Исламдағы әйел мәселесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ... ... 47
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
1 ИСЛАМДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ..24
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ...33
2 ҚАЗІРГІ МҰСЫЛМАН ҚОҒАМЫНДАҒЫ ӘЙЕЛ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары ... ... 47
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның әсері ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ислам дінінің қасиетті кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның роліне дінтанушылық пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни дүниетанымы, сонымен қатар мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты, діни санасы тұрғысында қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған сауалдар дінтанушылық, саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып, яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа, қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих сыр шертеді.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын, мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды. Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты полигамия, мұрагерлік, куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі түсініспеушіліктерге алып келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан қыздары мен әйелдерін де мазалауда.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып, яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа, қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих сыр шертеді.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын, мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды. Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет ететін тақырыптардың бірі. Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты полигамия, мұрагерлік, куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі түсініспеушіліктерге алып келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан қыздары мен әйелдерін де мазалауда.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
1 Engineer A.A. The rights of women in Islam. – London: «C. Hurst», 1992. – 296 pg
2 Баш Х. «Права женщины в исламе». – Казань: «Мастер-Лайн», 2001. – 340 с.
3 Алтай Х. «Құран Кәрім Қазақша мағына және түсінігі». – Мекке: «Екі харамның қызметкері Фаһд патшаның Құран шәриф басым комбинаты», 1991. – 604 б.
4 Қадыров А, Жакипов Ж., Қыдыралыұлы. Қ. «Пайғамбарлар қиссасы». – Алматы: «Кәусар», 2007. – 297 б.
5 Пернебекқызы А. «Арыңды азаматтық некеден сақта» // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2006. – №11. – 32 б.
6 Али Озек. «История религий и ислам». – Алматы, 2000. – 64 с
7 Осман Эрсан. «Женщина в исламе». – Москва, 2006. – 175 с.
8 Бекжігіт А, Ыстыбай Ә. Қыздарға мұсылмандық тәрбие. – Шымкент: «Азиат», 2004. – 42 б.
9 Ибадуллаев.С. «Мүмін әйелдер». – Алматы, 2007. – 97 б .
10 Пайғамбарымыздың қоштасу құтпасы // Рахмет самалы. –Алматы, 2005. – №3. –10 б.
11 Бабич А. –Г. Многоженство. Советы и комментарии. – Москва, 2006. – 159 с.
12 Кардави Ю. Дозволенное и запретное в Исламе. – М.: «Андралус», 2004. – 336 с
13 Вехби Ваккасоглу А. «Неизвестная женщина». –Москва, 2000. –128 с.
14 Тимошонов В.И. Мәдениеттану. Қазақстан – Еуразия – Шығыс – Батыс. Оқу құралы. – Алматы: «Нус», 2008. – 368 б.
15 Жолдыбайұлы Қ. «Әйел мен еркек тең бе?» // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2008. –№12. – 32 б.
16 Мусин Ч. «Қазақстан тарихы». – Алматы, 2005. – 591 б
17 Сейтқалиева Қ. "Қазақ халқының дәстүрлері//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – Алматы, 2008. – №2. –2 б
18 Балтанова Г.Р. «Мусульманка». – Москва: «Логос», 2007. – 373 с
19 Салем Шихеб. Старание и непрерывный труд, женщину к депресии приведут// Семья. –Алматы, 2007. – №3. – 9 с
20 Сикоев Р.Р. Ислам на современном Востоке: Регион стран Ближнего и среднего Востока, Южной и Центральной Азий. – Москва: «Институт вост. РАН», 2004. – 439 с
21 Виноградов В. От шаха до Хомейни. Записки посла//Знамя,1987. – №1. –191 с
22 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
23 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
24 Новости. Полигамия продливает жизнь // Наш Мир. –Алматы, 2008. – №34. – 4 с.
25 Брянцева Д. Мониторинг СМИ: Многоженство в Центральной Азии. – http: // www.portal-credo.ru.
26 Орозобекова Ч. Многоженство как критерий достатка кыргызских мужщин. http: // www.centrasia.ru
27 Гибельгаус Л. Таджикистан первым из стран СНГ готов принять закон о гендерном равенстве. – http: // www.centrasia.ru
28 Саидбаев Т.С. Забыли спросить мусульманок: В условиях социальной защищенности вопрос о полигамии является достаточно спорным. – http: //religion.ng/ru
29 Хамидова М. Многоженство – удовольствие для богатых. – http: //www.iwpr.net
30 Закирова Н. Таджикские женщины требуют узаконить многоженство. –http: //www.pr.kg
31 Мухаммад Али аль-Хашими. Личность мусульманки.-Алматы, ЧБФ «Әлбаракат», 2005. –380 стр.
32 Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
33. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
34 Раимбекова Г.Ж. «Религия и политика Востока: проблемы взаимосвязи, специфика и тенденции развития». – Алматы: ИИА «Айкос», 1999. – 274 с.
35 Прокофьев А. Положение женщин в современном мире. – http: // www.evrey.com
36 Бретон Ж.Ф. Повседневная жизнь Аравии счастливой времен царицы Савской: VIII век до н.э. – I век н.э. – М.: Молодая гвардия, 2003. – 137 с
37 Cheldod J. L’evolution du systeme de parente au Yemen // L’Arabie du Sud. Histoire et civilization. –Paris, 1985. –108 pg
38 Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар». – Алматы : «Жазушы», 1985 – 441 б
39 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – 2 бас. – Алматы : «Жазушы», 1985. – 432 б.
40 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшінші кітап – Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. – 448 б
41 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. I том. – Алматы: «Хант», 1997. – 520 б
42 Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ.Мұхамбеталиев. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы. – Толықтырылған екінші басылымы – Алматы : «Литера», 2001. – 272 б
43 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. II том. – Алматы: «Хант», 1997. – 528 б
44 Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: «Наука», 1996. –233с.
45 Фома Аквинский //Наука и религия. – 1986. –№3. –27 с
46 Гумилев Н. Көне түріктер. – Алматы : «Білім», 1994. – 480 б.
47 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы: «Мектеп», 2002. - 224 б
48 Көпеев М.Ж. Екі томдық. Т-2. – Алматы: «Ғылым», 1992. – 222 б.
49 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения – Алма-Ата: «Наука», 1990. – 352 c
50 Нуртазина Н.Д. Женщина в традиционном казахском обществе // Введение в теорию гендера. –Алматы: «Наука», 1990. –352 с.
51 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: «Сана», 1991. – 163 б.
52 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу). – Алматы: «Қаз. мемл. Баспасы», 1987. – 163 б.
53 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі (ғылыми дәйектер мен «Ана тілі» газетіне түскен қалың шежірелік мәліметтер негізінде жасалған) – Алматы: «Ата мұра», 1994. –160 б.
54 Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы /құрастырған, алғы сөзін жазған Қоңыратбай Т. Жауапты редактор Шайхыұлы Е. – Алматы: «Қазығұрт», 2003. – 240 б.
2 Баш Х. «Права женщины в исламе». – Казань: «Мастер-Лайн», 2001. – 340 с.
3 Алтай Х. «Құран Кәрім Қазақша мағына және түсінігі». – Мекке: «Екі харамның қызметкері Фаһд патшаның Құран шәриф басым комбинаты», 1991. – 604 б.
4 Қадыров А, Жакипов Ж., Қыдыралыұлы. Қ. «Пайғамбарлар қиссасы». – Алматы: «Кәусар», 2007. – 297 б.
5 Пернебекқызы А. «Арыңды азаматтық некеден сақта» // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2006. – №11. – 32 б.
6 Али Озек. «История религий и ислам». – Алматы, 2000. – 64 с
7 Осман Эрсан. «Женщина в исламе». – Москва, 2006. – 175 с.
8 Бекжігіт А, Ыстыбай Ә. Қыздарға мұсылмандық тәрбие. – Шымкент: «Азиат», 2004. – 42 б.
9 Ибадуллаев.С. «Мүмін әйелдер». – Алматы, 2007. – 97 б .
10 Пайғамбарымыздың қоштасу құтпасы // Рахмет самалы. –Алматы, 2005. – №3. –10 б.
11 Бабич А. –Г. Многоженство. Советы и комментарии. – Москва, 2006. – 159 с.
12 Кардави Ю. Дозволенное и запретное в Исламе. – М.: «Андралус», 2004. – 336 с
13 Вехби Ваккасоглу А. «Неизвестная женщина». –Москва, 2000. –128 с.
14 Тимошонов В.И. Мәдениеттану. Қазақстан – Еуразия – Шығыс – Батыс. Оқу құралы. – Алматы: «Нус», 2008. – 368 б.
15 Жолдыбайұлы Қ. «Әйел мен еркек тең бе?» // Шапағат – Нұр. –Алматы, 2008. –№12. – 32 б.
16 Мусин Ч. «Қазақстан тарихы». – Алматы, 2005. – 591 б
17 Сейтқалиева Қ. "Қазақ халқының дәстүрлері//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – Алматы, 2008. – №2. –2 б
18 Балтанова Г.Р. «Мусульманка». – Москва: «Логос», 2007. – 373 с
19 Салем Шихеб. Старание и непрерывный труд, женщину к депресии приведут// Семья. –Алматы, 2007. – №3. – 9 с
20 Сикоев Р.Р. Ислам на современном Востоке: Регион стран Ближнего и среднего Востока, Южной и Центральной Азий. – Москва: «Институт вост. РАН», 2004. – 439 с
21 Виноградов В. От шаха до Хомейни. Записки посла//Знамя,1987. – №1. –191 с
22 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
23 Салем Шихеб. Взгляд на многоженство в современном мире//Семья, 2006. – №1. – 35 с.
24 Новости. Полигамия продливает жизнь // Наш Мир. –Алматы, 2008. – №34. – 4 с.
25 Брянцева Д. Мониторинг СМИ: Многоженство в Центральной Азии. – http: // www.portal-credo.ru.
26 Орозобекова Ч. Многоженство как критерий достатка кыргызских мужщин. http: // www.centrasia.ru
27 Гибельгаус Л. Таджикистан первым из стран СНГ готов принять закон о гендерном равенстве. – http: // www.centrasia.ru
28 Саидбаев Т.С. Забыли спросить мусульманок: В условиях социальной защищенности вопрос о полигамии является достаточно спорным. – http: //religion.ng/ru
29 Хамидова М. Многоженство – удовольствие для богатых. – http: //www.iwpr.net
30 Закирова Н. Таджикские женщины требуют узаконить многоженство. –http: //www.pr.kg
31 Мухаммад Али аль-Хашими. Личность мусульманки.-Алматы, ЧБФ «Әлбаракат», 2005. –380 стр.
32 Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
33. Нұртазина Н. Ислам және қазақ мәдениеті. –Алматы: «Ғылыми практикалық конференция баяндамаларының жинағы», 2003. –200 б
34 Раимбекова Г.Ж. «Религия и политика Востока: проблемы взаимосвязи, специфика и тенденции развития». – Алматы: ИИА «Айкос», 1999. – 274 с.
35 Прокофьев А. Положение женщин в современном мире. – http: // www.evrey.com
36 Бретон Ж.Ф. Повседневная жизнь Аравии счастливой времен царицы Савской: VIII век до н.э. – I век н.э. – М.: Молодая гвардия, 2003. – 137 с
37 Cheldod J. L’evolution du systeme de parente au Yemen // L’Arabie du Sud. Histoire et civilization. –Paris, 1985. –108 pg
38 Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар». – Алматы : «Жазушы», 1985 – 441 б
39 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – 2 бас. – Алматы : «Жазушы», 1985. – 432 б.
40 Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшінші кітап – Алматы: «Дайк-Пресс», 2004. – 448 б
41 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. I том. – Алматы: «Хант», 1997. – 520 б
42 Ж.Алтаев, Т.Ғабитов, А.Қасабек, Қ.Мұхамбеталиев. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы. – Толықтырылған екінші басылымы – Алматы : «Литера», 2001. – 272 б
43 Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат –ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы /қазақ тілінде аударған, алғы сөзі мен түсініктерін жазған А. Егеубаев. II том. – Алматы: «Хант», 1997. – 528 б
44 Эвола Ю. Метафизика пола. – Москва: «Наука», 1996. –233с.
45 Фома Аквинский //Наука и религия. – 1986. –№3. –27 с
46 Гумилев Н. Көне түріктер. – Алматы : «Білім», 1994. – 480 б.
47 Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Алматы: «Мектеп», 2002. - 224 б
48 Көпеев М.Ж. Екі томдық. Т-2. – Алматы: «Ғылым», 1992. – 222 б.
49 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения – Алма-Ата: «Наука», 1990. – 352 c
50 Нуртазина Н.Д. Женщина в традиционном казахском обществе // Введение в теорию гендера. –Алматы: «Наука», 1990. –352 с.
51 Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы: «Сана», 1991. – 163 б.
52 Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы (қысқаша шолу). – Алматы: «Қаз. мемл. Баспасы», 1987. – 163 б.
53 Бейсенбайұлы Ж. Қазақ шежіресі (ғылыми дәйектер мен «Ана тілі» газетіне түскен қалың шежірелік мәліметтер негізінде жасалған) – Алматы: «Ата мұра», 1994. –160 б.
54 Алтынсарин Ы. Екі томдық шығармалар жинағы /құрастырған, алғы сөзін жазған Қоңыратбай Т. Жауапты редактор Шайхыұлы Е. – Алматы: «Қазығұрт», 2003. – 240 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Исламдағы әйел мәселесінің өзіндік ерекшеліктері
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы
... ... ... ... ... ... ... ...33
2 Қазіргі мұсылман қоғамындағы әйел мәселесі
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары
... ... 47
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның
әсері ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...74
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ислам дінінің қасиетті
кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның роліне дінтанушылық
пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни дүниетанымы, сонымен қатар
мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты, діни санасы тұрғысында
қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған сауалдар дінтанушылық,
саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша
заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып,
яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет
алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын
деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен
емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа,
қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих
сыр шертеді.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық
және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын,
мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік
қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді
иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде
XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық
ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола
бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды.
Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың бірі. Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты
полигамия, мұрагерлік, куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі
түсініспеушіліктерге алып келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан
қыздары мен әйелдерін де мазалауда.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз
дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның
тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып
табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі
бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-
сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани
бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени
тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
Қазіргі уақытта ислам дінінің қасиетті кітабы Құранның ғылыми негіздері
дәлелденіп, ислам дінін ұстанушылар саны көбеюде.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі исламтанудағы өзекті мәселелердің
бірі исламдағы әйел ахуалы мен құқықтары болып табылады. Бұл сұрақ
дінтанушылық зерттеу шеңберінен де шығып кетеді, экономика, құқық,
әлеуметтану, демография, мәдениет мәселелерімен тығыз байланысты.
Исламдағы әйел мәселесі және мұсылман елдеріндегі әйелдердің орны
туралы мәселелерді зерттеуші ғалымдарды екі бағытқа бөлуге болады:
дәстүршілер және модернистер.
Бірінші бағыттың өкілдеріне Афиф Абдульфаттах Табар, Бу Али Ясинд,
Забиба Хабиса, Салима Бахнасави, Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн
Махмуд жатады. Ерлер мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықты
нақтылау тұрғысында Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн Махмуд,
әйелдердің орны отбасымен шектелуі тиіс, ал саяси және қоғамдық өмірге
әйелдерді араластыруға болмайды деген тұжырымды ұстанады. Олардың ойынша
қазіргі батыстық үлгіге еліктеу, исламның әйелдерге берген мәртебесінен бас
тарту. Экономикалық тәуелсіз әйел отбасылық міндеттерінен бас тартып, ар-
ұжданын, әйелдік орнын жоғалтады.
Екінші бағыттың өкілдері араб қоғамындағы әйелдердің орнын модернизм
тұрғысынан қарастырады, бұл теориялар араб реформаторларының көзқарастарына
сүйенеді. Олар: Бутрус аль-Бустани, Рифаа ат-Тахтави, Амин Осман, Мұхаммед
Абдо, Касим Амин, Варда ат-Турк, Марйана Марраш т.б.
Әйел мәселесінің шешілу жолдары ислам дінінің негізін салушы Мұхаммед
пайғамбардан бастау алды. Пайғамбардың хадистерінен қоғамда туындаған
мәселелердің шешімі үнемі табылып отырған. Уақыт өте келе ислам діні,
тілі, мәдениеті, қоғамдық санасы, географиялық орналасу аймағы әр түрлі
елдерге таралып, шекарасы кеңейді. Кеңейе отырып, дау тудыратын мәселелері
де көбейді. Пайғамбардың көзі тірісінде барлық мәселелер орынды шешіліп
отырды. Кейін осы себептерге байланысты ислам әлемінде мұсылмандарға жол
көрсететін жарық сияқты құқық мектептері - төрт мәзһаб пайда болды.
Қазақ даласындағы ең өзекті мәселе жер дауы мен жесір дауы екендігі де
белгілі. Қазақ философиясының жарқын тұлғалар, жыраулар, ақындар, шешендер,
ойшылдар да әйел мәселесін аттап өтпеген.
Қазіргі таңда исламдағы әйел мәселесін зерттеуші ғалымдар шынайы
исламды қазіргі қоғаммен үйлестіруге ұмтылуда. Аталған тақырыпқа қатысты
ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасасақ түрік ғалымы, профессор Хайдар
Баштың Исламдағы әйел құқығы еңбегінде әйел мәселесі исламдық ілім
тұрғысынан қарастырылады.
Хайдар Баш өз еңбектерінде исламдағы әйел статусын қазіргі мұсылман
әлеміндегі басқа да өзекті сұрақтарға қарсы қоймайды, жалпы контексте
шешуге тырысады [1, 75 б]. Әйел құқығын Пайғамбардың соңғы уағызы және
адам құқығы еңбегінде де қарастырады. Бұл кітапта автор қазіргі заманда
барлық жерде әйел құқығы неге бұзылады деген сұрақ қояды және оған екі
негізгі себепті айтады: Құқық туралы айтпас бұрын, құқықты қорғайтын ішкі
қасиеті бар, қабілетті адам туралы айту керек. Бұл адамға билік және осыған
сәйкес қорғау механизмін беру керек. Профессордың пікірінше, исламдық
классикалық ілім практикамен бірігіп өз құқығы мен міндетін саналы түрде
түсінетін тұлғаны қалыптастырады. Профессордың тұжырымдауынша, ислам
әлемінде әйел құқықтарының бұзылуы ислам концепциялырының өз деңгейінде,
толық жүзеге аспауында.
Хайдар Баш ұсынған ислам концепциясы бойынша әйел құқығы оған тумысынан
Аллаһтан берілген, оны ешкімнің толықтыруына немесе бұзуына құқығы жоқ. Бұл
құқықтар әйелдердің жаратылысының мәнімен, оның тағайынымен, ахуалымен,
міндеттерімен біртұтас,
Әйел құқығы мәселесін оның табиғаты мен жаратылу мақсатынан тыс
қарастыру - ислам концепциясының бүтіндігін бұзу. Хайдар Баш әйел статусын
көтеруге байланысты теоретикалық зерттеулер жүргізе отырып, оны практикада
шешуге тырысты.
Исламдағы әйел құқығы еңбегінің авторы мұсылман профессоры Азгар Али
Инженер өз еңбегінің көмегімен мұсылман әйелдер қазіргі жағдайда гендерлік
теңдікке жетудің құралдары мен тәсілдерін меңгереді деген сенім білдіреді.
Оның пікірінше, діни мәтіндер әйелдердің белгілі бір социоэкономикалық
жағдайға интерпретация және адаптация объектісі болып табылады [4, 296 б].
Мысал ретінде автор Құран мен хадистерде бейнеленген құлдық мәселесін
келтіреді. Ғалымның ойынша Құранның құлдарға қатысты тұстарын әйелдерге
қатысты қолданған. Инженердің пікірінше, Құранда құлдар туралы құлдар
институтын түбегейлі бекіту үшін емес, VII ғ. басында Аравия түбегінде құл
иелену кең таралған құбылыс болғандықтан айтылған.
Автордың ойынша, мұсылман заңгерлері мен діндарлары Құран мәтіндерін
ортағасырдағы құл иеленушілікті ақтау үшін пайдаланған. Хижраның I ғ.
теологтар мен заңгерлердің түсіндірмелері өздері өмір сүрген сол қоғам
шарттарына сәйкес келеді. Құранның әмбебаптығы оның қағидаларының шынайы
өмірге сәйкес келуінде. Исламның заманға бейімділігі мен жұмсақтығы да
осында. Алғашқы факихтер мен улемдер құрған түсіндірмелер мен заңдар ислам
діни ілімінің мәніне қарама – қайшылықта.
Мұсылман әйелдерінің мәселесіне қатысты Қазан мемлекеттік
университетінің оқытушысы Л.И.Шайдуллинаның Араб әйелі және қазіргі заман
кітабы қызықты еңбектердің бірі. Бұл кітап 1970ж. жазылғанымен
оқырмандарының қызығушылығын жоғалтқан жоқ. Кітапта араб әлеміндегі әйелдер
мәртебесіне талдау жасалып, мұсылман әйелдің әлеуметтік ролінің даму
мәселесі, ислам өркениетіндегі әйелдер дамуының эволюциясы мен бағыттары,
тарихтың фундаменталды талдауы көрсетілген.
Мұсылман әйелдерді қазіргі уақытқа дейін толғандырып келе жатқан
көпнекелілік, хиджаб, куәгерлік, т.с.с. сауалдар көптеген ғылыми
пікірталастар тудырып келе жатыр. Мұсылман ойшылдары Құран мен хадис
мәтіндеріне сүйене отырып, оларды уақыт пен әлеуметтік – экономикалық
жағдайдан тәуелсіз жиі – жиі түсіндірмелеуде.
Мұсылман елдеріндегі әйелдердің ролі мен орны мәселесі көптеген
зерттеушілердің назарын аударып отыр және болашақта да аудара береді деп
ойлаймын.
Зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
– ислам дініндегі әйел құқықтарының негізін анықтап, қайнар көздер Құран
сүресінің аяттары мен суннадағы әйел мәселесінің қоғам өміріндегі шешілу
жолын қазіргі заманмен үйлестіру.
Аталған мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы әйелге қатысты сүрелердің мағынасын ашып, оның әйелдің
қоғамдағы ролі үшін маңыздылығын көрсету;
- ислам әлеміндегі аталған мәселеге қатысты тұжырымдамаларға, қайнар
көздерді түсіндірмелеудің әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, гендерлік
теңдіктің исламдық концепцияларына талдау жасау;
- түрлі діндердің әйелдерге қатынасының негізгі себептерін анықтап,
ерекшеліктерін көрсету және оларға дінтанушылық тұрғыда салыстырмалы талдау
жасау;
- қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-
мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйел ахуалын сипаттап, Қазақстандағы
әйел ахуалымен салыстыру.
Зерттеудің теориялық негіздері. Зерттеудің негізіне ислам дініндегі
әйелдер мәселесіне гуманитарлық ғылыми пәндер: мәдениет, тарих,
әлеуметтанудың нәтижелері мен әдістеріне сүйенетін кешенді дінтанушылық
талдау жатыр. Жұмыс барысында негізінен ислам діні мен қазіргі қоғамдағы
әйел мәселесіндегі өзгерістер мен оның тарихи дамуын зерттеуге мүмкіндік
беретін тарихи-генетикалық әдіс қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегідей:
- ислам діні тұрғысында әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілуі кешенді түрде зерттеу нысанына айналып, теориялық талдау арқылы
оның ғылыми маңызы анықталды.
- ислам қайнар көздерінде көрсетілген қағидаларға талдау жасау арқылы,
оның ислам құқықтық мектептерінде, түрлі бағыттарда полигамия, хиджаб,
куәгерлік, мұрагерлік мәселелерге байланысты тұжырымдарының қалыптасу
себептері көрсетілді.
- қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйелдің қоғамдағы орны мен
мәртебесін, қазақ дүниетанымындағы әйел табиғатын ашып, аталған тақырыпқа
байланысты ұлттық ерекшеліктеріміздің ислам дінімен жақындығы пайымдалды.
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйелдер ахуалына дінтанушылық, саяси,
әлеуметтік, құқықтық пайымдаулар жасалынды, қазіргі Қазақстан қоғамымен
салыстырмалы талдау жасалынды.
- ұлттық дүниетаным мен ислам дінінің қағидаларының рухани сабақтастығы
көрсетілді.
- әйел мәселесінің өзекті қыры әйелдер құқығы, полигамия, хиджаб және
т.б. сұрақтардың шынайы ислам мен қазіргі заман арасындағы үйлесімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің жұмысының нысаны. Исламдағы әйел мәселесінің Құран мен
суннадағы әйел тақырыбы, ондағы мәселелердің қазіргі заманмен үйлесімі.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу қорытындылары
исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен ролін анықтауда, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды
шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар
көздерін нысанаға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді.
Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық
санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс жол көрсету қажеттілікті талап
етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау,
қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар
қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам
дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
бес бөлімшеден, қорытынды пен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Исламдағы әйел мәселесінің өзіндік ерекшеліктері
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
Исламдағы әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің
тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға
айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел
мәселесіне көп орын бөліп қарастырған.
Адамзат тарихы қаншама күрделі бұралаң жолмен дамыған болса, сол жолда
аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы
уағыздары сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр
түрлі мәселе бойынша тереңдеп үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында
үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны
өзіміз қарастырып отырған адамзат қоғамындағы әйел кісінің орны қай дінде
қалай белгіленген екеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.
Үнді әйелдері үшін жесір қалу тірілей жерленгенмен бірдей. Сондықтан
үнді әйелдері күйеуінің жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және индуизм
шарттары жесірліктен соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын
болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру
рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу -
әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір
әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге
ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін
қайтадан неке құрмау. Қазіргі таңда екінші рет тұрмысқа шығуға ресми түрде
рұхсат берілгенімен, бұл құқықты ешкім пайдаланып жатқан жоқ деуге болады.
Қоғамда жесір әйелмен көршілері мен туыстары қатынаспайды. Үнді халқының
сенімі бойынша әйел болу өткен өмірдегі күнәлары үшін берілген жаза.
Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік
құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі
жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат
секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан
бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық заң күшімен
алып тасталынғанша орындалып келді.
XIX ғ. дейін Еуропада әйел жан иесі ретінде саналмады. Ғалымдар мен
философтар әйелдің жаны бар ма, егер бар болса, ол адами жан ба, әлде
хайуани жан ба, деген сұрақтың шешімін табуға тырысты. На Соборе 1555 года
обсуждался тезис: женщины не суть люди..., с поправкой на то, что
женщины, конечно люди, но суть в другом смысле [44, 23].
Жалпы христиан дінінде әйел туралы зұлым, күнәһар, өтірікші, кекшіл,
яғни жағымсыз қасиеттер таңылып, ер адамдардан төмен саналды. Католик
дінінің ресми теологы болып бекітілген Фома Аквинский: Әйел тез өсетін
арам шөп сияқты, ол толыққанды адам емес, оның денесінің толық
жетілетінінің өзі оның құндылығының төмендігінен, табиғат онымен азырақ
айналысатындықтан...
Әйелдер оларды мәңгі билеушінің немесе ұстаздың басқаруымен ұстап отыру
үшін туады,- деді [45].
Мысалы: Англияда 1850ж. дейін тұрғындардың ұлттық санағында әйелдерді
есепке алмаған. Тек 1882ж. Британ заңы өз тарихында алғаш рет әйелдерге өз
қаржысын иемдену, жұмсау құқығын берді.
Ал, ислам кұкығына сәйкес әйел де еркек сияқты жанға ие тіршілік иесі
екені даусыз.
Құран бойынша, әйел Адамның алғашқы қателігіне күнәлі емес. Құранның
аяттарынан әйелді кіналау кездеспейді. Олар Аллаһты тыңдамағаны үшін екеуі
де күнәлі ретінде танылды.
Раббылары екеуіне: Екеуіңді осы ағаштан тыймап па едім? Расында,
шайтан сендерге ашық дұшпан демеп пе едім? - деп дауыстады [3, 7:22].
Осы аяттан Аллаһ алдында еркек пен әйел адамның тең жаратылыс иесі
екендігін көруге болады.
Адам ұялғаннан қашты. Аллаһ оған тіл қатуға шақырды. Хадисте: Адам
қашқан кезде Аллаһ тағала оны: Ей, Адам! Сен менен қашпақсың ба? - деп
шақырды. Ол: Жоқ, о, Раббым. Мен Сенен қашпақшы емеспін. Бәлкім, осы
күнәһар, жалаңаш күйімде көруіңнен ұялдым деген [2,32]. Жоғарыда
келтірілгендерден жауапкершіліктің көп бөлігінің Адамнан талап етілетінін
байқауға болады.
Енді Исламдағы әйел мәселесіне тоқталайық. Ислам дінінің тарихы араб
елінен басталады. Исламға дейінгі араб елінде әйел еркектердің меншігі
болғаны бәрімізге белгілі. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды:
мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға
немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың
туылуын бақытсыздыққа балап, кейде өздерінің пұттарына құрбандыққа шалған,
кейде тәрбиелеп, әуреге түспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір
деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген
мәліметтер де бар.
Осындай тағылыққа тыйым салып, Пайғамбарымыз адамдарға теңдік пен
әділдік дінін әкеліп, әйелдерге заңды құқығын берді. Ислам алғаш рет,
еркектерді әйелдердегі шексіз құқығынан айырып, әйелдерге шариғат
шеңберінде бостандық берді.
Ислам - әділдік дін туын көтере отырып, ер мен әйел арасындағы теңдікті
жариялады. Әйелді рухани түрде еркекпен тең қарастырды. Әрине,
физиологиялық тұрғыда әйел мен еркек тең емес. Иә, әйел мен еркек тең емес.
Мүмкін, бұған қарсы дау айтатындар да болар. Егер, олар теңдей жаратылыс
иелері болып, атқаратын қызметтері бірдей болса, онда оларды ер мен әйел
деп атаудың да керегі жоқ болар. Олар қарама - қарсы, қарама - қарсы бола
отырып, олар бір бүтін. Осы қарама - қарсылық адамзат дамуының қайнар көзі.
Сондай пәк Аллаһ, барлық нәрсені жұп-жұбымен жаратты. Мейлі, ол жердің
өсірген нәрселерінен болсын, мейлі өндірген және тағы білмегендерінен
болсын [ 3, 7: 36].
Бұл аяттан Аллаһның бүкіл болмысты қарама - қарсы ете отырып, жұп,
бүтін етіп жаратқандығы байқалады. Еркек пен әйел, күн мен түн, ыстық пен
суық, жақсылық пен жамандық сияқты жұптар даму заңдылығын көрсетпей ме?
Сондықтан да Аллаһ оларды әйел мен еркек етіп жаратты. Әйел мен еркектің
тең еместігін медициналық, философиялық, діни тұрғыда қарастырып, көз
жеткізуге болады. Әйел мен еркек тек рухани тұрғыда ғана бір- бірімен тең.
Бұл мәселе қазіргі таңда да көптеген қазақ азаматтарымыздың қаламдары
арқылы талданып, түсіндірмеленуде. Сыр өңірінің ақыны Тұрмағанбеттің:
Әйел көктен түскен жоқ,
Ол – еркектің баласы.
Еркек жерден шыққан жоқ,
Әйел – оның анасы,- дегеніндей, екі жыныс өкілдерінің де қоғамда
өзіндік міндеттері бар [15, 18].
Араб мәдениетін зерттеушілердің еңбектерінде жаһилиет дәуіріндегі ер
адамдардың әлеуметтік тұрғыдағы үстемдігі көрсетіледі.
Олар: Тіршілігіміз дүниедегі ғана. Өлеміз, өмір сүреміз. Бізді заман
ғана өлтіреді дейді. Негізінде олардың бұған байланысты мәліметі жоқ.
Олардыкі межелеу ғана [3, 45:24].
Арабтардың келесі тобы Аллаһқа сенгенімен, ақырет күніне сенбеді.
Олар туралы да Құранда төмендегідей айтылады:
Адам баласына; Пайғамбар тура жол (Құран) келтірген кезде, олардың;
Аллаһ; адамды пайғамбар қылып жіберді ме?, - деген сөздері ғана иман
келтірулеріне бөгет болды [3,17:94].
Бұл адамдар Пайғамбардың адам ұрпағынан келгеніне сенгісі келмеді.
Үшінші топ өкілдері Аллаһқа сенгенімен, о дүниелік өмірге, өлгеннен соң
қайта тірілетініне, Аллаһ алдында жауапқа тартылатынына сенбеді. Құранда
оларға мынадай аят арналған:
Олар өз жаратылысын ұмытып, Бізге мысал береді: Мына шіріген
сүйектерді кім тірілтеді. (Мұхаммад Ғ.С.): Оны, сондай алғаш жаратқан
тірілтеді. Ол, барлық жаратылысты біледі де [ 3, 36: 78,79].
Жаһилиет дәуірінде біздің үйімізде түрлі пұттар болатын. Сапарға шығар
алдында ұн мен халуадан пұт жасап, пұттан көмек сұрап, өзімізбен бірге
жолға алып шығатынбыз. Сапарымыз ұзаққа созылып, тамағымыз таусылғанда, біз
пұттарымызды жейтінбіз. Осы істеріміз күлкімді келтіреді [6, 15].
Жаһилиет дәуіріндегі араб қоғамы азғындаудың шегіне жетті. Адамдарды
құмарлық пен ләззәт биледі. Маскүнемдік, құмар ойындар, зина, ұрлық,
өтірік, деспотия, адам саудасы, яғни өмірдің барлық жағымсыз жақтары
үстемдік құрды.
Әйел құны жоқ зат ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты
жағдай саналды. Осындай тәрбиені көрген жастар да азғындыққа бейім болды.
Бір әйел бірнеше еркекпен жақын қатынаста болатын. Өз үйіне есікке арнайы
белгі іліп, кез келген ер адамды шақыра беретін. Жесір үйдегі заттар
секілді баласына мұраға қалдырылады. Қасиетті Құран сол кезеңдегі адамдыққа
жатпайтын дәстүрлерді қатаң сынайды:
Өздері абыройлы болуды қалаған күңдеріңді дүние тіршілігінің пайдасы
үшін жамандыққа зорламаңдар. Кім оларды зорласа; онда Аллаһ, ол
зорланғаннан кейін аса жарылқаушы, ерекше мейірімді (күнәсі зорлаушыға
болады) [3, 24 : 33].
Исламды қабылдағанға дейін арабтар онға дейін немесе оннан да көп
әйелге ие болған. Бұл кедейленуге әкелді. Сондықтан да олар жетімдердің
мұрасын иемдене бастады. Немесе мұрасын пайдалану үшін жетім қыздарға
үйленді. Құранның Ниса сүресінде осыған тыйым салған: Жетімдердің
малдарын беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар; олардың малдарын өз
малдарыңа қосып жемеңдер. Өйткені ол, күнә [3, 4: 2].
Ниса сүресінің екінші, төртінші аяттарының мағынасын Айша
түсіндіреді. Оның ойынша бұл аят асыраушысының жетім қыздарға сұлулығына,
байлығына қызығып үйленуіне қатысты айтылған. Ал, Ислам асыраушысының өз
қамқорлығындағы жетім қызға үйленуіне тыйым салады.
Шөлдегі көшпенді – арабтар қыз баланың дүниеге келуін жамандыққа
балады. Сондықтан дүниеге қыз бала келгенде оларды тірілей көмді немесе
ағын суға тастады. Жаһилиет қоғамында бұл істі ақтайтын жауабы болды.
Қыздар – болашақ азғындаушы, отбасын басқаларға масқаралап, арсыздыққа
салынушы, олардан ешқандай пайда жоқ. Осылар туралы Құранда:
Егер олардың біреуін қызбен сүйіншілесе, оны ашу кернеп, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал, олар
нендей жаман үкім береді. [3, 16:58-59].
(Қиямет күні) тірідей көмілген қыздар не күнәмен өлтірілді? деп
сұралса. [3, 81:9].
Сөзсіз бұл Иманның әлсіздігінен. Себебі олар Аллаһтың берген қыз
перзентіне риза болмады. Таңданарлығы сол, бүгінгі таңда да мұсылман ерлер
мен әйелдер қыздың дүниеге келуінен гөрі ұл баланың дүниеге келуін жақсы
көреді. Олар Аллаһтың мына сөздерін естімегендей: Көктер мен жердің мүлкі-
Аллаһқа тән. Қалағанын жаратады. Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа -
ұлдар береді. Немесе ұлдар мен қыздарды жұп - жұбымен береді. Сондай - ақ
қалағанын бедеу етеді. Әлбетте, Ол - толық білуші, аса күшті [3, 42:49].
Ислам осындай тағылыққа жол бермеді. Қасиетті Құран қатаң түрде
қыздарды өлтіруге тыйым салды:
Бір де кедейшіліктен қорқып, балаларыңды өлтірмеңдер. Біз оларды да,
сендерді де қоректендіреміз. Расында оларды өлтіру зор қателік [3,17 :
31].
Бұл аяттың мағынасын қазіргі замандағы отбасыларға қатысты екендігін де
ескере кеткен жөн. Себебі, қазіргі қазақ жастарының басындағы баспана,
қаржы тапшылығы бала санын шектеу мен аборттарға әкелуде.
Абдулла ибн Омардан, ради Аллаһу Анһу, риуаят етілді: Оның қасында ер
кісі болатын. Ол кісінің бірнеше қыздары бар еді. Ол қыздарының өлімін
тіледі. Сонда Абдуллаһ ибн Омар ашуланып: Оларды сен ризықтандырасың ба?
- деді.
Аллаһтың бергеніне шүкіршілік етіліп, қабыл алынуы тиіс. Уәсила ибн Әл-
Асқа айтады: Әйелдің қасиеттілігінен қыз бала ұл баладан алдын зікір
етіледі. Өйткені, Аллаһ: Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа - ұлдар
береді, - деп, қыздармен бастады.
Мұхаммед пайғамбар тұрмыс құрып жатқандарды Қошқардай ұлды болыңдар
деп құттықтаудан қайтарған. Өйткені, бұл құттықтауда қыздар емес, ұлдар
туралы тілек бар. Хасаннан, ради Аллаһу анһу, риуаят етіледі: Уқайл ибн
Абу Талиб жушам руынан бір әйелге үйленді. Қауым адамдары келіп: Ұлды
болыңдар - десті. Сонда Хасан: Олай демеңіздер. Себебі Пайғамбар бұлай
деуге тыйым салған - деді. Олар: Ей, Абу Зайд, онда не дейік? - десті.
Ол: Аллаһ сіздерге береке беріп, бақытқа бөлендірсін - деңіздер. Бізге
осылай деңдер деуші еді. (Ахмад жеткізген)
Ислам діні ата – аналарға қыз бен ұлды ажыратпай, тең қарауды бұйырады.
Осыған байланысты Пайғамбардан естігендерін Абу Хурайра төмендегіше
баяндайды: Қыз баласы бар үйге періштелер үздіксіз келеді. Әр күн мен әр
түн сайын олар қыз баланың ата – анасына бір жылғы құлшылыққа тең сауап
жазады, Ұлдарың мен қыздарыңа тең қараңдар. Егер маған таңдау берілсе,
қыз баланы таңдар едім [7, 46].
Исламдағы әйел бейнесі махаббаттың, қуаныштың және бақыттың символы
секілді.
Қасиетті Құранда 176 аяттан тұратын, әйел құндылықтарын қамтитын Ниса
(Әйелдер) деп аталатын сүре бар. Сондай-ақ Иса пайғамбардың (с.ғ.с.)
анасының құрметіне байланысты Мәриям деп аталатын сүре бар. Және де
Бақара, Нұр, Әл-Ахзап, Мумтахина, Тахрим, Талақ сүрелерінде де
әйелдерге қатысты көп айтылған.
Бұл сүрелер жалпы алғанда қоғамның бүкіл тыныс-тіршілігі, болмыс-
бітіміне әйелдерді қоса қарастырып, ондағы әйелдердің орнын, міндеттері мен
құқықтарын әйел болмысына сай (ешқандай ауыртпалық жүктемей) белгілеп
берген. Яғни әйелдің қоғамдағы, отбасы - неке қатынасындағы, жұмыс
орнындағы, ғибадат жасаудағы міндеттері мен құқықтарын. Құранда әйелге
қатысты барлық мәселелер өз шешімін тапқан. Соның ішінде хиджаб пен
көпнекелілік адами қоғамда әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр.
Дипломда аталған мәселелерге толығымен тоқталып өткенді жөн көрдік.
Құлшылықтағы әйелдерге арналған жеңілдіктер. Ислам діні әйелдерге
құлшылықта жеңілдіктер қарастырған. Бұл ғибадаттың, намаз, ораза, қажылық,
зекет және жиһад сияқты түрлеріне қатысты. Исламда діни міндеттер ер -
азаматтарға қалай жүктелсе, әйелдерге де солай жүктеледі. Дегенмен, дінді
ұстануда еркектер мен әйелдер арасында кейбір өзгешеліктер бар. Бұл әйелдің
құқын шектеу емес, керісінше әйелге тән физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты жеңілдіктер болып табылады
Намаз. Әйелдер күнделікті бес мезгіл намазын үзбей оқуы керек. Тек екі
жағдайда (физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, етеккірі және
босанғаннан кейінгі тазару уақытында) намазға жығылмауына болады. Бұл
күндері оқылмаған намаз қарыз болып есептелмейді және орнын толтыру талап
етілмейді. Және жұма намазынан, жаназа намазынан босатты. Сондай – ақ,
азан мен камат оқудан да босатты.
Ислам мешітте жамағатпен намаз оқуға үндейді, алайда бұл тек ер
адамдарға қатысты. Ал әйелдердің мешітте намаз оқуы міндетті емес. Ол
жоғарыда аталған себептермен қоса, әйелдердің үйде қалған нерестелеріне
алаңдамауы үшін, кешкі уақытта мешітке барар жолда қауіп - қатерден сақтау
үшін берілген жеңілдік.
Ислам дінінің ғибадаттағы тағы бір парызы: ораза ұстау. Рамазан айында
ораза тұту - барша мұсылмандарға міндетті парыз. Құранның Бақара сүресінде
ораза туралы да айтылып өтеді: О, иман келтіргендер! Сендерге құдайдан
қорқып жүру үшін ораза ұстау жүктелген, ол сендерден бұрынғыларға да
жүктелген! [3, 2:183].
Ішіңдер, жеңдер, қайыр-садақа беріңдер, әдемі киініңдер, бірақ асып-
таспаңдар [8, 13].
Пайғамбар (с.ғ.с.) заманында өмір сүрген әйелдер үйден шығарда жилбаб
(үстіне ілетін плащ) пен химар (бас киім) киген. Келе-келе мұсылман
әлемінде әйелдерге арналған киім үлгілері пайда бола бастады. Олар – Араб
елдеріндегі абайя мен Иран еліндегі чадор, Пакистандағы бурка.
Қазіргі кезде мұсылман әйелдеріне таныс, мол етіп тігілген плащқа ұқсас
киімді (жилбаб) сатып алуға мүмкіндік бар. Дуппата (судыр қағаздан
жасалған шалбар-хамизбен бірге сатылатын басқа арналған жамылғы) хиджаб
ретінде жарамайды. Ар жағынан қою қалың шашы көрініп, үлбіреп тұрған
дуппатаны киген шариғатқа қайшы келеді. Дуппатаны бірнеше қабаттап, шаш
көрінбейтіндей етіп тақса болады. Олай болмаған жағдайда басқа шыт немесе
жамылғы таққан дұрыс. Қазір араб әлемінде ұзын шарфтарды әйелдер бастарына
орап салып жүреді.
Мүмина әйелдер көкіректерін бүркеншіктермен бекітсін [ 3, 24:31].
Себебі орамал әйелдердің шашын, желкесін, білектері мен көкіректерін
жауып тұрады.
Әйелдердің киетін киімі Ислам қағидасына қайшы келмеуі керек.Сондай-ақ
киім тұрғылықты жердің ауа-райына, елдің дәстүр - салтына, әйелдің жеке
қалауы мен өз заманының сәндік үлгісіне де сай келгені дұрыс.
Хиджаб тек сырт киімге қатысты пікірді білдірмейді. Киім үлгісі
өмірлік қағида мен жүріс-тұрыстың ыңғайына қарай пайда болады. Ал, мұсылман
әйелінің жүріс - тұрысы мен тәртібі жақсы болғаны жөн. Ол хайя
(қарапайымдылық, ұяңдық) деп аталады. Пайғамбарымыз оны сенімнің бір бөлігі
деп атаған. Мұсылман әйелдері хиджаб киетіні немесе кимейтініне қарамастан,
Ислам қағидаларына лайықты жүріп-тұруы керек. Ал Ислам қағидаларын ұстанған
әйел саналы түрде киіміне де көңіл бөлетіні сөзсіз. Сонымен хиджаб
туралы, әйелді қорғайтын хиджаб емес, хиджаб киген әйелді Аллаһтың өзі
қорғауына алады деген қорытынды шығады.
Әйелдің үні мен сөзі туралы да Құранда айтылған. Кейбір ғұламалар әйел
үнін әуратқа жатқызады. Олардың айтуынша, әйелдердің сөзі мен үні -
еркектерді тартатын нәрселердің қатарына жатады. Сондықтан Құранда да
ерекше жұмсақ, нәзік және арбайтын үнмен сөйлесуге тыйым салады. ...әй,
Пайғамбардың әйелдері! Сендер әйелдердің әлде біреуі сияқты емессіңдер.
Егер тақуалық қылсаңдар, қылымсып сөйлемеңдер. Онда жүрегінде дерті бар
әлдекім дәмеленеді. Әдеттегі сөзді сөйлесіңдер [ 3, 33:32].
Бұл аят ең алдымен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) әйелдеріне арналған,
бірақ, оның ғибраты барша әйелге қатысты. Әрине, ислам жымиысқа, күлкі мен
қалжыңға қарсы емес. Ислам ертелі - кеш бір сәт демалыссыз еңбек ету
қағидасымен өмір сүруді қабылдамайды. Пайғамбарымыз жаңа күш алып тұру
үшін адамдарға уақытымен демалыс пен көңіл көтерудің қажет екенін
қоштаған. Деректерге сүйенсек, Пайғамбарымыз намаз оқып, ғибадатты
өзгелерге қарағанда көбірек жасаған, жымиып, әрі жеңіл әзілдескен.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сахабалары да оның кеңестерін орындап,
басқаларды да соған үндеген. Әли ибн Әбутәліп Ми да дене сияқты шаршайды,
сондықтан оған да ойын - қалжыңмен тынығу керек..., Кейбір сәттерде
миларыңа тыныштық беріңдер, шаршаған мида көрсоқырлық пайда болады, -
деген. Ал, Әбу Дарда: Мен өз жүрегіме жеңілдік беріп демаламын да,
шындыққа бар күшіммен қызмен етемін - деп айтқан.
Әй, мүминдер! Бір ел бір елді тәлкек қылмасын. Бәлкім олар өздерінен
жақсы шығар. Сондай-ақ әйелдер әйелдерді келемеждемесін. Бәлкім олар
өздерінен жақсы шығар. Бір-біріңді мінемеңдер; жаман ат тағыспаңдар. Иман
келтіргеннен кейін сүркей ат нендей жаман. Ал кім тәубе қылмаса, міне солар
залымдар [ 1, 49 :11 ].
Әйелдердің қай - қайсысының қоғамдағы алатын орнына қарамай мейлі, ол
жар, ана немесе қызметтегі әйел болсын бәрібір білімді, парасатты болғаны
дұрыс. Білімге деген құштарлық мұсылмандарға, яғни әйеліне де, еркегіне де
ортақ міндет. Сондықтан мұсылман қыздары мен әйелдеріне білімін жетілдіруге
тыйым салатындай сылтау жоқ. Ешуақытта білімге құштарлық жасқа қарамаған.
Егер кезінде кейбір жағдайларға байланысты білім алатын кезіңізді өткізіп
алсаңыз, оған өкінбей, кез - келген уақытта білімді тереңдетуді жалғастыра
беруіңізге болады. Білімді де екі тұрғыдан: - діни ілім мен кәдімгі
білім деп қарастыруға болады.
Діни ілім: Исламның қағидасын күнделікті орындау үшін әрі әрбір
мұсылман намаздың негізгі тәртіптері мен ораза ұстау ниетін жақсы білу үшін
керек. Оған қоса, әйелдер де Құранды оқып, мағынасын түсіне білуі керек.
Кәдімгі білім: кез - келген қызметті атқарғыңыз келсе, сол тұрғыда
білім алған жөн.
Неке және отбасы. Исламды некені қоғамдағы түрлі күнәлардан қорғап,
тыныштық пен тұрақтылықты сақтайтын, екі жаққа да мейірімділік сыйлайтын
әрі балаларына үлгі болатын институт ретінде таныған жөн.
...(Өйткені бір-біріңді қорғауда) олар сендерге киім, сендер де оларға
киім іспеттісіңдер... [ 3, 2;187].
Ислам неке мен отбасы өміріне қалыпты жағдай жасайтын іс-әрекеттердің
бір қатар нормаларын бекіткен. Ол - күйеуі мен әйелінің құқықтары мен
міндеттері. Тұрмысқа шыққан әйел негізгі үш құқыққа ие болады: махр, өмір
сүруіне керекті материалды жағдай, баспана.
1. Махр – қалыңдық пен күйеуінің өзара келісімі негізінде қалыңдыққа
берілетін сыйлық (құнды металл, ақша т.б.). Махр - бұл әйелдің жеке
құқығы. Еркек осы сумманы төлеуге міндетті. Себебі Қасиетті Құранда:
Әйелдердің махрын ықыласпен беріңдер. Сонда егер әйелдер өз көңілдерінше,
сендерге махрдан бір нәрсе кеңшілік етсе, онда оны жеңдер; сіңімді, жүрімді
болсын [ 3, 2: 4].
Махрды әйелге Аллаһтың өзі тағайындаған және ол әйелдің құқығы мен
материалды жағынан дұрыс өмір сүруінің кепілі. Әйел махрды қайырымдылыққа
немесе саудаға салып, табыс көзіне айналдыруына құқығы бар. Исламның әйелге
қаржылық жағынан тәуелсіздік алып бергенінің бір дәлелі; әйел қаншалықты
бай болса да, күйеуі отбасын өз қаржысымен қамтамасыз етуі керек. Яғни,
әйел отбасын асырауға міндетті емес. Әйел махрдың есебін тек Аллаһтың
алдында береді. Махрдың құны шектелмеген. Махрдың төменгі суммасы туралы
түрлі пікірлер қалыптасқан. Ханафит мазхабына сәйкес, махрдың төменгі
суммасы күмістің он дирхамы.
Махрдың түрлері:
1. Мусамма махры: неке қию рәсімінде екі жақтың махрдың суммасына өзара
келісуі.
2. Мисли махры: егер неке қию рәсімінде махр туралы айтылмаса, онда ол
мисли махры деп аталады. Махрдың мұндай түрін әйелдің келісімімен күйеуі
төлейді.
Махр әйелдің жинақтаушы қоры сияқты. Ол күйеуі қайтыс болғаннан кейін
немесе ажырасқанда әйелге материалды көмек болады. Көріп отырғанымыздай,
исламдағы әйел әлеуметтік тұрғыда қорғалған. Әйелдің келесі құқығы өмір
сүруіне керекті материалды жағдаймен қамтамасыз етілуі.
2. Әйелді тұрмыспен қамтамасыз етуге қажетті жағдай жасау: әйел
тұрмысқа шыққаннан кейін, оны тамақпен, киіммен, баспанамен қамтамасыз ету
күйеуіне жүктеледі. Егер ерлі – зайыптылардың әлеуметтік жағдайы тең
болмаса, олар өзара келісімге келіп, орта жол табуы керек. Құранда
отбасын асырау туралы: Ананың тиісті керегі мен қорегі, баланың әкесіне
міндет
[3,2: 233] - деп айтылған.
Жар табуды мұсылмандар өз араларында некені орнықтыру деп атайды. Ол
дегеніміз - қыз баланы ұнатпайтын біреуге қиянатпен телу емес. Әйелдер
үшін, әсіресе жас қыздар үшін неке қияр алдында оны ұнатпаса, жоқ деп
айтуға құқығы бар.
Әбу Хурайра Пайғамбарымыздың: Бұрын некеде болған әйелді қайта
қосқанда оның пікірін сұрамай, қыз баланы ұзатқанда оның келісімін алмай
күйеуге беруге болмайды - дегенін айтады. Оның келісіп келіспегенін қайдан
білеміз деген сұрағанда: Сұраққа жауап бермей үнсіз қалса, келісім
бергені - дегенін жеткізеді.
Қазіргі таңда исламға жат азаматтық неке қоғамда белең алып барады. Бұл
қоғамның азғындайына әкелетін бірден-бір себеп. Психолог мамандардың
айтуынша азаматтық некеге тұрудың жастардың арасында кеңінен тарауы ең
бірінші батыстық тәрбиеге еліктеудің әсерінен екен. Екіншіден, бұқаралық
ақпарат құралдарында порнографиялық-эротикалық материалдардың толассыз
беріліп жатқандығы [5,23]
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден исламға дейін де әлем елдерінде және
діндерінде полигамияның кең тарағандығына куә боламыз. Исламның олардан
айырмашылығы көпнекелілікке шариғат шеңберінде шектеу қойған, сонымен бірге
әйелдерінің арасында теңдік сақтауды міндеттеген.
Енді исламдағы полигамды некенің мәні мен мақсатын қарастырайық.
Полигамды некенің мәні мен мағынасы туралы айтудан бұрын, ер адамның
екінші, үшінші әйел алу себебін қарастырған дұрыс:
Әйелінің аурушаңдығы, ұрпақ әкелуге қабілетсіздігі, зайыбының табиғи
қажеттілігін қанағаттандыра алмауы сияқты себептер ажырасуға әкеліп
соқтырады. Ислам әлемінде ер адам екінші әйелмен некелесе отырырып,
бірінші әйеліне қамқорлығын жалғастыра береді. Исламда күйеуінің
белсіздігіне байланысты әйелдің де ажырасуына да құқық береді;
Көп әйел алушылықтың келесі себебі ерлі - зайыптылардың бір – бірімен
мінез, темперамент және басқа да сипаттарының сәйкес келмеуі. Батыс
елдерінде де, қазір өз елімізде де мінез – құлқының үйлеспеуін
ажырасудың себебіне жатқызады.
Ажырасқандардың келесі некеде үйлесімді өмір сүріп жатқандарын да жиі
кездестіреміз. Осындай отбасында психологиялық соққыға ата – анасына
қарағанда балалары ұшырайды;
Қазіргі таңда көптеген елдерде әйелдердің саны еркектерге қарағанда
артық екендігі белгілі. Соғыс уақыттарынан кейін айырмашылық өсе түсті.
Күйеулері қайтыс болған көптеген әйелдерге өмір бойы жалғыздықпен өтуге
немесе өзінің жыныстық қажеттілігін некесіз қанағаттандыруға тура келеді.
Сондықтан қоғамды азғындаудан құтқарудың бірден – бір жолы полигамия.
Мысалы: АҚШ та еркектерге қарағанда әйелдер саны 8 миллионға артық. Ал
Гвинеяда 100 еркекке 122 әйелден келеді.
1993ж. 27 қыркүйекте Темпл Университетінде (Филадельфия)
өткізілген талқылауда
бұл орталық мәселеге айналды. Кейбір қатысушылар полигамияны мәселеден
шығудың жолы ретінде ұсынды. Олардың пікірінше, жезөкшелік пен зинаға
толерантты қарайтын қоғамда, полигамия заңмен қудаланбауы тиіс.
Ислам, шешімі табылмайтын күнделікті пендешіл өмірге сүйенетін
идеалистік көрініске негізделмейтін, реалистік дін болғандықтан еркектерге
бірнеше әйел алуға рұхсат береді.
Полигамды неке әлеуметтік мәселені шешеді.
Қоғамда әйелдер санының басымдығына байланысты артылып қалғандардың
қатарына кіретін әйелдер төмендегі жолдардың біреуін таңдайды:
1) олар өмір бойы кәрі қыз қатарында қалып, жар, ана болу
мүмкіндігінен
айырылады. Медициналық тұрғыдан алғанда әйелдердің тұрмысқа кеш шығуы
немесе мүлдем шықпауы түрлі ісік ауруларына, жүйке тозуына әкеледі;
2) олар өздерінің жыныстық қажеттіліктерін дін канондарын және
моральдық нормаларды бұза отырып қанағаттандырады, осындай әрекеттің
салдары олардың тұлға ретінде өзін жоғалтуына әкеледі;
3) олар үйленген еркектің екінші әйелі болуға келісім береді.
4) полигамияға тыйым салынған елдерде әйелдер некесіз балалы болуға,
яғни жалғызбасты ана болуға мәжбүр болады.
Юсуф Кардавидің ойынша, христиандық батыстың көп әйел алушылыққа берген
жағымсыз бағасын исламдық позиция батыс қоғамында жоғары деңгейдегі
адамгершіліктің жоқтығымен түсіндіреді. Бұл қоғамдағы кез – келген ер
адамның әйелдер санын шектемей байланыста болуға және әйелдерге де,
олардан некесіз, діни мораль шеңберінен тыс туылған балаларына деген заң
және мораль тұрғысынан жауапкершіліктен бас тартуға еркі бар. Ал енді екі
альтернативаны салыстырыңыз - әйелдердің көптігі және заңсыз қатынастың
көптігі – және өзіңізден сұраңыз, қайсы жол иманды және адамгершілікке
жатады? [12, 259].
Құранның Ниса сүресінде айтылған:
Әйелдерден әкелерің үйленгендерге үйленбеңдер. Бірақ өткен өтті. Бұл
бір арсыздық және жиіркенішті жаман жол. Сендерге аналарың (әке-
шешелеріңнің аналары), қыздарың (ұл-қыздарыңның қыздары), қыз туыстарың
(әке-шеше бір не бөлек), әкелеріңмен туысқан әйелдер, шешелеріңмен туысқан
әйелдер, еркек және қыз туыстарыңның қыздары (олардың қыздары), сүт емізген
аналарың, еміскен қыз туыстарың, қайын аналарың, жақындасқан әйелдеріңнің
(бұрынғы ерінен болған) қолдарыңдағы өгей қыздарың, егер ол әйелге
жақындаспаған болсаңдар, сендерге бір оқасы жоқ. Бел балаларыңның әйелдері
және екі қыз туысты бірге үйленулерің арам қылынды [ 3, 22:23].
- Көпқұдайшыл немесе атеист әйелге үйленуге тиым салынады.
Құранда
айтылғанындай, екі түрлі дін ұстанушылардың некесінде гармония болуы
мүмкін емес. Бұл туралы Құранда: Мүшрік әйелдермен олар иман келтіргенге
дейін үйленбеңдер. Азат мүшрік әйелден, мүмін күң артық. Егер сендерді
қызықтырса да. Және иман келтіргенге дейін, мүшрік ерге мүмін әйелдерді де
үйлендірмеңдер. Егер олар сендерді қызықтырса да. Мүшрік азат ерден мүмін
құл артық. Олар, тозаққа шақырады да, Аллаһ өз ұйғаруымен жаннатқа
шақырады. Сондай – ақ адамдар үгіт алсын деп, аяттарын баян етеді [ 3,
22:23].
- Қыздың өзінің, ал кейбір мазхабтар бойынша әкесінің немесе оның
асыраушысының келісімін алмай үйленуге тыйым салынады. Бұл
категорияға некеге отырудағы шарттардың сақталмауынан туындаған
тыйымдарды жатқызуға болады: куәгерлер санының жеткілікті болуы,
махр – қалыңдыққа арналған сыйлық; осы шарттардың толық орындалмауы
себебінен неке қиылмаған болуы мүмкін.
Осы шарттарға байланысты мазхабтардың пікірлерінің ерекшеліктеріне
тоқталып өткен дұрыс. Шафии, Ханбали, Малики мазхабтары бойынша әкесі не
атасы, атасының атасы, ағасы, ағасының баласы, ағасының немересі, әке
жағынан ағасы немесе олардың балалары мен немерелері асыраушы болып
табылады. Егер олар болмаса, онда кади (шариат соты) немесе қаланың
діндарларының бірі асыраушы бола алады. Шафии мазхабы бойынша туыстарының
баласы немесе немересі асыраушы бола алмайды. Ханафи мазхабы бойынша
балиғатқа толған қызға асыраушысының келісімін алу міндетті емес, бірақ
некелесу алдында немесе неке рәсімі кезінде қыздың келісімін алу керек.
Егер жетімнің еркек жынысты асыраушысы болмаса, ханафи мазхабы бойынша онда
анасы асыраушысы бола алады.
- Уақытша неке; мұндай неке (мута) уақытша болады және оған тыйым
салынған (мұсылмандарға жаһилиеттен исламға өту кезінде рұхсат етілген).
Күйеуінің тағы бір әйел алуына әйелдің келісімі керек пе? Кейбір
мазхабтарда ер адам келесі некеге тұруы үшін некелі әйелдерінің келісімін
алуы керек деп айтылады. Мұндай пікірге маликиттер мен ханбалиттер, қазіргі
ғалымдардан Юсуф Кардави келіп отыр.
Басқа жағынан алғанда, неке шартында егер әйелі күйеуінің екінші рет
некелесуіне қарсылық білдірсе, онда ол ажырасу құқығын иеленеді. Шафииттер
мен ханафиттер Аллаһтың берген рұхсатын әйелдің шектеуге құқығы жоқ дегенді
ұстанады.
- Полигамды некенің ең басты тыйымы әйелдеріне киім, тамақ, баспана,
уақыт жағынан тең, әділ болу. Егер күйеуі әйелдерін тең ұстай алмаса бір
әйелмен шектелуі тиіс.
Қаншалық тырыссаңдар да әйелдердің арасына әсте әділдік істей
алмайсыңдар. Ендеше, (біреуіне) мүлде ауып кетіп, өзгесін жіпсіз
байлағандай етіп қоймаңдар. Егер түзеліп, сақсынсаңдар, негізінен Аллаһ тым
жарылқаушы, ерекше мейірімді [ 3, 4: 129].
Құдіреті күшті Аллаһ Ан-Ниса сүресінің үшінші аятында: Егер
(үйленгенде) жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар,
өздеріңе жаққан басқа әйелдерден екі, үш, төртке дейін үйленіңдер. Сонда
егер тең ұстай алмаудан қорықсаңдар, онда біреу алыңдар немесе қолдарыңдағы
күң де болады. Әділетсіздік болмауға жақынырағы осы.
Исламға дейінгі қоғамда көпнекеліліктің шегі болмады. Ислам
полигамияны әлеуметтік тәртіпсіздікті шешу үшін ұсынады, ал мұсылмандарды
полигамияны кеңейту емес, қысқартуға шақырады.
Бұл аяттардан бірнеше әйелмен некелесудің бұйрық емес, рұқсат екендігін
түсінеміз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Исламдағы әйел мәселесінің өзіндік ерекшеліктері
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Хадистер мен суннадағы әйел мәселесінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.3 Қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйел тұлғасы
... ... ... ... ... ... ... ...33
2 Қазіргі мұсылман қоғамындағы әйел мәселесі
2.1 Шет елдік мұсылман елдеріндегі әйел мәселесінің шешілу жолдары
... ... 47
2.2 Қазіргі Қазақстан қоғамындағы әйел мәселесі және исламның
әсері ... ... .57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...74
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста ислам дінінің қасиетті
кітабы Құран мен суннадағы әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілу жолдары қарастырылып, қазіргі қоғамдағы исламның роліне дінтанушылық
пайымдаулар жасалды. Қазақ халқының байырғы діни дүниетанымы, сонымен қатар
мұсылман елдерінің қазіргі әлеуметтік сипаты, діни санасы тұрғысында
қалыптасқан әйел мәселесіне қатысты туындаған сауалдар дінтанушылық,
саяси, әлеуметтік, тарихи тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам баласы жаратылғаннан бері қанша
заман өтіп, адамдар өздерін саналы түрде сезіне бастағалы екі топ болып,
яғни, әйелдер мен еркектер болып бөлінетінін біліп келеді. Бірақ өркениет
алға озып, жаһандану жүрген сайын әйел мен еркектердің қоғамдағы орын
деңгейлері қалай болу керек? - деген сұрақ ешқашан күн тәртібінен түскен
емес.
Сан ғасырлар бойы өсіп, дамып келе жатқан адамзаттың әрбір тайпа,
қоғам, ұлт тарихында матриархаттың дамыған кезі болғанынан да көне тарих
сыр шертеді.
Қазіргі таңдағы дамудың қарама-қарсы тенденцияларының арасынан батыстық
және шығыстық дәстүрлердің қайшылығын, модернизацияның басымдылығын,
мәдениет вестернизациясын ерекше атап өтуге болады. Бұл тендерлік
қатынастар, ерлер мен әйелдер арасындағы әлеуметтік және отбасылық ролдерді
иемдену, әйелдердің қоғамдағы мәртебесі сияқты сферада маңызды орын алады.
Қоғамның әйелдер мәселесіне назар аударуы Еуропа мен АҚШ сияқты елдерде
XX ғ. 60 ж. бастау алады. Осы уақыттарда тендерлік зерттеудің пәнаралық
ғылыми бағытына айналған әйелдер мәселесіне қатысты зерттеулер пайда бола
бастады.
Әйелдер мәселесі қазіргі араб елдерінде ерекше өзекті мәселеге айналды.
Бұл елдерде исламдағы әйел мәселесін түрлі түсінуден туындаса керек.
Исламдағы әйел мәселесі – күрделі, көпқырлы, нәзік, зерттеуді қажет
ететін тақырыптардың бірі. Қазіргі уақытта мұсылман әйелдеріне қатысты
полигамия, мұрагерлік, куәгерлік, хиджаб мәселелері қоғамдағы түрлі
түсініспеушіліктерге алып келіп отыр. Осындай сұрақтар қазіргі Қазақстан
қыздары мен әйелдерін де мазалауда.
Қазақ халқының қазіргі діни сенімін саралау үшін өткенді ескергеніміз
дұрыс. Себебі, халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның
тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып
табылады. Дін — руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі
бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-
сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани
бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени
тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше.
Қазіргі уақытта ислам дінінің қасиетті кітабы Құранның ғылыми негіздері
дәлелденіп, ислам дінін ұстанушылар саны көбеюде.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазіргі исламтанудағы өзекті мәселелердің
бірі исламдағы әйел ахуалы мен құқықтары болып табылады. Бұл сұрақ
дінтанушылық зерттеу шеңберінен де шығып кетеді, экономика, құқық,
әлеуметтану, демография, мәдениет мәселелерімен тығыз байланысты.
Исламдағы әйел мәселесі және мұсылман елдеріндегі әйелдердің орны
туралы мәселелерді зерттеуші ғалымдарды екі бағытқа бөлуге болады:
дәстүршілер және модернистер.
Бірінші бағыттың өкілдеріне Афиф Абдульфаттах Табар, Бу Али Ясинд,
Забиба Хабиса, Салима Бахнасави, Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн
Махмуд жатады. Ерлер мен әйелдер арасындағы биологиялық айырмашылықты
нақтылау тұрғысында Мұхаммад аль-Хадер Хусейн және Хусейн Махмуд,
әйелдердің орны отбасымен шектелуі тиіс, ал саяси және қоғамдық өмірге
әйелдерді араластыруға болмайды деген тұжырымды ұстанады. Олардың ойынша
қазіргі батыстық үлгіге еліктеу, исламның әйелдерге берген мәртебесінен бас
тарту. Экономикалық тәуелсіз әйел отбасылық міндеттерінен бас тартып, ар-
ұжданын, әйелдік орнын жоғалтады.
Екінші бағыттың өкілдері араб қоғамындағы әйелдердің орнын модернизм
тұрғысынан қарастырады, бұл теориялар араб реформаторларының көзқарастарына
сүйенеді. Олар: Бутрус аль-Бустани, Рифаа ат-Тахтави, Амин Осман, Мұхаммед
Абдо, Касим Амин, Варда ат-Турк, Марйана Марраш т.б.
Әйел мәселесінің шешілу жолдары ислам дінінің негізін салушы Мұхаммед
пайғамбардан бастау алды. Пайғамбардың хадистерінен қоғамда туындаған
мәселелердің шешімі үнемі табылып отырған. Уақыт өте келе ислам діні,
тілі, мәдениеті, қоғамдық санасы, географиялық орналасу аймағы әр түрлі
елдерге таралып, шекарасы кеңейді. Кеңейе отырып, дау тудыратын мәселелері
де көбейді. Пайғамбардың көзі тірісінде барлық мәселелер орынды шешіліп
отырды. Кейін осы себептерге байланысты ислам әлемінде мұсылмандарға жол
көрсететін жарық сияқты құқық мектептері - төрт мәзһаб пайда болды.
Қазақ даласындағы ең өзекті мәселе жер дауы мен жесір дауы екендігі де
белгілі. Қазақ философиясының жарқын тұлғалар, жыраулар, ақындар, шешендер,
ойшылдар да әйел мәселесін аттап өтпеген.
Қазіргі таңда исламдағы әйел мәселесін зерттеуші ғалымдар шынайы
исламды қазіргі қоғаммен үйлестіруге ұмтылуда. Аталған тақырыпқа қатысты
ғалымдардың зерттеулеріне шолу жасасақ түрік ғалымы, профессор Хайдар
Баштың Исламдағы әйел құқығы еңбегінде әйел мәселесі исламдық ілім
тұрғысынан қарастырылады.
Хайдар Баш өз еңбектерінде исламдағы әйел статусын қазіргі мұсылман
әлеміндегі басқа да өзекті сұрақтарға қарсы қоймайды, жалпы контексте
шешуге тырысады [1, 75 б]. Әйел құқығын Пайғамбардың соңғы уағызы және
адам құқығы еңбегінде де қарастырады. Бұл кітапта автор қазіргі заманда
барлық жерде әйел құқығы неге бұзылады деген сұрақ қояды және оған екі
негізгі себепті айтады: Құқық туралы айтпас бұрын, құқықты қорғайтын ішкі
қасиеті бар, қабілетті адам туралы айту керек. Бұл адамға билік және осыған
сәйкес қорғау механизмін беру керек. Профессордың пікірінше, исламдық
классикалық ілім практикамен бірігіп өз құқығы мен міндетін саналы түрде
түсінетін тұлғаны қалыптастырады. Профессордың тұжырымдауынша, ислам
әлемінде әйел құқықтарының бұзылуы ислам концепциялырының өз деңгейінде,
толық жүзеге аспауында.
Хайдар Баш ұсынған ислам концепциясы бойынша әйел құқығы оған тумысынан
Аллаһтан берілген, оны ешкімнің толықтыруына немесе бұзуына құқығы жоқ. Бұл
құқықтар әйелдердің жаратылысының мәнімен, оның тағайынымен, ахуалымен,
міндеттерімен біртұтас,
Әйел құқығы мәселесін оның табиғаты мен жаратылу мақсатынан тыс
қарастыру - ислам концепциясының бүтіндігін бұзу. Хайдар Баш әйел статусын
көтеруге байланысты теоретикалық зерттеулер жүргізе отырып, оны практикада
шешуге тырысты.
Исламдағы әйел құқығы еңбегінің авторы мұсылман профессоры Азгар Али
Инженер өз еңбегінің көмегімен мұсылман әйелдер қазіргі жағдайда гендерлік
теңдікке жетудің құралдары мен тәсілдерін меңгереді деген сенім білдіреді.
Оның пікірінше, діни мәтіндер әйелдердің белгілі бір социоэкономикалық
жағдайға интерпретация және адаптация объектісі болып табылады [4, 296 б].
Мысал ретінде автор Құран мен хадистерде бейнеленген құлдық мәселесін
келтіреді. Ғалымның ойынша Құранның құлдарға қатысты тұстарын әйелдерге
қатысты қолданған. Инженердің пікірінше, Құранда құлдар туралы құлдар
институтын түбегейлі бекіту үшін емес, VII ғ. басында Аравия түбегінде құл
иелену кең таралған құбылыс болғандықтан айтылған.
Автордың ойынша, мұсылман заңгерлері мен діндарлары Құран мәтіндерін
ортағасырдағы құл иеленушілікті ақтау үшін пайдаланған. Хижраның I ғ.
теологтар мен заңгерлердің түсіндірмелері өздері өмір сүрген сол қоғам
шарттарына сәйкес келеді. Құранның әмбебаптығы оның қағидаларының шынайы
өмірге сәйкес келуінде. Исламның заманға бейімділігі мен жұмсақтығы да
осында. Алғашқы факихтер мен улемдер құрған түсіндірмелер мен заңдар ислам
діни ілімінің мәніне қарама – қайшылықта.
Мұсылман әйелдерінің мәселесіне қатысты Қазан мемлекеттік
университетінің оқытушысы Л.И.Шайдуллинаның Араб әйелі және қазіргі заман
кітабы қызықты еңбектердің бірі. Бұл кітап 1970ж. жазылғанымен
оқырмандарының қызығушылығын жоғалтқан жоқ. Кітапта араб әлеміндегі әйелдер
мәртебесіне талдау жасалып, мұсылман әйелдің әлеуметтік ролінің даму
мәселесі, ислам өркениетіндегі әйелдер дамуының эволюциясы мен бағыттары,
тарихтың фундаменталды талдауы көрсетілген.
Мұсылман әйелдерді қазіргі уақытқа дейін толғандырып келе жатқан
көпнекелілік, хиджаб, куәгерлік, т.с.с. сауалдар көптеген ғылыми
пікірталастар тудырып келе жатыр. Мұсылман ойшылдары Құран мен хадис
мәтіндеріне сүйене отырып, оларды уақыт пен әлеуметтік – экономикалық
жағдайдан тәуелсіз жиі – жиі түсіндірмелеуде.
Мұсылман елдеріндегі әйелдердің ролі мен орны мәселесі көптеген
зерттеушілердің назарын аударып отыр және болашақта да аудара береді деп
ойлаймын.
Зерттеудің жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты
– ислам дініндегі әйел құқықтарының негізін анықтап, қайнар көздер Құран
сүресінің аяттары мен суннадағы әйел мәселесінің қоғам өміріндегі шешілу
жолын қазіргі заманмен үйлестіру.
Аталған мақсатты орындауда төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Құрандағы әйелге қатысты сүрелердің мағынасын ашып, оның әйелдің
қоғамдағы ролі үшін маңыздылығын көрсету;
- ислам әлеміндегі аталған мәселеге қатысты тұжырымдамаларға, қайнар
көздерді түсіндірмелеудің әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, гендерлік
теңдіктің исламдық концепцияларына талдау жасау;
- түрлі діндердің әйелдерге қатынасының негізгі себептерін анықтап,
ерекшеліктерін көрсету және оларға дінтанушылық тұрғыда салыстырмалы талдау
жасау;
- қазақ халқының дүниетанымындағы ислам дінінің үйлесуінің тарихи-
мәдени, рухани-әлеуметтік, саяси-құқықтық сипаттарын анықтау;
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйел ахуалын сипаттап, Қазақстандағы
әйел ахуалымен салыстыру.
Зерттеудің теориялық негіздері. Зерттеудің негізіне ислам дініндегі
әйелдер мәселесіне гуманитарлық ғылыми пәндер: мәдениет, тарих,
әлеуметтанудың нәтижелері мен әдістеріне сүйенетін кешенді дінтанушылық
талдау жатыр. Жұмыс барысында негізінен ислам діні мен қазіргі қоғамдағы
әйел мәселесіндегі өзгерістер мен оның тарихи дамуын зерттеуге мүмкіндік
беретін тарихи-генетикалық әдіс қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегідей:
- ислам діні тұрғысында әйел мәселесінің қоғамның барлық салаларындағы
шешілуі кешенді түрде зерттеу нысанына айналып, теориялық талдау арқылы
оның ғылыми маңызы анықталды.
- ислам қайнар көздерінде көрсетілген қағидаларға талдау жасау арқылы,
оның ислам құқықтық мектептерінде, түрлі бағыттарда полигамия, хиджаб,
куәгерлік, мұрагерлік мәселелерге байланысты тұжырымдарының қалыптасу
себептері көрсетілді.
- қазақ қоғамының тарихи кезеңдеріндегі әйелдің қоғамдағы орны мен
мәртебесін, қазақ дүниетанымындағы әйел табиғатын ашып, аталған тақырыпқа
байланысты ұлттық ерекшеліктеріміздің ислам дінімен жақындығы пайымдалды.
- қазіргі мұсылман елдеріндегі әйелдер ахуалына дінтанушылық, саяси,
әлеуметтік, құқықтық пайымдаулар жасалынды, қазіргі Қазақстан қоғамымен
салыстырмалы талдау жасалынды.
- ұлттық дүниетаным мен ислам дінінің қағидаларының рухани сабақтастығы
көрсетілді.
- әйел мәселесінің өзекті қыры әйелдер құқығы, полигамия, хиджаб және
т.б. сұрақтардың шынайы ислам мен қазіргі заман арасындағы үйлесімділігі
көрсетілді.
Зерттеудің жұмысының нысаны. Исламдағы әйел мәселесінің Құран мен
суннадағы әйел тақырыбы, ондағы мәселелердің қазіргі заманмен үйлесімі.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу қорытындылары
исламдағы әйелдің қоғамдағы мәртебесі мен ролін анықтауда, қазіргі
Қазақстан қоғамындағы әйел тақырыбына байланысты туындайтын сауалдарды
шешуде, халықтық дүниетаным қалыптарына сүйене отырып, ислам қайнар
көздерін нысанаға ала отырып, өзіндік заманауи тұжырымдарымен ерекшеленеді.
Исламның әйелге қатынасына байланысты туындап отырған қазіргі қоғамдық
санадан орын алған орынсыз пікірлерге дұрыс жол көрсету қажеттілікті талап
етеді. Рухани азғындау, ұлттық рухани құндылықтардың бағасының түсе бастау,
қоғам мен отбасындағы жағымсыз қылықтар, бала тәрбиесіндегі олқылықтар
қазіргі заманның өзекті мәселелеріне айналып отыр. Осыған орай, ислам
дінінің дені сау қоғам қалыптастырудағы маңызын түсіну үшін, бұл еңбек өз
пайдасын тигізеді деп ойлаймыз.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
бес бөлімшеден, қорытынды пен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Исламдағы әйел мәселесінің өзіндік ерекшеліктері
1.1 Қасиетті Құрандағы әйел мәселесі мен құқықтары
Исламдағы әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің
тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға
айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел
мәселесіне көп орын бөліп қарастырған.
Адамзат тарихы қаншама күрделі бұралаң жолмен дамыған болса, сол жолда
аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы
уағыздары сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр
түрлі мәселе бойынша тереңдеп үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында
үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны
өзіміз қарастырып отырған адамзат қоғамындағы әйел кісінің орны қай дінде
қалай белгіленген екеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.
Үнді әйелдері үшін жесір қалу тірілей жерленгенмен бірдей. Сондықтан
үнді әйелдері күйеуінің жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және индуизм
шарттары жесірліктен соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын
болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру
рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу -
әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір
әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге
ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін
қайтадан неке құрмау. Қазіргі таңда екінші рет тұрмысқа шығуға ресми түрде
рұхсат берілгенімен, бұл құқықты ешкім пайдаланып жатқан жоқ деуге болады.
Қоғамда жесір әйелмен көршілері мен туыстары қатынаспайды. Үнді халқының
сенімі бойынша әйел болу өткен өмірдегі күнәлары үшін берілген жаза.
Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік
құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі
жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат
секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан
бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық заң күшімен
алып тасталынғанша орындалып келді.
XIX ғ. дейін Еуропада әйел жан иесі ретінде саналмады. Ғалымдар мен
философтар әйелдің жаны бар ма, егер бар болса, ол адами жан ба, әлде
хайуани жан ба, деген сұрақтың шешімін табуға тырысты. На Соборе 1555 года
обсуждался тезис: женщины не суть люди..., с поправкой на то, что
женщины, конечно люди, но суть в другом смысле [44, 23].
Жалпы христиан дінінде әйел туралы зұлым, күнәһар, өтірікші, кекшіл,
яғни жағымсыз қасиеттер таңылып, ер адамдардан төмен саналды. Католик
дінінің ресми теологы болып бекітілген Фома Аквинский: Әйел тез өсетін
арам шөп сияқты, ол толыққанды адам емес, оның денесінің толық
жетілетінінің өзі оның құндылығының төмендігінен, табиғат онымен азырақ
айналысатындықтан...
Әйелдер оларды мәңгі билеушінің немесе ұстаздың басқаруымен ұстап отыру
үшін туады,- деді [45].
Мысалы: Англияда 1850ж. дейін тұрғындардың ұлттық санағында әйелдерді
есепке алмаған. Тек 1882ж. Британ заңы өз тарихында алғаш рет әйелдерге өз
қаржысын иемдену, жұмсау құқығын берді.
Ал, ислам кұкығына сәйкес әйел де еркек сияқты жанға ие тіршілік иесі
екені даусыз.
Құран бойынша, әйел Адамның алғашқы қателігіне күнәлі емес. Құранның
аяттарынан әйелді кіналау кездеспейді. Олар Аллаһты тыңдамағаны үшін екеуі
де күнәлі ретінде танылды.
Раббылары екеуіне: Екеуіңді осы ағаштан тыймап па едім? Расында,
шайтан сендерге ашық дұшпан демеп пе едім? - деп дауыстады [3, 7:22].
Осы аяттан Аллаһ алдында еркек пен әйел адамның тең жаратылыс иесі
екендігін көруге болады.
Адам ұялғаннан қашты. Аллаһ оған тіл қатуға шақырды. Хадисте: Адам
қашқан кезде Аллаһ тағала оны: Ей, Адам! Сен менен қашпақсың ба? - деп
шақырды. Ол: Жоқ, о, Раббым. Мен Сенен қашпақшы емеспін. Бәлкім, осы
күнәһар, жалаңаш күйімде көруіңнен ұялдым деген [2,32]. Жоғарыда
келтірілгендерден жауапкершіліктің көп бөлігінің Адамнан талап етілетінін
байқауға болады.
Енді Исламдағы әйел мәселесіне тоқталайық. Ислам дінінің тарихы араб
елінен басталады. Исламға дейінгі араб елінде әйел еркектердің меншігі
болғаны бәрімізге белгілі. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды:
мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға
немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың
туылуын бақытсыздыққа балап, кейде өздерінің пұттарына құрбандыққа шалған,
кейде тәрбиелеп, әуреге түспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір
деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген
мәліметтер де бар.
Осындай тағылыққа тыйым салып, Пайғамбарымыз адамдарға теңдік пен
әділдік дінін әкеліп, әйелдерге заңды құқығын берді. Ислам алғаш рет,
еркектерді әйелдердегі шексіз құқығынан айырып, әйелдерге шариғат
шеңберінде бостандық берді.
Ислам - әділдік дін туын көтере отырып, ер мен әйел арасындағы теңдікті
жариялады. Әйелді рухани түрде еркекпен тең қарастырды. Әрине,
физиологиялық тұрғыда әйел мен еркек тең емес. Иә, әйел мен еркек тең емес.
Мүмкін, бұған қарсы дау айтатындар да болар. Егер, олар теңдей жаратылыс
иелері болып, атқаратын қызметтері бірдей болса, онда оларды ер мен әйел
деп атаудың да керегі жоқ болар. Олар қарама - қарсы, қарама - қарсы бола
отырып, олар бір бүтін. Осы қарама - қарсылық адамзат дамуының қайнар көзі.
Сондай пәк Аллаһ, барлық нәрсені жұп-жұбымен жаратты. Мейлі, ол жердің
өсірген нәрселерінен болсын, мейлі өндірген және тағы білмегендерінен
болсын [ 3, 7: 36].
Бұл аяттан Аллаһның бүкіл болмысты қарама - қарсы ете отырып, жұп,
бүтін етіп жаратқандығы байқалады. Еркек пен әйел, күн мен түн, ыстық пен
суық, жақсылық пен жамандық сияқты жұптар даму заңдылығын көрсетпей ме?
Сондықтан да Аллаһ оларды әйел мен еркек етіп жаратты. Әйел мен еркектің
тең еместігін медициналық, философиялық, діни тұрғыда қарастырып, көз
жеткізуге болады. Әйел мен еркек тек рухани тұрғыда ғана бір- бірімен тең.
Бұл мәселе қазіргі таңда да көптеген қазақ азаматтарымыздың қаламдары
арқылы талданып, түсіндірмеленуде. Сыр өңірінің ақыны Тұрмағанбеттің:
Әйел көктен түскен жоқ,
Ол – еркектің баласы.
Еркек жерден шыққан жоқ,
Әйел – оның анасы,- дегеніндей, екі жыныс өкілдерінің де қоғамда
өзіндік міндеттері бар [15, 18].
Араб мәдениетін зерттеушілердің еңбектерінде жаһилиет дәуіріндегі ер
адамдардың әлеуметтік тұрғыдағы үстемдігі көрсетіледі.
Олар: Тіршілігіміз дүниедегі ғана. Өлеміз, өмір сүреміз. Бізді заман
ғана өлтіреді дейді. Негізінде олардың бұған байланысты мәліметі жоқ.
Олардыкі межелеу ғана [3, 45:24].
Арабтардың келесі тобы Аллаһқа сенгенімен, ақырет күніне сенбеді.
Олар туралы да Құранда төмендегідей айтылады:
Адам баласына; Пайғамбар тура жол (Құран) келтірген кезде, олардың;
Аллаһ; адамды пайғамбар қылып жіберді ме?, - деген сөздері ғана иман
келтірулеріне бөгет болды [3,17:94].
Бұл адамдар Пайғамбардың адам ұрпағынан келгеніне сенгісі келмеді.
Үшінші топ өкілдері Аллаһқа сенгенімен, о дүниелік өмірге, өлгеннен соң
қайта тірілетініне, Аллаһ алдында жауапқа тартылатынына сенбеді. Құранда
оларға мынадай аят арналған:
Олар өз жаратылысын ұмытып, Бізге мысал береді: Мына шіріген
сүйектерді кім тірілтеді. (Мұхаммад Ғ.С.): Оны, сондай алғаш жаратқан
тірілтеді. Ол, барлық жаратылысты біледі де [ 3, 36: 78,79].
Жаһилиет дәуірінде біздің үйімізде түрлі пұттар болатын. Сапарға шығар
алдында ұн мен халуадан пұт жасап, пұттан көмек сұрап, өзімізбен бірге
жолға алып шығатынбыз. Сапарымыз ұзаққа созылып, тамағымыз таусылғанда, біз
пұттарымызды жейтінбіз. Осы істеріміз күлкімді келтіреді [6, 15].
Жаһилиет дәуіріндегі араб қоғамы азғындаудың шегіне жетті. Адамдарды
құмарлық пен ләззәт биледі. Маскүнемдік, құмар ойындар, зина, ұрлық,
өтірік, деспотия, адам саудасы, яғни өмірдің барлық жағымсыз жақтары
үстемдік құрды.
Әйел құны жоқ зат ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты
жағдай саналды. Осындай тәрбиені көрген жастар да азғындыққа бейім болды.
Бір әйел бірнеше еркекпен жақын қатынаста болатын. Өз үйіне есікке арнайы
белгі іліп, кез келген ер адамды шақыра беретін. Жесір үйдегі заттар
секілді баласына мұраға қалдырылады. Қасиетті Құран сол кезеңдегі адамдыққа
жатпайтын дәстүрлерді қатаң сынайды:
Өздері абыройлы болуды қалаған күңдеріңді дүние тіршілігінің пайдасы
үшін жамандыққа зорламаңдар. Кім оларды зорласа; онда Аллаһ, ол
зорланғаннан кейін аса жарылқаушы, ерекше мейірімді (күнәсі зорлаушыға
болады) [3, 24 : 33].
Исламды қабылдағанға дейін арабтар онға дейін немесе оннан да көп
әйелге ие болған. Бұл кедейленуге әкелді. Сондықтан да олар жетімдердің
мұрасын иемдене бастады. Немесе мұрасын пайдалану үшін жетім қыздарға
үйленді. Құранның Ниса сүресінде осыған тыйым салған: Жетімдердің
малдарын беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар; олардың малдарын өз
малдарыңа қосып жемеңдер. Өйткені ол, күнә [3, 4: 2].
Ниса сүресінің екінші, төртінші аяттарының мағынасын Айша
түсіндіреді. Оның ойынша бұл аят асыраушысының жетім қыздарға сұлулығына,
байлығына қызығып үйленуіне қатысты айтылған. Ал, Ислам асыраушысының өз
қамқорлығындағы жетім қызға үйленуіне тыйым салады.
Шөлдегі көшпенді – арабтар қыз баланың дүниеге келуін жамандыққа
балады. Сондықтан дүниеге қыз бала келгенде оларды тірілей көмді немесе
ағын суға тастады. Жаһилиет қоғамында бұл істі ақтайтын жауабы болды.
Қыздар – болашақ азғындаушы, отбасын басқаларға масқаралап, арсыздыққа
салынушы, олардан ешқандай пайда жоқ. Осылар туралы Құранда:
Егер олардың біреуін қызбен сүйіншілесе, оны ашу кернеп, беті қап-қара
бола бастайды. Өзіне берілген жаман хабардың салдарынан елден жасырынады.
Оны қорлыққа шыдап ұстау немесе топыраққа көміп тастау керек пе? Ал, олар
нендей жаман үкім береді. [3, 16:58-59].
(Қиямет күні) тірідей көмілген қыздар не күнәмен өлтірілді? деп
сұралса. [3, 81:9].
Сөзсіз бұл Иманның әлсіздігінен. Себебі олар Аллаһтың берген қыз
перзентіне риза болмады. Таңданарлығы сол, бүгінгі таңда да мұсылман ерлер
мен әйелдер қыздың дүниеге келуінен гөрі ұл баланың дүниеге келуін жақсы
көреді. Олар Аллаһтың мына сөздерін естімегендей: Көктер мен жердің мүлкі-
Аллаһқа тән. Қалағанын жаратады. Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа -
ұлдар береді. Немесе ұлдар мен қыздарды жұп - жұбымен береді. Сондай - ақ
қалағанын бедеу етеді. Әлбетте, Ол - толық білуші, аса күшті [3, 42:49].
Ислам осындай тағылыққа жол бермеді. Қасиетті Құран қатаң түрде
қыздарды өлтіруге тыйым салды:
Бір де кедейшіліктен қорқып, балаларыңды өлтірмеңдер. Біз оларды да,
сендерді де қоректендіреміз. Расында оларды өлтіру зор қателік [3,17 :
31].
Бұл аяттың мағынасын қазіргі замандағы отбасыларға қатысты екендігін де
ескере кеткен жөн. Себебі, қазіргі қазақ жастарының басындағы баспана,
қаржы тапшылығы бала санын шектеу мен аборттарға әкелуде.
Абдулла ибн Омардан, ради Аллаһу Анһу, риуаят етілді: Оның қасында ер
кісі болатын. Ол кісінің бірнеше қыздары бар еді. Ол қыздарының өлімін
тіледі. Сонда Абдуллаһ ибн Омар ашуланып: Оларды сен ризықтандырасың ба?
- деді.
Аллаһтың бергеніне шүкіршілік етіліп, қабыл алынуы тиіс. Уәсила ибн Әл-
Асқа айтады: Әйелдің қасиеттілігінен қыз бала ұл баладан алдын зікір
етіледі. Өйткені, Аллаһ: Кімге қаласа - қыздар, кімге қаласа - ұлдар
береді, - деп, қыздармен бастады.
Мұхаммед пайғамбар тұрмыс құрып жатқандарды Қошқардай ұлды болыңдар
деп құттықтаудан қайтарған. Өйткені, бұл құттықтауда қыздар емес, ұлдар
туралы тілек бар. Хасаннан, ради Аллаһу анһу, риуаят етіледі: Уқайл ибн
Абу Талиб жушам руынан бір әйелге үйленді. Қауым адамдары келіп: Ұлды
болыңдар - десті. Сонда Хасан: Олай демеңіздер. Себебі Пайғамбар бұлай
деуге тыйым салған - деді. Олар: Ей, Абу Зайд, онда не дейік? - десті.
Ол: Аллаһ сіздерге береке беріп, бақытқа бөлендірсін - деңіздер. Бізге
осылай деңдер деуші еді. (Ахмад жеткізген)
Ислам діні ата – аналарға қыз бен ұлды ажыратпай, тең қарауды бұйырады.
Осыған байланысты Пайғамбардан естігендерін Абу Хурайра төмендегіше
баяндайды: Қыз баласы бар үйге періштелер үздіксіз келеді. Әр күн мен әр
түн сайын олар қыз баланың ата – анасына бір жылғы құлшылыққа тең сауап
жазады, Ұлдарың мен қыздарыңа тең қараңдар. Егер маған таңдау берілсе,
қыз баланы таңдар едім [7, 46].
Исламдағы әйел бейнесі махаббаттың, қуаныштың және бақыттың символы
секілді.
Қасиетті Құранда 176 аяттан тұратын, әйел құндылықтарын қамтитын Ниса
(Әйелдер) деп аталатын сүре бар. Сондай-ақ Иса пайғамбардың (с.ғ.с.)
анасының құрметіне байланысты Мәриям деп аталатын сүре бар. Және де
Бақара, Нұр, Әл-Ахзап, Мумтахина, Тахрим, Талақ сүрелерінде де
әйелдерге қатысты көп айтылған.
Бұл сүрелер жалпы алғанда қоғамның бүкіл тыныс-тіршілігі, болмыс-
бітіміне әйелдерді қоса қарастырып, ондағы әйелдердің орнын, міндеттері мен
құқықтарын әйел болмысына сай (ешқандай ауыртпалық жүктемей) белгілеп
берген. Яғни әйелдің қоғамдағы, отбасы - неке қатынасындағы, жұмыс
орнындағы, ғибадат жасаудағы міндеттері мен құқықтарын. Құранда әйелге
қатысты барлық мәселелер өз шешімін тапқан. Соның ішінде хиджаб пен
көпнекелілік адами қоғамда әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр.
Дипломда аталған мәселелерге толығымен тоқталып өткенді жөн көрдік.
Құлшылықтағы әйелдерге арналған жеңілдіктер. Ислам діні әйелдерге
құлшылықта жеңілдіктер қарастырған. Бұл ғибадаттың, намаз, ораза, қажылық,
зекет және жиһад сияқты түрлеріне қатысты. Исламда діни міндеттер ер -
азаматтарға қалай жүктелсе, әйелдерге де солай жүктеледі. Дегенмен, дінді
ұстануда еркектер мен әйелдер арасында кейбір өзгешеліктер бар. Бұл әйелдің
құқын шектеу емес, керісінше әйелге тән физиологиялық ерекшеліктеріне
байланысты жеңілдіктер болып табылады
Намаз. Әйелдер күнделікті бес мезгіл намазын үзбей оқуы керек. Тек екі
жағдайда (физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, етеккірі және
босанғаннан кейінгі тазару уақытында) намазға жығылмауына болады. Бұл
күндері оқылмаған намаз қарыз болып есептелмейді және орнын толтыру талап
етілмейді. Және жұма намазынан, жаназа намазынан босатты. Сондай – ақ,
азан мен камат оқудан да босатты.
Ислам мешітте жамағатпен намаз оқуға үндейді, алайда бұл тек ер
адамдарға қатысты. Ал әйелдердің мешітте намаз оқуы міндетті емес. Ол
жоғарыда аталған себептермен қоса, әйелдердің үйде қалған нерестелеріне
алаңдамауы үшін, кешкі уақытта мешітке барар жолда қауіп - қатерден сақтау
үшін берілген жеңілдік.
Ислам дінінің ғибадаттағы тағы бір парызы: ораза ұстау. Рамазан айында
ораза тұту - барша мұсылмандарға міндетті парыз. Құранның Бақара сүресінде
ораза туралы да айтылып өтеді: О, иман келтіргендер! Сендерге құдайдан
қорқып жүру үшін ораза ұстау жүктелген, ол сендерден бұрынғыларға да
жүктелген! [3, 2:183].
Ішіңдер, жеңдер, қайыр-садақа беріңдер, әдемі киініңдер, бірақ асып-
таспаңдар [8, 13].
Пайғамбар (с.ғ.с.) заманында өмір сүрген әйелдер үйден шығарда жилбаб
(үстіне ілетін плащ) пен химар (бас киім) киген. Келе-келе мұсылман
әлемінде әйелдерге арналған киім үлгілері пайда бола бастады. Олар – Араб
елдеріндегі абайя мен Иран еліндегі чадор, Пакистандағы бурка.
Қазіргі кезде мұсылман әйелдеріне таныс, мол етіп тігілген плащқа ұқсас
киімді (жилбаб) сатып алуға мүмкіндік бар. Дуппата (судыр қағаздан
жасалған шалбар-хамизбен бірге сатылатын басқа арналған жамылғы) хиджаб
ретінде жарамайды. Ар жағынан қою қалың шашы көрініп, үлбіреп тұрған
дуппатаны киген шариғатқа қайшы келеді. Дуппатаны бірнеше қабаттап, шаш
көрінбейтіндей етіп тақса болады. Олай болмаған жағдайда басқа шыт немесе
жамылғы таққан дұрыс. Қазір араб әлемінде ұзын шарфтарды әйелдер бастарына
орап салып жүреді.
Мүмина әйелдер көкіректерін бүркеншіктермен бекітсін [ 3, 24:31].
Себебі орамал әйелдердің шашын, желкесін, білектері мен көкіректерін
жауып тұрады.
Әйелдердің киетін киімі Ислам қағидасына қайшы келмеуі керек.Сондай-ақ
киім тұрғылықты жердің ауа-райына, елдің дәстүр - салтына, әйелдің жеке
қалауы мен өз заманының сәндік үлгісіне де сай келгені дұрыс.
Хиджаб тек сырт киімге қатысты пікірді білдірмейді. Киім үлгісі
өмірлік қағида мен жүріс-тұрыстың ыңғайына қарай пайда болады. Ал, мұсылман
әйелінің жүріс - тұрысы мен тәртібі жақсы болғаны жөн. Ол хайя
(қарапайымдылық, ұяңдық) деп аталады. Пайғамбарымыз оны сенімнің бір бөлігі
деп атаған. Мұсылман әйелдері хиджаб киетіні немесе кимейтініне қарамастан,
Ислам қағидаларына лайықты жүріп-тұруы керек. Ал Ислам қағидаларын ұстанған
әйел саналы түрде киіміне де көңіл бөлетіні сөзсіз. Сонымен хиджаб
туралы, әйелді қорғайтын хиджаб емес, хиджаб киген әйелді Аллаһтың өзі
қорғауына алады деген қорытынды шығады.
Әйелдің үні мен сөзі туралы да Құранда айтылған. Кейбір ғұламалар әйел
үнін әуратқа жатқызады. Олардың айтуынша, әйелдердің сөзі мен үні -
еркектерді тартатын нәрселердің қатарына жатады. Сондықтан Құранда да
ерекше жұмсақ, нәзік және арбайтын үнмен сөйлесуге тыйым салады. ...әй,
Пайғамбардың әйелдері! Сендер әйелдердің әлде біреуі сияқты емессіңдер.
Егер тақуалық қылсаңдар, қылымсып сөйлемеңдер. Онда жүрегінде дерті бар
әлдекім дәмеленеді. Әдеттегі сөзді сөйлесіңдер [ 3, 33:32].
Бұл аят ең алдымен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) әйелдеріне арналған,
бірақ, оның ғибраты барша әйелге қатысты. Әрине, ислам жымиысқа, күлкі мен
қалжыңға қарсы емес. Ислам ертелі - кеш бір сәт демалыссыз еңбек ету
қағидасымен өмір сүруді қабылдамайды. Пайғамбарымыз жаңа күш алып тұру
үшін адамдарға уақытымен демалыс пен көңіл көтерудің қажет екенін
қоштаған. Деректерге сүйенсек, Пайғамбарымыз намаз оқып, ғибадатты
өзгелерге қарағанда көбірек жасаған, жымиып, әрі жеңіл әзілдескен.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сахабалары да оның кеңестерін орындап,
басқаларды да соған үндеген. Әли ибн Әбутәліп Ми да дене сияқты шаршайды,
сондықтан оған да ойын - қалжыңмен тынығу керек..., Кейбір сәттерде
миларыңа тыныштық беріңдер, шаршаған мида көрсоқырлық пайда болады, -
деген. Ал, Әбу Дарда: Мен өз жүрегіме жеңілдік беріп демаламын да,
шындыққа бар күшіммен қызмен етемін - деп айтқан.
Әй, мүминдер! Бір ел бір елді тәлкек қылмасын. Бәлкім олар өздерінен
жақсы шығар. Сондай-ақ әйелдер әйелдерді келемеждемесін. Бәлкім олар
өздерінен жақсы шығар. Бір-біріңді мінемеңдер; жаман ат тағыспаңдар. Иман
келтіргеннен кейін сүркей ат нендей жаман. Ал кім тәубе қылмаса, міне солар
залымдар [ 1, 49 :11 ].
Әйелдердің қай - қайсысының қоғамдағы алатын орнына қарамай мейлі, ол
жар, ана немесе қызметтегі әйел болсын бәрібір білімді, парасатты болғаны
дұрыс. Білімге деген құштарлық мұсылмандарға, яғни әйеліне де, еркегіне де
ортақ міндет. Сондықтан мұсылман қыздары мен әйелдеріне білімін жетілдіруге
тыйым салатындай сылтау жоқ. Ешуақытта білімге құштарлық жасқа қарамаған.
Егер кезінде кейбір жағдайларға байланысты білім алатын кезіңізді өткізіп
алсаңыз, оған өкінбей, кез - келген уақытта білімді тереңдетуді жалғастыра
беруіңізге болады. Білімді де екі тұрғыдан: - діни ілім мен кәдімгі
білім деп қарастыруға болады.
Діни ілім: Исламның қағидасын күнделікті орындау үшін әрі әрбір
мұсылман намаздың негізгі тәртіптері мен ораза ұстау ниетін жақсы білу үшін
керек. Оған қоса, әйелдер де Құранды оқып, мағынасын түсіне білуі керек.
Кәдімгі білім: кез - келген қызметті атқарғыңыз келсе, сол тұрғыда
білім алған жөн.
Неке және отбасы. Исламды некені қоғамдағы түрлі күнәлардан қорғап,
тыныштық пен тұрақтылықты сақтайтын, екі жаққа да мейірімділік сыйлайтын
әрі балаларына үлгі болатын институт ретінде таныған жөн.
...(Өйткені бір-біріңді қорғауда) олар сендерге киім, сендер де оларға
киім іспеттісіңдер... [ 3, 2;187].
Ислам неке мен отбасы өміріне қалыпты жағдай жасайтын іс-әрекеттердің
бір қатар нормаларын бекіткен. Ол - күйеуі мен әйелінің құқықтары мен
міндеттері. Тұрмысқа шыққан әйел негізгі үш құқыққа ие болады: махр, өмір
сүруіне керекті материалды жағдай, баспана.
1. Махр – қалыңдық пен күйеуінің өзара келісімі негізінде қалыңдыққа
берілетін сыйлық (құнды металл, ақша т.б.). Махр - бұл әйелдің жеке
құқығы. Еркек осы сумманы төлеуге міндетті. Себебі Қасиетті Құранда:
Әйелдердің махрын ықыласпен беріңдер. Сонда егер әйелдер өз көңілдерінше,
сендерге махрдан бір нәрсе кеңшілік етсе, онда оны жеңдер; сіңімді, жүрімді
болсын [ 3, 2: 4].
Махрды әйелге Аллаһтың өзі тағайындаған және ол әйелдің құқығы мен
материалды жағынан дұрыс өмір сүруінің кепілі. Әйел махрды қайырымдылыққа
немесе саудаға салып, табыс көзіне айналдыруына құқығы бар. Исламның әйелге
қаржылық жағынан тәуелсіздік алып бергенінің бір дәлелі; әйел қаншалықты
бай болса да, күйеуі отбасын өз қаржысымен қамтамасыз етуі керек. Яғни,
әйел отбасын асырауға міндетті емес. Әйел махрдың есебін тек Аллаһтың
алдында береді. Махрдың құны шектелмеген. Махрдың төменгі суммасы туралы
түрлі пікірлер қалыптасқан. Ханафит мазхабына сәйкес, махрдың төменгі
суммасы күмістің он дирхамы.
Махрдың түрлері:
1. Мусамма махры: неке қию рәсімінде екі жақтың махрдың суммасына өзара
келісуі.
2. Мисли махры: егер неке қию рәсімінде махр туралы айтылмаса, онда ол
мисли махры деп аталады. Махрдың мұндай түрін әйелдің келісімімен күйеуі
төлейді.
Махр әйелдің жинақтаушы қоры сияқты. Ол күйеуі қайтыс болғаннан кейін
немесе ажырасқанда әйелге материалды көмек болады. Көріп отырғанымыздай,
исламдағы әйел әлеуметтік тұрғыда қорғалған. Әйелдің келесі құқығы өмір
сүруіне керекті материалды жағдаймен қамтамасыз етілуі.
2. Әйелді тұрмыспен қамтамасыз етуге қажетті жағдай жасау: әйел
тұрмысқа шыққаннан кейін, оны тамақпен, киіммен, баспанамен қамтамасыз ету
күйеуіне жүктеледі. Егер ерлі – зайыптылардың әлеуметтік жағдайы тең
болмаса, олар өзара келісімге келіп, орта жол табуы керек. Құранда
отбасын асырау туралы: Ананың тиісті керегі мен қорегі, баланың әкесіне
міндет
[3,2: 233] - деп айтылған.
Жар табуды мұсылмандар өз араларында некені орнықтыру деп атайды. Ол
дегеніміз - қыз баланы ұнатпайтын біреуге қиянатпен телу емес. Әйелдер
үшін, әсіресе жас қыздар үшін неке қияр алдында оны ұнатпаса, жоқ деп
айтуға құқығы бар.
Әбу Хурайра Пайғамбарымыздың: Бұрын некеде болған әйелді қайта
қосқанда оның пікірін сұрамай, қыз баланы ұзатқанда оның келісімін алмай
күйеуге беруге болмайды - дегенін айтады. Оның келісіп келіспегенін қайдан
білеміз деген сұрағанда: Сұраққа жауап бермей үнсіз қалса, келісім
бергені - дегенін жеткізеді.
Қазіргі таңда исламға жат азаматтық неке қоғамда белең алып барады. Бұл
қоғамның азғындайына әкелетін бірден-бір себеп. Психолог мамандардың
айтуынша азаматтық некеге тұрудың жастардың арасында кеңінен тарауы ең
бірінші батыстық тәрбиеге еліктеудің әсерінен екен. Екіншіден, бұқаралық
ақпарат құралдарында порнографиялық-эротикалық материалдардың толассыз
беріліп жатқандығы [5,23]
Жоғарыда келтірілген мәліметтерден исламға дейін де әлем елдерінде және
діндерінде полигамияның кең тарағандығына куә боламыз. Исламның олардан
айырмашылығы көпнекелілікке шариғат шеңберінде шектеу қойған, сонымен бірге
әйелдерінің арасында теңдік сақтауды міндеттеген.
Енді исламдағы полигамды некенің мәні мен мақсатын қарастырайық.
Полигамды некенің мәні мен мағынасы туралы айтудан бұрын, ер адамның
екінші, үшінші әйел алу себебін қарастырған дұрыс:
Әйелінің аурушаңдығы, ұрпақ әкелуге қабілетсіздігі, зайыбының табиғи
қажеттілігін қанағаттандыра алмауы сияқты себептер ажырасуға әкеліп
соқтырады. Ислам әлемінде ер адам екінші әйелмен некелесе отырырып,
бірінші әйеліне қамқорлығын жалғастыра береді. Исламда күйеуінің
белсіздігіне байланысты әйелдің де ажырасуына да құқық береді;
Көп әйел алушылықтың келесі себебі ерлі - зайыптылардың бір – бірімен
мінез, темперамент және басқа да сипаттарының сәйкес келмеуі. Батыс
елдерінде де, қазір өз елімізде де мінез – құлқының үйлеспеуін
ажырасудың себебіне жатқызады.
Ажырасқандардың келесі некеде үйлесімді өмір сүріп жатқандарын да жиі
кездестіреміз. Осындай отбасында психологиялық соққыға ата – анасына
қарағанда балалары ұшырайды;
Қазіргі таңда көптеген елдерде әйелдердің саны еркектерге қарағанда
артық екендігі белгілі. Соғыс уақыттарынан кейін айырмашылық өсе түсті.
Күйеулері қайтыс болған көптеген әйелдерге өмір бойы жалғыздықпен өтуге
немесе өзінің жыныстық қажеттілігін некесіз қанағаттандыруға тура келеді.
Сондықтан қоғамды азғындаудан құтқарудың бірден – бір жолы полигамия.
Мысалы: АҚШ та еркектерге қарағанда әйелдер саны 8 миллионға артық. Ал
Гвинеяда 100 еркекке 122 әйелден келеді.
1993ж. 27 қыркүйекте Темпл Университетінде (Филадельфия)
өткізілген талқылауда
бұл орталық мәселеге айналды. Кейбір қатысушылар полигамияны мәселеден
шығудың жолы ретінде ұсынды. Олардың пікірінше, жезөкшелік пен зинаға
толерантты қарайтын қоғамда, полигамия заңмен қудаланбауы тиіс.
Ислам, шешімі табылмайтын күнделікті пендешіл өмірге сүйенетін
идеалистік көрініске негізделмейтін, реалистік дін болғандықтан еркектерге
бірнеше әйел алуға рұхсат береді.
Полигамды неке әлеуметтік мәселені шешеді.
Қоғамда әйелдер санының басымдығына байланысты артылып қалғандардың
қатарына кіретін әйелдер төмендегі жолдардың біреуін таңдайды:
1) олар өмір бойы кәрі қыз қатарында қалып, жар, ана болу
мүмкіндігінен
айырылады. Медициналық тұрғыдан алғанда әйелдердің тұрмысқа кеш шығуы
немесе мүлдем шықпауы түрлі ісік ауруларына, жүйке тозуына әкеледі;
2) олар өздерінің жыныстық қажеттіліктерін дін канондарын және
моральдық нормаларды бұза отырып қанағаттандырады, осындай әрекеттің
салдары олардың тұлға ретінде өзін жоғалтуына әкеледі;
3) олар үйленген еркектің екінші әйелі болуға келісім береді.
4) полигамияға тыйым салынған елдерде әйелдер некесіз балалы болуға,
яғни жалғызбасты ана болуға мәжбүр болады.
Юсуф Кардавидің ойынша, христиандық батыстың көп әйел алушылыққа берген
жағымсыз бағасын исламдық позиция батыс қоғамында жоғары деңгейдегі
адамгершіліктің жоқтығымен түсіндіреді. Бұл қоғамдағы кез – келген ер
адамның әйелдер санын шектемей байланыста болуға және әйелдерге де,
олардан некесіз, діни мораль шеңберінен тыс туылған балаларына деген заң
және мораль тұрғысынан жауапкершіліктен бас тартуға еркі бар. Ал енді екі
альтернативаны салыстырыңыз - әйелдердің көптігі және заңсыз қатынастың
көптігі – және өзіңізден сұраңыз, қайсы жол иманды және адамгершілікке
жатады? [12, 259].
Құранның Ниса сүресінде айтылған:
Әйелдерден әкелерің үйленгендерге үйленбеңдер. Бірақ өткен өтті. Бұл
бір арсыздық және жиіркенішті жаман жол. Сендерге аналарың (әке-
шешелеріңнің аналары), қыздарың (ұл-қыздарыңның қыздары), қыз туыстарың
(әке-шеше бір не бөлек), әкелеріңмен туысқан әйелдер, шешелеріңмен туысқан
әйелдер, еркек және қыз туыстарыңның қыздары (олардың қыздары), сүт емізген
аналарың, еміскен қыз туыстарың, қайын аналарың, жақындасқан әйелдеріңнің
(бұрынғы ерінен болған) қолдарыңдағы өгей қыздарың, егер ол әйелге
жақындаспаған болсаңдар, сендерге бір оқасы жоқ. Бел балаларыңның әйелдері
және екі қыз туысты бірге үйленулерің арам қылынды [ 3, 22:23].
- Көпқұдайшыл немесе атеист әйелге үйленуге тиым салынады.
Құранда
айтылғанындай, екі түрлі дін ұстанушылардың некесінде гармония болуы
мүмкін емес. Бұл туралы Құранда: Мүшрік әйелдермен олар иман келтіргенге
дейін үйленбеңдер. Азат мүшрік әйелден, мүмін күң артық. Егер сендерді
қызықтырса да. Және иман келтіргенге дейін, мүшрік ерге мүмін әйелдерді де
үйлендірмеңдер. Егер олар сендерді қызықтырса да. Мүшрік азат ерден мүмін
құл артық. Олар, тозаққа шақырады да, Аллаһ өз ұйғаруымен жаннатқа
шақырады. Сондай – ақ адамдар үгіт алсын деп, аяттарын баян етеді [ 3,
22:23].
- Қыздың өзінің, ал кейбір мазхабтар бойынша әкесінің немесе оның
асыраушысының келісімін алмай үйленуге тыйым салынады. Бұл
категорияға некеге отырудағы шарттардың сақталмауынан туындаған
тыйымдарды жатқызуға болады: куәгерлер санының жеткілікті болуы,
махр – қалыңдыққа арналған сыйлық; осы шарттардың толық орындалмауы
себебінен неке қиылмаған болуы мүмкін.
Осы шарттарға байланысты мазхабтардың пікірлерінің ерекшеліктеріне
тоқталып өткен дұрыс. Шафии, Ханбали, Малики мазхабтары бойынша әкесі не
атасы, атасының атасы, ағасы, ағасының баласы, ағасының немересі, әке
жағынан ағасы немесе олардың балалары мен немерелері асыраушы болып
табылады. Егер олар болмаса, онда кади (шариат соты) немесе қаланың
діндарларының бірі асыраушы бола алады. Шафии мазхабы бойынша туыстарының
баласы немесе немересі асыраушы бола алмайды. Ханафи мазхабы бойынша
балиғатқа толған қызға асыраушысының келісімін алу міндетті емес, бірақ
некелесу алдында немесе неке рәсімі кезінде қыздың келісімін алу керек.
Егер жетімнің еркек жынысты асыраушысы болмаса, ханафи мазхабы бойынша онда
анасы асыраушысы бола алады.
- Уақытша неке; мұндай неке (мута) уақытша болады және оған тыйым
салынған (мұсылмандарға жаһилиеттен исламға өту кезінде рұхсат етілген).
Күйеуінің тағы бір әйел алуына әйелдің келісімі керек пе? Кейбір
мазхабтарда ер адам келесі некеге тұруы үшін некелі әйелдерінің келісімін
алуы керек деп айтылады. Мұндай пікірге маликиттер мен ханбалиттер, қазіргі
ғалымдардан Юсуф Кардави келіп отыр.
Басқа жағынан алғанда, неке шартында егер әйелі күйеуінің екінші рет
некелесуіне қарсылық білдірсе, онда ол ажырасу құқығын иеленеді. Шафииттер
мен ханафиттер Аллаһтың берген рұхсатын әйелдің шектеуге құқығы жоқ дегенді
ұстанады.
- Полигамды некенің ең басты тыйымы әйелдеріне киім, тамақ, баспана,
уақыт жағынан тең, әділ болу. Егер күйеуі әйелдерін тең ұстай алмаса бір
әйелмен шектелуі тиіс.
Қаншалық тырыссаңдар да әйелдердің арасына әсте әділдік істей
алмайсыңдар. Ендеше, (біреуіне) мүлде ауып кетіп, өзгесін жіпсіз
байлағандай етіп қоймаңдар. Егер түзеліп, сақсынсаңдар, негізінен Аллаһ тым
жарылқаушы, ерекше мейірімді [ 3, 4: 129].
Құдіреті күшті Аллаһ Ан-Ниса сүресінің үшінші аятында: Егер
(үйленгенде) жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар,
өздеріңе жаққан басқа әйелдерден екі, үш, төртке дейін үйленіңдер. Сонда
егер тең ұстай алмаудан қорықсаңдар, онда біреу алыңдар немесе қолдарыңдағы
күң де болады. Әділетсіздік болмауға жақынырағы осы.
Исламға дейінгі қоғамда көпнекеліліктің шегі болмады. Ислам
полигамияны әлеуметтік тәртіпсіздікті шешу үшін ұсынады, ал мұсылмандарды
полигамияны кеңейту емес, қысқартуға шақырады.
Бұл аяттардан бірнеше әйелмен некелесудің бұйрық емес, рұқсат екендігін
түсінеміз. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz