белгілі. Сол табиғат
бүгін қамқорлыққа мұқтаж, мүшкіл халде. Оның мүшкілдігі қаһарының кемуінде
емес, бағзыдағы сұлулығының сұрқы қашып, байлығының талан-тараж болуында.
Табиғат аналық кеңдігімен адамның шексіз шолжаңдығын көтеріп тұрса да,
экологиялық зардаптарды жасыра алмай тұр.
Адам – табиғаттың бір бөлігі. Табиғатты адамның екінші анасы десек те,
артық айтқандық болмас еді. Сондықтан адам табиғат анасының қадірін біліп,
өмір бойы оны аялап, мейіріммен қараса, табиғат та адамзатқа бар нұрын
шашар еді. Жер бетіндегі табиғаттың даму заңдылықтарымен санаспай келдік,
сол себепті де табиғаттың тепе-теңдігі бұзылуда. Осыдан барып түрлі
экологиялық апаттарға тап болдық. Ата-бабамыздан қалған жеріміз қаншама
зардап шекті.
Семей полигонында түрлі атом бомбаларының сынақтары жерді аздырып-
тоздырды. Арал теңізі тартылып, адамдардың денсаулығы нашарлап, түрлі
аурулар пайда болды. Өмірге денсаулығы нашар, мүгедек нәрестелер келуі
көбейді.
Зерттеу екі тараудан тұрады.
І тарауда Әуезов шығармашылығындағы адам және жануарлар әлемі жайлы
зерттеуді мақсат еттік. Әуезов өз шығармаларында әлем әдебиетіндегі озық
үлгілеуді қолданғанын ескере отырып, мифологиядан, шығыс және қазақ әдеби
дәстүрінен бастау алатынын дәлелдеуге тырыстық. Жазушының өзінің тың өрісі,
өзіндік қолтаңбасы бар екенін ашуға тырыстық.
Адам мәселесін орталық мәселе деп тауып, ал табиғаттың адам образын
ашудағы, шығарманың көркемдік-эстетикалық құнарын арттырудағы маңызды орнын
көрсеттік.
Жазушы адамды жеке тұлға образдары, сондай-ақ жалпы типтік образдар
ретінде ала отырып, оның рухани жетілуін, қоғамдық қарым-қатынаспен
байланыста қарастырғанын ескере отырып, оның ішкі психологиялық күйінің
табиғатпен үйлесімін ашуына тоқталдық.
Жануарлар дүниесінің тыныс-тіршілігін суреттеу арқылы адамдардың
психологиялық терең қатпарларына үңілуін, адамның нәпсілік, хайуандық
негізін ашуына назар аудардық.
Сонымен қатар психологиялық параллелизм мәселесін басты нысан етіп
белгіледік. Кейіпкердің көңіл-күйімен табиғат құбылыстарын ұштастыра,
байланыстыра суреттуінің үндестігіне назар аудардық. Осы үйлесімнен жазушы
шеберлігінің сырын аңдап, оқырманға шығарма ахуалына дендеп енуге табиғатты
кейіпкер көзімен көруге жетелейтініне тәнті болдым.
Табиғатқа жан бітіре суреттеуімен, адам көңіл-күйін табиғат
құбылысымен шендестіре бейнелеудегі жазушы шеберлігіне назар аудардық.
Зерттеудің міндеті бүгінгі таңда экологиялық ахуалға байланысты
көкейкестілігі артып отырған Адам және табиғат мәселесін көтеру. Осы
мәселенің Әуезов шығармасындағы орны мен маңызын аша отырып, жалпы көркем
шығармашылықтағы адам және табиғаттың үйлесімді баяндалуының шығарма көркін
арттырар, ақиқатқа жақындатар, сырлы тылсымға бойлатар мәнісіне тоқталды.
Зерттеудің теориялық маңызы мынада. Әуезов шығармашылығындағы табиғат
пен адам мәселесі бұрын да зерттеліп келген еді. Осы зерттеу соған азғана
болса да үлес деп ойлаймын. Адамды ғалам жаралысының мақсатты себебі
дегендіктен де, табиғат адамның анасы бола тұрып, ең бастысы, ол адамның
тануы нысаны екендігі, адам осы табиғатты тану арқылы рухани кемелденіп,
ақиқатқа бет бұратыны жайлы жалпы шығыс мұсылман әдебиетіне ортақ теорияның
Әуезов шығармашылығына да жат еместігіне көзіміз жетті.
Ал, Әуезов шығармашылығының батыстың өскелең жаңа көркемдік әдісін
қолдана отырып, өз туған елінің бай құнарлы әдеби топырағында, шығыс
мұсылмандық қайнарлардағы философиялық жүйелерден бас тартпастан, жаңа тың
көркемдік шешім тапқан туындыларды дүниеге әкелгенін дәлелдеуге тырыстық.
Теориялық методологиялық негізі.
Зерттеу барысында Қ.Жұмалиев, А.Нұрқатов, З.Қабдолов, Ж.Дәдебаев,
Б.Майтанов, Р.Нұрғалиев, М.Қаратаев, Ш.Елеукенов және т.б. ғалымдардың
ғылыми еңбектері басшылыққа алынды.
І КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ПСИХОЛОГИЗМ
1.1.Қазақ әдебиетіндегі психологизм мәселелері
Әдебиеттанудың өзекті тұсы көркем әдебиеттегі психологизм мәселелері.
Психологизм мәселелері әдебиеттанушылар тарапынан кеңінен зерттелді. Адам
психикасы, оның құпиясы мол табиғаты есті және ессіздік т.б. психологиялық
үдерістер философия, психология, әдебиеттану ғылымдарында жай талдау
тәсілдерін тудырып, адам мәселесін тереңдей зерттеуге бастайды. Психологизм
түрлері. Ой мен іс - әрекет кереқарлығы. Сана тасқыны. Ессіздік психикасы.
Жанталдау (Ж А). Психологизмді архетиптен іздеу. 1. Ішкі монолог. 2.Ішкі
сөз, сана тасқыны, түс көру автордың аналитикалық принциптері.
Бейнелеудің жанама тәсілдері – бейвербалды сипаттар, сыртқы қимыл
көріністері, көркемдік деталь, заттық әлем, психикалық орта т.б.
динамикалық принцип. Психологиялық талдау – психологиялық романтизмнің ең
басты қолданатын көркемдік тәсілі. Бұларды былайша топтастырады.
1. Психологиялық шығарманың өзіне тән жанрлық, көркемдік, стильдік
ерекшеліктері.
2. Психологиялық бейнелеу.
3. Психологиялық талдау жасау.
4. Бейвербалды ишараттарға мән беру.
5. 1 + 2 тәсілдермен авторлық психологиялық баяндау. Әдебиеттану
ғылымындағы психологиялық прозаның зерттелу тарихын төмендегіше баяндасақ.
1. Көне дәуірдегі.
2. Халықтық психологиялық мәселелер.
3. Прозадағы арнаулы психологиялық бейнелеу тәсілдері.
Жан туралы трактат (Аристотель). Этнопсихология (миф, фольклор, тіл,
дәстүр, салт, әдет – ғұрып, дін т.б.). Психологиялық проза – толғау жанры.
Біріншіден, психологиялық бейнелеу құралдары ұлттық әдебиеттану
ғылымында қалай қолданылып жүр деген мәселеге жауап іздейді.
Екіншіден, психологизм жүйесін құрайтын арнаулы психологиялық бейнелеу
тәсілінің үш түрі – аналитикалық принципке қарайтын түс көру, динамикалық
принципті құрайтын сыртқы белгілер – бейвербалды ишараттар мен заттық әлем
мәселелері қарастырылады.
Үшіншіден, үш көркемдік психологиялық бейнелеу тәсілдері ұлттық
әдебиетте көрініс тапқанынан бастап, бүгінгі өркендеп - өсу процесіндегі
жеткен көркемдік жетістіктері әдеби ортада мойындалған көркем шығармаларды
талдау барысында айтылады. Психологиялық бейнелеу құралдары ұлттық
әдебиеттану ғылымында сараланды. Түс көрудің фольклор мен әдебиеттегі
көркемдік қызметі. Түс көру көркем сөз өнеріндегі бастау көздері, қалыптасу
кезеңдері, даму арналары. Түс көру тәсілінің дәстүр мен жаңашылдық
категориялар барысындағы фольклорлық жанрлрардағы қолданылуы мен оның
шығармадағы сюжетті, композияциялық құрылымын, көркемдік ерекшелігін,
кейіпкер характерін ашудағы атқарар ролі. Түс көрудің әдеби тәсіл ретіндегі
поэтикалық қуаты. Төл әдебиеттану ғылымындағы түс көру тәсілін
әдебиеттанушы Г.Пірәлиева зерделеп шықты. Діни әдебиеттегі түс көру, жору,
аян беру көркемдік компоненттердің дүниеге келуі. Аян беретін Пайғамбарлар,
Әулие әмбиелер, Қыдыр, Қызыр ата бейнелері, Қырық Шілтен-Ғайып ерен, Баба
түкті-Шашты Әзиз т.б. сынды кейіпкерлердің әдебиеттегі орны. Түс көрудің
түрлері: 1. сәуегей түстер, 2. ұжымдық түстер, 3. сериялы түс, 4.
эротикалық түс, 5. ойсыз түс және түсініксіз түстер, 6. түс эллюзия, 7.
тоқырау түстері, 8. жайсыз түс, 9. бұлдыр түс, 10 кіреукелі түс,
таңғажайыптүс, 11. символдық түстер. Батырлар жыры жанрындағы, ертегілік
прозадағы түс көрудің көркемдік ерекшелігі. Көркем шығармада түс
кейіпкердің іс - әрекетін психологиялық тұрғыдан нанымды әрі дәл беру үшін,
әр кезеңнің өзіндік дүние танымына орай фантастикалық, мистикалық,
лирикалық, комедиялық акцент беруі. Түс көрудің қосалқы компоненттері
сандырақтау, елес, елестету, елеңгіздеу, шатасу, галлюцинация т.б. өң мен
түс, өмір мен өлім аралығындағы жан азабы, шекаралық шақты, эзотериялық
нышандарды, онейрикалық поэтиканы бейнелеуі. Түс көркем шығармада
информациялық, символдық, архетиптік, мифологиялық, психологиялық,
психоаналитикалық, медициналық, эстетикалық, философиялық т.б. көркемдік
қызметтер атқаруы. Қазіргі прозада түс көру тәсілінің көркемдік табиғаты.
Түстің поэтикалық қуаты, көркемдік кеңістігі мен мүмкіндігі мол,
кейіпкердің ішкі иірімдерін бейнелеуде спецификалық ауқымы кең, мағыналық,
философиялық атқаратын ролі. Түс көркемдік кілттің оқыс жағдайда табылуына
дәнекер болады. Белгілі бір қоғам мүшесі қаламгердің айтпауға тиіс
мәселелерін бейсаналылықтың сөз өнеріндегі көрінісі болып табылатын түс
көру техникасы мен оны қолданудағы кәсіби шеберлігі ашық жариялауға
мүмкіндік береді. Қаламгер қиялына ерік беретін түс көру сәтіндегі
патопсихологиялық түзілістерді (жылау, үркуі, қара терге малшыну, шошыну,
бастырғылу т.б.) физиологиялық, физиономиялық өзгерістер мен сезімдерді
суреттеу психологиялық шығарманың негізгі міндеті.
Бейвербалды ишараттардың әдебиеттану ғылымында зерттелуі.
1.Фольклорлық жанрдағы психологиялық талдау. Бейвербалды ишараттардың дені
көркем мәтіндегі қолданысына қарай көбіне символ, тұспалдың міндетін
атқарады. 2. Кейіпкер психологиясын ашудағы бейвербалды ишараттардың
көркемдік ролі. Ғалымдар тіл қисыны, портрет, кескін ілімі, бет -
әлпеттегі, көз жанардағы тағы басқа да денедегі әр түрлі мәнердегі мағыналы
қимыл қозғалыстар, ишараттардың көркемдік ерекшеліктерін сөз етуі. Ұлттық
сөз өнеріндегі портрет, ым, беттің ымы, ымдау, ишара мен емеурін, бүкіл
денедегі психологиялық қимыл көріністері т.б. Көркемдік компоненттер,
психологиялық детальдар турасында. Қимыл қозғалыс тілі, ишарат тілі, мимика
– ым, беттің ымы, ишара мен емеурін, дене қалпы, дене тұрғы көркемдік
бейнелеу құралдары тұрғысынан қарастырылды. Бейвербалды ишарат көркем
шығарманың әлеуметтік филососфиялық концепциясын, сюжеттік – композияциялық
желісін, рухани эстетикалық құндылығын арттырып, кісілік табиғатын
бейнелеудегі психологиялық қызметі ғылыми айналымға түсірілген еңбекпен
ұштастырылады.
Көркем прозадағы заттық әлем мәселесі. 1. Көркемдік детальды құрайтын
заттық әлем. 2. Психологиялық портрет.
Заттық әлемнің жанры (өмір сүру қабілеті бар табиғат туындылары)
жансыз (адам қолынан жасалған бұйымдар, киім кешек, үй жиһаздары,
күнделікті тұрмысқа аса қажетті құрал саймандар т.б.) болып бөлінетін
көркемдік бөлшектерінің бейнеленуі, олардың көркемдік құндылық ретінде
танылуы. Сөз өнеріндегі заттық әлемнің көркемдік қызметі: Шығармадағы өмір
шындықтарын бейнелей отырып, көркемдік кеңістік пен уақыттың аясында
көрініс табуы. Көркем шығарманың барлық түрінде кездесетін заттық әлем
тарихи кезеңді, әлеуметтік ортаны, мезгіл-мекенді бейнелеуі. Заттық әлем –
кейіпкерді қоршаған психологиялық ортаны, табиғатты, интерьерді дәл және
нанымды беруі. Заттық әлем ең бастысы кейіпкердің табиғатын, талғамын,
тұрмыс тіршілігін,, мінезін суреттуде көптеген көркемдік, психологиялық
қызметтер атқаруы. Фольклорлық туындыларла заттық әлем қарапайым,
тұрмыстық, символдық қызмет атқарса, бүгінгі табиғаты күрделі психологиялық
прозадағы заттар мен адамадардың қарым қатынасында күрделенеді. Сөз
өнеріндегі заттар әлемі еске алу, елестету, ойға алу т.б. секілді көптеген
көңіл – күйлерге, күрделі ассоциацияларға көркемдік негіз бола алады.
Сонымен ғалым Г.Пірәлиеваның бұл зерттеуі қазақ әдебиеттану ғылымының жаңа
бағытқа бет бұрғанын, орыс, батыс ғалымдарының методологиялық озық
әдістерімен қарулана отырып төл әдебиетіміздің ішкі поэтикасын талдауда
жаңаша мүмкіндіктер тудырды. Писихологиялық прозаны зерттеу
әдіснамаларының теориялық сипаты Ж.Әбілдің Қазақ комедиясы генезисін
зерттеуінде де үйлесім тауып отырады.
Ахмет Байтұрсынұлы жазған Әдебиет танытқышты қазақ әдебиетіндегі
психологизм теориясын негіздеген алғашқы еңбек деп қарастыруымыз оңды.
Әдебиет танытқыштың таза ғылыми пікіржарыстан гөрі, асыл сөздің басты
басты негізгі қасиеттерін ашуға арналған еңбек екенін ескерсек, А.
Байтұрсынұлының зерттеу жобасына сөз өнерінің біршама құрылымдық
талдаулары енбеген болып шығады. Бірақ, А. Байтұрсынұлының әрбір
анықтамасы тұңғиық танымға негіз болатындығын атап өткен жөн. Мұның өзі
ғалымның барынша синтездеп кез-келген пікірдің ғылыми негізін ғана беруді
мақсат еткендігін көрсетеді. Осылайша, бөлім басында сөз өнерінің мәнін
көрсететін қысқа тұжырымдамада пән болмысының классикалық үлгісі жасалып
отыр: Сөз өнері – деп жазады ғалым, - адам санасының үш негізіне тіреледі:
1) ақылға, 2) қиялға, 3) көңілге Өнер жүйесіндегі бастапқы үш негіз
құрамды осылай нақтылып алған соң, былайша ой қорытады: Ақыл ісі – аңдау,
яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі – меңзеу,
яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына, бернесіне ұқсату,
бернелеу, суреттеп ойлау; көңіл ісі – түю, талғау [].
Мұндай тұжырымдаманы (анағұрлым шектеулі түрде) алдымен әлемді
көркемдік тұрғыдан түсіну әдісіне жатқызуға болады. В.В.Кожиновтың
пайымына сүйенсек, әдебиеттанушы былай деп жазады: К середине 20 в.
утверждается ... синтетическое понимание литературы как одной из форм
художественного освоения мира, как творческой деятельности, которая
принадлежит искусству, но вместе с тем является такой разновидностью
художественного творчества, которая занимает в системе искусств особое
место; это отличительное положение литературы зафиксировано в
употребительной формуле литература и искусство [].
Мәселенің екінші қыры – сөз өнерінің рухани қызметі. Жоғарыда
айтылған тану, меңзеу және көп жағдайларда түю, талғау сөздерінің
аспектісі ең алдымен рухани ұғымға жақын. Яғни, болмысты санамен түсіну:
В.В. Кожиновтың айтуынша: тіпті форманың қарапайым компоненттері де
(эпитет немесе метафора, баяндау және диалог) түсіну кезінде ғана санаға
қонбақ (сол күйінде қабылдау барысында емес). Осыған орай, ең бастысы
Духовность, насквозь пронизывающая литературу, позволяет ей развернуть
свои универсальные, по сравнению с другими видами искусства, возможности
[]. Сөз өнерінің мұндай саналы қасиеті адамдардың іс-әрекеті және ойлары
мен мінездеріне жалпы алғанда қатысты екенін кезінде Аристотель тайға
таңба басқандай атап көрсеткен (әрине, ең алдымен сюжетке байланысты –
Ұ.Е.) [].
Сөз өнерінің аталмыш қасиеттері туралы ғылыми ойлар Гегель
еңбектерінде жалғасын тапты: Объект, соответствующий поэзии, есть
бесконечное царство духа. Ибо слово, этот наиболее податливый материал,
непосредственно принадлежащий духу и наиболее способный выражать его
интересы и побуждения в их внутренней жизненности, - слово должно
применяться преимущественно для такого выражения, которому оно наиболее
подходит, подобно тому, как в других искусствах это происходит с камнем,
краской, звуком. Ары қарай ғалым, біз жоғарыда бірнеше рет тоқталып
өткен, сөз өнерінің руханилығы деген тұстарды атап өткен. Бұл жердегі
Гегельдің баяндауында қолданған поэзия сөзі, біз қарастырып отырған сөз
өнері түсінігіне синоним екенін айта кету керек. С этой стороны, главная
задача поэзии будет состоять в том, чтобы способствовать осознанию сил
духовной жизни и вообще всего того, что бушует в человеческих страстях и
чувствах или спокойно проходит перед созерцающим взором, - всеобъемлющего
царства человеческих поступков, деяний, судеб, представлений, всей суеты
этого мира и всего божественного миропорядка [].
Ары қарай А. Байтұрсынұлы: Тілдің міндеті – ақылдың аңдауын
аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше, көңілдің түйгенін түйгенінше
айтуға жарау [] деген келелі тұжырымды алға тартады. Бұл тұжырым, бізге
басы бүтін дайын күйінде оқып отырған соң, түсінікті секілді көрінетіні
рас. Дегенмен, осы дайын тұжырымның негізінде қаншама ізденіс пайымдар
жатқандығы бізге беймәлім. Беймәлім болғандықтан да біз ол туралы түрлі
жанама тұжырымдар айтып, теліп көреміз. Бұл ғалым тұжырымының мәнін
арттырмаса, кемітпейді деген пікірдеміз. Ең алдымен осы жерде, А.
Байтұрсынұлының ірі лингвист ғалым болғанын ескеру қажет. Дәл осы тұста
ғалым сөзтуындаудағы психолингвистикалық проблеманы шеберлікпен көрсете
білген. Осының өзі оның аталмыш саладағы ұғым, түсініктерді терең
сараптай алғандығын білдіреді. Ойын ойлаған қалпында, қиялын меңзеген
түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға айтпай
білдіруге көп шеберлік керек [].
Тіл ғылымының ақыл мен санаға қатыстылығы жөнінде бірнеше теориялық
еңбектердің авторы А.А.Леонтевтің пікірінше ішкі сөз проблемасын А.С.
Выготский синтаксистік проблема ретінде қарастырған. Л.С. Выготский
очень четко противопоставил внутреннюю и внешнюю речь, как по
лингвистическим характеристикам, так и по психологической её природе,
приписав внутренней речи три специфические характеристики []: а)
біріншіден, бұл ішкі сөз компоненттерінің сығылғандығы. Ішкі сөз – par
excellence тілі, эллипті және өзіндік стохасты түрде құрылған, түзу
бойымен жалғанған семантикалық түсініктер. Бірақ, әлі де сөздік пішіні
қалыптаспаған тіл. Мұндай құбылыстардың мүмкін болуы ішкі сөздердің тек
сізге ғана қажеттілігінен туындайды. Әрине, бұл түсініктердің
толыққанды тілдік дәрежеде қызмет етуі үшін олардың материалдық сүйеніші
болуы қажет. Бірақ, кейде бұл сүйеніштің мәні мен дәрежесі төмендетіліп
кететін кездер де болады. Мысалы: сөздердің алғашқы әріптерінің құрылымына
қарап-ақ: Внутренняя речь есть в таком смысле речь почти без слов []. б)
екіншіден, ішкі тілді түзуші компоненттердің предикативті мінездемесі. Ол:
вся состоит с психологической точки зрения из одних сказуемых... Закон для
внутренней речи – всегда опускать подлежащее... []. с) үшіншіден, ішкі
тілдің семантикаға тән ерекшелігі және жағдайлық пен мәтіндік
келісімдіктің жоғарғы санаты. Выготскийге жүгінсек, Ішкіден сыртқы
тілге өту дегеніміз переструктурирование речи, превращение совершенно
самобытного и своеобразного синтаксиса, смыслового и звукового строя
внутренней речи в другие структурные формы, присущие внешней речи..., ...
превращение предикативной и идиоматической речи в синтаксически
расчлененную и понятную для других речь [].
Ал мұның іс-тәжірбиелік жағына келгенде ол шығармадағы психологизм
мәселесімен бетпе-бет келеді. Жоғарыдағы Байтұрсынұлы тұжырымының да
шығармаға тікелей қатыстығы жөнінде соны айта аламыз - ақыл ісі – аңдау,
қиял ісі – меңзеу, көңіл ісі – түю, талғау. Көркем туындыдағы
психологизмнің орны (қазақ прозасының негізінде) жөнінде Г.Пірәлиева осы
аталған үш негіз – адамның жан жүйесін (Ж. Аймауытов), санасын зерттейтін
жазушылардың негізгі объектісі. Ақыл, қиял, көңіл терең зерттелмей, адам
табиғаты жан-жақты танылып, оның ішкі жан дүниесіне тереңдей ену мүмкін
еместігін баса айтады [].
Осылайша, біздің келтірген салыстырмаларымыз ешбір дәлелдеуді қажет
етпейтін пікірлерге негізделіп отыр. Нақтырақ айтсақ, А. Байтұрсынұлы
ұсынған жағдаят – тіпті псикоаналитика сияқты арнайы салада болсын, оның
түйіні ерекше талдау негіздерінен өткен. Асылында, ғалым сөз өнерінің
функционалдық қасиетімен қатар, шығарма құрылымының негізін де сараптап
берген. Ал мұның пәлсафалық жағы отызыншы жылдары жарияланған Г.Г.
Гадамердің еңбектерінде көрініс тапты. Ғалым шығарма сөздің мәнін тікелей
феномологиялық аспект арқылы ашуға тырысқаны белгілі []. Соңғы шығып жатқан
теориялық еңбектерде тілдік категориялардың мәтінге қатыстылығы арнайы
тақырып ретінде қарастырылып жүр. Таяуда Оксфордтан шыққан Джонатан
Каллердің Әдебиет теориясында да ең негізгі басымдық осы тіл мен ойлау
жүйесінің теориясына берілген. Ғалым көркемдік категорияларға деген өзіндік
тұжырымдарын мәселенің мәні және идеяның мәні, ғылыми мәтіндегі
интерпретацияның орны секілді ұғым түсініктерге арқа сүйей отырып қарайды.
Каллердің аталмыш түсініктермен көркем мәтінді талдауы тікелей біз жоғарыда
тілге тиек етіп келе жатқан психоаналитикалық мәселелерді қозғайды [].
Әдебиет танытқыштағы бір ғана бұл емес (Ойын ойлаған қалпында, қиялын
меңзеген түрінде, көңілдің түйгенін түйген күйінде тілмен айтып, басқаларға
айтпай білдіруге көп шеберлік керек) әрбір айқындауыш тезистерге қатысты –
ол тезистер терең синтезге құрылған деп айтып кеттік. Ал аталмыш тезистегі
бұл синтездің (поэтика мен лингвистика; психоаналитика мен герменевтика;
поэтика мен герменевтика т.с.с.) көрінісі осы кішкене талдаудың өзінен анық
байқалып тұр деген қорытындыға келуге әбден болады.
Көркем әдебиеттегі психологизм мәселесі-ғылыми, әдеби мәні мол,
күрделі мәселе. Психологизм-қоғамдық алғышарттар мен жеке адамдар
дүниетанымын, олардың іс-әрекетіне жетекші сана-сезімдік қозғаушы күштерді
сенімді суреттеу жемісі.
"Қаһарманның рухани әлемін, жан сырын жеткізу амал-тәсілдерінің
жиынтығы немесе идеялық-эстетикалық шығармашылық феномен- психологизм" [],-
дейді Б. Майтанов.
"Психологизм-көркемдік әлемнің жұлын-жүйесі" [] болғандықтан
психологияның әдебиет саласындағы тұрақты "елшісі" ғана, себебі әдебиет
психологияның өзінен бұрын енші алып ерте дамыған. Даму барысында
психологизм элементгері ертедегі әдебиеттерде де орын тепкен. Нақтылы
психологизмнің көркемдік тәсіл ретінде әдебиетке келуі XVIII ғасырдан
басталады. Сол кездегі сентименталист жазушылардың алғы мақсаты-адамның жан
қозғалысын, нәзік әрі терең сезімталдықты суреттеу.
XIX ғасырдың басына қарай адамның жандүниесіне үңілу тіптен тереңдей түсті.
Көркем шығармадағы басты нысана адам болғандықтан, оның ішкі, сыртқы
болмысы шынайылықпен сомдалуы тиіс, адам жанын жандандырудың басты тәсілі
психологизмнің осы тұрғыда алатын орны ерекше.
Әрбір суреткер әдебиет арқылы өз бойындағы энергиясын шығаруға
машықтанды. Көп жазушылар оқырман қабылдауымен санаспайды. Олар үшін тек
субьективті дүниетанымын суреттеу ғана маңызды болды. Не болмаса, шығарма
терең ойлы, ерекше саналы оқырманға лайықталады. Әдебиет қоғамдағы
өзгерістерді жіті бақылап отыр, әйтсе де сол құбылыстарға ілесе алмай
қалатын кездер де байқалады.
Әдебиеттануда көркемдік әдістер алмасуы әр кезеңде түрлі көзқарастар
тұрғысынан көп рет талқыға түскен еді. Негізгі жетекші әдістер реализм мен
романтизм деп, ал модернистік жүйе әдістері керітартпа, декаденттік әдістер
ретінде түсіндіріліп келді. Тіпті, әлемдік әдебиет пен өнер тарихы
реалистік өнердің пайда болу, қалыптасу, даму және антиреалистік
ағымдармен күрес тарихы ретінде қарастырылды. Шын мәнінде шығармашылық
әдіс суреткердің шындыққа қатысымен анықталатыны белгілі.
Әдебиет жазушы еңбегі арқылы жасалса, жанр да, кезі келгенде сөз
суреткерлерінің ізденістерінен туады. Барлық жанрлар да өздерін
қызықтырған нәрсені жалаң оқиғалар тізбегімен дәлелдей салмай, образ арқылы
көрсетеді, бейнелейді, суреттейді. Суреттеу, дәлелдеу арқылы өздерін
тебіренткен, толқытқан жайдың сырын ашып, жазушы жанрды идеялық ой
жеткізуге тәсіл, амал есебінде пайдаланады.Қалаған жанрды таңдауға жазушы
ерікті, ықтиярлы.
Көркем прозаға қатысты көрікті ой мен кешелі табиғатты толыққанды
танып, көңіл көрігіне суара білетін сөз зергері жазар әлемін әдбен зерттеп,
зерделеп, иін қандырып, илеуін пісірмей, тақырыбына тағдырын танып,
табиғатын түгендемей, тәуекелге бармайды.Орнықсыз ой балалатып, орынсыз
күшену, кейіпкерін тізелетіп тезге салу, жалған, жылтыр сөйлеу жазушыға
жат.
Кез келген жазушы психолог бола білуі керек. Ол кейіпкерлердің
типтік характерін суреттеп қана қоймай, сол характердің бұлттартпай
сендіретін психологиялық мотивировкасын көрсете білген жөн []. Демек, әр
жазушы үшін кейіпкер жанындағы психологиялық нәзік те сырлы әрі күрделі
құбылыстарды аша отырып, характер логикасына сай келетін шешімдер табу
басты мақсаттың бірі болуға тиіс, кейіпкердің характері сонда ғана жан –
жақты ашылады. Қазіргі әңгіме, повесть, роман болсын олардың бір ерекшелігі
кейіпкер саны аз болып келеді. Сондай – ақ, алдымен монологқа құрылады да
диалогқа ұласады. (Бұл ойымызды алдағы мысалдарда дәлелдейміз). Терең
психологизм дәлдігі, сенімділігі үшін монолог қандай қызмет атқарса,
диалогтың да идеялық – көркемдік орны сондай үлкен.
Жалпы прозаның көркемдік сапасы, идеялық мазмны қоғамдық әлеуметтік
мәні бар күрделі, қомақты шындықтарды көтеріп, соған байланысты
философиялық тың ойлар түйіндеумен өлшеніп таразыланады.
Біз қарастырғалы отырған жазушылардың прозасында жекелеген адамдар
тағдыры суреттелініп, бүкіл әлеуметтік өмірдің күнгейі мен көлеңкесіне,
даму барысына, жалпы моральдық болмысына философиялық тұрғыда талдаулар
жасалынады. Әрине, әлеуметтік шындықты көркемдік шындыққа айналдыруда
жазушыға ең қажетті фактордың бірі – суреткерлік екеніне көз жеткіземіз.
Шындығында, көркемөнердің өзі адам көңіл-күйі, ой-қиялы мен қоғамдағы
тарихи-әлеуметтік, эстетикалық алғышарттардың бірлігінен өрістегенін
жадымызда ұстасақ, “ХІҮ ғасырдың аяғы мен ХҮ ғасырдың басында жазушылардың
назарында адамның кейбір пихологиялық жағдайлары, сезімдері, сыртқы әлем
құбылыстарына орай эмоционалдық үн қосу сәттері түсті. Бірақ, бұл сезімдер,
адам жанының жекелеген шақтары характер болып тұтаспайды”, - деген
Д.С.Лихачев тұжырымына ден қою дұрыс. Демек, лиризм мен психологизмнің де
негізгі көзі – авторлық экспрессияның идеялық-көркемдік генезисі тереңде
жатыр. Бүкіл факторлардың айшықты поэтикалық жүйесі ақын-жыраулардың оттты
пафосқа құрылған романтикалық поэзиясы және заманның асқақ идеяларын
барынша шынайы әрі мол оптимизм, нақты гуманизммен бейнелеу талаптарынан
туған жаңа әдебиеттің лейтмотивіне лирика нақыштары жат элемент болып
табылмайды.
Л.И.Залесская кеңес әдебиетінде: “Қаһармандық-романтикалық, алайда
типтік характерлер ерекше тосын болғанмен, өмірлік, типтік ахуалдарда
ашылатынын” айта келіп, дербес поэтикасына қарамастан, романтизм
реализмнің бір стильдік қанатына жатаныны туралы бір пікірге келеді. Осы
ретте кейбір мағыналық ұғымдарды анықтап алу үшін ақиқатқа жақын
паймдауларға жүгінеміз. “Романтизм қашанда лирикалық табиғатқа ие. Әйтсе
де, лирикалық әуенділік шығарманың романтикалық сипатына дәлел емес.
Лирикалық өнер әрі реалистік негіздерде өмір сүреді”, - дейтін С.А.Липин
лиризмнің белгілі бір көркемдік әдістер мен бағыттарға тәуелсіздігін,
психологизм сияқты әдебиеттің “тектік” қасиетіне бейім екенін аңғартады. []
Адамның мінез – қырларын белгілі бір сәттердегі сезім – күйлерін
тапқыр әрі ұтымды, қысқа да мағыналы бейнелеуде диалог ерекше тєсіл. Яғни,
автор кейіпкер характерін ашу үшін диалогті қолданады. Әрине кейіпкердің іс
- єрекетімен сөйлер сөзінде тамырластық болу шарт. Әдебиет зерттеушісі
М.Базарбаев: Тіл көркемдігінің бір байқалар тұсы диалог пен монолог
құруда. Мұнда шеберлік керек – ақ. Өйткені диалог адам мінездерін ашуға
бірден – бір қолайлы форма [],- деп атап өтеді. Жалпы кейіпкердің сөзі
өмірдегі ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог
пен ауызекі әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Сөзі өмірдегі
ауызекі тілге мейлінше жақын болып келеді. Әрине, көркем диалог пен ауызекі
әңгімелесу тілі толық сай келуі мүмкінде емес. Бұл орайда орыс ғалымы
Р.Будагов көркем диалогтың ауызекі тілден төрт түрлі айырмашылығы бар
екенін көрсетеді.
1.Көркем диалог белгілі бір дәрежеде созылыңқы болып келеді, өмірдегі
диалог үшін бұл міндетті емес.
2.Автор көркем диалогты алдын – ала ойластырып алады, табиғи диалогта
сөйлеуші оны ойластырып жатпайды.
3.Көркем диалог – оқиғаны дамытып, оның алға жылжуына қызмет етеді,
оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты, бұл да өмірдегі диалог үшін
міндетті емес.
4. Көркем текстегі диалог уақыттың, ырғақ пен қарқынның ережелеріне
бағынады. Бұларсыз көркем мәтін болмайды.
Кейіпкер сөзінің тағы бір ерекшелігі туралы Л.Тимофеев:
Кейіпкерлердің өз мінездерінің ерекшеліктеріне жауап беретін, оның мәдени
өресін, психологиялық қырларын, жан – дүниесінің жағдайын білдіретін өзіне
ғана тірі адам тәрізді әсер етпек [] - дейді. Демек, диалогтан кейіпкер
ерекшелігі моральдық – этикалық қасиеті, мінез – құлқы, танымы, рухани
дүниесі, психикасы, бір сөзбен айтқанда өзіндік болмысы, характері
көрінеді. Түйіндеп айтқанда - шығармадағы шешуші сәттің бірі диалог құру.
Диалог арқылы да кейіпкер психологиясын көрсете алады.
Әдебиеттегі психологизм дегеніміз – кейіпкердің ойы мен іс-әрекетінің
кереғарлығы, сана қақтығысынан тұратын ерекше көркемдік жүйе. “Алайда осы
жерде ескерер бір жәйт - әдеби психологизмде автор мен кейіпкердің ой-
толғаныстары мен ой ағымдары, сана қақтығыстары қайшылыққа толы болса да
жүйеліліктің сақталатындығы, ал модернистік бағыттағы жазушылар пір тұтатын
сана тасқынында жүйеліліктің ауылы алыс екендігі” 5,74.
Қазіргі қазақ жазушыларына осы заманғы әдебиеттің даму жағдайына
сәйкес уақыт қойып отырған үлкен міндеттердің бірі – адам жанының
диалектикасын ашу []. Дәлірек айтқанда, кейіпкердің ішкі рухани әлеміне
үңілу, жан сарайына психологиялық талдау жасау саласында терең толғану,
тынбай іздену керек болып отыр [].
Психологиялық талдаудың бұлайша әдебиеттің күн тәртібіндегі бірінші
мәселеге айналуының басты себебі неде?
Әдеби әдіс мәселелері ең басты дүниетанымдық, көркемдік құбылыс
саналса, осы мәселелердің неғұрлым нақты, толымды шешімі, айқын ғылыми
келбеті – кейіпкер жан дүниесін бейнелеу мүмкіндіктері мен амал, жолдары,
бағыт-бағдары, сол бағдардағы жемісті нәтижелер арқылы табылмақ. Шартты
теңеуге барсақ: көркемдік әдіс – мазмұн, психологиялық талдау – пішін.
Пішін мазмұнға қарай, мазмұн пішінге қарай өзгермек. Эстетикалық байлық –
іш пен тыстың бірлігі мен ықпал-әсерінде, жаңа байланыстар түзе алуында
[].
Психологиялық талдаудың тағы бір көркемдік мәні мынада деп білеміз.
Атап айтқанда: ол – жазушы үшін толыққанды образ, өміршең тұлға жасаудағы
бірден-бір қолайлы да, оңтайлы стильдік тәсіл,- дейді сыншы С.Әшімбаев [].
Расында, образ, характер жоқ жерде көркем шығарма рухы түгілі оның елесі
де жоқ. Осы туралы сөз қозғаған Ә.Қоңыратбаев: Даралау – характер жасаудың
ішкі заңы, - деген болатын []. Ал даралыққа жету үшін типтендіру қажет.
Типизм – творчествоның негізгі заңының бірі, онсыз творчество жоқ [].
Сонда біздің психологиялық талдаудың көркемдік қызметіне тоқталғанды ең
басты айтатынымыз оның кейіпкер характерін даралаудағы жетекші ролі.
С.Әшімбаев: образ бен характер психологиялық талдау арқылы ашылмаса
қашанда тұл, - дейді []. Ендеше кейіпкер психологиясын шынайы суреттеу
шеберлігі суреткердің эстетикалық ерекшелігі ғана емес, оның ерекше
талантының айғағы да. Сондықтан қазіргі қаламгерлердің қалам құлашы
кеңейген сайын психологияға дендей ену, кейіпкер жанының соны қырларын ашу
белең алып келеді. Мұның басты себебі қаһарманның жалаң іс-әрекетін
бейнелеу, оның ішкі әлеміндегі арпалысқа мән бермеу, шығарманың
солғындауына әкеп соғады. Себебі көркем туындының басты міндеті адам мен
адам, адам мен қоғам, адам мен замана, жалпы мен жалқының арасындағы
байланысты шынайы бейнелеу. Шындықты шығармада өрудің басты таспасы -
психологизм. Яғни, шығармадағы, біз жоғарыда айтқан байланыстың тірі сана
сарабына сыятындай болуы психологиялық пайымдаудағы жазушы шеберлігігіне
келіп тіреледі.
Таланты тас жаратын қаламгер өз туындыларында әрбір кейіпкердің жан
толғанысының қатпарлы қалтарыстарын дөп басып атйып, оның (персонаждың)
ішкі дүниесіндегі дірілдің әрбір толқынын кинолента тәрізді тізбектеп,
оқырманның көз алдынан бір-бірлеп өткізуі тиіс. Қоғамға деген қаһарманның
ойы, көзқарасы өзінің рухани әлемімен астарласып жатуы ләзім.
Шығарма кейіпкері замананың жүрек соғысына құлақ түре отырып, өз
мұратына жету жолында сол уақыттың күллі адами, бейадами мәселелерін
қамтып, қажеттісін өз қантамырында қатар соқтырып, қажетсізін көрсетеді
десек, мұны тағы да ақиқат тұрғысынан танытудың абзал жолы –психологизм
болады.
Психологизм – көркем туындының жаны. Өйткені психология тіршілік
иелерінің, кеудеде жаны барлардың – мінез-құлық, ішкі, сыртқы, рухани іс-
әректінің көрінісі. Осыдан келіп шығарма жандылығы адам жанымен ортақ
екенін атауға болады. Адамның жан әлемі, сезім толғанысы жалаң әрекет-
қимылдан әлдеқайда күрделі де, қызықты. Литвиновша айтатын болсақ:
...Можно все выдумать кроме психологии [].
Көркем шығармашылықтың екі объект тұтастығынан тұратын бір ғана пәні
бар: белгілі бір қоғамдық орта және сол ортада өмір кешуші адам [].
Көркем шығарма қоғамдық адам арқылы қоғам тынысын оның ішкі сыр-сипатын,
әлеуметтік бетін танытады. Қоғамдық түрлі құбылыстар арқылы адам
жаратылысының сан алалы жұмбақ тылсымдарын ашады. Материалдық өмірдің
санадағы сәулелену процесін көрсетеді. Осы тұрғыда үш түрлі мәндегі
әлеуметтік-психологиялық талдауды айтқан Иезеуитов: Біріншіден,
психологизм – сөз өнерінің тектік белгісі, ажырамас қасиеті, көркемдік
кепілі, - деп баса көрсеткен []. Әрине, суреткер барлық күш-қайратын,
шеберлігін бір ғана мақсатқа – адам жүрегінің сырын, адам жанының шындығын
танытуға жұмылдырады. Адам жанына психологиялық талдау жасау – жаңағы
шеберлік шеңберімен астасып жатады.
Т.Ахметжан: Рухани тазалық, жан сұлулығы жоқ жерде дүние бүлінбек,
былғанбақ, әсемдік жойылмақ [] деп, осы ерекшелікке қатысты ой толғаса
керек-ті.
Психологизмдегі ең бір маңызды мәселе –сана ағымы. Жоғарыда біз атаған
психологиялық талдауға дөп келетін осы пікір, М.Әуезов психологизмінің тағы
бір қырын таныта түседі.
Сана ағымы – адамның ішкі дүниесіне психологиялық талдау жасау. Сана
ағымы (поток сознания) терминінің пайда болуын американдық идеалист-
философ У.Джеймс есімімен байланыстырған. Әдеби энциклопедияда былай
делінген: Мы то видим, то слышим, то рассуждаем, то хотим, то вспоминаем,
то ожидаем, то любим, то ненавидим; и мы знаем что наши сознания заняты
попеременно сотнею других способов... Каждая мысль которую мы имеем в
данном моменте о данном факте, строго говоря, единственно и только
возможности подобие родства с другими нашими мыслями о том же самом
факте... Сознание никогда не рисуется самому себе раздробленными на куски.
Выражения вроде цепи или ряда не рисует сознание так, как оно
представляется самому себе. В нем нет ничего, что могло бы связыватся – оно
течет... Поэтому метафора река либо поток всего рисует сознание [].
Сана ағымы қат-қабат тізбектеліп, бірін-бірі толықтыра келетін ойлар
тізбегі болады. Яғни, көркем туындыдағы кейіпкер ойына, ішкі дүниесінің
арпалысына, санасындағы процестерге негізделген шығармалар сана ағымында
сомдалған туындылар екені даусыз.
Қазіргі қазақ прозасының өкілдерінің нақты бір бағыт ұстанып, мектепке
бірікпеуінің тарихи астарлы себептері де бар. ХХ ғасырдың соңы – қандай да
бір қоғамдық құрылымдар жойылып, ортақ идеялардан бас тарту заманы болды.
Бірнеше адамның бір идеяны ұстануы сирек кездесетін құбылысқа айналды. Әр
жазушы аласапыран дүниеден шындықты өзі ғана іздейді, әрі соны жалғыз
ақиқат деп дәлелдеуге тырысады. Жазушылар әр қайсысы өз субьективті пікірін
ұстанады, өз дүниетанымын өзгелерге танытуға ұмтылады. Сонымен қатар,
әлемдік сананың өзгеруі жаңа дүниетанымға негіз болды, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz