Қазіргі түрік тіліндегі ағылшын тілінен енген кірме сөздер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім:
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС.ТҮЙІС
1.1 « Ауыс түйіс терминнің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Лексикалық «ауыс . түйіс» ұғымының теориялық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың қалыптасу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
III. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕ АНГЛИЦИЗМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЛЕКСИКА . СЕМАНТИКАЛЫҚ САЛАСЫ
3.1 Түрік тіліндегі мағынасына қарай англицизмдердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 Ағылшын тілінен енген сөздердің қолданыстағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Түрік тілінен ағылшын тіліне енген кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША
Негізгі бөлім:
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС.ТҮЙІС
1.1 « Ауыс түйіс терминнің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Лексикалық «ауыс . түйіс» ұғымының теориялық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың қалыптасу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
III. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕ АНГЛИЦИЗМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЛЕКСИКА . СЕМАНТИКАЛЫҚ САЛАСЫ
3.1 Түрік тіліндегі мағынасына қарай англицизмдердің классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.2 Ағылшын тілінен енген сөздердің қолданыстағы ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.3 Түрік тілінен ағылшын тіліне енген кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША
Жұмыстың жалпы сипаты. Тіл- мәдениеттің қайнар көзі. Өйткені ол мәдениеттің құрастырушы бір бөлігі, сонымен қатар, біз тіл арқылы мәдениетті меңгереміз. Тіл мәдениеттің жалпы сипатын танытады, негізгі ақпаратты сақтайды, жинақтайды, таратады. Осыған байланысты тіл әрбір этникалық қоғамдастықта этностың мәдени ерекшелігін танытатын фактор ретінде, мәдениеттің тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетуін қамтамасыз етеді. Осылайша, ұлтты бір тұтастырып, бүтіндігін сақтайды. Кез келген тілдік бірліктің тіл дамуында өзіндік орны мен маңызы бар. Қайсы бірлік болса да, адамдардың қарым- қатынасына қызмет етеді. Сондықтан олардың мағынасына тарихи талдау, шығу, қалыптасу жолы мен этимологиясын айқындаудың қажеттілігі үлкен. Демек, кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Белгілі қоғамдағы тілдік ортаның қолданып отырған қарым - қатынас құралы болып табылатын тіл өзінің даму эволюциясын бір сәтке де тоқтатпайды. Тілдік сөздік қоры, әдетте, әр түрлі жолмен байып отырды. Оның негізгісі сөздердің мағыналық дамуы, грамматикалық тұлғалардың қосылуы, екі сөздің бірігуі не тіркесуі. Тілдің даму мәселесі, ең алдымен, адам санасының өсуімен, оның дүниетанымының баюымен байланыстырылады. Қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, тіларалық қарым - қатынасқа байланысты тілде өзге тілдік элеменнтер бой көрсетеді. Кірме сөздердің сөздік қорды байытуда, өзге мәдениеттің табиғатын танытуда өзіндік үлесі бар. Кез келген тілдің сөздік құрамы сол тілдің ежелгі, төл сөздерінен және шет тілдерден алынған кірме сөздерден тұратын күрделі құбылыс екені мәлім. Кірме сөздер ұлт санасындағы дүниетанымның өзгеруіне, қалыптасып дамуына әсер етеді. Б. А Серебренниковтың пікірінше: «Кез келген кірме сөздің пайда болуы дүние бейнесіндегі болып өткен немесе болып жатқан өзгерістерден хабар береді. Жаңа ұғымның басқа тілден енуіне байланысты дүние бейнесі кеңи түседі.»
Тілдегі байырғы көне сөздер мағыналық және тұлғалық жағынан іштей жіктеліп, семантикалық дифференцияға ұшырап, саны жағынан ылғи дамып отырады. Осындай дамудың нәтижелері әр түрлі сипатта болуы мүмкін. Мұндай дамудың негізінде сөздің тура мағынасынан әр түрлі ауыспалы мағыналары туындайды. Сөз жаңа мағынаға ауысып, жаңа зат пен ұғымның, құбылыстың атауы болып та жұмсалады. Ал кейде байырғы түбірдің әуелгі негізгі бір ғана мағынасы сақталып, тұлғалық сипаты өзгеріске ұшырап, ол қосымшаларға айналуы да ықтимал. Біздің жұмысымыздың міндеті түрік тіліне ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қалыптасу жолы мен қолданыстағы ерекшеліктерін айқындау. Осы диплом жұмысының басты объектісі - қазіргі түрік тіліндегі ағылшын тілінен енген лексикалық бірліктер, олардың таралу жолдары мен қабылдаған тілдегі қолданылу аясы болып табылады. Талдау жасалатын ағылшын- американдық түп-төркіні бар лексикалық бірліктер тобы қазіргі түрік тілінің сөздік құрамы және оның кәсіби -стилистикалық нұсқаларымен бірге күнделікті осы тілде сөйлеушілердің тіл мәдениетімен анықталатын ауызекі сөйлеу тіліндегі қолданысында қатар қарастырылады. Ағылшын тілінен енген сөздердің тілге кіру себептері немесе алғышарттарына көп көңіл бөлінген.
Тілдегі байырғы көне сөздер мағыналық және тұлғалық жағынан іштей жіктеліп, семантикалық дифференцияға ұшырап, саны жағынан ылғи дамып отырады. Осындай дамудың нәтижелері әр түрлі сипатта болуы мүмкін. Мұндай дамудың негізінде сөздің тура мағынасынан әр түрлі ауыспалы мағыналары туындайды. Сөз жаңа мағынаға ауысып, жаңа зат пен ұғымның, құбылыстың атауы болып та жұмсалады. Ал кейде байырғы түбірдің әуелгі негізгі бір ғана мағынасы сақталып, тұлғалық сипаты өзгеріске ұшырап, ол қосымшаларға айналуы да ықтимал. Біздің жұмысымыздың міндеті түрік тіліне ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қалыптасу жолы мен қолданыстағы ерекшеліктерін айқындау. Осы диплом жұмысының басты объектісі - қазіргі түрік тіліндегі ағылшын тілінен енген лексикалық бірліктер, олардың таралу жолдары мен қабылдаған тілдегі қолданылу аясы болып табылады. Талдау жасалатын ағылшын- американдық түп-төркіні бар лексикалық бірліктер тобы қазіргі түрік тілінің сөздік құрамы және оның кәсіби -стилистикалық нұсқаларымен бірге күнделікті осы тілде сөйлеушілердің тіл мәдениетімен анықталатын ауызекі сөйлеу тіліндегі қолданысында қатар қарастырылады. Ағылшын тілінен енген сөздердің тілге кіру себептері немесе алғышарттарына көп көңіл бөлінген.
1. Матвеева «Международные языки» М. 1995.
2. Дакохова М.Г. «Англоязычные заимствования в русском языке XIX- XX вв.» Москва 1998 .
3. Валгина Д.С. «Активные процессы в русском языке» М. 2001 .
4. Хауген «Изучение взаимосвязи между языками в уме человека и в многоязыковом обществе» М. 1972 .
5. Блумфилд Л.В. «Язык» Москва 1969 .
6. Брейтер « Англицизмы в русском языке и их перспективы» Москва 1997.
7. Кузнецова Р.П. «Принципы разработки вариантов слова в Словаре русских народных говоров (СРНГ)» М. 1989.
8. Вепрева Н.Г. «Языковая рефлексия в постсоветскую эпоху» Москва 2002.
9. Крысин Л.П. «Иноязычное слово в контексте современной общественной жизни» Москва 1996.
10. Щека Ю.В. Интенсивный курс турецкого, Москва 1996.
11. Хасенов Ә. Тіл білімі
12. Мансурова О.Ю. Современный турецкий язык, Москва 2005.
13. Banguoğlu T. Türkçenin Grameri I, Sesbilgisi, Ankara 1959.
14. Ergin M. Türk Dili Bilgisi, İstanbul 1980.
15. İmer K. Türkiye Türkçesinde Kökler, Ankara 1976.
16. Ediskün H. Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1985.
17. Martinet A. Genel Dilbilim, Ankara 1985
18. Ali Püsküllüoğlu Türkçedeki Yabancı Sözcükler Sözlüğü, Ankara 2004, 5 baskı.
19. Çotuksöken Y. Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1992.
20. Türkçe Sözlük, Ankara 1988.
21. Англо - американизмы в турецком Интернете // Вопросы гуманитарных наук: Компания Спутник +, 2007, №2 (29). – С. 206–209.
22. Графическая ассимиляция английских заимствований в современном турецком языке // Аспекты алтайского языкознания: Материалы Тенишевских чтений–2007. – М.: Советский писатель, 2007. – С. 54–59.
23. Англицизмы в современном турецком языке и реформа турецкого языка // Тезисы. М.: ICANAS 37, 2004. – С. 219.
24. Loanwords from English in modern Turkish and the language reform in
Turkey // 6. Deutsche Turkologenkonferenz, 23–26 July 2005.
2. Дакохова М.Г. «Англоязычные заимствования в русском языке XIX- XX вв.» Москва 1998 .
3. Валгина Д.С. «Активные процессы в русском языке» М. 2001 .
4. Хауген «Изучение взаимосвязи между языками в уме человека и в многоязыковом обществе» М. 1972 .
5. Блумфилд Л.В. «Язык» Москва 1969 .
6. Брейтер « Англицизмы в русском языке и их перспективы» Москва 1997.
7. Кузнецова Р.П. «Принципы разработки вариантов слова в Словаре русских народных говоров (СРНГ)» М. 1989.
8. Вепрева Н.Г. «Языковая рефлексия в постсоветскую эпоху» Москва 2002.
9. Крысин Л.П. «Иноязычное слово в контексте современной общественной жизни» Москва 1996.
10. Щека Ю.В. Интенсивный курс турецкого, Москва 1996.
11. Хасенов Ә. Тіл білімі
12. Мансурова О.Ю. Современный турецкий язык, Москва 2005.
13. Banguoğlu T. Türkçenin Grameri I, Sesbilgisi, Ankara 1959.
14. Ergin M. Türk Dili Bilgisi, İstanbul 1980.
15. İmer K. Türkiye Türkçesinde Kökler, Ankara 1976.
16. Ediskün H. Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1985.
17. Martinet A. Genel Dilbilim, Ankara 1985
18. Ali Püsküllüoğlu Türkçedeki Yabancı Sözcükler Sözlüğü, Ankara 2004, 5 baskı.
19. Çotuksöken Y. Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1992.
20. Türkçe Sözlük, Ankara 1988.
21. Англо - американизмы в турецком Интернете // Вопросы гуманитарных наук: Компания Спутник +, 2007, №2 (29). – С. 206–209.
22. Графическая ассимиляция английских заимствований в современном турецком языке // Аспекты алтайского языкознания: Материалы Тенишевских чтений–2007. – М.: Советский писатель, 2007. – С. 54–59.
23. Англицизмы в современном турецком языке и реформа турецкого языка // Тезисы. М.: ICANAS 37, 2004. – С. 219.
24. Loanwords from English in modern Turkish and the language reform in
Turkey // 6. Deutsche Turkologenkonferenz, 23–26 July 2005.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім:
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС-ТҮЙІС
1.1 Ауыс түйіс терминнің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .8
1.2 Лексикалық ауыс - түйіс ұғымының теориялық
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің
пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың
қалыптасу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
III. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕ АНГЛИЦИЗМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЛЕКСИКА -
СЕМАНТИКАЛЫҚ САЛАСЫ
3.1 Түрік тіліндегі мағынасына қарай англицизмдердің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
3.2 Ағылшын тілінен енген сөздердің қолданыстағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.3 Түрік тілінен ағылшын тіліне енген кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Тіл- мәдениеттің қайнар көзі. Өйткені
ол мәдениеттің құрастырушы бір бөлігі, сонымен қатар, біз тіл
арқылы мәдениетті меңгереміз. Тіл мәдениеттің жалпы сипатын
танытады, негізгі ақпаратты сақтайды, жинақтайды, таратады.
Осыған байланысты тіл әрбір этникалық қоғамдастықта
этностың мәдени ерекшелігін танытатын фактор ретінде, мәдениеттің
тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетуін қамтамасыз етеді.
Осылайша, ұлтты бір тұтастырып, бүтіндігін сақтайды. Кез келген
тілдік бірліктің тіл дамуында өзіндік орны мен маңызы бар.
Қайсы бірлік болса да, адамдардың қарым- қатынасына қызмет
етеді. Сондықтан олардың мағынасына тарихи талдау, шығу,
қалыптасу жолы мен этимологиясын айқындаудың қажеттілігі
үлкен. Демек, кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану
үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның
түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық
жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан
мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Белгілі
қоғамдағы тілдік ортаның қолданып отырған қарым
- қатынас құралы болып табылатын тіл өзінің даму
эволюциясын бір сәтке де тоқтатпайды. Тілдік сөздік
қоры, әдетте, әр түрлі жолмен байып отырды. Оның
негізгісі сөздердің мағыналық дамуы, грамматикалық
тұлғалардың қосылуы, екі сөздің бірігуі не тіркесуі.
Тілдің даму мәселесі, ең алдымен, адам санасының өсуімен,
оның дүниетанымының баюымен байланыстырылады. Қоғамдағы
әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, тіларалық қарым -
қатынасқа байланысты тілде өзге тілдік элеменнтер бой
көрсетеді. Кірме сөздердің сөздік қорды байытуда, өзге
мәдениеттің табиғатын танытуда өзіндік үлесі бар. Кез
келген тілдің сөздік құрамы сол тілдің ежелгі, төл
сөздерінен және шет тілдерден алынған кірме сөздерден
тұратын күрделі құбылыс екені мәлім. Кірме сөздер
ұлт санасындағы дүниетанымның өзгеруіне, қалыптасып дамуына
әсер етеді. Б. А Серебренниковтың пікірінше: Кез келген
кірме сөздің пайда болуы дүние бейнесіндегі болып өткен
немесе болып жатқан өзгерістерден хабар береді. Жаңа
ұғымның басқа тілден енуіне байланысты дүние бейнесі кеңи
түседі.
Тілдегі байырғы көне сөздер мағыналық және тұлғалық
жағынан іштей жіктеліп, семантикалық дифференцияға ұшырап,
саны жағынан ылғи дамып отырады. Осындай дамудың
нәтижелері әр түрлі сипатта болуы мүмкін. Мұндай дамудың
негізінде сөздің тура мағынасынан әр түрлі ауыспалы
мағыналары туындайды. Сөз жаңа мағынаға ауысып, жаңа
зат пен ұғымның, құбылыстың атауы болып та жұмсалады. Ал
кейде байырғы түбірдің әуелгі негізгі бір ғана мағынасы
сақталып, тұлғалық сипаты өзгеріске ұшырап, ол қосымшаларға
айналуы да ықтимал. Біздің жұмысымыздың міндеті түрік тіліне
ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қалыптасу жолы
мен қолданыстағы ерекшеліктерін айқындау. Осы диплом жұмысының
басты объектісі - қазіргі түрік тіліндегі ағылшын тілінен енген
лексикалық бірліктер, олардың таралу жолдары мен қабылдаған
тілдегі қолданылу аясы болып табылады. Талдау жасалатын ағылшын-
американдық түп-төркіні бар лексикалық бірліктер тобы қазіргі
түрік тілінің сөздік құрамы және оның кәсіби -стилистикалық
нұсқаларымен бірге күнделікті осы тілде сөйлеушілердің тіл
мәдениетімен анықталатын ауызекі сөйлеу тіліндегі қолданысында
қатар қарастырылады. Ағылшын тілінен енген сөздердің тілге
кіру себептері немесе алғышарттарына көп көңіл бөлінген.
Осы жұмыста әдеби тілдегі жаңа лексиканың бейімделу үрдісін
нормалау жөніндегі бұл ресми институттың қызметі
бағаланады. Кірме сөздерді қабылдаудың жаңа әдістерін тіл
дамуының бұрынғы кезеңдерімен салыстыра отырып зерттеу тілдік
дамудың тенденцияларын көрсетуге, тіл дамуының белгілі
кезеңдерінде тілшілік және экстралингвистикалық факторлардың ара
қатынасы туралы айтуға мүмкіндік береді. Кірме сөздердің
тақырыптық - идеографиялық классификациясы халықтың концептуалдық
және тілдік дамуындағы өзгерістер, тілдік тұрғыдан
тұрақтандыруды қажет ететін қоғам өміріндегі жаңа
құбылыстар туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі ағылшын тілінен енген сөздердің
саны, құрамы, дәрежесі мен түрік тіліне бейімделуі немесе
ықпал етуінің ерекшеліктері тұрғысынан жеткіліксіз зерттелгеніне
негізделеді. Осы құбылыстар американдық - ағылшын мәдениетінің
ықпалына түскен көптеген тілдердің лексикалық деңгейінде
тұрақталған жаһандану үрдісіне байланысты болуы мүмкін, сонымен
бірге ағылшын - американдық сөздердің түрік тіліне енуінің
әлеуметтік - лингвистикалық себептері жеткілікті зерттелмеген. Сондықтан
осы тілдің әдеби нормасының қызмет етуі үшін ағылшын
тілді лексиканың енуін жүйеге келтіру, стандарттау немесе
бірыңғайландыру ерекше маңызды болып табылады. Түрік
лингвистикалық қоғамы қызметінің маңызды бөлігі болып
табылатын бұл үрдіс қазіргі әлеуметтік лингвистика тарапынан
осы ғылыми ұйымның функционалдық - стилистикалық тұрғыдан қарқынды
даму кезеңін басынан кешіріп жатқан қазіргі түрік тілінің
нормасын кодтау және қалыпқа түсіру бойынша қызметін
бағалау айрықша мәнге ие.
Осы зерттеу жұмысының мақсаты – қазіргі түрік тіліндегі
ағылшын тілінен енген сөздерді кешенді түрде зерттеу болып
табылады, осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылады:
отандық және шетелдік лингвистердің лексикалық кірме сөздер
ұғымына берген анықтамаларына сүйене отырып, осы ұғымның түрік
тіліне қатысты анықтамасын шығару;
түрік тілі дамуының түрлі кезеңдерінде батыс еуропа тілдерінен
сөздердің ену үрдісінің ерекшеліктерін қарастыру;
ағылшын тілінен қазіргі түрік тіліне кірме сөздердің енуінің
негізгі экстралингвистикалық және лингвистикаішілік себептеріне
сипаттама беру:
англицизмдерді пайдаланудың лексика – семантикалық саласын анықтап,
қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылу мысалдарын
талқылау;
ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазіргі түрік тіліне
ықпалын қарастыру;
Түрік лингвистикалық қоғамының кірме лексика саласындағы саясатына
талдау жасау және түрік тілін тазарту жөніндегі күресті
ұйымдастыру жұмысының нәтижесін бағалау.
Мақсатқа жету және міндеттерді орындау үшін мынадай жұмыс
жүргізілді:
зерттеу тақырыбы бойынша арнайы және терминологиялық әдебиеттер
қаралды;
арнайы әдебиет, маусымдық, анықтамалық және сөздік басылымдарды жалпы
байқау негізінде ағылшын - американдық кірме терминдерге таңдау
жасалды;
түрік тілі жүйесіндегі ағылшын тілінен енген сөздердің орны
анықталды;
түрік әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуы тарихында ағылшын
тілінің ықпал ету кезеңдері белгіленді, тілге англицизмдердің
енуіне түрік лингвистикалық қоғамының көзқарасына баға
берілді;
қазіргі түрік тілінің ағылшын тілінің ықпалына түскен
терминологиялық топтарындағы кірме лексемалардың лексика-семантикалық
топтары анықталды және сипатталды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы ретінде
қазіргі лингвистердің түрлі жүйедегі тілдердің материалдары
негізінде әзірлеген жалпы және түрік тіл білімі бойынша,
кірме сөздер теориясы, әлеуметтік лингвистика бойынша
еңбектері алынды. Дипломдық зерттеудің теориялық негізінде
Баскаков Н. А., Кононов А. Н., Лотте Д. С., Реформатский А.А.,
Горбаневич К.С., Крысин Л. П., Орешкина М. В., Косериу Э., Doerfer
G., Aksoy Ö.A., Brendemoen B., Dilacar A., Haugen E., Korkmaz
Z. идеялары мен көзқарасы жатыр, сонымен бірге тіларалық
байланыс мәселесін зерттейтін ресейлік және шетелдік
лингвистердің еңбектері, Түрік лингвистикалық қоғамының
зерттеулері де бар.
Зерттеудің негізгі әдістері. Осы жұмыста қойылған
міндеттерді орындау үшін
сипаттау және салыстыру әдістері: біріншісі тілдік материалды
таңдау және сыныптау кезінде, екіншісі лексикалық бірліктер
арасындағы тіларалық лексика-семантикалық байланыстарды анықтауда;
компоненттік талдау әдісі зерттеу объектілерінің аясын анықтауда;
сыныптау және жүйелеу әдістері;
лингвистикалық байқау және диахроникалық аспектіде салыстыру;
контекстік және сандық-сапалық талдау элементтері
пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігін қамтамасыз ету үшін
жұмыс барысында тілдік және әлеуметтік құбылыстар корреляциясының
әлеуметтік - лингвистикалық әдісі ескерілді. Еңбекте функционалдық
-семантикалық талдау және типологиялық талдау тәсілдері кеңінен
қолданыс тапқан.
Жұмысының ғылыми жаңашылығы – түрік тіліне ағылшын тілінен
енген лексикалық кірме сөздер жиынтығы алғаш рет бірыңғай
әдістеме негізінде, алынған нәтиженің жаңалығы мен дәйектілігін
дәлеледейтін жаңа теориялық көзқарастарды пайдалана отырып,
тұтас бір тілдік құбылыс ретінде қаралады.
Диплом зерттеуінің түрік қоғамының жаңа технологияларды
белсенді түрде меңгеруіне, бизнес және қызмет көрсету
саласының дамуы, батыс елдерімен саяси және экономикалық қарым
-қатынас орнату және оны нығайтуға байланысты
англицизмдердің түрік тіліне енуінің ерекшеліктері көрсетіледі.
Сонымен қатар қазіргі заманғы әдебиет пен бұқаралық
ақпарат құралдарының материалдарын талдау барысында анықталған
күнделікті өмірде кірме сөздерді қолданылуы және Түрік
лингвистикалық қоғамының тілді басқа тілдік лексикадан
тазарту және туған тілдегі баламасын табуға қатысты
қызметі қазіргі тілде артық синонимияны тудырды. Осы жұмыста
бірнеше лексика - тақырыптық топтар үлгісінде тілдің әр түрлі
функционалдық стильдерінде ағылшын тілінен енген сөздерді
қолдануға мысал келтіріледі, компьютерлік технологиялардың
кеңінен қолданылуы тиісті лексиканың таралуына әкелді, олардың
көпшілігі интернационализм болып саналады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы зерттелетін мәселенің өзектілігімен
және түрік тіліндегі кірме сөздердің жүйелі түрде берілуімен
анықталады. Зерттеу нәтижесі мен жұмыстың теориялық негізі
басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерде, сонымен бірге тілдік
универсалийлерді анықтау бойынша типологиялық зерттеулерді
жүргізуде қолданыла алады. Олар түрік тілінің теориялық
лексикасын әзірлеуде қолданылуы мүмкін. Қазіргі түрік тілі
жүйесіндегі барынша жаңа кірме сөздер оның лексикалық жүйесіне
басқа тілден енген сөздердің лексикалық бейімделуі мен ықпал
етуі механизмін нақтылауға, шынайы болмыстағы жаһандық өзгерістердің
түрік менталитетінде қалай көрініс табатынын анықтауға
мүмкіндік береді. Түрік лингвистикалық қоғамының кірме сөздерді
кодтау және нормалау жөніндегі қызметі қазіргі Түркияның
экономикалық және қоғамдық өмірінің жаһандық өзгерістер ықпалымен
болып жатқан үрдістердің қоғамдық әсерін түсінуде бағалы болып
отыр.
Зерттеудің практикалық мәні – түрік тіліндегі ағылшын-
американдық кірме сөздерді лексика – семантикалық талдаудың
нәтижесі және олардың анықталған ықпал ету заңдылықтары түрік
лексикологиясы, ғылыми - техникалық аударма бойынша дәрістер
курсы немесе оқу құралын дайындауда, түрік тілін оқытуда
коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруда қолданыла алады, сонымен
бірге басқа түрік тілдері жүйесіне ағылшын - американдық кірме
сөздердің енуі мәселесін зерттеуге негіз бола алады.
Зерттеудің әлеуметтік - лингвистикалық аспектілері тілдің
лексикалық жүйесін қалыптастыруға ықпал ететін эсктралингвистикалық
және лингвистикалық факторларын зерттеудің жалпы теориясы үшін
қызықты болып табылады.
Осы жұмыстың эмпирикалық базасын қазіргі лексиканы қалыптастыруға
үлкен ықпал ететін қазіргі түрік маусымдық басылымдары мен
Интернет ресурстары құрайды. Ауызекі сөйлеуде кірме сөздерді
пайдалану мысалдары қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарынан, түрік
газеттері мен журналдарынан, сонымен бірге түрік
ақпаратшыларымен жұмыс істеу барысында жинақталды. Тілдік материалдар
оқу құралдары, монографиялар, мақалалар, сөздіктер мен
анықтамалықтар, Интернет порталдарынан да алынды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі
бөлім (үш тарау), қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер
тізімнен және қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС - ТҮЙІС
Ағылшын сөздерінің түрік тілге енуінің қоғамдық -саяси
шарттарын анықтау және қолданылуының лексика - семантикалық аясын
сипаттау маңызды іс болып табылады. Осындай қарқынды дамып
келе жатқан лексикалық топтың қолданылуы қазіргі
Түркияда болып жатқан қоғамдық үдерістердің сипаттамасы
тәріздес. Тілдің лексикалық жүйесінің белсенді саласы, бір
жағынан, жаһандану үрдісіне қосылған ел басынан өткеріп
отырған ғылыми - техникалық прогрестің көрсеткіші болса,
екінші жағынан англицизм мәселесі- әлеуметтік - лингвистикалық
байқаулар үшін қызықты объект, әрі Түрік лингвистикалық қоғамына
жүктелген тілдік саясаттың тұрақты және арнаулы
пациенсі болады.
Қорғауға мына ережелер шығарылады:
1. Басқа тілді сөз ұғымы күрделі және көп мәнді. Басқа тілді
сөздің тілдің лексикалық жүйесіне қатыстылығы критерийлері
лексикалық кірме сөздер, интернационализмдер, варваризм мен экзотизмдерді
бөлуге мүмкіндік береді.
2. Түркияны әлемдік қауымдастыққа біріктіру, жаһандану үрдісіне
қосу әлем тілдерінің бірі, халықаралық жарнама тілі,
заманауи ғылым, бұқаралық ақпарат құралдары және Интернет тілі
болып саналатын ағылшын тілінен көптеген сөздердің түрік тіліне
енуіне әкелді.
3. Кірме сөздердің көпшілігі арнайы лексикаға жатады, ол әдеби
тіл нормасына енетін, алайда соңғы кезде қазіргі түрік тілі
лексикасындағы көптеген белсенді үрдістерге болып отыр.
4. Түрік ғалымдарының еңбектерін зерттеу кезінде лингвистердің
батыс Еуропа тілдерінен, әсіресе ағылшын тілінен енген
сөздердің көптеп кездесуіне наразылық білдіретіні бірден
байқалады, олар туған тілдің тазалығы және кірме сөздерге
түрік тілінде балама табуға шақырады.
5. Кірме сөздердің көпшілігі интернационализм, яғни халықаралық
лексикалық қор бірліктері болып табылады, сонда сол сөз
беретін ұғым да интернационалдық сипатқа ие болады.
6. Қазіргі түрік тіліне ағылшын тілінен сөздердің енуі мен
қолданылуының басты себебі экстралингвистикалық сипатқа ие.
Кіріспеде диплом тақырыбын таңдау өзектілігіне негіздеме
беріледі және зерттеуге тиіс ғылыми мәселе, еңбектің мақсаты
мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, теориялық маңыздылығы мен
практикалық құндылығы ашылады, онда қолданылатын әдістерге
сипаттама жасалады, тілдік материал көздері туралы мәлімет
беріледі.
3 бөлімнен тұратын Қазіргі түрік тілі жүйесіндегі лексикалық
ауыс-түйіс атты І тарауында жалпы және түрік тіл білімінде
лексикалық ауыс-түйіс ұғымын зерттеудің теориялық мәселелері
қарастырылады.
1. Ауыс- түйіс терминнің пайда болуы
Заманауи өркениет дамуының басты ерекшеліктерінің бірі, бір
жағынан, социумдардың жақындасу үрдісі болса (экономикалық және
әлеуметтік жаһандану), екінші жақтан жеке (ұлттық, этникалық,
өңірлік) ерекшелікті ұғыну және мадақтау, бұл басқа мәдениеттермен
салыстыру аясында әсіресе айрықшаланады. Мәдениетаралық қатынас
проблемасы тіл баламаның басты белгісіне ие бола бастаған кезде
әсіресе өзекті бола түседі [1;39]. Тіл қаншама өзіндік және
жабық болса да, қазіргі жаһандану жағдайында үнемі өзгеріске
ұшырап отырады, ең алдымен бұл ықпалға адамның ішкі және
сыртқы өмірінің көрінісі болып табылатын тілдің лексикалық
саласы кезігеді. Халықтар арасында тығыз қарым – қатынас жасау
барысында еңбек өнімдері, жаңа технологиялар, идеялармен алмасу
жүріп отырады. Тіл өз алдына материалдық объектілердің атауларын
қабылдайды.
Қоғам белсенді және күнделікті қатынас құралы ретінде
пайдаланатын тіл өмір сүреді және дамиды. Диахрондық
түрде бір тілдік белгілердің басқамен алмасуы арқылы,
синхрондық түрде нормативтікке таласатын, қатар қолданылатын
нұсқалардың күресі арқылы анықталып отырады. Лексика қоғамдық
өзгерістер мен тілдік ұжым мүшелерінің қызығушылығының
барометрі болып табылады [2; 148-151]. Тілге әлеуметтік,
адамдық фактордың ықпалын жою мүмкін емес. Тілдің құрылымдық
жүйесі - әлеуметті материализациялау, тіл - әлеумет пен құрылымның
материалданған жиынтығы.
Тілдің лексикалық жүйесі фонетикалық, грамматикалық,
синтаксистік жүйелермен салыстырғанда жаңалықтарға барынша ашық. Осы
лексикада мәдени қоғамдастықтың белгілі бір қоршаған орта, шынайы
болмыс туралы түсінігі шоғырланады. Басқа мәдениет және тілдің
ықпалымен пайда болған лексикалық деңгейдегі жаңа құбылыстарды ауыс-
түйіс терминімен атайды. Зерттеушілер лингвистикалық ауыс –түйісті
түрліше қарастырады. Құрылымдық лингвистика тұрғысынан ауыс - түйіс
бір тілдік модельдің басқа тілде дыбысталуы және де ол
тілдің түрліше деңгейлерінде түрліше дыбысталуы мүмкін [3; 51-
55]. Блумфилд Л. ауыс – түйіс ұғымын тілдік өзгерістердің
түрі ретінде ұғынады және оның үш түрін бөледі: 1) мәдениет
ұғымдарымен алмасу; 2) тікелей тілдік қатынас нәтижесінде ішкі
ауыс - түйіс; 3) диалектілерден әдеби тілге енетін диалектілік
ауыс - түйіс [4; 54-59].
1.2 Лексикалық ауыс- түйіс ұғымының теориялық зерттеулері
Ауыс – түйіс термині осы үрдіс нәтижесін белгілеуге
қолданылады. Ауыс – түйіс бір реттік пайдаланудан, тілдік жүйе
құралдарының біртіндеп меңгеруі, соңында рецептор - тілге
толыққанды элемент ретінде енуіне дейінгі үрдіс [5; 79].
Кірме сөздердің түрлі классификациясының болуына қарамастан
қазіргі лексикологияда кірме сөздердің жалпы танылған
типологиясы бар. Дәстүрлі кірме лексика келесі принциптер
негізінде сараланады: Этимологиялық принцип бойынша (ауыс-
түйіс уақыты мен көзін дәл анықтау мүмкіндігі мен
мүмкінсіздігі, бір жағынан, қазіргі тілдер лексикасында
сөздердің болуы, екінші жағынан) барлық кірме сөздер екі
топқа бөлінеді: жалқы кірме сөздер – интернационалдық лексика
[6; 53-55]. Ауыс - түйіс уақыты бойынша жалқы басқа тілді
лексика алғашқы ауыс – түйіс және қайталанған ауыс- түйіс
болып саралана алады, - дейді Крысин Л. П. (2004).
Бір тілден екінші тілге лексикалық ауыс – түйісті
қарастырған кезде тілдің әлеуметтік - лингвистикалық аспектісі
ескеріледі. Бұл ең алдымен қоршаған ортада ішкі (тілдік)
және тілдік емес (әлеуметтік) себептермен қатынастағы тілдік
дамуды зерттеу. Лексикалық ауыс - түйіс үрдісі себептердің
толық кешенімен сипатталады, онда тілдік, психологиялық,
әлеуметтік, логикалық және т.б. себептер жинақталған.
Ағылшын тілінен енген сөздерді кеңінен енгізу және
қолдану – тек қазіргі заманғы әдет қана емес. Оның
негізінде психологиялық механизм жатыр: сендіру, ұқсау,
бірыңғайландыру, эмоционалдық жұқтыру әсері, иландыру ақпарат
көзінің беделі мен оған сенуге негізделеді [7; 38-41],
бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі үгіт-насихат сипатындағы
ағылшын тілін үйрену қажеттілігі, тілді жарнамалау, енді
оқылатын мәтін әдеби шығарма емес жарнама мәтіні болған
жағдайда – осының бәрі басқа да әлеуметтік - мәдени
факторлармен бірлесе отырып, тілдік сананың қалыптасуына
әкеледі, сленг, қажетсіз кірме сөздер тілдің белгілі бір
бөлігі болуына әкеліп соғады. Ауыс - түйіс жүзеге асу үшін
жаңа ұғымға атау беру қажеттілігі болған жағдайдың өзінде
де белгілі бір психологиялық алғышарттар қажет. Оқу көлемі
азайып, теле, бейне өнімді қабылдау көлемі өскен кезде
оқырман, көрермен үшін теледидар экраны немесе радио
арқылы ұсынылатын тіл үлгі болады. Баспасөз тілінде
ақпараттандыру және ойын - сауық қызметі ерекше рөлге ие
болды.
Отандық түркологияда кірме сөздер мәселесіне ерекше көңіл
бөлінді, өйткені бұл бірегей құбылыс. Мұнда үш бағытты көруге
болады. Бұл ең алдымен араб және парсы тілдерінен түркі
тілдеріне, оның ішінде түрік тіліне де енген кірме сөздер.
Осы мәселені түрік филологтары көп зерттеген. Ататүрк
реформасына дейін түрік тілі араб және парсы сөздеріне
толы болды, олар сөздік қордың жартысынан көбін алып
отырды. Тілдік реформа осы сөздерді жою мен оларды түрік
сөздерімен алмастыруға бағытталды. Осы құбылыстың бірегейлігі
қысқа уақыт ішінде түрік тілтанушылары кірме сөздерді алып
тастап, түрік тілінің лексикалық құрамын едәуір өзгерте
алды. Араб және парсы тілдерінен енген кірме сөздер
мәселесін Кононов А.Н., Баскаков Н.А., Дмитриев Н.К., Иванов С.Н.,
Кондратьев В.Г., Баскаков А.Н. және т.б. қозғады. Осы ғылым
саласындағы дәстүрлі үлгі ретінде Дерфердің парсы тілінің
түркі және монғол тілдерімен қатынасы туралы үш томдық
еңбегін айтуға болады.
Екінші бағыт – орыс тілінің бұрынғы Кеңес одағындағы түркі
тілдеріне ықпалын зерттеу. Онда орыс лексикасы үлкен
көлемде еніп отырды. Барлық одақтық республикаларда осы
бағытта зерттеулер жүргізілді.
Мәдениетаралық қызығушылық танытатын үшінші бағыт – орыс және
басқа славян тілдеріндегі түркі сөздерінің көрінісін зерттеуге
арналған негізгі еңбектер сериясы ретінде ұсынылады (Мелиоранский
П.М., Корш Ф.Е., Дмитриев Н.К., Баскаков А.Н., Менгес К.,
Добродомов И.Г., Орешкина М.В. және т.б.).
Қазіргі таңда батыс еуропа тілдерінен енген сөздер мәселесіне
көбірек көңіл аудару қажет. Осы мәселеге көптеген түрік
тілтанушыларының еңбектері арналған.
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2 бөлімнен тұратын Қазіргі түрік тіліндегі ағылшын
тілінен енген кірме сөздер атты ІІ тарауда түрік тілінде батыс
еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда болу тарихы, Түркияның
тілдік саясаты, Түрік лингвистикалық қоғамының қызметі, тіл
реформасы, түрік тілінің қалыптасу кезеңдері, қазіргі түрік
тіліне ағылшын тілінен сөздердің енуінің себептері
қарастырылады.
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда
болуы
Ағылшын тілінен ауысқан сөздер, олардың қолданылу
аясы мен түрік тіліне ену уақытында сөзсіз өз ерекшеліктері
болғанмен, оларды батыс еуропа тілдерінен енген сөздермен
контексте қарау дұрыс және нақты болатынын айта кету қажет.
Мұндай көзқарас түрік тіліне ағылшын сөздерінің ену
ерекшеліктерін анықтауға ғана емес, жоғары деңгейге көтеріле
отыра, түрік тілінің жалпы даму бағытын көріп, оның
болашағы мен перспективасын болжауға мүмкіндік береді. Батыс
еуропа тілдеріне енген сөздер бойынша материалдарды тарту
арқылы түрік тілінің осы аспектідегі жалпы қозғалыс
векторын белгілеп, англицизмдердің қолданылу ерекшеліктерін
байқауға болады. Түрік лингвист - профессорлары Самим Синиоглу,
Тахсин Сарач және Эмин Оздемир Батыс еуропалық шығу
төркіні бар кірме сөздерге балама жасау жөніндегі
тәжірибе атты кітаптарының алғысөзінде ертеде түрік тіліне
енген араб және парсы сөздерінің бәріне дерлік түрік
тілінде балама табылғаны айтылады. Олардың ойынша, түрік тілінен
араб және парсы сөздерін алып тастау бойынша жұмыс сәтті
аяқталды. Бірақ соңғы жылдарда мұқият зерттеуді қажет етіп
отырған жаңа проблема өзекті болып отыр: түрік тіліне
батыс еуропа тілдерін енген сөздер мәселесі.
Зейнеб Коркмаздың пікірінше, түрік тіліне батыс еуропа
тілдерінен сөздердің ену тарихын ХІХ ғасырдың аяғынан
бастау қажет. Танзимат дәуірінен басталған және республика
орнағаннан кейін де жалғасқан шығыс тілдерінен енген сөздерді
алып тастау жөніндегі күрес батыс еуропа тілдерінен енген
сөздерге қатысты болған жоқ. Батыс тілдерінен енген сөздерді
қолдану тілді заманға сай ету, оны біршама бірегей
етуге талпынысқа сай болды. Мәдени және білім беру
ықпалымен шетелдік сөздерді қолдану сәнді саналып, бұрынғы
шығысты марапаттау енді батысқа бас ұрумен алмасты. Бұл
ана тілін сыйламаудың бір үлгісі іспеттес. Зейнеб Коркмаз
осы мәселені шешу үшін кірме сөздер тілде әбден
орнықпай тұрып, әлі де адамдарға өз туған тіліне деген
сүйіспеншілікті және ол үшін жауапкершілікті сезінуге үйрету
мүмкіндігі барда жедел әрекет ету қажет деп есептейді. Соңғы
жылдары түрік тілінде бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы тарап жатқан ағылшын сөздері жиі кездесіп келеді.
Түрік тіліне нашар аударылған фильмдер, кітап, мақалалар
мынадай сөздердің таралу көзіне айналып жатыр: Fulle! Ful
yap! Bugün fulüm! Толығымен! Бәрін жаса! Бүгін мен бос
емеспін! Don’t panic! – Саспа! Fifti fifti (fifty fifty)
kırışırız (Yarı yarıya paylaşırız) - Елуде елу! No koment (No
comment) (Yorum yok) - Комментарийсіз! No problem (Onemli
değil, Sorun değil) – Ештеңе етпейді! Streslendim. Stres
yaptım. Streslerdeyim ( Sıkıldım. Bunaldım) - Мен
мазасызданып кеттім! Fri (free) takılıyorum – Мен боспын.
Fakslaşırız - Факспен алмасайық. Kuul (cool) adam (Soğukkanlı,
ağırbaşlı adam) – Мықты адам. Bir drink alıyım (alayım) (Bir
şey iceyim) – Мен бірдеңе ішсем бе деймін. 2000 жылғы 25
сәуірдегі Milliyet газетінің айдарларын мысалға келтіруге
болады: No panik – Абыржыма! Kayıp otobüsü stop etti –
Автобус жоғалғандармен тоқтады. Panik сөзі кірме сөз болса
да, Мустафа Нихат Озеннің шетелдік сөздер сөздігі
бойынша осы жағдайда ағылшын тілінің құрылымын қолдану
тиімді.
Ағылшын тілі + etmek, yapmak, olmak, vermek түрік қосымша
етістігі моделі бойынша күрделі етістік жасауда
англицизмдер жиі қолданылады, мұнда ағылшын тіліндегі
сөзжасам модельдеріне ұқсау көбірек байқалады. Мәселен, taksi
almak – taksiye binmek, taksi cağırmak (таксиге отыру); start
almak – başlamak (бастау); drink almak – içki içmek (ішу);
çek etmek – denetlemek (тексеру); konfirme etmek – doğrulamak
(растау); dizayn etmek – tasarlamak (жобалау); test etmek –
denemek (тексеру); stop etmek – durmak (тоқтау); stres olmak
(strese girmek) – gerilmek, sıkılmak (қайғыру); şok olmak, şoke
olmak – çok şaşırmak (таң қалу); start vermek – başlatmak
(іске қосу).
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың қалыптасу
себептері
Англицизмдердің түрік тіліне ену үрдісін анықтау үшін әр
түрлі жылдардағы сөздіктерді салыстыру қажет, өткен жылдар
аралығында қандай өзгеріс болғанын байқау қиын емес. Сонымен бірге
англицизмдердің түрік тіліне енуінің нақты уақытын айту қиынға
соғады. Өйткені көп кезде сөз бірінші рет қолданылып, ұмытылып
қалып, кейін тағы да кеңінен қолданысқа ие болуы мүмкін. Осы
жайда лингвистика мәселелерімен айналысатын ұйымның, атап айтсақ
Түрік лингвистика қоғамының жеделдігі маңызды. Тарык Бугра
Мәдениет және мемлекет арасындағы қарым - қатынас атты
мақаласында мәдениеттің ең маңызды элементі тіл,- деп жазды.
Сондықтан автор мемлекеттік осы саладағы саясатының қажеттілігін
айтады. Тілдің дамуына объективті факторлар, оның ішінде елде
болып жатқан әлеуметтік - экономикалық қозғалыстар, әлеуметтік құрылымдағы
өзгерістер, ғылыми - техникалық революция және субъективті
факторлар, оның ішінде тілдік саясат маңызды рөл атқарады.
Басқарушы ортаның ұлттық көрініс пен нақты іске асыру сипаты
ретіндегі пуризм Түркияның тілдік саясаты және тілдік
революциясында көрініс тапты. Пуристік кампания елде орныққан
әлеуметтік - тарихи жағдайға негізделді. Түркияда тілдік реформа 1923
жылдағы революциямен тығыз байланыста болды, ол мемлекет
құрылысы мен болмыстағы орта ғасырлық қалдықтарды жоюға бағытталған
зияткерлік реформалар сериясымен ілесті. Көбінесе тілдік
революция ұлттық көзқараспен байланысты. Исмаил Парлатыр
Türk dili журналында (1990 жылғы қазан) ұлттың жоғары деңгейлі
мәдениеті мен ғылымы үшін өз тілі қажет деп жазды. 1932
жылы құрылған Түрік тілін зерттеу қоғамы жүзеге асырған
алфавит реформасынан (араб графикасын латиницаға ауыстыру) негіз
алған тілдік реформаның мәні түрік әдеби тілін қайта
қалыптастыру болып табылды, соның нәтижесінде алғашқы тіл
байлығы мен сұлулығы қайтарылуы тиіс болды. Осы мақсатқа
жету үшін араб, парсы тілдерінен енген сөздерді түрік
сөздері мен сөз тіркестеріне ауыстыру іске асырылды. Тілдік
реформа әдеби осман тілі мен түрік ауызекі сөйлеу тілінің
арасындағы қарым - қатынасты орнатуы тиіс болды. Түрік
лингвистикалық қоғамында батыс еуропада шыққан сөздер
мәселесін зерттеумен айналысқан Е. Оздемир мемлекеттік ұйымдар
бұл мәселемен айналысуы тиіс, түрік тілі тек сөзге ғана
емес, сөзжасам әдістеріне бай болғандықтан батыс еуропа
тілінен алынған кез келген сөзге дәлме - дәл балама табу
мүмкіндіктерін қарастыруы қажет.
Түрік тілін тазарту – араб - парсы сөздеріне балама табу
мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылды:
1. Көне түрік (түркі) сөздерін жандандыру.
2. Әдеби тілге диалектілерді енгізу.
3. Морфологиялық тәсіл бойынша жаңа сөздер жасау.
4. Шетел сөздерін түріктендіру. Осындай жолмен таза түрік тілін
жасау ұсынылды – Öz Türkçe.
Өз қызметін насихаттау үшін Қоғам конференциялар, дөңгелек
үстел, семинарлар өткізеді, журнал шығарады. Осының бәрі шетелдік
сөздер ағынын тоқтатуға жеткіліксіз екені анықталды. Сондықтан
кірме сөздерге балама табу жөніндегі арнайы комиссия
құру тарлы шешім қабылданды. Дайындық жұмыстары
аяқталғаннан кейін 1993 жылы қараша айында комиссияның
бірінші отырысы болып өтті. 1994 жылдың ақпанынан бастап
әрбір ай сайын жұртшылық назарына 15-20 балама сөз
ұсынылып отырды. Қоғамның Türk dili баспа журналы арқылы
шетелдік сөздер, олардың мағынасы, баламасы, оларды пайдалану
мысалдары беріліп отырды. Түрік лингвистикалық қоғамы өкілдерінің
айтуынша, баламалардың бәрі қолданысқа ене қойған жоқ, алайда
жұртшылықтың оларға қызығушылығы мен сұранысы артқанын айта
кету қажет. Сонымен бірге балама табу үрдісі көбірек
уақытты қажет етеді.
Ұсынылған баламалар және жалпы балама табу идеясы түрлі
себептермен сынға ұшырап жатты. Олардың бірі осы сөздердің
таралуына қысым жасау болды. Қоғам қысым жасауды
көздемейді, тек қана ұсыныс жасауды ұстанады. Сын
объектісінің бірі – Қоғам балама іздеп жатқан сөздердің
өзі. Қоғам барлық шетелдік сөзден айрылғысы келеді деген
жалған пікір бар. Қоғам тілде әбден орныққан, бәрі
қолданылатын, жалпыға түсінікті сөздерді өзгерткісі келмейді. Сонда
Қоғам қандай сөздерді қолдануға қарсы болып отыр?
Қоғамның мақсаты жуық арада ғана тілге енген, жалпы
қолданысқа енбеген сөздермен күрес жүргізеді. Бұл сөздер газет,
журналдарда, теледидар мен радиода айтылады, оларды саясаткерлер
мен кәсіпкерлер қолданады, алайда жалпы халық қолданбай,
түрік мәдениетіне әбден орнықпаған сөздер. Сондықтан осындай
сөздерге дер кезінде түрік тілінде балама ұсынған жөн.
Шетелдік сөздермен алмасуға әкелетін дәстүрлі шарт екі тіл
арасындағы тығыз қарым - қатынастың болуы, қос тілділіктің орын
алуы. Осындай ықпал себебі экстралингвистикалық (сәнділік,
коммуникативтік өзектілік, біліктілігін көрсету талпынысы) және
лингвистикалық болуы мүмкін. Бір тілден екінші тілге сөздердің
енуінің басты себептері диплом жұмыстың бірінші тарауының
екінші бөлімінде жете сипатталған. Сол себептермен қатар
түрік тілінде ағылшын сөздерінің таралуының басқа да
себептерін көрсетуге болады: бизнес саласында кәсіптік қызметтің
дамуы, компьютерлік техниканың дамуы, интернеттің пайда
болуы, поп-өнер мен спорттың дамуы.
Біздің заманымыздағы шетелдік лексиканың қабылдау шарттары ретінде
мына себептерді көрсетуге болады:
- Түркия халқының қомақты бөлігін Батыс әлемінің бір
бөлігі ретінде қарау;
- Түркияның Еуропа одағына кіру талпынысы;
- бірігу тенденцияларын насихаттауда дәстүрлі ислам өмірінен
батыс елдерінің өмір үлгісін басымырақ насихаттау;
- әлеуметтік және адамгершілік құндылықтарын қайта қарау;
- экономика, мемлекеттің саяси мәдениеті, спорт, мәдениет,
сауда, сән, музыка және т.б. салаларында Батыс елдеріне ашық
түрде бағытталу.
A a
akseptans- ing. acceptance 1. Yabancı ülkelerde okuyacak öğrenciler için
gönderilen kabul belgesi. Шетелде оқитын студенттер үшін айғақ
документі. 2. tic. Poliçelerin üzerine “kabulümdür” biçiminde
yazılarak altı imzalanan açıklama. Акцепт- счет арқылы төлеуге берілген
ризалық, төлеушінің келісімі.
akut- ing. acute İlerlemiş, acil, had ( hastalık). Өршіп кеткен,
асқынған (ауру).
alfenit- ing. alphenide kim. İçinde bakır, çinko, nikel bulunan
ve çatal bıçak takımı yapmakta kullanılan gümüşlü bir alaşım. Әр
түрлі металдары бар және шанышқы, пышақ жиынтығын жасауға
қолданылатын күміс құрал.
Amerikan- ing. American 1. Amerika Birleşik Devletleri halkından olan
kimse: Amerikan yazarı. Америка Құрама Штатының азаматы: Американ
жазушысы. 2. Amerika’ya özgü, Amerika ile ilgili olan: Amerikan
malı. Amerikan bar lokanta, otel veya evlerde içki için ayrılmış
köşe. Америкаға тән, Америкамен байланысты: Америка тауары.
Американ бар, ресторан, отель, және үй ішінде ішімдік үшін
бөлінген бөлім.
antifriz- ing. antifreeze Bir sıvıya katıldığında o sıvının donma
derecesini düşürerek donmasını önleyen madde. Бір сұйыққа қосылған
кезде, оның қату дәрежесін азайып тұратын зат.
ararot- ing. arrow- root Sıcak iklimlerde yetişen maranta adlı
kamıştan ve başka bitkilerin kökünden çıkarılan, çocuk maması
yapmaya yarayan un. Ararot kamışı maranta. Ыстық жерлерде
өсетін маранта атты қамыстан және басқа өсімдіктердің
тамырынан шығарылып, балаға тамақ жасауға ыңғайлы ұн.
aut- ing. out sp. Top oyunlarında topun oyun alanının dışına çıkması.
Аут- ойнағанда доптың алаңнан шығып кетуі.
averaj- ing. average 1. Ortalama. Ортақ көрсеткіш. 2. sp. Sayı farkı. Сан
айырмашылығы.
aysberg- ing. iceberg coğr. Buz dağı. Айсберг, мұзтау.
aysfild- ing. icefield. coğr. Buzla, bankiz. Мұз.
B b
badminton- ing. badminton sp. Бадминтон- тенниске ұқсас спорт ойынының
бір түрі.
balet- ing. ballet Bale yapan erkek sanatçı. Балет труппасындағы
биші еркек.
balsam- ing. balsam Lat. Balsamum kim. Bazı ağaçlardan elde
edilen, parfüm ve ilaçların yapımında kullanılan reçine, belsem.
Кейбір ағаштардан шығарылған, дәрі және хош иістерге қоспаға
қолданылатын қоспа.
banço- ing. bancho İsp. müz. Amerika zencilerinin çaldığı gitar
biçiminde beş veya daha çok teli olan bir müzik aleti. Америкадағы
қара нәсілділердің гитаралық түрдегі музыкалық аспап.
bar(II)- ing. bar. 1. Danslı, içkili eğlence yeri: “ Barın kapısından
bir adam fırladı.” – A. İlhan. Би биленетін, ішімдік ішілетін
көңіл көтеру орны. 2. Ayak üstü içki içilen meyhane. Тұрып,
тұрып ішімдік ішілетін шарапхана. 3. Bir salonda içki içmek
için hazırlanmış köşe. Бір бөлмедегі ішімдік ішу үшін арнайы
жері.
barmen- ing. barmen Bar tezgahtarı. Бар қызметшісі.
basket- ing. basket sp. Basketbolde kazanılan sayı. Basket yapmak,
basketbolde sayı kazanmak. Баскетбол ойынында жиналған ұпай саны.
Баскетболда ұпай жинау.
basketbol- ing. basketball sp. Beşer kişilik iki takım arasında topu
3 m yükseklikteki karşılıklı duran ağ geçirilmiş iki sepetten
birine sokmak esasına dayanan bir oyun. Бес - бестен екі топқа
бөлініп 3 м биіктіктегі шығырыққа доп лақтырып ойнайтын
ойын түрі.
bek(II)- ing. back sp. Savunucu: “ Bekle haf, genel olarak gol
atmaz, alkışlanmaz, göklere çıkarılmaz.” – H. Taner. Қорғаушы-
қарсыластар шабуылына тойтарыс беретін ойыншы.
beysbol- ing. baseball. Dokuzar kişilik iki takım arasında
bir top ve sopayla oynanan, Amerika Birleşik Devletlerinde
yaygın bir çeşit oyun. Тоғыз кісі болып, екі топқа
бөлініп, топпен ұрып ойнайтын Америка Құрама Штаттарында көп
тараған доп ойынының бір түрі.
bitnik- ing. beatnik. Geniş anlamda genel davranışları ve
hırpani giysileri ile toplum hayatından kopma eğilimi gösteren
ve toplum dışında bir yaşantısı genç. Бір ортада
ерекшелене жекешеленген, киімімен, жүріс- тұрысымен өзгеше өмір
сүрген жастар.
bloknot- ing. Блокнот, қойын дәптері.
blöf- ing. bluff. 1. İskambil oyunlarında elindeki kağıtları
olduğundan başka gösterme davranışı : “ Pokerde blöf yakalama
meraklısı idi.” - T. Buğra. Карта ойынында қолындағы картаны
басқа түрлі көрсетіп алдату әрекеті. 2. Karşısındakini yanıltarak
veya yıldırarak bir işten caydırmak için söylenen asılsız
söz veya takınılan aldatıcı tavır, kuru sıkı: “ Bu, bana
bir blöften ziyade bir şantaj gibi görünüyordu.” – Y. K.
Karaosmanoğlu. Қоқан- лоқы, сес, құр - қоқай.
blucin- ing. 1. Джинсы - түске боялған, брезент тәріздес
қалың мата. 2. Осы матадан тігілген (киім). Blucin pantolon.
Джинсы шалбар. Blucin gömlek. Джинсы көйлек.
blum- ing. bloom. Bir çeşit iskambil oyunu. Карта ойынының бір
түрі.
boks- ing. box Belirli kurallara uyularak yapılan yumruk dövüşü,
yumruk oyunu: Türkiye boks şampiyonası. Белгілі шарттарға бағына
ойналатын қолмен ұрыс ойыны.
bopstil- ing. bobstyle. 1. Züppece giyiniş biçimi. 2. Bu biçimde giyinen
kimse. Ұсақ-түйік балаша киіну немесе киіну түрі.
bot(I)- ing. boat 1. Küçük gemi: Avcı botu. Кішірейген
кеме, қайық. 2. Ağaç, plastik veya kauçuktan yapılmış küçük sandal.
Ағаш немесе каучуктан жасалатын аяқ киім.
boykot- ing. boycott ( Charles Boycott’un adından) 1. Bir işi, bir
davranışı yapmama kararı alma. Бір істі, бір әрекетті жүзеге
асырмауға шешім қабылдау. 2. Bir kimse, bir topluluk veya bir
ülkeyle amaca ulaşmak için her türlü ilişkiyi kesme. “Bu
Avusturya mallarını boykot etmekti.” – H. C. Yalçın. “ Ben bu
sarı kağıtlardan o kadar bezmişimdir ki, güzelim sarı renge
de ondan dolayı boykot ettim.” – B. Felek.
boyler- ing. boiler Kalorifer kazanının sıcaklığından yararlanarak,
içindeki suyun ısıtılması sağlanan depo. Жабық түрде ішінде
су ысыйылатын ыдыс түрі.
briç- ing. bridge. Dört kişi arasında oynanan bir kağıt oyunu. Төрт
адам арасында ойналынатын карта ойындарының бір түрі.
brifing- ing. briefing Bir konuda özet olarak verilen bilgi veya
açıklama. Белгілі бір тақырыпта анықталған мағлұмат.
brik(II)- ing. break, breake esk. Önde çok yüksek bir oturma
yeri, arkada da boylamasına yerleştirilmiş oturacak yerleri
bulunan dört tekerlekli, yaylı at arabası. Күйме тәріздес,
бірақ сәл өзгеше ат арба.
brovning- ing. browning ( John Browning’in adından) 7.65 mm lik otomatik
tabanca. 7. 65 милиметрлік автомат тапанша.
bubi- ing. bobby Küçük bir dokunma ile patlayan, kamufle
edilmiş bombadan oluşan bubi tuzağı teriminde geçer. Сәл бір
ақырын қимылды керектіретін бомба тәріздес тұзақ.
bumerang- ing. boomerang ( Avustralya yerlilerinin dilinden) Kıvrık bir
sopaya benzeyen ve fırlatıldığında geri dönen, ağaçtan
yapılma bir av aracı: “ Fırlat at uzağa Döner gelir
bumerang.” – B. Necatigil. Бүкір бір ағаштан жасалған, лақтырыста
кері қайтатын құрал.
bungalov- ing. bungalow ( Bengali dilinden) 1. Hindistan’da tek katlı,
genellikle tahtadan yapılmış, veranda ile çevrili ev. 2.
Genellikle tahtadan yapılmış, tek katlı ev. Үндістанда бір
қабатты, көбіне ағаштан жасалатын үй. Ағаштан салынған жер үй.
C c
caz- ing. jazz 1. Başlıngıçta Kuzey Amerika zencilerinin müziği
iken sonraları bütün dünyada benimsenen bir müzik türü: Onlar
alaturka dinlemek istiyor, siz caz dinlemek istiyormuşsunuz. Ертеде
Солтүстік Американдық қара нәсілділердің әуені болып, кейін
бүкіл әлемге таралған өнердің бір түрі. 2. Caz müziği
çalan orkestra. Джаз оркестрі.
centilmen- ing. gentleman İyi arkadaşlık eden, görgülü, kibar erkek:
“Karakoldaki centilmen, odada mükafatlanmak istiyordu.” – A. Gündüz.
Джентельмен, өнегелі, көргенді, тәрбиелі ер адам.
cin(II)- ing. gin Buğday, arpa, yulaf gibi tanelerden
çıkarılan ve ardıçla kokulandırılan bir tür alkollü içki. Бидай,
арпа, сұлыларды бықтыра жасалатын спирт, ішімдік.
cin(III)- ing. ( Cenova şehrinin adından) Pamuklu, kalın kumaştan
giysi veya pantolon. Мамықты, қалың, жеңіл матадан киім
немесе шалбар.
cip- ing. jeep Her türlü arazide kullanılabilen ufak, hafif,
motorlu taşıt. Әр түрлі жағдайларда қолданыла алатын моторлы
кішігірім көлік.
cips- ing. chips İnce, yuvarlak kesilerek kızartılmış patates.
Жұқа, дөңгелек етіп туралып майға қуырылған картоп.
Ç ç
çarliston- ing. charleston 1. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da
yaygınlaşan dans türü. Бірінші Дүниежүзілік соғысынан кейін
Еуропада таралған би түрі. Бал биі. 2. bot. Sivri uçlu,
uzun ve kalın yeşil biber. Басы үшкір, ұзын жасыл түсті
тәтті бұрыш.
çek- ing. check, cheque Bir kimsenin, bankadaki parasının dilediği
kimseye ödenmesi için bankaya gönderdiği yazılı belge. Банкіден
ақша алатын немесе алу - беру есебіне белгіленген ақшаны аударуға
нұсқау жазылатын арнаулы құжат.
çekap- ing. tıp. check up Денсаулығын толық тексерту, бастан - аяқ
тексерілу.
çelenç- ing. challenge Sporda rekor kıranlar arasında elden
ele geçen kupa ve bu kupayı kazanmak için yapılan
yarışma. Спортта рекорд жасағандар арасындағы кубокқа немесе
кубогын ұтып алу үшін жарыстан бәсеке.
çita- ing. cheetah Hintçe Etçil memeliler sınıfının etçiller
takımının kedigiller familyasından bir hayvan. Үндіше етшіл
мағанасында, негізгі етшіл хайуан түрі.
D d
damper- ing. dumper Bir şasinin üzerine takılmış, inip kalkan
kasası olan, kendinden hareketli, yükü boşaltan düzen. Бір жолмен
көтеріліп түсетін, жүк тасығыш орны бар құрал.
damping- ing. dumping ekon. 1. Milletlerarası pazarları elde etmek
veya elindeki malı elden çıkarmak için düşük fiyatla satma. Демпинг-
сыртқы рынокты өзіне қарату үшін бәсекелесетіндерді ығыстырып шығару
үшін тауарды әдейі арзандатып сату. 2. Ucuzluk. Арзандық.
dansing- ing. dancing Dans etmek için gidilen, halka açık yer. Би
билейтін жер, алаң, би кеші ұйымдастырылатын орын.
defroster- ing. defroster Buzçözer. Мұз еріткіш.
detektif- ing. detective Gizli polis, polis hafiyesi. Детектив, құпия
тыңшы, жасырын агент.
dipfriz- ing. deep freeze Bozulabilecek yiyecekleri çok düşük
ısılarda dondurarak uzun süre saklamak için kullanılan buz
dolabı. Бұзылу ықтималы бар тағамдарды төмен дәрежелі жылулықта
сақтайтын мұздатқыш.
disket- ing. Дискета.
dispeç- ing. dispatch. 1. Bir ortak avaryada deniz kazasından
sonra gemi, yük ve navlunla ilgili kimselerin uğradıkları
zararların ve bunlar tarafından yapılmış olan masrafların nasıl,
kimler tarafından ve ne oranda karşılanacağını belirlemek için
yapılan işlem. 2. Deniz sigortası dilinde, ilgili tarafların ortak
avaryada kendilerine düşen yükümlülükleri, paylarının önemi
ölçüsünde ayrıntılı olarak belirten belge. Төтенше жағдайларда
шыққан шығынды кімдерден, қалай шыққанын айқындалу жұмысы.
dizayn- ing. design. Çizim. Сызу. Дизайн, көркем жобалау.
dok- ing. docke 1.Gemilerin yükünün boşaltıldığı veya onarıldığı,
üstü örtülü havuz. Кемелердің жүгі қойылған үсті жабық қауыз. 2.
Ticaret mallarını saklamak için rıhtımda yapılan büyük depo. Док
- кемені жөндейтін порттағы құрылыс.
dolar- ing. dollar Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada gibi
devletlerin para birimi. АҚШ және Канада елдерінің ақша таңбасы.
dominyon- ing. dominion İngiliz uluslar topluluğuna üye olan
bağımsız ülkelere verilen ad. Örnek; Avustralya dominyonu. Доминион-
Британия империясына қарайтын, бірақ басқару билігі өзіндегі
елдердің аты.
doping- ing. doping Bir spor yarışması sırasında, vücuda üstün
hareket ve enerji sağlamak için kullanılan uyarıcı ilaç. Допинг-
организмді сергітетін дәрі- дәрмек. Спорт бәсекесінде қолданылуына
тыйым салынған дәрі.
dozer- ing. dozer Yoldüzler. Жол түзегіш.
dretnot- ing. dreadnought. den. XX yüzyılın başlarında kullanılan bir
zırhlı tipi. XX ғасырда қолданылған сауыт.
dripling- ing. dribbling sp. Topu yavaş yavaş vurarak ileri
götürmek. Dripling yapmak futbol, basketbol gibi oyunlarda topu
küçük vuruşlarla sürmek. Допты ақырын тебу арқылы алып жүру.
E e
efekt – ing. effect Эффект.
egzoz- ing. exhaust 1. İçten yanmalı motorlarda yanan akar yakıt
gazı ve bu gazın boşaltılması: “ Büyük kentin yazın egzoz,
kışın kalorifer dumanı kokan havasından...” – H. Taner. 2. Bu
gazın atılmasını sağlayan düzen. 3. Susturucu. Пайдаланылған
газдың шығуы. Моторларда қолданылатын газ немесе газдың
босалтылуы. Пайдаланылған газды шығаратын қақпақшы.
entertip- ing. intertype Basımcılıkta harfleri satır durumunda dizen
ve döken dizgi makinesi: “ Entertipler, linotipler yoktu eskiden.” – Y. Z.
Ortaç. Баспада әріптерді жол түрінде тізбектеу, тізу құралы.
F f
faul- ing. faul sp. Maç ve karşılaşmalarda bir sporcunun hareketini
önlemek için yapılan kural dışı hareket. Ойын бәсекелерде құралдан
тыс әрекет. Өрескел ойын, ойын тәртібін бұзу.
fayrap- ing. fire up 1. Bir istim kazanının, istim oluşturacak
biçimdeki yanar durumu. 2. Gemilerde ateşciye ateşi
harlandırmak için verilen komut. 3. argo. Herhangi bir şeyi
veya ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
Негізгі бөлім:
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС-ТҮЙІС
1.1 Ауыс түйіс терминнің пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .8
1.2 Лексикалық ауыс - түйіс ұғымының теориялық
зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің
пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың
қалыптасу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
III. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕ АНГЛИЦИЗМДЕРДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ЛЕКСИКА -
СЕМАНТИКАЛЫҚ САЛАСЫ
3.1 Түрік тіліндегі мағынасына қарай англицизмдердің
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 3
3.2 Ағылшын тілінен енген сөздердің қолданыстағы
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.3 Түрік тілінен ағылшын тіліне енген кірме
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОСЫМША
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты. Тіл- мәдениеттің қайнар көзі. Өйткені
ол мәдениеттің құрастырушы бір бөлігі, сонымен қатар, біз тіл
арқылы мәдениетті меңгереміз. Тіл мәдениеттің жалпы сипатын
танытады, негізгі ақпаратты сақтайды, жинақтайды, таратады.
Осыған байланысты тіл әрбір этникалық қоғамдастықта
этностың мәдени ерекшелігін танытатын фактор ретінде, мәдениеттің
тіл арқылы ұрпақтан ұрпаққа жетуін қамтамасыз етеді.
Осылайша, ұлтты бір тұтастырып, бүтіндігін сақтайды. Кез келген
тілдік бірліктің тіл дамуында өзіндік орны мен маңызы бар.
Қайсы бірлік болса да, адамдардың қарым- қатынасына қызмет
етеді. Сондықтан олардың мағынасына тарихи талдау, шығу,
қалыптасу жолы мен этимологиясын айқындаудың қажеттілігі
үлкен. Демек, кез келген ұлттық тілдің сырын шынайы тану
үшін тілдің өзіндік заңдылықтарын білу жеткіліксіз, оның
түпті тамыры сол тілде сөйлеуші этностың сан ғасырлық
жүріп өткен тарихымен, күнделікті өмірде орныққан
мәдениетімен, ой танымымен тікелей байланысты. Белгілі
қоғамдағы тілдік ортаның қолданып отырған қарым
- қатынас құралы болып табылатын тіл өзінің даму
эволюциясын бір сәтке де тоқтатпайды. Тілдік сөздік
қоры, әдетте, әр түрлі жолмен байып отырды. Оның
негізгісі сөздердің мағыналық дамуы, грамматикалық
тұлғалардың қосылуы, екі сөздің бірігуі не тіркесуі.
Тілдің даму мәселесі, ең алдымен, адам санасының өсуімен,
оның дүниетанымының баюымен байланыстырылады. Қоғамдағы
әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени, тіларалық қарым -
қатынасқа байланысты тілде өзге тілдік элеменнтер бой
көрсетеді. Кірме сөздердің сөздік қорды байытуда, өзге
мәдениеттің табиғатын танытуда өзіндік үлесі бар. Кез
келген тілдің сөздік құрамы сол тілдің ежелгі, төл
сөздерінен және шет тілдерден алынған кірме сөздерден
тұратын күрделі құбылыс екені мәлім. Кірме сөздер
ұлт санасындағы дүниетанымның өзгеруіне, қалыптасып дамуына
әсер етеді. Б. А Серебренниковтың пікірінше: Кез келген
кірме сөздің пайда болуы дүние бейнесіндегі болып өткен
немесе болып жатқан өзгерістерден хабар береді. Жаңа
ұғымның басқа тілден енуіне байланысты дүние бейнесі кеңи
түседі.
Тілдегі байырғы көне сөздер мағыналық және тұлғалық
жағынан іштей жіктеліп, семантикалық дифференцияға ұшырап,
саны жағынан ылғи дамып отырады. Осындай дамудың
нәтижелері әр түрлі сипатта болуы мүмкін. Мұндай дамудың
негізінде сөздің тура мағынасынан әр түрлі ауыспалы
мағыналары туындайды. Сөз жаңа мағынаға ауысып, жаңа
зат пен ұғымның, құбылыстың атауы болып та жұмсалады. Ал
кейде байырғы түбірдің әуелгі негізгі бір ғана мағынасы
сақталып, тұлғалық сипаты өзгеріске ұшырап, ол қосымшаларға
айналуы да ықтимал. Біздің жұмысымыздың міндеті түрік тіліне
ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қалыптасу жолы
мен қолданыстағы ерекшеліктерін айқындау. Осы диплом жұмысының
басты объектісі - қазіргі түрік тіліндегі ағылшын тілінен енген
лексикалық бірліктер, олардың таралу жолдары мен қабылдаған
тілдегі қолданылу аясы болып табылады. Талдау жасалатын ағылшын-
американдық түп-төркіні бар лексикалық бірліктер тобы қазіргі
түрік тілінің сөздік құрамы және оның кәсіби -стилистикалық
нұсқаларымен бірге күнделікті осы тілде сөйлеушілердің тіл
мәдениетімен анықталатын ауызекі сөйлеу тіліндегі қолданысында
қатар қарастырылады. Ағылшын тілінен енген сөздердің тілге
кіру себептері немесе алғышарттарына көп көңіл бөлінген.
Осы жұмыста әдеби тілдегі жаңа лексиканың бейімделу үрдісін
нормалау жөніндегі бұл ресми институттың қызметі
бағаланады. Кірме сөздерді қабылдаудың жаңа әдістерін тіл
дамуының бұрынғы кезеңдерімен салыстыра отырып зерттеу тілдік
дамудың тенденцияларын көрсетуге, тіл дамуының белгілі
кезеңдерінде тілшілік және экстралингвистикалық факторлардың ара
қатынасы туралы айтуға мүмкіндік береді. Кірме сөздердің
тақырыптық - идеографиялық классификациясы халықтың концептуалдық
және тілдік дамуындағы өзгерістер, тілдік тұрғыдан
тұрақтандыруды қажет ететін қоғам өміріндегі жаңа
құбылыстар туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі ағылшын тілінен енген сөздердің
саны, құрамы, дәрежесі мен түрік тіліне бейімделуі немесе
ықпал етуінің ерекшеліктері тұрғысынан жеткіліксіз зерттелгеніне
негізделеді. Осы құбылыстар американдық - ағылшын мәдениетінің
ықпалына түскен көптеген тілдердің лексикалық деңгейінде
тұрақталған жаһандану үрдісіне байланысты болуы мүмкін, сонымен
бірге ағылшын - американдық сөздердің түрік тіліне енуінің
әлеуметтік - лингвистикалық себептері жеткілікті зерттелмеген. Сондықтан
осы тілдің әдеби нормасының қызмет етуі үшін ағылшын
тілді лексиканың енуін жүйеге келтіру, стандарттау немесе
бірыңғайландыру ерекше маңызды болып табылады. Түрік
лингвистикалық қоғамы қызметінің маңызды бөлігі болып
табылатын бұл үрдіс қазіргі әлеуметтік лингвистика тарапынан
осы ғылыми ұйымның функционалдық - стилистикалық тұрғыдан қарқынды
даму кезеңін басынан кешіріп жатқан қазіргі түрік тілінің
нормасын кодтау және қалыпқа түсіру бойынша қызметін
бағалау айрықша мәнге ие.
Осы зерттеу жұмысының мақсаты – қазіргі түрік тіліндегі
ағылшын тілінен енген сөздерді кешенді түрде зерттеу болып
табылады, осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер
қойылады:
отандық және шетелдік лингвистердің лексикалық кірме сөздер
ұғымына берген анықтамаларына сүйене отырып, осы ұғымның түрік
тіліне қатысты анықтамасын шығару;
түрік тілі дамуының түрлі кезеңдерінде батыс еуропа тілдерінен
сөздердің ену үрдісінің ерекшеліктерін қарастыру;
ағылшын тілінен қазіргі түрік тіліне кірме сөздердің енуінің
негізгі экстралингвистикалық және лингвистикаішілік себептеріне
сипаттама беру:
англицизмдерді пайдаланудың лексика – семантикалық саласын анықтап,
қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылу мысалдарын
талқылау;
ағылшын тілінен енген кірме сөздердің қазіргі түрік тіліне
ықпалын қарастыру;
Түрік лингвистикалық қоғамының кірме лексика саласындағы саясатына
талдау жасау және түрік тілін тазарту жөніндегі күресті
ұйымдастыру жұмысының нәтижесін бағалау.
Мақсатқа жету және міндеттерді орындау үшін мынадай жұмыс
жүргізілді:
зерттеу тақырыбы бойынша арнайы және терминологиялық әдебиеттер
қаралды;
арнайы әдебиет, маусымдық, анықтамалық және сөздік басылымдарды жалпы
байқау негізінде ағылшын - американдық кірме терминдерге таңдау
жасалды;
түрік тілі жүйесіндегі ағылшын тілінен енген сөздердің орны
анықталды;
түрік әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуы тарихында ағылшын
тілінің ықпал ету кезеңдері белгіленді, тілге англицизмдердің
енуіне түрік лингвистикалық қоғамының көзқарасына баға
берілді;
қазіргі түрік тілінің ағылшын тілінің ықпалына түскен
терминологиялық топтарындағы кірме лексемалардың лексика-семантикалық
топтары анықталды және сипатталды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы ретінде
қазіргі лингвистердің түрлі жүйедегі тілдердің материалдары
негізінде әзірлеген жалпы және түрік тіл білімі бойынша,
кірме сөздер теориясы, әлеуметтік лингвистика бойынша
еңбектері алынды. Дипломдық зерттеудің теориялық негізінде
Баскаков Н. А., Кононов А. Н., Лотте Д. С., Реформатский А.А.,
Горбаневич К.С., Крысин Л. П., Орешкина М. В., Косериу Э., Doerfer
G., Aksoy Ö.A., Brendemoen B., Dilacar A., Haugen E., Korkmaz
Z. идеялары мен көзқарасы жатыр, сонымен бірге тіларалық
байланыс мәселесін зерттейтін ресейлік және шетелдік
лингвистердің еңбектері, Түрік лингвистикалық қоғамының
зерттеулері де бар.
Зерттеудің негізгі әдістері. Осы жұмыста қойылған
міндеттерді орындау үшін
сипаттау және салыстыру әдістері: біріншісі тілдік материалды
таңдау және сыныптау кезінде, екіншісі лексикалық бірліктер
арасындағы тіларалық лексика-семантикалық байланыстарды анықтауда;
компоненттік талдау әдісі зерттеу объектілерінің аясын анықтауда;
сыныптау және жүйелеу әдістері;
лингвистикалық байқау және диахроникалық аспектіде салыстыру;
контекстік және сандық-сапалық талдау элементтері
пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігін қамтамасыз ету үшін
жұмыс барысында тілдік және әлеуметтік құбылыстар корреляциясының
әлеуметтік - лингвистикалық әдісі ескерілді. Еңбекте функционалдық
-семантикалық талдау және типологиялық талдау тәсілдері кеңінен
қолданыс тапқан.
Жұмысының ғылыми жаңашылығы – түрік тіліне ағылшын тілінен
енген лексикалық кірме сөздер жиынтығы алғаш рет бірыңғай
әдістеме негізінде, алынған нәтиженің жаңалығы мен дәйектілігін
дәлеледейтін жаңа теориялық көзқарастарды пайдалана отырып,
тұтас бір тілдік құбылыс ретінде қаралады.
Диплом зерттеуінің түрік қоғамының жаңа технологияларды
белсенді түрде меңгеруіне, бизнес және қызмет көрсету
саласының дамуы, батыс елдерімен саяси және экономикалық қарым
-қатынас орнату және оны нығайтуға байланысты
англицизмдердің түрік тіліне енуінің ерекшеліктері көрсетіледі.
Сонымен қатар қазіргі заманғы әдебиет пен бұқаралық
ақпарат құралдарының материалдарын талдау барысында анықталған
күнделікті өмірде кірме сөздерді қолданылуы және Түрік
лингвистикалық қоғамының тілді басқа тілдік лексикадан
тазарту және туған тілдегі баламасын табуға қатысты
қызметі қазіргі тілде артық синонимияны тудырды. Осы жұмыста
бірнеше лексика - тақырыптық топтар үлгісінде тілдің әр түрлі
функционалдық стильдерінде ағылшын тілінен енген сөздерді
қолдануға мысал келтіріледі, компьютерлік технологиялардың
кеңінен қолданылуы тиісті лексиканың таралуына әкелді, олардың
көпшілігі интернационализм болып саналады.
Жұмыстың теориялық маңыздылығы зерттелетін мәселенің өзектілігімен
және түрік тіліндегі кірме сөздердің жүйелі түрде берілуімен
анықталады. Зерттеу нәтижесі мен жұмыстың теориялық негізі
басқа түркі тілдеріндегі зерттеулерде, сонымен бірге тілдік
универсалийлерді анықтау бойынша типологиялық зерттеулерді
жүргізуде қолданыла алады. Олар түрік тілінің теориялық
лексикасын әзірлеуде қолданылуы мүмкін. Қазіргі түрік тілі
жүйесіндегі барынша жаңа кірме сөздер оның лексикалық жүйесіне
басқа тілден енген сөздердің лексикалық бейімделуі мен ықпал
етуі механизмін нақтылауға, шынайы болмыстағы жаһандық өзгерістердің
түрік менталитетінде қалай көрініс табатынын анықтауға
мүмкіндік береді. Түрік лингвистикалық қоғамының кірме сөздерді
кодтау және нормалау жөніндегі қызметі қазіргі Түркияның
экономикалық және қоғамдық өмірінің жаһандық өзгерістер ықпалымен
болып жатқан үрдістердің қоғамдық әсерін түсінуде бағалы болып
отыр.
Зерттеудің практикалық мәні – түрік тіліндегі ағылшын-
американдық кірме сөздерді лексика – семантикалық талдаудың
нәтижесі және олардың анықталған ықпал ету заңдылықтары түрік
лексикологиясы, ғылыми - техникалық аударма бойынша дәрістер
курсы немесе оқу құралын дайындауда, түрік тілін оқытуда
коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруда қолданыла алады, сонымен
бірге басқа түрік тілдері жүйесіне ағылшын - американдық кірме
сөздердің енуі мәселесін зерттеуге негіз бола алады.
Зерттеудің әлеуметтік - лингвистикалық аспектілері тілдің
лексикалық жүйесін қалыптастыруға ықпал ететін эсктралингвистикалық
және лингвистикалық факторларын зерттеудің жалпы теориясы үшін
қызықты болып табылады.
Осы жұмыстың эмпирикалық базасын қазіргі лексиканы қалыптастыруға
үлкен ықпал ететін қазіргі түрік маусымдық басылымдары мен
Интернет ресурстары құрайды. Ауызекі сөйлеуде кірме сөздерді
пайдалану мысалдары қазіргі бұқаралық ақпарат құралдарынан, түрік
газеттері мен журналдарынан, сонымен бірге түрік
ақпаратшыларымен жұмыс істеу барысында жинақталды. Тілдік материалдар
оқу құралдары, монографиялар, мақалалар, сөздіктер мен
анықтамалықтар, Интернет порталдарынан да алынды.
Бітіру жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі
бөлім (үш тарау), қорытынды бөлімнен, пайдаланылған әдебиеттер
тізімнен және қосымшадан тұрады.
Негізгі бөлім
I. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ АУЫС - ТҮЙІС
Ағылшын сөздерінің түрік тілге енуінің қоғамдық -саяси
шарттарын анықтау және қолданылуының лексика - семантикалық аясын
сипаттау маңызды іс болып табылады. Осындай қарқынды дамып
келе жатқан лексикалық топтың қолданылуы қазіргі
Түркияда болып жатқан қоғамдық үдерістердің сипаттамасы
тәріздес. Тілдің лексикалық жүйесінің белсенді саласы, бір
жағынан, жаһандану үрдісіне қосылған ел басынан өткеріп
отырған ғылыми - техникалық прогрестің көрсеткіші болса,
екінші жағынан англицизм мәселесі- әлеуметтік - лингвистикалық
байқаулар үшін қызықты объект, әрі Түрік лингвистикалық қоғамына
жүктелген тілдік саясаттың тұрақты және арнаулы
пациенсі болады.
Қорғауға мына ережелер шығарылады:
1. Басқа тілді сөз ұғымы күрделі және көп мәнді. Басқа тілді
сөздің тілдің лексикалық жүйесіне қатыстылығы критерийлері
лексикалық кірме сөздер, интернационализмдер, варваризм мен экзотизмдерді
бөлуге мүмкіндік береді.
2. Түркияны әлемдік қауымдастыққа біріктіру, жаһандану үрдісіне
қосу әлем тілдерінің бірі, халықаралық жарнама тілі,
заманауи ғылым, бұқаралық ақпарат құралдары және Интернет тілі
болып саналатын ағылшын тілінен көптеген сөздердің түрік тіліне
енуіне әкелді.
3. Кірме сөздердің көпшілігі арнайы лексикаға жатады, ол әдеби
тіл нормасына енетін, алайда соңғы кезде қазіргі түрік тілі
лексикасындағы көптеген белсенді үрдістерге болып отыр.
4. Түрік ғалымдарының еңбектерін зерттеу кезінде лингвистердің
батыс Еуропа тілдерінен, әсіресе ағылшын тілінен енген
сөздердің көптеп кездесуіне наразылық білдіретіні бірден
байқалады, олар туған тілдің тазалығы және кірме сөздерге
түрік тілінде балама табуға шақырады.
5. Кірме сөздердің көпшілігі интернационализм, яғни халықаралық
лексикалық қор бірліктері болып табылады, сонда сол сөз
беретін ұғым да интернационалдық сипатқа ие болады.
6. Қазіргі түрік тіліне ағылшын тілінен сөздердің енуі мен
қолданылуының басты себебі экстралингвистикалық сипатқа ие.
Кіріспеде диплом тақырыбын таңдау өзектілігіне негіздеме
беріледі және зерттеуге тиіс ғылыми мәселе, еңбектің мақсаты
мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, теориялық маңыздылығы мен
практикалық құндылығы ашылады, онда қолданылатын әдістерге
сипаттама жасалады, тілдік материал көздері туралы мәлімет
беріледі.
3 бөлімнен тұратын Қазіргі түрік тілі жүйесіндегі лексикалық
ауыс-түйіс атты І тарауында жалпы және түрік тіл білімінде
лексикалық ауыс-түйіс ұғымын зерттеудің теориялық мәселелері
қарастырылады.
1. Ауыс- түйіс терминнің пайда болуы
Заманауи өркениет дамуының басты ерекшеліктерінің бірі, бір
жағынан, социумдардың жақындасу үрдісі болса (экономикалық және
әлеуметтік жаһандану), екінші жақтан жеке (ұлттық, этникалық,
өңірлік) ерекшелікті ұғыну және мадақтау, бұл басқа мәдениеттермен
салыстыру аясында әсіресе айрықшаланады. Мәдениетаралық қатынас
проблемасы тіл баламаның басты белгісіне ие бола бастаған кезде
әсіресе өзекті бола түседі [1;39]. Тіл қаншама өзіндік және
жабық болса да, қазіргі жаһандану жағдайында үнемі өзгеріске
ұшырап отырады, ең алдымен бұл ықпалға адамның ішкі және
сыртқы өмірінің көрінісі болып табылатын тілдің лексикалық
саласы кезігеді. Халықтар арасында тығыз қарым – қатынас жасау
барысында еңбек өнімдері, жаңа технологиялар, идеялармен алмасу
жүріп отырады. Тіл өз алдына материалдық объектілердің атауларын
қабылдайды.
Қоғам белсенді және күнделікті қатынас құралы ретінде
пайдаланатын тіл өмір сүреді және дамиды. Диахрондық
түрде бір тілдік белгілердің басқамен алмасуы арқылы,
синхрондық түрде нормативтікке таласатын, қатар қолданылатын
нұсқалардың күресі арқылы анықталып отырады. Лексика қоғамдық
өзгерістер мен тілдік ұжым мүшелерінің қызығушылығының
барометрі болып табылады [2; 148-151]. Тілге әлеуметтік,
адамдық фактордың ықпалын жою мүмкін емес. Тілдің құрылымдық
жүйесі - әлеуметті материализациялау, тіл - әлеумет пен құрылымның
материалданған жиынтығы.
Тілдің лексикалық жүйесі фонетикалық, грамматикалық,
синтаксистік жүйелермен салыстырғанда жаңалықтарға барынша ашық. Осы
лексикада мәдени қоғамдастықтың белгілі бір қоршаған орта, шынайы
болмыс туралы түсінігі шоғырланады. Басқа мәдениет және тілдің
ықпалымен пайда болған лексикалық деңгейдегі жаңа құбылыстарды ауыс-
түйіс терминімен атайды. Зерттеушілер лингвистикалық ауыс –түйісті
түрліше қарастырады. Құрылымдық лингвистика тұрғысынан ауыс - түйіс
бір тілдік модельдің басқа тілде дыбысталуы және де ол
тілдің түрліше деңгейлерінде түрліше дыбысталуы мүмкін [3; 51-
55]. Блумфилд Л. ауыс – түйіс ұғымын тілдік өзгерістердің
түрі ретінде ұғынады және оның үш түрін бөледі: 1) мәдениет
ұғымдарымен алмасу; 2) тікелей тілдік қатынас нәтижесінде ішкі
ауыс - түйіс; 3) диалектілерден әдеби тілге енетін диалектілік
ауыс - түйіс [4; 54-59].
1.2 Лексикалық ауыс- түйіс ұғымының теориялық зерттеулері
Ауыс – түйіс термині осы үрдіс нәтижесін белгілеуге
қолданылады. Ауыс – түйіс бір реттік пайдаланудан, тілдік жүйе
құралдарының біртіндеп меңгеруі, соңында рецептор - тілге
толыққанды элемент ретінде енуіне дейінгі үрдіс [5; 79].
Кірме сөздердің түрлі классификациясының болуына қарамастан
қазіргі лексикологияда кірме сөздердің жалпы танылған
типологиясы бар. Дәстүрлі кірме лексика келесі принциптер
негізінде сараланады: Этимологиялық принцип бойынша (ауыс-
түйіс уақыты мен көзін дәл анықтау мүмкіндігі мен
мүмкінсіздігі, бір жағынан, қазіргі тілдер лексикасында
сөздердің болуы, екінші жағынан) барлық кірме сөздер екі
топқа бөлінеді: жалқы кірме сөздер – интернационалдық лексика
[6; 53-55]. Ауыс - түйіс уақыты бойынша жалқы басқа тілді
лексика алғашқы ауыс – түйіс және қайталанған ауыс- түйіс
болып саралана алады, - дейді Крысин Л. П. (2004).
Бір тілден екінші тілге лексикалық ауыс – түйісті
қарастырған кезде тілдің әлеуметтік - лингвистикалық аспектісі
ескеріледі. Бұл ең алдымен қоршаған ортада ішкі (тілдік)
және тілдік емес (әлеуметтік) себептермен қатынастағы тілдік
дамуды зерттеу. Лексикалық ауыс - түйіс үрдісі себептердің
толық кешенімен сипатталады, онда тілдік, психологиялық,
әлеуметтік, логикалық және т.б. себептер жинақталған.
Ағылшын тілінен енген сөздерді кеңінен енгізу және
қолдану – тек қазіргі заманғы әдет қана емес. Оның
негізінде психологиялық механизм жатыр: сендіру, ұқсау,
бірыңғайландыру, эмоционалдық жұқтыру әсері, иландыру ақпарат
көзінің беделі мен оған сенуге негізделеді [7; 38-41],
бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі үгіт-насихат сипатындағы
ағылшын тілін үйрену қажеттілігі, тілді жарнамалау, енді
оқылатын мәтін әдеби шығарма емес жарнама мәтіні болған
жағдайда – осының бәрі басқа да әлеуметтік - мәдени
факторлармен бірлесе отырып, тілдік сананың қалыптасуына
әкеледі, сленг, қажетсіз кірме сөздер тілдің белгілі бір
бөлігі болуына әкеліп соғады. Ауыс - түйіс жүзеге асу үшін
жаңа ұғымға атау беру қажеттілігі болған жағдайдың өзінде
де белгілі бір психологиялық алғышарттар қажет. Оқу көлемі
азайып, теле, бейне өнімді қабылдау көлемі өскен кезде
оқырман, көрермен үшін теледидар экраны немесе радио
арқылы ұсынылатын тіл үлгі болады. Баспасөз тілінде
ақпараттандыру және ойын - сауық қызметі ерекше рөлге ие
болды.
Отандық түркологияда кірме сөздер мәселесіне ерекше көңіл
бөлінді, өйткені бұл бірегей құбылыс. Мұнда үш бағытты көруге
болады. Бұл ең алдымен араб және парсы тілдерінен түркі
тілдеріне, оның ішінде түрік тіліне де енген кірме сөздер.
Осы мәселені түрік филологтары көп зерттеген. Ататүрк
реформасына дейін түрік тілі араб және парсы сөздеріне
толы болды, олар сөздік қордың жартысынан көбін алып
отырды. Тілдік реформа осы сөздерді жою мен оларды түрік
сөздерімен алмастыруға бағытталды. Осы құбылыстың бірегейлігі
қысқа уақыт ішінде түрік тілтанушылары кірме сөздерді алып
тастап, түрік тілінің лексикалық құрамын едәуір өзгерте
алды. Араб және парсы тілдерінен енген кірме сөздер
мәселесін Кононов А.Н., Баскаков Н.А., Дмитриев Н.К., Иванов С.Н.,
Кондратьев В.Г., Баскаков А.Н. және т.б. қозғады. Осы ғылым
саласындағы дәстүрлі үлгі ретінде Дерфердің парсы тілінің
түркі және монғол тілдерімен қатынасы туралы үш томдық
еңбегін айтуға болады.
Екінші бағыт – орыс тілінің бұрынғы Кеңес одағындағы түркі
тілдеріне ықпалын зерттеу. Онда орыс лексикасы үлкен
көлемде еніп отырды. Барлық одақтық республикаларда осы
бағытта зерттеулер жүргізілді.
Мәдениетаралық қызығушылық танытатын үшінші бағыт – орыс және
басқа славян тілдеріндегі түркі сөздерінің көрінісін зерттеуге
арналған негізгі еңбектер сериясы ретінде ұсынылады (Мелиоранский
П.М., Корш Ф.Е., Дмитриев Н.К., Баскаков А.Н., Менгес К.,
Добродомов И.Г., Орешкина М.В. және т.б.).
Қазіргі таңда батыс еуропа тілдерінен енген сөздер мәселесіне
көбірек көңіл аудару қажет. Осы мәселеге көптеген түрік
тілтанушыларының еңбектері арналған.
II. ҚАЗІРГІ ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ЕНГЕН КІРМЕ СӨЗДЕР
2 бөлімнен тұратын Қазіргі түрік тіліндегі ағылшын
тілінен енген кірме сөздер атты ІІ тарауда түрік тілінде батыс
еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда болу тарихы, Түркияның
тілдік саясаты, Түрік лингвистикалық қоғамының қызметі, тіл
реформасы, түрік тілінің қалыптасу кезеңдері, қазіргі түрік
тіліне ағылшын тілінен сөздердің енуінің себептері
қарастырылады.
2.1 Түрік тілінде батыс еуропа тілдерінен енген сөздердің пайда
болуы
Ағылшын тілінен ауысқан сөздер, олардың қолданылу
аясы мен түрік тіліне ену уақытында сөзсіз өз ерекшеліктері
болғанмен, оларды батыс еуропа тілдерінен енген сөздермен
контексте қарау дұрыс және нақты болатынын айта кету қажет.
Мұндай көзқарас түрік тіліне ағылшын сөздерінің ену
ерекшеліктерін анықтауға ғана емес, жоғары деңгейге көтеріле
отыра, түрік тілінің жалпы даму бағытын көріп, оның
болашағы мен перспективасын болжауға мүмкіндік береді. Батыс
еуропа тілдеріне енген сөздер бойынша материалдарды тарту
арқылы түрік тілінің осы аспектідегі жалпы қозғалыс
векторын белгілеп, англицизмдердің қолданылу ерекшеліктерін
байқауға болады. Түрік лингвист - профессорлары Самим Синиоглу,
Тахсин Сарач және Эмин Оздемир Батыс еуропалық шығу
төркіні бар кірме сөздерге балама жасау жөніндегі
тәжірибе атты кітаптарының алғысөзінде ертеде түрік тіліне
енген араб және парсы сөздерінің бәріне дерлік түрік
тілінде балама табылғаны айтылады. Олардың ойынша, түрік тілінен
араб және парсы сөздерін алып тастау бойынша жұмыс сәтті
аяқталды. Бірақ соңғы жылдарда мұқият зерттеуді қажет етіп
отырған жаңа проблема өзекті болып отыр: түрік тіліне
батыс еуропа тілдерін енген сөздер мәселесі.
Зейнеб Коркмаздың пікірінше, түрік тіліне батыс еуропа
тілдерінен сөздердің ену тарихын ХІХ ғасырдың аяғынан
бастау қажет. Танзимат дәуірінен басталған және республика
орнағаннан кейін де жалғасқан шығыс тілдерінен енген сөздерді
алып тастау жөніндегі күрес батыс еуропа тілдерінен енген
сөздерге қатысты болған жоқ. Батыс тілдерінен енген сөздерді
қолдану тілді заманға сай ету, оны біршама бірегей
етуге талпынысқа сай болды. Мәдени және білім беру
ықпалымен шетелдік сөздерді қолдану сәнді саналып, бұрынғы
шығысты марапаттау енді батысқа бас ұрумен алмасты. Бұл
ана тілін сыйламаудың бір үлгісі іспеттес. Зейнеб Коркмаз
осы мәселені шешу үшін кірме сөздер тілде әбден
орнықпай тұрып, әлі де адамдарға өз туған тіліне деген
сүйіспеншілікті және ол үшін жауапкершілікті сезінуге үйрету
мүмкіндігі барда жедел әрекет ету қажет деп есептейді. Соңғы
жылдары түрік тілінде бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы тарап жатқан ағылшын сөздері жиі кездесіп келеді.
Түрік тіліне нашар аударылған фильмдер, кітап, мақалалар
мынадай сөздердің таралу көзіне айналып жатыр: Fulle! Ful
yap! Bugün fulüm! Толығымен! Бәрін жаса! Бүгін мен бос
емеспін! Don’t panic! – Саспа! Fifti fifti (fifty fifty)
kırışırız (Yarı yarıya paylaşırız) - Елуде елу! No koment (No
comment) (Yorum yok) - Комментарийсіз! No problem (Onemli
değil, Sorun değil) – Ештеңе етпейді! Streslendim. Stres
yaptım. Streslerdeyim ( Sıkıldım. Bunaldım) - Мен
мазасызданып кеттім! Fri (free) takılıyorum – Мен боспын.
Fakslaşırız - Факспен алмасайық. Kuul (cool) adam (Soğukkanlı,
ağırbaşlı adam) – Мықты адам. Bir drink alıyım (alayım) (Bir
şey iceyim) – Мен бірдеңе ішсем бе деймін. 2000 жылғы 25
сәуірдегі Milliyet газетінің айдарларын мысалға келтіруге
болады: No panik – Абыржыма! Kayıp otobüsü stop etti –
Автобус жоғалғандармен тоқтады. Panik сөзі кірме сөз болса
да, Мустафа Нихат Озеннің шетелдік сөздер сөздігі
бойынша осы жағдайда ағылшын тілінің құрылымын қолдану
тиімді.
Ағылшын тілі + etmek, yapmak, olmak, vermek түрік қосымша
етістігі моделі бойынша күрделі етістік жасауда
англицизмдер жиі қолданылады, мұнда ағылшын тіліндегі
сөзжасам модельдеріне ұқсау көбірек байқалады. Мәселен, taksi
almak – taksiye binmek, taksi cağırmak (таксиге отыру); start
almak – başlamak (бастау); drink almak – içki içmek (ішу);
çek etmek – denetlemek (тексеру); konfirme etmek – doğrulamak
(растау); dizayn etmek – tasarlamak (жобалау); test etmek –
denemek (тексеру); stop etmek – durmak (тоқтау); stres olmak
(strese girmek) – gerilmek, sıkılmak (қайғыру); şok olmak, şoke
olmak – çok şaşırmak (таң қалу); start vermek – başlatmak
(іске қосу).
2.2 Түрік тіліндегі англицизмдер және олардың қалыптасу
себептері
Англицизмдердің түрік тіліне ену үрдісін анықтау үшін әр
түрлі жылдардағы сөздіктерді салыстыру қажет, өткен жылдар
аралығында қандай өзгеріс болғанын байқау қиын емес. Сонымен бірге
англицизмдердің түрік тіліне енуінің нақты уақытын айту қиынға
соғады. Өйткені көп кезде сөз бірінші рет қолданылып, ұмытылып
қалып, кейін тағы да кеңінен қолданысқа ие болуы мүмкін. Осы
жайда лингвистика мәселелерімен айналысатын ұйымның, атап айтсақ
Түрік лингвистика қоғамының жеделдігі маңызды. Тарык Бугра
Мәдениет және мемлекет арасындағы қарым - қатынас атты
мақаласында мәдениеттің ең маңызды элементі тіл,- деп жазды.
Сондықтан автор мемлекеттік осы саладағы саясатының қажеттілігін
айтады. Тілдің дамуына объективті факторлар, оның ішінде елде
болып жатқан әлеуметтік - экономикалық қозғалыстар, әлеуметтік құрылымдағы
өзгерістер, ғылыми - техникалық революция және субъективті
факторлар, оның ішінде тілдік саясат маңызды рөл атқарады.
Басқарушы ортаның ұлттық көрініс пен нақты іске асыру сипаты
ретіндегі пуризм Түркияның тілдік саясаты және тілдік
революциясында көрініс тапты. Пуристік кампания елде орныққан
әлеуметтік - тарихи жағдайға негізделді. Түркияда тілдік реформа 1923
жылдағы революциямен тығыз байланыста болды, ол мемлекет
құрылысы мен болмыстағы орта ғасырлық қалдықтарды жоюға бағытталған
зияткерлік реформалар сериясымен ілесті. Көбінесе тілдік
революция ұлттық көзқараспен байланысты. Исмаил Парлатыр
Türk dili журналында (1990 жылғы қазан) ұлттың жоғары деңгейлі
мәдениеті мен ғылымы үшін өз тілі қажет деп жазды. 1932
жылы құрылған Түрік тілін зерттеу қоғамы жүзеге асырған
алфавит реформасынан (араб графикасын латиницаға ауыстыру) негіз
алған тілдік реформаның мәні түрік әдеби тілін қайта
қалыптастыру болып табылды, соның нәтижесінде алғашқы тіл
байлығы мен сұлулығы қайтарылуы тиіс болды. Осы мақсатқа
жету үшін араб, парсы тілдерінен енген сөздерді түрік
сөздері мен сөз тіркестеріне ауыстыру іске асырылды. Тілдік
реформа әдеби осман тілі мен түрік ауызекі сөйлеу тілінің
арасындағы қарым - қатынасты орнатуы тиіс болды. Түрік
лингвистикалық қоғамында батыс еуропада шыққан сөздер
мәселесін зерттеумен айналысқан Е. Оздемир мемлекеттік ұйымдар
бұл мәселемен айналысуы тиіс, түрік тілі тек сөзге ғана
емес, сөзжасам әдістеріне бай болғандықтан батыс еуропа
тілінен алынған кез келген сөзге дәлме - дәл балама табу
мүмкіндіктерін қарастыруы қажет.
Түрік тілін тазарту – араб - парсы сөздеріне балама табу
мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылды:
1. Көне түрік (түркі) сөздерін жандандыру.
2. Әдеби тілге диалектілерді енгізу.
3. Морфологиялық тәсіл бойынша жаңа сөздер жасау.
4. Шетел сөздерін түріктендіру. Осындай жолмен таза түрік тілін
жасау ұсынылды – Öz Türkçe.
Өз қызметін насихаттау үшін Қоғам конференциялар, дөңгелек
үстел, семинарлар өткізеді, журнал шығарады. Осының бәрі шетелдік
сөздер ағынын тоқтатуға жеткіліксіз екені анықталды. Сондықтан
кірме сөздерге балама табу жөніндегі арнайы комиссия
құру тарлы шешім қабылданды. Дайындық жұмыстары
аяқталғаннан кейін 1993 жылы қараша айында комиссияның
бірінші отырысы болып өтті. 1994 жылдың ақпанынан бастап
әрбір ай сайын жұртшылық назарына 15-20 балама сөз
ұсынылып отырды. Қоғамның Türk dili баспа журналы арқылы
шетелдік сөздер, олардың мағынасы, баламасы, оларды пайдалану
мысалдары беріліп отырды. Түрік лингвистикалық қоғамы өкілдерінің
айтуынша, баламалардың бәрі қолданысқа ене қойған жоқ, алайда
жұртшылықтың оларға қызығушылығы мен сұранысы артқанын айта
кету қажет. Сонымен бірге балама табу үрдісі көбірек
уақытты қажет етеді.
Ұсынылған баламалар және жалпы балама табу идеясы түрлі
себептермен сынға ұшырап жатты. Олардың бірі осы сөздердің
таралуына қысым жасау болды. Қоғам қысым жасауды
көздемейді, тек қана ұсыныс жасауды ұстанады. Сын
объектісінің бірі – Қоғам балама іздеп жатқан сөздердің
өзі. Қоғам барлық шетелдік сөзден айрылғысы келеді деген
жалған пікір бар. Қоғам тілде әбден орныққан, бәрі
қолданылатын, жалпыға түсінікті сөздерді өзгерткісі келмейді. Сонда
Қоғам қандай сөздерді қолдануға қарсы болып отыр?
Қоғамның мақсаты жуық арада ғана тілге енген, жалпы
қолданысқа енбеген сөздермен күрес жүргізеді. Бұл сөздер газет,
журналдарда, теледидар мен радиода айтылады, оларды саясаткерлер
мен кәсіпкерлер қолданады, алайда жалпы халық қолданбай,
түрік мәдениетіне әбден орнықпаған сөздер. Сондықтан осындай
сөздерге дер кезінде түрік тілінде балама ұсынған жөн.
Шетелдік сөздермен алмасуға әкелетін дәстүрлі шарт екі тіл
арасындағы тығыз қарым - қатынастың болуы, қос тілділіктің орын
алуы. Осындай ықпал себебі экстралингвистикалық (сәнділік,
коммуникативтік өзектілік, біліктілігін көрсету талпынысы) және
лингвистикалық болуы мүмкін. Бір тілден екінші тілге сөздердің
енуінің басты себептері диплом жұмыстың бірінші тарауының
екінші бөлімінде жете сипатталған. Сол себептермен қатар
түрік тілінде ағылшын сөздерінің таралуының басқа да
себептерін көрсетуге болады: бизнес саласында кәсіптік қызметтің
дамуы, компьютерлік техниканың дамуы, интернеттің пайда
болуы, поп-өнер мен спорттың дамуы.
Біздің заманымыздағы шетелдік лексиканың қабылдау шарттары ретінде
мына себептерді көрсетуге болады:
- Түркия халқының қомақты бөлігін Батыс әлемінің бір
бөлігі ретінде қарау;
- Түркияның Еуропа одағына кіру талпынысы;
- бірігу тенденцияларын насихаттауда дәстүрлі ислам өмірінен
батыс елдерінің өмір үлгісін басымырақ насихаттау;
- әлеуметтік және адамгершілік құндылықтарын қайта қарау;
- экономика, мемлекеттің саяси мәдениеті, спорт, мәдениет,
сауда, сән, музыка және т.б. салаларында Батыс елдеріне ашық
түрде бағытталу.
A a
akseptans- ing. acceptance 1. Yabancı ülkelerde okuyacak öğrenciler için
gönderilen kabul belgesi. Шетелде оқитын студенттер үшін айғақ
документі. 2. tic. Poliçelerin üzerine “kabulümdür” biçiminde
yazılarak altı imzalanan açıklama. Акцепт- счет арқылы төлеуге берілген
ризалық, төлеушінің келісімі.
akut- ing. acute İlerlemiş, acil, had ( hastalık). Өршіп кеткен,
асқынған (ауру).
alfenit- ing. alphenide kim. İçinde bakır, çinko, nikel bulunan
ve çatal bıçak takımı yapmakta kullanılan gümüşlü bir alaşım. Әр
түрлі металдары бар және шанышқы, пышақ жиынтығын жасауға
қолданылатын күміс құрал.
Amerikan- ing. American 1. Amerika Birleşik Devletleri halkından olan
kimse: Amerikan yazarı. Америка Құрама Штатының азаматы: Американ
жазушысы. 2. Amerika’ya özgü, Amerika ile ilgili olan: Amerikan
malı. Amerikan bar lokanta, otel veya evlerde içki için ayrılmış
köşe. Америкаға тән, Америкамен байланысты: Америка тауары.
Американ бар, ресторан, отель, және үй ішінде ішімдік үшін
бөлінген бөлім.
antifriz- ing. antifreeze Bir sıvıya katıldığında o sıvının donma
derecesini düşürerek donmasını önleyen madde. Бір сұйыққа қосылған
кезде, оның қату дәрежесін азайып тұратын зат.
ararot- ing. arrow- root Sıcak iklimlerde yetişen maranta adlı
kamıştan ve başka bitkilerin kökünden çıkarılan, çocuk maması
yapmaya yarayan un. Ararot kamışı maranta. Ыстық жерлерде
өсетін маранта атты қамыстан және басқа өсімдіктердің
тамырынан шығарылып, балаға тамақ жасауға ыңғайлы ұн.
aut- ing. out sp. Top oyunlarında topun oyun alanının dışına çıkması.
Аут- ойнағанда доптың алаңнан шығып кетуі.
averaj- ing. average 1. Ortalama. Ортақ көрсеткіш. 2. sp. Sayı farkı. Сан
айырмашылығы.
aysberg- ing. iceberg coğr. Buz dağı. Айсберг, мұзтау.
aysfild- ing. icefield. coğr. Buzla, bankiz. Мұз.
B b
badminton- ing. badminton sp. Бадминтон- тенниске ұқсас спорт ойынының
бір түрі.
balet- ing. ballet Bale yapan erkek sanatçı. Балет труппасындағы
биші еркек.
balsam- ing. balsam Lat. Balsamum kim. Bazı ağaçlardan elde
edilen, parfüm ve ilaçların yapımında kullanılan reçine, belsem.
Кейбір ағаштардан шығарылған, дәрі және хош иістерге қоспаға
қолданылатын қоспа.
banço- ing. bancho İsp. müz. Amerika zencilerinin çaldığı gitar
biçiminde beş veya daha çok teli olan bir müzik aleti. Америкадағы
қара нәсілділердің гитаралық түрдегі музыкалық аспап.
bar(II)- ing. bar. 1. Danslı, içkili eğlence yeri: “ Barın kapısından
bir adam fırladı.” – A. İlhan. Би биленетін, ішімдік ішілетін
көңіл көтеру орны. 2. Ayak üstü içki içilen meyhane. Тұрып,
тұрып ішімдік ішілетін шарапхана. 3. Bir salonda içki içmek
için hazırlanmış köşe. Бір бөлмедегі ішімдік ішу үшін арнайы
жері.
barmen- ing. barmen Bar tezgahtarı. Бар қызметшісі.
basket- ing. basket sp. Basketbolde kazanılan sayı. Basket yapmak,
basketbolde sayı kazanmak. Баскетбол ойынында жиналған ұпай саны.
Баскетболда ұпай жинау.
basketbol- ing. basketball sp. Beşer kişilik iki takım arasında topu
3 m yükseklikteki karşılıklı duran ağ geçirilmiş iki sepetten
birine sokmak esasına dayanan bir oyun. Бес - бестен екі топқа
бөлініп 3 м биіктіктегі шығырыққа доп лақтырып ойнайтын
ойын түрі.
bek(II)- ing. back sp. Savunucu: “ Bekle haf, genel olarak gol
atmaz, alkışlanmaz, göklere çıkarılmaz.” – H. Taner. Қорғаушы-
қарсыластар шабуылына тойтарыс беретін ойыншы.
beysbol- ing. baseball. Dokuzar kişilik iki takım arasında
bir top ve sopayla oynanan, Amerika Birleşik Devletlerinde
yaygın bir çeşit oyun. Тоғыз кісі болып, екі топқа
бөлініп, топпен ұрып ойнайтын Америка Құрама Штаттарында көп
тараған доп ойынының бір түрі.
bitnik- ing. beatnik. Geniş anlamda genel davranışları ve
hırpani giysileri ile toplum hayatından kopma eğilimi gösteren
ve toplum dışında bir yaşantısı genç. Бір ортада
ерекшелене жекешеленген, киімімен, жүріс- тұрысымен өзгеше өмір
сүрген жастар.
bloknot- ing. Блокнот, қойын дәптері.
blöf- ing. bluff. 1. İskambil oyunlarında elindeki kağıtları
olduğundan başka gösterme davranışı : “ Pokerde blöf yakalama
meraklısı idi.” - T. Buğra. Карта ойынында қолындағы картаны
басқа түрлі көрсетіп алдату әрекеті. 2. Karşısındakini yanıltarak
veya yıldırarak bir işten caydırmak için söylenen asılsız
söz veya takınılan aldatıcı tavır, kuru sıkı: “ Bu, bana
bir blöften ziyade bir şantaj gibi görünüyordu.” – Y. K.
Karaosmanoğlu. Қоқан- лоқы, сес, құр - қоқай.
blucin- ing. 1. Джинсы - түске боялған, брезент тәріздес
қалың мата. 2. Осы матадан тігілген (киім). Blucin pantolon.
Джинсы шалбар. Blucin gömlek. Джинсы көйлек.
blum- ing. bloom. Bir çeşit iskambil oyunu. Карта ойынының бір
түрі.
boks- ing. box Belirli kurallara uyularak yapılan yumruk dövüşü,
yumruk oyunu: Türkiye boks şampiyonası. Белгілі шарттарға бағына
ойналатын қолмен ұрыс ойыны.
bopstil- ing. bobstyle. 1. Züppece giyiniş biçimi. 2. Bu biçimde giyinen
kimse. Ұсақ-түйік балаша киіну немесе киіну түрі.
bot(I)- ing. boat 1. Küçük gemi: Avcı botu. Кішірейген
кеме, қайық. 2. Ağaç, plastik veya kauçuktan yapılmış küçük sandal.
Ағаш немесе каучуктан жасалатын аяқ киім.
boykot- ing. boycott ( Charles Boycott’un adından) 1. Bir işi, bir
davranışı yapmama kararı alma. Бір істі, бір әрекетті жүзеге
асырмауға шешім қабылдау. 2. Bir kimse, bir topluluk veya bir
ülkeyle amaca ulaşmak için her türlü ilişkiyi kesme. “Bu
Avusturya mallarını boykot etmekti.” – H. C. Yalçın. “ Ben bu
sarı kağıtlardan o kadar bezmişimdir ki, güzelim sarı renge
de ondan dolayı boykot ettim.” – B. Felek.
boyler- ing. boiler Kalorifer kazanının sıcaklığından yararlanarak,
içindeki suyun ısıtılması sağlanan depo. Жабық түрде ішінде
су ысыйылатын ыдыс түрі.
briç- ing. bridge. Dört kişi arasında oynanan bir kağıt oyunu. Төрт
адам арасында ойналынатын карта ойындарының бір түрі.
brifing- ing. briefing Bir konuda özet olarak verilen bilgi veya
açıklama. Белгілі бір тақырыпта анықталған мағлұмат.
brik(II)- ing. break, breake esk. Önde çok yüksek bir oturma
yeri, arkada da boylamasına yerleştirilmiş oturacak yerleri
bulunan dört tekerlekli, yaylı at arabası. Күйме тәріздес,
бірақ сәл өзгеше ат арба.
brovning- ing. browning ( John Browning’in adından) 7.65 mm lik otomatik
tabanca. 7. 65 милиметрлік автомат тапанша.
bubi- ing. bobby Küçük bir dokunma ile patlayan, kamufle
edilmiş bombadan oluşan bubi tuzağı teriminde geçer. Сәл бір
ақырын қимылды керектіретін бомба тәріздес тұзақ.
bumerang- ing. boomerang ( Avustralya yerlilerinin dilinden) Kıvrık bir
sopaya benzeyen ve fırlatıldığında geri dönen, ağaçtan
yapılma bir av aracı: “ Fırlat at uzağa Döner gelir
bumerang.” – B. Necatigil. Бүкір бір ағаштан жасалған, лақтырыста
кері қайтатын құрал.
bungalov- ing. bungalow ( Bengali dilinden) 1. Hindistan’da tek katlı,
genellikle tahtadan yapılmış, veranda ile çevrili ev. 2.
Genellikle tahtadan yapılmış, tek katlı ev. Үндістанда бір
қабатты, көбіне ағаштан жасалатын үй. Ағаштан салынған жер үй.
C c
caz- ing. jazz 1. Başlıngıçta Kuzey Amerika zencilerinin müziği
iken sonraları bütün dünyada benimsenen bir müzik türü: Onlar
alaturka dinlemek istiyor, siz caz dinlemek istiyormuşsunuz. Ертеде
Солтүстік Американдық қара нәсілділердің әуені болып, кейін
бүкіл әлемге таралған өнердің бір түрі. 2. Caz müziği
çalan orkestra. Джаз оркестрі.
centilmen- ing. gentleman İyi arkadaşlık eden, görgülü, kibar erkek:
“Karakoldaki centilmen, odada mükafatlanmak istiyordu.” – A. Gündüz.
Джентельмен, өнегелі, көргенді, тәрбиелі ер адам.
cin(II)- ing. gin Buğday, arpa, yulaf gibi tanelerden
çıkarılan ve ardıçla kokulandırılan bir tür alkollü içki. Бидай,
арпа, сұлыларды бықтыра жасалатын спирт, ішімдік.
cin(III)- ing. ( Cenova şehrinin adından) Pamuklu, kalın kumaştan
giysi veya pantolon. Мамықты, қалың, жеңіл матадан киім
немесе шалбар.
cip- ing. jeep Her türlü arazide kullanılabilen ufak, hafif,
motorlu taşıt. Әр түрлі жағдайларда қолданыла алатын моторлы
кішігірім көлік.
cips- ing. chips İnce, yuvarlak kesilerek kızartılmış patates.
Жұқа, дөңгелек етіп туралып майға қуырылған картоп.
Ç ç
çarliston- ing. charleston 1. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da
yaygınlaşan dans türü. Бірінші Дүниежүзілік соғысынан кейін
Еуропада таралған би түрі. Бал биі. 2. bot. Sivri uçlu,
uzun ve kalın yeşil biber. Басы үшкір, ұзын жасыл түсті
тәтті бұрыш.
çek- ing. check, cheque Bir kimsenin, bankadaki parasının dilediği
kimseye ödenmesi için bankaya gönderdiği yazılı belge. Банкіден
ақша алатын немесе алу - беру есебіне белгіленген ақшаны аударуға
нұсқау жазылатын арнаулы құжат.
çekap- ing. tıp. check up Денсаулығын толық тексерту, бастан - аяқ
тексерілу.
çelenç- ing. challenge Sporda rekor kıranlar arasında elden
ele geçen kupa ve bu kupayı kazanmak için yapılan
yarışma. Спортта рекорд жасағандар арасындағы кубокқа немесе
кубогын ұтып алу үшін жарыстан бәсеке.
çita- ing. cheetah Hintçe Etçil memeliler sınıfının etçiller
takımının kedigiller familyasından bir hayvan. Үндіше етшіл
мағанасында, негізгі етшіл хайуан түрі.
D d
damper- ing. dumper Bir şasinin üzerine takılmış, inip kalkan
kasası olan, kendinden hareketli, yükü boşaltan düzen. Бір жолмен
көтеріліп түсетін, жүк тасығыш орны бар құрал.
damping- ing. dumping ekon. 1. Milletlerarası pazarları elde etmek
veya elindeki malı elden çıkarmak için düşük fiyatla satma. Демпинг-
сыртқы рынокты өзіне қарату үшін бәсекелесетіндерді ығыстырып шығару
үшін тауарды әдейі арзандатып сату. 2. Ucuzluk. Арзандық.
dansing- ing. dancing Dans etmek için gidilen, halka açık yer. Би
билейтін жер, алаң, би кеші ұйымдастырылатын орын.
defroster- ing. defroster Buzçözer. Мұз еріткіш.
detektif- ing. detective Gizli polis, polis hafiyesi. Детектив, құпия
тыңшы, жасырын агент.
dipfriz- ing. deep freeze Bozulabilecek yiyecekleri çok düşük
ısılarda dondurarak uzun süre saklamak için kullanılan buz
dolabı. Бұзылу ықтималы бар тағамдарды төмен дәрежелі жылулықта
сақтайтын мұздатқыш.
disket- ing. Дискета.
dispeç- ing. dispatch. 1. Bir ortak avaryada deniz kazasından
sonra gemi, yük ve navlunla ilgili kimselerin uğradıkları
zararların ve bunlar tarafından yapılmış olan masrafların nasıl,
kimler tarafından ve ne oranda karşılanacağını belirlemek için
yapılan işlem. 2. Deniz sigortası dilinde, ilgili tarafların ortak
avaryada kendilerine düşen yükümlülükleri, paylarının önemi
ölçüsünde ayrıntılı olarak belirten belge. Төтенше жағдайларда
шыққан шығынды кімдерден, қалай шыққанын айқындалу жұмысы.
dizayn- ing. design. Çizim. Сызу. Дизайн, көркем жобалау.
dok- ing. docke 1.Gemilerin yükünün boşaltıldığı veya onarıldığı,
üstü örtülü havuz. Кемелердің жүгі қойылған үсті жабық қауыз. 2.
Ticaret mallarını saklamak için rıhtımda yapılan büyük depo. Док
- кемені жөндейтін порттағы құрылыс.
dolar- ing. dollar Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada gibi
devletlerin para birimi. АҚШ және Канада елдерінің ақша таңбасы.
dominyon- ing. dominion İngiliz uluslar topluluğuna üye olan
bağımsız ülkelere verilen ad. Örnek; Avustralya dominyonu. Доминион-
Британия империясына қарайтын, бірақ басқару билігі өзіндегі
елдердің аты.
doping- ing. doping Bir spor yarışması sırasında, vücuda üstün
hareket ve enerji sağlamak için kullanılan uyarıcı ilaç. Допинг-
организмді сергітетін дәрі- дәрмек. Спорт бәсекесінде қолданылуына
тыйым салынған дәрі.
dozer- ing. dozer Yoldüzler. Жол түзегіш.
dretnot- ing. dreadnought. den. XX yüzyılın başlarında kullanılan bir
zırhlı tipi. XX ғасырда қолданылған сауыт.
dripling- ing. dribbling sp. Topu yavaş yavaş vurarak ileri
götürmek. Dripling yapmak futbol, basketbol gibi oyunlarda topu
küçük vuruşlarla sürmek. Допты ақырын тебу арқылы алып жүру.
E e
efekt – ing. effect Эффект.
egzoz- ing. exhaust 1. İçten yanmalı motorlarda yanan akar yakıt
gazı ve bu gazın boşaltılması: “ Büyük kentin yazın egzoz,
kışın kalorifer dumanı kokan havasından...” – H. Taner. 2. Bu
gazın atılmasını sağlayan düzen. 3. Susturucu. Пайдаланылған
газдың шығуы. Моторларда қолданылатын газ немесе газдың
босалтылуы. Пайдаланылған газды шығаратын қақпақшы.
entertip- ing. intertype Basımcılıkta harfleri satır durumunda dizen
ve döken dizgi makinesi: “ Entertipler, linotipler yoktu eskiden.” – Y. Z.
Ortaç. Баспада әріптерді жол түрінде тізбектеу, тізу құралы.
F f
faul- ing. faul sp. Maç ve karşılaşmalarda bir sporcunun hareketini
önlemek için yapılan kural dışı hareket. Ойын бәсекелерде құралдан
тыс әрекет. Өрескел ойын, ойын тәртібін бұзу.
fayrap- ing. fire up 1. Bir istim kazanının, istim oluşturacak
biçimdeki yanar durumu. 2. Gemilerde ateşciye ateşi
harlandırmak için verilen komut. 3. argo. Herhangi bir şeyi
veya ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz