Азаматтық процесстегі катысушылардың арасындағы тараптардың орны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Азаматтық процестегі тараптардың түсінігі және белгілері ... ..7
1.2 Азаматтық процестегі құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Азаматтық процестегі тараптардың құқықтары мен
міңдеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2 ІСКЕ ТЕҢ ҚАТЫСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1 Іске тең қатысу түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Тиісті емес жауапкерді ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚ
МИРАСҚОРЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Азаматтық процестегі тараптардың түсінігі және белгілері ... ..7
1.2 Азаматтық процестегі құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Азаматтық процестегі тараптардың құқықтары мен
міңдеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
2 ІСКЕ ТЕҢ ҚАТЫСУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.1 Іске тең қатысу түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Тиісті емес жауапкерді ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚ
МИРАСҚОРЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Туған еліміз Қазақстанның тәуелсіздік алып, әлемде тәуелсіздіктің дәлелі ретінде алтын бедері бар көк байрақтың желпілдегеніне де міне 15 жыл толайын деп қалды.
Осы уақыт ішінде мемлекетіміздің өсіп, дамуына аз шаралар жасалған жоқ. Заң мәселесі де бұдан шет қалмақ емес. Жаңа саяси-құқықтық жағдайға байланысты көптеген заңдар, кодекстер қабылданды. Бұл жерде ерекше атап өтетін жағдай — 1995 жылы 30-тамызда еліміздің Ата заңымыз конституцияның қабылдануы.
Осы конституция негіз болып, еліміздің заң ғылымдары мен заңдамасында көптеген ірі-ірі бастамашылық идеялар жүзеге асырылды. Азаматтық істер жүргізу қүқығы да осы тізімнен белді орын алғандай. 1999 жылы 13-шілде күні Қазақстан Респуликасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексі қабылданды. Бұл кодексте азаматтық істер жүргізу мәселесіне қатысты барлық жағдайлар көрініс таптық десек, артық айтпағанымыз болар.
Бұл бітіру жұмысында қарастырылып отырған мәселе — тараптар. Азаматтық процессте іске қатысушы түлғалардың ішінде тараптардың ерекше орынға ие екені даусыз жайт. Тараптарсыз талап өндірісінің болуы, жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, мемлекетімізде экономикамыз жетіле түскендей. Оған бір демеу, себеп ретінде шетел инвестицияларының ел экономикасына құйылуын атауға болар. Ал экономикада мұндай ірі-ірі құбылыстар болып жатқанда, оларға қатысты даулардың туындамауы мүмкін емес. Ал азаматтық іс жүргізу өндірісінде барлық қаржылық, шаруашылық т.б. істер қаралады.
Сотта істерді қарау дегеніміз адам азамат құқықтарының, мемлекет, қоғам мүдделерінің қорғалуы.
Осы уақыт ішінде мемлекетіміздің өсіп, дамуына аз шаралар жасалған жоқ. Заң мәселесі де бұдан шет қалмақ емес. Жаңа саяси-құқықтық жағдайға байланысты көптеген заңдар, кодекстер қабылданды. Бұл жерде ерекше атап өтетін жағдай — 1995 жылы 30-тамызда еліміздің Ата заңымыз конституцияның қабылдануы.
Осы конституция негіз болып, еліміздің заң ғылымдары мен заңдамасында көптеген ірі-ірі бастамашылық идеялар жүзеге асырылды. Азаматтық істер жүргізу қүқығы да осы тізімнен белді орын алғандай. 1999 жылы 13-шілде күні Қазақстан Респуликасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексі қабылданды. Бұл кодексте азаматтық істер жүргізу мәселесіне қатысты барлық жағдайлар көрініс таптық десек, артық айтпағанымыз болар.
Бұл бітіру жұмысында қарастырылып отырған мәселе — тараптар. Азаматтық процессте іске қатысушы түлғалардың ішінде тараптардың ерекше орынға ие екені даусыз жайт. Тараптарсыз талап өндірісінің болуы, жүзеге асырылуы мүмкін емес.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, мемлекетімізде экономикамыз жетіле түскендей. Оған бір демеу, себеп ретінде шетел инвестицияларының ел экономикасына құйылуын атауға болар. Ал экономикада мұндай ірі-ірі құбылыстар болып жатқанда, оларға қатысты даулардың туындамауы мүмкін емес. Ал азаматтық іс жүргізу өндірісінде барлық қаржылық, шаруашылық т.б. істер қаралады.
Сотта істерді қарау дегеніміз адам азамат құқықтарының, мемлекет, қоғам мүдделерінің қорғалуы.
1. Щеглов В.Н. Субъекты гражданского процесса. – Томск, 1979. –
224 б.
2. Треушнуков М.К. Гражданский процесс.-Москва, 1996.-720 б.
3. Фондаминский И.Д. Стороны в советском гражданском процессе. - Алматы, 1961. – 542 б.
4. Чечиной Н.А., Чечота Д.М. Советский гражданский процесс. – Ленонград, 1984. – 458 б.
5. Советский гражданский процесс // Под. Пред. Н.А. Чечиной, Д.М.Чечот. - Ленинград, 1984. – 127 б.
6. Шакарян М.С. Субъекты Советского гражданского процессуального права. – Москва, 1970. – 459 б.
7. Мельников А.А. Правовое положение личности в советском гражданском процессе. - Москва, 1969. – 327 б.
8. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. – Москва, 1960. –
246 б.
9. Промошина Н.А. Процессуальное соучастие. – Москва, 1988. -526 б.
10. Абова Т.Е. Соучастие в гражданском процессе. – Москва, 1952. –
356 б.
11. Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс. – Москва, 1956. –
245 б.
12. Елисейкин П. Ф. Гражданско-процессуалъные отношения. -Ленинград, 1975. – 954 б.
13. Гурвича М.А. Советский гражданский процесс. - Москва, 1975. – 624 б.
14. Жас Алаш // Заң алдындағы тендік "тендік" пе? - Мухтарова А. К. - № 132. 5 қараша 2000.
15. В. В. Яркова. Гражданский процесс. - Москва,1999. -564 б.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - 1995.
30 тамыз.
17. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. - 1999. 13 шілде.
18. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі // Ерекше бөлімі.- 1999. 1 шілде.
19. Абдулиной 3.К., Зинченко В.А., Тазутдиновой Р. С. Гражданский процесс. - Алматы, 1976. – 534 б.
20. Громошина Н. А. Процессуальное соучастие.- Москва, 1988.
21. Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы запщты права. – Москва, 1979. 786 б.
22. Каллистратовой А. Б. Советский гражданский процесс. - Москва, 1984. – 568 б.
23. Мицкевич В. Субъекты советского гражданского процесса. -Москва, 1962. – 263 б.
24. Решетникова И. В., Ярков В. В. Гражданский процесс. - Москва, 2000. – 560 б.
25. Треушникова М.К. Советский гражданский процесс. - Москва, 1989. – 464 б.
26. Треушникова М.К. Учебник гражданксого процесса. - Москва, 1996. – 538 б.
27. Чечиной Н. А., Чечота Д. М., Мусина В. А. Гражданский процесс. - Москва, 1998. – 647 б.
28. Треушникова М. К. Хрестоматия по гражданскому процессу. - Москва, 1996. – 356 б.
29. Ярмоленко С.И. Исковое призводство. - Москва, 1972. -
235 б.
30. Мирков Л. М. Субъекты советского гражданского процесса: Автореферат. - Москва, 1972.
31. Абова Т. Е. Соучастие в гражданском процессе: Автореферат. Москва, 1952.
224 б.
2. Треушнуков М.К. Гражданский процесс.-Москва, 1996.-720 б.
3. Фондаминский И.Д. Стороны в советском гражданском процессе. - Алматы, 1961. – 542 б.
4. Чечиной Н.А., Чечота Д.М. Советский гражданский процесс. – Ленонград, 1984. – 458 б.
5. Советский гражданский процесс // Под. Пред. Н.А. Чечиной, Д.М.Чечот. - Ленинград, 1984. – 127 б.
6. Шакарян М.С. Субъекты Советского гражданского процессуального права. – Москва, 1970. – 459 б.
7. Мельников А.А. Правовое положение личности в советском гражданском процессе. - Москва, 1969. – 327 б.
8. Чечот Д.М. Участники гражданского процесса. – Москва, 1960. –
246 б.
9. Промошина Н.А. Процессуальное соучастие. – Москва, 1988. -526 б.
10. Абова Т.Е. Соучастие в гражданском процессе. – Москва, 1952. –
356 б.
11. Юдельсон К.С. Советский гражданский процесс. – Москва, 1956. –
245 б.
12. Елисейкин П. Ф. Гражданско-процессуалъные отношения. -Ленинград, 1975. – 954 б.
13. Гурвича М.А. Советский гражданский процесс. - Москва, 1975. – 624 б.
14. Жас Алаш // Заң алдындағы тендік "тендік" пе? - Мухтарова А. К. - № 132. 5 қараша 2000.
15. В. В. Яркова. Гражданский процесс. - Москва,1999. -564 б.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - 1995.
30 тамыз.
17. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. - 1999. 13 шілде.
18. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі // Ерекше бөлімі.- 1999. 1 шілде.
19. Абдулиной 3.К., Зинченко В.А., Тазутдиновой Р. С. Гражданский процесс. - Алматы, 1976. – 534 б.
20. Громошина Н. А. Процессуальное соучастие.- Москва, 1988.
21. Добровольский А.А., Иванова С.А. Основные проблемы исковой формы запщты права. – Москва, 1979. 786 б.
22. Каллистратовой А. Б. Советский гражданский процесс. - Москва, 1984. – 568 б.
23. Мицкевич В. Субъекты советского гражданского процесса. -Москва, 1962. – 263 б.
24. Решетникова И. В., Ярков В. В. Гражданский процесс. - Москва, 2000. – 560 б.
25. Треушникова М.К. Советский гражданский процесс. - Москва, 1989. – 464 б.
26. Треушникова М.К. Учебник гражданксого процесса. - Москва, 1996. – 538 б.
27. Чечиной Н. А., Чечота Д. М., Мусина В. А. Гражданский процесс. - Москва, 1998. – 647 б.
28. Треушникова М. К. Хрестоматия по гражданскому процессу. - Москва, 1996. – 356 б.
29. Ярмоленко С.И. Исковое призводство. - Москва, 1972. -
235 б.
30. Мирков Л. М. Субъекты советского гражданского процесса: Автореферат. - Москва, 1972.
31. Абова Т. Е. Соучастие в гражданском процессе: Автореферат. Москва, 1952.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 4
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Азаматтық процестегі тараптардың түсінігі және белгілері ... ..7
1.2 Азаматтық процестегі құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Азаматтық процестегі тараптардың құқықтары мен
міңдеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 15
2 ІСКЕ ТЕҢ
ҚАТЫСУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 26
2.1 Іске тең қатысу түсінігі,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Тиісті емес жауапкерді
ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚ
МИРАСҚОРЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 47
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
49
КІРІСПЕ
Туған еліміз Қазақстанның тәуелсіздік алып, әлемде тәуелсіздіктің
дәлелі ретінде алтын бедері бар көк байрақтың желпілдегеніне де міне 15 жыл
толайын деп қалды.
Осы уақыт ішінде мемлекетіміздің өсіп, дамуына аз шаралар жасалған
жоқ. Заң мәселесі де бұдан шет қалмақ емес. Жаңа саяси-құқықтық жағдайға
байланысты көптеген заңдар, кодекстер қабылданды. Бұл жерде ерекше атап
өтетін жағдай — 1995 жылы 30-тамызда еліміздің Ата заңымыз конституцияның
қабылдануы.
Осы конституция негіз болып, еліміздің заң ғылымдары мен заңдамасында
көптеген ірі-ірі бастамашылық идеялар жүзеге асырылды. Азаматтық істер
жүргізу қүқығы да осы тізімнен белді орын алғандай. 1999 жылы 13-шілде күні
Қазақстан Респуликасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексі қабылданды. Бұл
кодексте азаматтық істер жүргізу мәселесіне қатысты барлық жағдайлар
көрініс таптық десек, артық айтпағанымыз болар.
Бұл бітіру жұмысында қарастырылып отырған мәселе — тараптар. Азаматтық
процессте іске қатысушы түлғалардың ішінде тараптардың ерекше орынға ие
екені даусыз жайт. Тараптарсыз талап өндірісінің болуы, жүзеге асырылуы
мүмкін емес.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, мемлекетімізде экономикамыз жетіле
түскендей. Оған бір демеу, себеп ретінде шетел инвестицияларының ел
экономикасына құйылуын атауға болар. Ал экономикада мұндай ірі-ірі
құбылыстар болып жатқанда, оларға қатысты даулардың туындамауы мүмкін емес.
Ал азаматтық іс жүргізу өндірісінде барлық қаржылық, шаруашылық т.б. істер
қаралады.
Сотта істерді қарау дегеніміз адам азамат құқықтарының, мемлекет,
қоғам мүдделерінің қорғалуы.
Қазақстан Респуликасы Конституциясының 13-бабына сәйкес, әркімнің
құқық субьектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің қққықтары мен
бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Міне, осы құқықтар
талап өндірісіндегі тараптардың мәртебесін анықтайтыны сөзсіз.
Бітіру жұмысының тақырыбын тараптармен байланыстыра отырып алудағы
мақсатта — тараптарға қатысты мәселені жан-жақта талқылау болса керек.
Себебі, азаматтық іс жүргізудегі тараптар - бір қарағанда қарапайым
тұлғалар болып көрінуі мүмкін. Ал шын мәнінде тараптарға қатысты
зерттелмеген мәселелер қаншама? Тараптапдың іске тең қатысуы, құқық
мирасқорлығы, тиісті емес жауапкерді ауыстырудың өзі неге
тұрады ?
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциядық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінүге құқылы.
Міне, осы Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 8-бабында көзделген
ережені негізге ала отырып кез-келген тұлға сотқа шағымдана алады.
Қазіргі заманда заң түсіндіруіндегі әр алуандылыққа
байланысты көп жағдайда тараптар жөнінде әртүрлі пікірлер пайда болады.
Сондықтан да, азаматтық іс жүргізудегі тарап дегеніміз кім, соның мәнің
ашып, талқылау да дұрысырақ болар.
Тараптар мәселесін қозғамастан бұрын азаматтық іс жүргізу
қатынастарының субъекттілеріне тоқталған дұрысырақ болар. Солай, көптеген
ғалымдардың пікірінше азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектілері үш
негізгі топқа бөлінеді. Олар:
Соттар.
Іске қатысушы тұлғалар.
Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал етуші түлғалар.
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 44-бабында, іске қатысушы
тұлғалардың құрамы берілген. Олардың ішінде ең негізгілері болып тараптар
табылады.
Тараптарды азаматтық іс жүргізудегі негізгі субъекттілер ретінде
көрсететін дәлелдер көп-ақ. Олардың барлығын осы бітіру жұмысының әрбір
бөлімінен айқын көруге болады.
Жалпы, осы бітіру жұмысын жазған кездегі бастамашылық идея —
тараптарды азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретінде көрсету.
"Негізгі" деген сөздің өз дәлелі бар. Ол "бірінші, басыңқы" деген түсінікті
береді. Тараптардың өздеріне тән белгілері бір жеке бөлімде қарастырылып
өткен. Міне, осы белгілері арқылы тараптар ерекшеленіп, азаматтық іс
жүргізуде оқшау орынды иеленеді.
Тараптар ауысса процестегі даудың пәні де, негізі де, нысанасы да
ауысады.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізудегі тараптарды процестің қазығы деп
қарастыруға әбден болады.
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕССТЕГІ КАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ ОРНЫ
1.1 Азаматтық процесстегі тараптардың түсінігі және белгілері
Азаматтық іс жүргізудегі тараптар — олардың атынан процесс жүзеге
асырылатын және олардың материалдық - құқықтық дауын реттеу сотқа жүктелген
тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу заңдамасы іске қатысушы тұлғалардың құрамын нақты
атап көрсетеді. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 44-бабына сәйкес, тараптар; дау нысанасына дербес талаптарын
мәлімдейтін 3-тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар; жергілікті өзін-өзі
басқару органдары; ұйымдар немесе Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 56
және 57 баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекелеген
азаматтар, сот ерекше іс жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
Процессте қатысушылар болып табылатын жоғарыдағы тұлғалардың арасында
тараптардың орны ерекше. Себебі, тараптарсыз талап өндірісінің қозғалуы
мүмкін емес. Ал талап өндірісі тәртібінде азаматтық істердің басым
көпшілігі қаралатыны даусыз жайт.
Кез-келген азаматтық-құқықтіық дауда кем дегенде екі тарап болады, олар
даудың пәніне қатысты қарама-қайшы бағытқа ие болады[1,73]
Тараптардың бірі болып талапкер табылады, ол — сотқа өзінің
субъективтік құқығы немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
жалданған тұлға. Бүл жерде басты көңіл бөлетін жайт -талапкердің
субъективтік құқығы немесе заңды мүддесінің бұзылғандығы іс жүзінде болуы
да, болмауы да мүмкін, ол тек талапкердің көзқарасы бойынша ғана бұзылған
деп саналады. Талапкердің сотқа жолдануына негіз болып, оның көзқарасы
бойынша, оның құқықтарын басқа біреудің бұзуы немесе оның құқықтары мен
заңды мүдделерін біреудің заңсыз даулауы болып табылады[2,72]
Екінші жақ болып жауапкер табылады, ол болжамды түрде сотқа жолданған
тұлғаның құқықтары мен заңды мүддесін бұзған тұлға ретінде көрсетіледі.
Талапкер де, жауапкер де даулы материалдық—құқықтық қатынастың
субъектілері болып табылады. Бірақ, жауапкерде даулы құқықтың бар-жоқтығы
және ол құқықтың жауапкермен бұзылғандығы жөніндегі қорытынды жауапты тек
сот қана бере алады. Талап — арыз берілген, азаматтық іс қозғалған кезде
талапкердің заңмен қозғалатын мүдденің немесе даулы құқықтың субъектісі
екендігі және жауапкердің даулы міндеттеменің субъектісі екендігі — тек
мүмкін нәрсе ғана, болжам.
Яғни, талапкер де, жауапкер де - даулы материалдық-
құқықтың қатынастың мүмкін субъектілері болып табылады.
ТАЛАПКЕР - бұл даулы құқық немесе заңды мүдденің иесі және өз
құқығын жауапкер негізсіз бұзды немесе даулады деп есептеп сотқа
қорғану үшін жүгінетін мүмкін тұлға.
ЖАУАПКЕР- талап қоюшының арызы бойынша оның құқықтары мен міндеттерін
бұзушы немесе негізсіз оның құқығын даулайтын және соның салдарынан талап
қоюшыға жауапқа тартылған және оған қарсы азаматтық іс қозғалған тұлға.
Азаматтық іс жүргізудің теориясындағы тараптардың даулы материалдық-
қүқықтық қатынастың мүмкін субъектісі жөніндегі көзқарасты Н.А.Чечина,
Д.М.Чечот, М.Н.Треушников сияқты, процессуалист - ғалымдар жақтайды. Бірақ,
осы жайтқа байланысты басқа да көзқарас бар, Оны жекелеп атағанда
А.А,Мельников жақтайды. Оның айтуынша, басында тараптарды даулы құқықтық
қатынастың субъектісі деп санауға болмайды. А.А.Мельников бойынша, тараптар
құқық туралы даудың субъектісі. Яғни, ол мына жайтқа сүйенеді-азаматтық
істе тараптар болып әрқашанда құқықтық қатынастағы тұлғалардың бола
бермеуі.
Ал шын мәнінде шындыққа сәйкесірек болып, бірінші көзқарас табылады.
Себебі, құқық туралы дау болатын болса, "дауласушы" субъектілердің арасында
қатынастар болады. Бұл қатынастар апелляция, заңға сүйену, құқыққа
негізделу жолдарымен реттелуі мүмкін, яғни, қатынастар осылай құқықтық
қатынасқа айналады[3,55]
Жоғарыда айтылғандай, талап өндірісінің әрқашанда екі тарабы болады.
Талапкер "қорғауды талап ету" түсінігінен шыққан.
Жауапкер үшін де, талапкерге де тең болып сот шешуге бағытталған құқық
туралы дау табылады[4,124]
Тараптардың негізгі ерекше белгісі болып олардың істің ақырына
мүдделілігі. Бұл мүдделілік міндетті түрде құқықтық сипатқа ие болуы керек.
Тараптардың ерекшелігі - олардың іске мүдделілігі материалдардық -
құқықтық, әрі процессуалдың құқықтық сипатқа ие.
Тараптар процерске өз құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғау үшін қатысады. Процесс, тәртіп бойынша, өз құқығы бұзылды деп
есептеп сотқа жүгінген тұлғаның арызы негізінде басталады. Сондықтан, осы
бұзылған немесе дауланған құқықты қорғау қажеттілігінен сол тұлғаның
мүдделілігі пайда болады. Бұл жерде атап өтетін бір мәселе - бұзылған
немесе дауланған құқық туралы талап-арызды құқық туралы даудың субъектісі
болып табылатын субъект қана бермейді. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 8-бабына сәйкес, сот істі тек мүдделі тұлғаның
арызы бойынша ғана емес, прокурор, мемлекеттік билік органдарының талап-
арыздары бойынша да қозғай алады, егер олар сотқа басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жөнінде жүгінсе.
Алайда, кімнің талап-арызды беріп, істі қозғанына қарамастан,
талапкердің мәртебесін тек даулы құқықтың мүмкін субъектісі болып табылатын
тұлға ғана иеленеді.
Заңға сәйкес, оның мүддесіне қатысты прокурор немесе басқа тұлғалардың
арызы бойынша іс қозғалған тұлға процесстің басталғандығы туралы
хабарландырылады және іске талапкер ретінде қатысады.
Даулы материалдардық-құқықтық қатынас - нақты іс бойынша
процесс объектісі, ал тараптар оның субъектілері болып табылады[5,127]
Ал осы құқықтық қатынастың шын мәнінде бұзылған
-бұзылмағандығы және оның дәрежесі және ол үшін жауапкер жауап беруі тиіс
пе, бұл жағдайлар тек соттың істі мәні бойынша қарауының
нәтижесінде ғана, сот өзі шешеді. Іс қозғалған сәтте тараптардың мынандай
елеулі белгілері болады:
1. Іс тараптардың атынан жүргізеді, олар азаматтық істің негізгі
субъектілері. Бұл ереженің практикалық мәні зор, себебі
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 153- бабының 1-тармағына сәйкес дәл сол тараптар
арасында, сол пән және сол негіз бойынша шешілген талапты
алудан және қараудан бас тартылады.
2. Тараптар арасындағы қатынас талап-арызды беру нәтежесінде
ресми даулы сипатқа ие болады. Ал соттың мақсаты — мұндай
қатынастарды реттеу.
3. Тараптар — даулы материалдық-құқықтық қатынастың
субъектілері, сондықтан олар істің ақырына материалдық —
құқықтық мүддеге ие болады. Сот шешімі олардың
материалдық құқығына әсерін тигізеді, сондықтан олар сол
шешімнің нәтижесінде белгіл бір материалдық игіліктерді
иеленеді немесе олардын айырылады.
4. Сотпен процессуалдық—құқықтық қатынасқа түсе отырып,
тараптар іске процессуалдық түрде де мүдделі болады. Ол
дегеніміз өз құқықтарын қорғау мүмкіндігін иелену, өздеріне
қатысты ыңғайлы, тиімді шешім шығаруға бар күшін, ынтасын
салу.
5. Процестің- басты қатысушылары бола тұрып, тараптар сот шығындарын
өтейді.
Жалпылай қосып алғанда жоғарыдағы белгілер тек тараптарға тән және
нақты осы белгілердің жиынтығының болуы тараптарды іске қатысушы басқа да
тұлғалардан ажырату мүмкіндігін береді.
Бұл жерде ескеріп өтетін бір мәселе — тараптар түсінігі тек талап
өндірісіне тән. Ал ерекше талап өндірісі мен ерекше өндірісте өтініш
беруші, арыз беруші және мүдделі тұлғалар болады. Міне, осы тұлғалар, заңға
сәйкес, кейбір шектеулерімен тараптардың құқықтарын иеленеді.
1.2 Азаматтық іс жүргізушілік құқық кабілеттілік және азаматтық іс
жүргізушілік әрекет қабілеттілік
Азаматтық Істер Жүргізу құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттіліктің
түсінігін Азаматтық істер жүргізу , әкімшілік, конституциялық, отбасылық,
азаматтық құқықтардың материалдық құқықпен тығыз диалектикаяық өзара
байланыстылығын есепке алу арқылы ғана анықтауға болады. Азаматтық істер
жүргізу құқығының субъектілері материалдық — құқықтық қатынастың
қатысушылары ретінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін қорғау
қажеттілігінен Азаматтық істер жүргізу құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілікке иеленеді. Себебі, кей жағдайларда мынадай қиын жағдайлар
болады, материалдық құқықтың субъектісі азаматтық процеске қатыса алмайды.
Азаматтық процесске барлық іске қатысушылардың қатысуына жалпы негіз
болып, азаматтық Іс жүргізушілік құқық қабилеттіліктің, яғни, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер жүргізу Кодексінің 45-бабына сәйкес,
Азаматтық істер жүргізу құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеттілігінің
болуы табылады. Азаматтық істер жүргізу құқығының субъектілері Азаматтық
істер жүргізу құқық қабілеттілігін әртүрлі және ұқсас емес жағдайларда
иеленеді.
Азаматтық істер жүргізушілік құқық қабілеттілік Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарында олардың өмірге келу, туу фактісі
бойынша пайда болады, ал коммерциялық және коммерциялық
емес ұйымдар үшін оларда заңды тұлғаның құқықтарының
пайда болуы фактісі негізінде пайда болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 413, 414-баптарының негізінде айтып өтетін бір жайт,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар Азаматтық істер жүргізушілік
құқық қабілетілікті шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар да иелене
алады.
Азаматтар олардың жасына, жынысына, нәсіліне, психикалық жағдайы мен
басқа да ерекшелік белгілеріне қарамастан, құқық қабілеттілігін иеленеді.
Сондықтан, іс жүзінде іс жүргізушілік құқық қабілеттіліктің балуы тек
коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар үшін мәні бар. Оны анықтау үшін
ұйымның жарғысын немесе ережесін және оның заңмен көрсетілген тәртіпте
мемлекеттік тіркеуден өту фактісін тексеру қажет. Соған сәйкес, мысалы,
іске тарап ретінде жай серіктестіктің қатысушылары қатыса алмайды. Себебі,
жай серіктестік заңды тұлға болып табылмайды. Жай серіктестіктің
қатысушылары өз қызметтеріне байланысты дауларға тең талапкер және тең
жауапкер ретінде қатысады. Дербес түрінде азаматтық процесіке филиалдар мен
өкілдіктер де қатыса алмайды, олар іске өздерінің ережесін бекіткен
органның көрсеткен өкілеттіктері шегінде ғана қатысады.
Кейбір ғылыми әдебиеттердегі, мемлекеттік билік органдарының басқа
түлғалардың мүдделерін қорғау үшін азаматтық процеске қатысуына негіз болып
тікелей олардың құзыреттілігі табылады деген пікір күмәнді[6,79]
Азаматтардың туылу фактісі, ұйымдарда заңды тұлғаның құқықтарының
болуы бұл көрсетілген тұлғаларда құқық қабілеттіліктің пайда болуына бірден-
бір негіз болып табылады.
Азаматтық істер жүргізу құқығының субъектілерінің
құқықтық мәртебесі азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігінің болуымен
сипатталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 46 бабына
сәйкес Азаматтық Істер Жүргізу әрекет қабілеттіліктілігі дегеніміз - сотта
құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс
жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттіліктілігі. Бұл әрекет қабілеттілік 18-
жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады.
Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарда азматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі оларда заңды тұлғаның құқықтары пайда болған сәттен
бастап қалыптасса, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқаратын
органдар үшін олар құрылған сәттен пайда болады. Бұл жерден айқын көрінетін
бір мәселе, ұйымдар мен органдар үшін азаматтық іс жүргізушілік құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір сәтте пайда болады, сондықтан
олардың іске қатысуының негізі ретінде азаматтық іс жүргізушілік құқық
субъектілікті атауға болады.
Жоғарыда жазылғандар әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік
категорияларының материалдық және процессуалдық құқықтағы тығыз
байланыстылығын дәлелдейді.
Іс жүргізу құқық иелену де, іс жүргізу әрекет қабілеттілігін анықтау
да мүдделі тұлғалардың сотта қорғануына мүмкіндік беру үшін жұмсақ болуы
қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі және азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі іске қатысушы тұлғалардың процессуалдық әрекетерінің
нәтижесінде жүзеге асырылады. Азаматтар өздерінің іс жүргізу құқық
қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін жеке өздері немесе өкілдері
арқылы жүзеге асырады.
Ұйымдар, мемлекеттік ұйымдар және жергілікті өзін-өзі басқару
органдары іс жүргізу құқық қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін
алқалық немесе жеке органдары және өз өкілдері арқылы жүзеге асыра алады.
Іс жүзінде азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігін анықтаудың мәні
азаматтардың әрекет қабілеттілігімен тығыз байланысты.
Іс жүргізу әрекет қабілеттілігінің пайда болуының бірнеше
дәрежесі мен кезеңі бар:
Толық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі кәмелетке толғанда, яғни, 18 жасқа
толғанда пайда болады. Бұл жасқа жеткенге дейін іс
жүргізу әрекет қабілеттілігі кәмелетке толмаған адам некеге
отырған кезде жергілікті әкімшіліктің рұқсатымен пайда
болады.
Жартылай азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 46-
бабының 2, 3-тармақтарына сәйкес, 14-18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
соттта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда
сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі
деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдер қорғайды.
14-18 жастың арасындағы кәмелетке толмағандар жартылай әрекет
қабілеттілігі бар деп саналатындықтан, олар өздері жүзеге асыра алатын
азаматтық құқықтарына қатысты сотқа өздері жолдана алады. Мысалы, өздерін
жалақысына қатысты, стипендияға қатысты, авторлық құқықты жүзеге асыруына
байланысты және тағы басқа мәселелер.
Міне, осы азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік азаматтық процесстегі тараптың құқық субъектілігін құрайды, ал
онсыз кімнің де болмасын процеске қатыса алмайтыны белгілі.
1.3 Азаматтық процесстегі тараптардың құқықтары мен міндеттері
Азаматтық сот ісін жүргізудегі тараптардың процессуалдық жағдайы
әрқашанда тең болады. Бұл жай ғана ереже емес, азаматтық іс жүргізудегі
бастамашылық қағидалардың бірі.
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 13-бабына сәйкес, азаматтық істер
бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде жүздеге
асырылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына
артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де
кез-келген мән-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс.
Тараптардың да құқықтары мен міндеттеріне тоқтамастан бұрын,
тараптардың тең құқықтылығы азаматтық іс жүргізудің бастамашылық
ережелерінің бірі екенін айтып өткен жөн болар.
Азаматтық істер жүргізуде тең құқылықты екі мағынада түсінуге болады:
Сотқа талапкер немесе жауапкер ретінде қатысушы
тұлғалар бірдей құқықтарға иеленуі тиіс, олардың қандай
да болмасын жағдайына қарамастан, жеңілдіктерге немесе
кемсітуге жол берілмейді.
Талапкердің де, жауапкердің де мүдделері теңестірілуі
тиіс.
Сонымен, тараптар бірдей іс жіргізу құқықтарын пайдаланады және бірдей
іс жүргізу міндеттерін көтереді.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын таңдап
алады, оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан, басқа органдар
мен адамдардан тәуелсіз түрде таңдап алады. Сот істің нақты мән-
жайын анықтау мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан
босатылған, алайда тараптың дәлелді өтініші бойынша оған
қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтай отырып, істің
мән-жайын толық және объективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды. Сот іс жүргізу шешімін тараптардың
әрқайсына бірдей негізде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана
негіздейді.1
Сот тараптарға бірдей және құрметпең қарайды. Жалпы айтқанда,
тараптардың барлығының процессуалдық құқықтары Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабында көзделген сотта қорғану құқығынан пайда болады.
Тараптардың құқықтарын шартты түрде жалпы және арнайы деп бөлуге
болады. Жалпы құқықтарды іске қатысушы басқа түлғалар да иеленеді, ал
арнайы құқықтар тек тараптарға ғана тән.
Жалпы құқықтар Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 47- бабында атап көрсетілген :
Іске қатысушы тұлғалардың іс материалдарымен танысуға, олардан
үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге және оларды зерттеуге
қатысуға;
Іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға, сарапшыларға және мамандарға
қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға, сотқа ауызша
мен жазбаша түсініктемелер беруге;
Сот процессі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша
бойынша өз дәлелдерін келтіруге;
Іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен дәлелдеріне қарсылық
білдіруге;
Соттың шешімімен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге;
Соттың шешімі мен ұйғарымына шағымдануға;
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу
құқықтарын пайдалануға құқығы бар.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
тиіс. Тарптардың арнайы құқықтары Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 49- бабында көзделген. Олар:
Талапкердің талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгертуі;
Жауапкердің талап қоюды тануы;
Тараптардың өзара бітімгершілік келісім келуі, яғни, талап қоюшы
талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап қою талабының
мөлшерін ұлғайту немесе азайтуға, талаптан бас тартуға құқылы. Талап
қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қою талабының мөлшерін
ұлғайту немесе азайту, талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен
жүргізіледі және оларға бірінші сатыдағы сот шешім қабылдағанға дейін жол
беріледі. Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл жөнінде одан қолхат
алынады. Тараптар істі бітімгершілік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар
қол қояды және сотпен бекітіледі.
Соттың өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын немесе негіздемесін
өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа
біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің
талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін
бекітпейді[7,89]
Міне, жоғарыда аталған құқықтарды пайдалана отырып, тараптар
азаматтық сот ісін жүргізудегі өз процессуалдық
жағдайының ыңғайлылығын қамтамасыз етеді.
Ал осы құқықтардың мәнін ашпастан бұрын оларды топтастырған дұрысырақ
болар.
Тараптардың субъективтік процессуалдық құқықтары біртектес емес. Бұл
жағдай оларды мазмүнына сәйкес бөліп талдауды қажет етеді.
Мазмұнының ерекшеліктеріне сәйкес, құқықтарды мынадай топтарға бөлуге
болады:
Іс бойынша процессті қозғаумен, және оның әрі қарай
қозғалуымен байланысты құқықтар, яғни, азаматтық процесстегі
диспозитивтік қағиданы білідіретін құқықтар.
Істі сотта қарауға қатысумен, сот шешімін орындаумен байланысты
құқықтар, яғни, жарыспалылық қағидасын білдіретін құқықтар.
Сотқа қажетті техникалық әрекеттерді істеу туралы нұсқау мүмкіндігімен
байланысты құқықтар.
Бірінші топқа жататын кейбір құқықтарды қарастыратын болсақ, а) Істі
қозғауға құқық.
Бұл құқық тараптардың процессуалдық құқықтарының ішіндегі мейлінше
мәні бар құқықтарының бірі. Бұл құқықты бірдей екі тарап та иеленеді,
себебі, жалпы ереже бойынша сотқа талаптарды талапкер берсе, жауапкер
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 156-бабына
сәйкес, бірінші сатыдағы сот шешім шығарғанға дейін алғашқы талап қоюмен
бірлесіп қарау үшін талап қоюшыға қарсы талап қоюға құқылы.
Қарсы талап жауапкердің қорғануының бір әдісі болып табылады.
Алайда, талапкедің талап қоюының жалпы ережелері қарсы талапқа да тән
болуымен қатар, қарсы талап қоюдың өзінің де шарттары бар. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 157-бабына
сәйкес, судья қарсы талап қоюды қабылдайды, егер:
Қарсы талап алғашқы талапты еске алуға бағытталса.
Қарсы талап қоюды қанағаттандыру алғашқы талап қоюдың толық немесе
қанағаттандыру бөлігінде болдырмаса;
Қарсы және алғашқы талап қоюлардың арасында өзара байланыс
болса және оларды бірлесіп қарау дауларды неғұрлым жылдам және
дұрыс қарауға әкелсе;
Талап қою құқығы иелену үшін заңдар мен сот тәжірибесіне сәйкес
мынадай алғышарттар болу керек:
Талапкер мен жауапкердің азаматтық іс жүргізу құқық
қабілетілігі ( АІЖК 45-6),
Даудың сотқа ведомстволығы ( АІЖК 43-6)
Заңды күшіне енген шешімнің болмауы.
Дауды шешудің сотқа дейінгі төртібін сақтау.
Іске заңи мүдделік.
б) Істі жалғастыруға бас тартуға және талаптан бас тартуға құқық.
Талап қойған тұлға істің кез-келген кезеңінде одан бас тартуға
құқылы.
Талакердің істі жалғастыруға бас тартуынан талаптан бас тартуын
ажыратып қарастыру қажет.
Істі жалғастырудан бас тарту - іске занды мүдделілігін жоғалуы, ал
талаптан бас тарту - жауапкерге қатысты материалдық — құқықтық талаптарынан
бас тарту.
Сот тәжірибесінде қалыптасып қалған бір жағдай: Талапкердің талап қою
фактісінің өзі жауапкердің өз міндеттерін орындауына итермелейді. Мұндай
кезде талапкердің істі әрі қарай жалғастыруға мүдделілігі жоғалады, себебі
оны жауапкер қанағаттандыруға қарсылық білдірмейді.
Жауапкер талапкердің талап-арзын сот талқысына дейін қанағаттандырған
жағдайларында іс ұйғарым шығару жолымен тоқтатылады. Бұл жағдайда талапкер
сол жауапкер, сол пән және сол негіз бойынша талап қою құқығынан айырылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, талапкер істі жалғастырудан бас тартумен
қатар, жауапкерге қатысты материалдық-құқықтық талабынан да бас тартуы
мүмкін.
Бұл жағдайда, талапкер өзінің іске заңды мүддесі болғанына қарамастан,
өз талабынан бас тартады, яғни, өзінің материалдық құқығын пайдалануды өзі
шешеді. Талапкердің талаптан бас тартуы басқарушылық акт болып табылады
және бұл азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік қағидасымен тығыз
байланысты. Сондықтан, талаптан бас тарту, егер сот оны қабылдап,
ұйғарыммен бекіткен жағдайда ғана іс тоқтатылады.
Әрбір талаптан бас тарту жағдайындағы соттың міндеттері:
Талаптың бас тартудың талапкердің шын мәніндегі еркімен
сәйкестігін тексеру;
Талапкердің талаптан бас тартуы мемлекет мүддесіне, талапкердің өзінің
мүддесіне және басқа тұлғалардың мүддесіне қайшы емес пе екендігін тексеру;
Егер талаптан өкіл бас тартып тұрса, оның
өкілеттіктерін тексеру;
Талапкерге осы талаптан бас тартуы келесі рет сотқа осындай талаппен
жолдану құқығынан айыратынын түсіндіру.
в) Талап қоюды тану құқығы.
Заң талапкерге талаптан бас тарту құқығын берумен
қатар, жауапкерге талап қоюды тану құқығын бере алады. Талап қоюды тану
құқығы да азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік қағидасынан
бастау алады.
Жауапкердің талап қоюды тануы, оның өз процессуалдық және материалдық
құқықтарының тағдырын шешумен байланысты.
Іс жүргізушілік көзқарастарына сәйкес, жауапкердің талап қоюды тануы
сотқа сот зерттеулерінің көлемін қысқартуға мүмкіндік береді.
Сот талап қоюды тануды қабылдай алады және оны өз шешіміне негіз етіп
алуы мүмкін. Бірақ, талап қоюды тану жауапкердің шынайы еркімен сәйкес
келуі тиіс.
Бұл дегеніміз, тану кезінде талаптың негізіндегі фактілерді немесе тек
құқықтық қатынасты емес, талаптың өзін тану. Яғни, талаптан бас тартпау
емес, бұл талапты тану ғана болуы керек.
Сот мына жағдайларды ескере отырып, жауапкердің талапты тануын
қабылдауы мүмкін :
Талапты тану тек заңмен көзделген, негізіңде азаматтық құқықтық
қатынас бар дау бойынша ғана жүргізілуі мүмкін;
Талапты тану сотпен шешімнің негізіне алынады, егер ол
мәміленің мәніне қарай туындаған талаптарға қатысты жасалса Қазақстан
Республикасының Азаматтық Іс Жүргізу Кодексінің 44-бабына
сәйкес, жауапкердің талапты тануы туралы қолхат алынады.
г) Бітімгершілік келісім жасауға құқық.
Бұл құқық екі жақтың өзара келісімдері нәтижесінде жүзеге асырылады.
Процесстің кез-келген кезеңінде тараптар бітімгершілік келісімді жасай
алады, яғни, бұл дегеніміз - материалдық-құқықтық дауды өз бетінше өзара
келісушіліктер арқылы, бірақ соттың бақылауымен шешіуі. Бітімгершілік
келісімі талапкердің және жауапкердің басқарушылық
әрекеттерінің жиынтығы. Алайда, тараптардың өзара бітімгершілік
келісімінің сот үшін міндетті күші жоқ, яғни, ол келісімді қанағаттандыудың
құқықтарына нұқсан келтірмейтініне көзі жеткен соң ғана, оны
қанағаттандыруы мүмкін.
д) Талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту құқығы.
Талап қою қатып қалған ереже емес, талапкер кейінірек өзінің қойған
талабының негіздемесін өзгерте алады.
Талаптың негіздемесі дегеніміз-талапкердің жауапкерге өзінің
материалдық-құқықтық талабын негіздейтін заңды фактілер.
Талаптың негіздемесін өзгерту нақты бір шекте жүргізілуі тиіс. Бұл шек
талап қоюдың нысанасы болып табылады.
Ал талап қоюдың нысанасы дегеніміз - талап қоюшының жауапкерге құқық
бұзушылықты жою және оны қалпына келтіру туралы талабы.
Жалпы алғанда, талапкер талаптың негіздемесі мен нысанасын бастапқы
құқықтық қатынас шегінде ғана өзгерте алады.
Талапкер талаптың нысанасын бастапқы құқықтық қатынастың шегінен тыс
кезде өзгерткісі келсе, ол туралы дербес талап қоюы керек. Талапкердің
талаптың негіздемесің немесе нысанасын өзгертуі, талаптың өзгеруіне әкеліп
соғады, ол дегеніміз талапкердің бастапқы талаптан бас тартуын білдіреді.
Талаптың негіздемесі мен нысанасын өзгерту құқығымен қатар, талапкер
талап - арыздың мөлшерін көбейту немесе азайту құқығын да пайдалана алады.
Жоғарыда қарастырылған құқықтардан басқа тағы да тараптардың мына
құқықтарын да қарастыруға болады:
- Дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға құқық.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 66-бабына сәйкес тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар
береді.
Тараптар дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың
өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру тұралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатына, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені
алу үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дөлелдемесі бар тұлға
оны тікелей сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті
сұрауы бар адамның қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті. Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса
және оны соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың
мүдделеріне қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп
есептеледі.
Тараптардың іс үшін маңызы бар, өздеріне белгілі мән-жайлар туралы
түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар
тексеруге және бағалауға жатады.
Бұлай айта берсек, әр құқықтың мәнін аша берсек, тізім толастамас.
Алайда, ескеретін бір жағдай, кейбір арнайы құқықтар жалпы екі тарапқа
емес, тек талапкерге немесе тек жауапкерге ғана тиесілі болады.
Мысалы, тек талапкерге тән құқықтар ретінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабында қарастырылған жоғарда
талқыланған талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қоюдан
бас тартудан басқа 32-бабында қарастырылған талап қоюшының тандауы бойынша
соттың соттауына жатқызу мәселесін де айтуға болады.
Жауапкердің арнайы құқығы реттінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабында көзделген талап қоюды танудан басқа
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 156-бабында
көрсетілген қарсы талап қою құқығын ерекше сызып атауға болады.
Жоғарыдағы құқықтардың барлығы тараптарға Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабында берілген сотта қорғану құқығын толық көлемде
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Алайда, кез-келген нәрсенің екі жағы болады ғой, сол сияқты тараптар
да азаматтық процессте процессуалдық құқықтармен қоса, процессуалдық
міндеттерді де иеленеді.
Тараптардың процессуалдық міндеттері де құқықтары сияқты жалпы және
арнайы міндеттер болып екіге бөлінеді:
1) Жалпы процессуалдық міндеттер.
Жалпы міндеттердің ішінде ерекше орынға адалдық қойылады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабына сәйкес,
тараптар өздеріне берілген. барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
тиіс. Көп жағдайларда бұл міндет ерікті түрде жүзеге асырылады, алайда,
көрінеу теріс пиғылмен негізсіз талап берген немесе істі тез әрі дұрыс
қарау және шешуге жүйелі түрде кедергі келтерген тараптан сот екінші
тараптың пайдасына іс жүзінде жоғалған уақыт үшін өтемақы өндіре алады.
Өтемақының мөлшерін, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 112-бабына сәйкес, нақты мән-жайларды ескере келіп, осы жердегі
тиісті еңбекке ақы төлеудің қолданылып жүрген нормасын негізге ала отырып,
сот белгілейді.
Тараптар процесеуалдық әрекеттерді заңмен көзделген мерзімде жүзеге
асыруға міндетті, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Қодексінің 178-бабының 3-тармағына сәйкес сот отырысы залында белгіленген
тәртіпті сақтауға, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 21-бабына сәйкес сотты құрметтеуге, 113-бабына сәйкес, сот
шығындарын өз мерзімінде төлеуге және заңдармен жүктелген басқа да
міндеттерді орындауға міндетті.
Бұл тараптарды орындамау тараптың сәйкес процессуалдық әрекеттер жасау
құқығынан айырады. Ал жалпы тараптың істе адал болуы құқықтық емес,
моралдық сипатқа ие[2,27]
2) Арнайы процессуалдық міндеттер.
Арнайы іс жүргізушілік міндеттер әртүрлі және нақты іс жүргізушілік
әрекеттерге, азаматтық іс жүргізу кезеңіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 151-
бабына сәйкес, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттарды, егер көшірмелері оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші
тұлғалар үшін бұл құжаттардың көшірмелерін талап-арызға тіркеуі қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 65-бабына
сәйкес, дәлелдеу міндеті екі жаққа да жүктеледі.
Процесстің кез-келген кезеңінде тараптар бітімгершілік келісімді жасай
алады, яғни, бұл дегеніміз - материалдық-құқықтық дауды өз бетінше өзара
келісушіліктер арқылы, бірақ соттың бақылауымен шешіуі. Бітімгершілік
келісімі талапкердің және жауапкердің басқарушылық
әрекеттерінің жиынтығы. Алайда, тараптардың өзара бітімгершілік
келісімінің сот үшін міндетті күші жоқ, яғни, ол келісімді қанағаттандыудың
құқықтарына нұқсан келтірмейтініне көзі жеткен соң ғана, оны
қанағаттандыруы мүмкін.
Тағы да Қазақстан РеспубликасыныңАзаматтық Істер Жүргізу Кодексіне
негізделетін болсақ, 82 - бапқа сәйкес, соттың алдында іске қатысатын
немесе қатыспайтын тұлғалардан жазбаша дәлелдемелер талап ету туралы өтінім
жасайтын тұлға осы дәлелдемені көрсетуге, оларды өз бетінше алуға кедергі
болатын себептерді, өзі дәлелдемелерді сол тұлғаларда деп санайтын
негіздерін көрсетуге тиіс.
Жалпы алғанда, жоғарыда талданған құқықтар мен міндеттер тараптардың
құқықтық мәртебесін анықтайды.
Өз құқықтарын жүзеге асыру арқылы олар сотта қорғану құқығын жүзеге
асырса, міндеттерді орындай келе заң алдындағы борышын орындайды[8, 36]
2 ІСКЕ ТЕҢ КАТЫСУ
2.1 Іске тең қатысудың түсіеугі және түрлері
Азаматтық істердің қаралуы кезінде іске қатысушы субъектілердің ішінде
талапкер мен жауапкердің орны ерекше екені жоғарыда айтылды. Ал осы
талапкер мен жауапкердің құқықтары мен міндеттері, белгілері, жалпылап
айтқанда, процессуалдық жағдайлары қарастырылғанмен, нақты процесске қатысу
ерекшіліктерінің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 50-бабына сәйкес, іске қажет болған жағдайда бірнеше жауапкердің
немесе бірнеше талапкердің қатысуы.
Бұл ереженің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 4
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕГІ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Азаматтық процестегі тараптардың түсінігі және белгілері ... ..7
1.2 Азаматтық процестегі құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 11
1.3 Азаматтық процестегі тараптардың құқықтары мен
міңдеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 15
2 ІСКЕ ТЕҢ
ҚАТЫСУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 26
2.1 Іске тең қатысу түсінігі,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Тиісті емес жауапкерді
ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3 АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚ
МИРАСҚОРЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 47
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
49
КІРІСПЕ
Туған еліміз Қазақстанның тәуелсіздік алып, әлемде тәуелсіздіктің
дәлелі ретінде алтын бедері бар көк байрақтың желпілдегеніне де міне 15 жыл
толайын деп қалды.
Осы уақыт ішінде мемлекетіміздің өсіп, дамуына аз шаралар жасалған
жоқ. Заң мәселесі де бұдан шет қалмақ емес. Жаңа саяси-құқықтық жағдайға
байланысты көптеген заңдар, кодекстер қабылданды. Бұл жерде ерекше атап
өтетін жағдай — 1995 жылы 30-тамызда еліміздің Ата заңымыз конституцияның
қабылдануы.
Осы конституция негіз болып, еліміздің заң ғылымдары мен заңдамасында
көптеген ірі-ірі бастамашылық идеялар жүзеге асырылды. Азаматтық істер
жүргізу қүқығы да осы тізімнен белді орын алғандай. 1999 жылы 13-шілде күні
Қазақстан Респуликасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексі қабылданды. Бұл
кодексте азаматтық істер жүргізу мәселесіне қатысты барлық жағдайлар
көрініс таптық десек, артық айтпағанымыз болар.
Бұл бітіру жұмысында қарастырылып отырған мәселе — тараптар. Азаматтық
процессте іске қатысушы түлғалардың ішінде тараптардың ерекше орынға ие
екені даусыз жайт. Тараптарсыз талап өндірісінің болуы, жүзеге асырылуы
мүмкін емес.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, мемлекетімізде экономикамыз жетіле
түскендей. Оған бір демеу, себеп ретінде шетел инвестицияларының ел
экономикасына құйылуын атауға болар. Ал экономикада мұндай ірі-ірі
құбылыстар болып жатқанда, оларға қатысты даулардың туындамауы мүмкін емес.
Ал азаматтық іс жүргізу өндірісінде барлық қаржылық, шаруашылық т.б. істер
қаралады.
Сотта істерді қарау дегеніміз адам азамат құқықтарының, мемлекет,
қоғам мүдделерінің қорғалуы.
Қазақстан Респуликасы Конституциясының 13-бабына сәйкес, әркімнің
құқық субьектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің қққықтары мен
бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін
барлық тәсілдермен қорғауға құқылы.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына
құқығы бар.
Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Міне, осы құқықтар
талап өндірісіндегі тараптардың мәртебесін анықтайтыны сөзсіз.
Бітіру жұмысының тақырыбын тараптармен байланыстыра отырып алудағы
мақсатта — тараптарға қатысты мәселені жан-жақта талқылау болса керек.
Себебі, азаматтық іс жүргізудегі тараптар - бір қарағанда қарапайым
тұлғалар болып көрінуі мүмкін. Ал шын мәнінде тараптарға қатысты
зерттелмеген мәселелер қаншама? Тараптапдың іске тең қатысуы, құқық
мирасқорлығы, тиісті емес жауапкерді ауыстырудың өзі неге
тұрады ?
Әрбір адам бұзылған немесе даулы конституциядық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа
жүгінүге құқылы.
Міне, осы Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 8-бабында көзделген
ережені негізге ала отырып кез-келген тұлға сотқа шағымдана алады.
Қазіргі заманда заң түсіндіруіндегі әр алуандылыққа
байланысты көп жағдайда тараптар жөнінде әртүрлі пікірлер пайда болады.
Сондықтан да, азаматтық іс жүргізудегі тарап дегеніміз кім, соның мәнің
ашып, талқылау да дұрысырақ болар.
Тараптар мәселесін қозғамастан бұрын азаматтық іс жүргізу
қатынастарының субъекттілеріне тоқталған дұрысырақ болар. Солай, көптеген
ғалымдардың пікірінше азаматтық іс жүргізу қатынастарының субъектілері үш
негізгі топқа бөлінеді. Олар:
Соттар.
Іске қатысушы тұлғалар.
Сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал етуші түлғалар.
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 44-бабында, іске қатысушы
тұлғалардың құрамы берілген. Олардың ішінде ең негізгілері болып тараптар
табылады.
Тараптарды азаматтық іс жүргізудегі негізгі субъекттілер ретінде
көрсететін дәлелдер көп-ақ. Олардың барлығын осы бітіру жұмысының әрбір
бөлімінен айқын көруге болады.
Жалпы, осы бітіру жұмысын жазған кездегі бастамашылық идея —
тараптарды азаматтық іс жүргізудің негізгі қатысушылары ретінде көрсету.
"Негізгі" деген сөздің өз дәлелі бар. Ол "бірінші, басыңқы" деген түсінікті
береді. Тараптардың өздеріне тән белгілері бір жеке бөлімде қарастырылып
өткен. Міне, осы белгілері арқылы тараптар ерекшеленіп, азаматтық іс
жүргізуде оқшау орынды иеленеді.
Тараптар ауысса процестегі даудың пәні де, негізі де, нысанасы да
ауысады.
Сондықтан, азаматтық іс жүргізудегі тараптарды процестің қазығы деп
қарастыруға әбден болады.
1 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕССТЕГІ КАТЫСУШЫЛАРДЫҢ АРАСЫНДАҒЫ ТАРАПТАРДЫҢ ОРНЫ
1.1 Азаматтық процесстегі тараптардың түсінігі және белгілері
Азаматтық іс жүргізудегі тараптар — олардың атынан процесс жүзеге
асырылатын және олардың материалдық - құқықтық дауын реттеу сотқа жүктелген
тұлғалар.
Азаматтық іс жүргізу заңдамасы іске қатысушы тұлғалардың құрамын нақты
атап көрсетеді. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 44-бабына сәйкес, тараптар; дау нысанасына дербес талаптарын
мәлімдейтін 3-тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар; жергілікті өзін-өзі
басқару органдары; ұйымдар немесе Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 56
және 57 баптарында көзделген негіздер бойынша процеске қатысатын жекелеген
азаматтар, сот ерекше іс жүргізу тәртібімен қарайтын істер бойынша
мәлімдеушілер мен мүдделі адамдар іске қатысушы тұлғалар болып табылады.
Процессте қатысушылар болып табылатын жоғарыдағы тұлғалардың арасында
тараптардың орны ерекше. Себебі, тараптарсыз талап өндірісінің қозғалуы
мүмкін емес. Ал талап өндірісі тәртібінде азаматтық істердің басым
көпшілігі қаралатыны даусыз жайт.
Кез-келген азаматтық-құқықтіық дауда кем дегенде екі тарап болады, олар
даудың пәніне қатысты қарама-қайшы бағытқа ие болады[1,73]
Тараптардың бірі болып талапкер табылады, ол — сотқа өзінің
субъективтік құқығы немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін
жалданған тұлға. Бүл жерде басты көңіл бөлетін жайт -талапкердің
субъективтік құқығы немесе заңды мүддесінің бұзылғандығы іс жүзінде болуы
да, болмауы да мүмкін, ол тек талапкердің көзқарасы бойынша ғана бұзылған
деп саналады. Талапкердің сотқа жолдануына негіз болып, оның көзқарасы
бойынша, оның құқықтарын басқа біреудің бұзуы немесе оның құқықтары мен
заңды мүдделерін біреудің заңсыз даулауы болып табылады[2,72]
Екінші жақ болып жауапкер табылады, ол болжамды түрде сотқа жолданған
тұлғаның құқықтары мен заңды мүддесін бұзған тұлға ретінде көрсетіледі.
Талапкер де, жауапкер де даулы материалдық—құқықтық қатынастың
субъектілері болып табылады. Бірақ, жауапкерде даулы құқықтың бар-жоқтығы
және ол құқықтың жауапкермен бұзылғандығы жөніндегі қорытынды жауапты тек
сот қана бере алады. Талап — арыз берілген, азаматтық іс қозғалған кезде
талапкердің заңмен қозғалатын мүдденің немесе даулы құқықтың субъектісі
екендігі және жауапкердің даулы міндеттеменің субъектісі екендігі — тек
мүмкін нәрсе ғана, болжам.
Яғни, талапкер де, жауапкер де - даулы материалдық-
құқықтың қатынастың мүмкін субъектілері болып табылады.
ТАЛАПКЕР - бұл даулы құқық немесе заңды мүдденің иесі және өз
құқығын жауапкер негізсіз бұзды немесе даулады деп есептеп сотқа
қорғану үшін жүгінетін мүмкін тұлға.
ЖАУАПКЕР- талап қоюшының арызы бойынша оның құқықтары мен міндеттерін
бұзушы немесе негізсіз оның құқығын даулайтын және соның салдарынан талап
қоюшыға жауапқа тартылған және оған қарсы азаматтық іс қозғалған тұлға.
Азаматтық іс жүргізудің теориясындағы тараптардың даулы материалдық-
қүқықтық қатынастың мүмкін субъектісі жөніндегі көзқарасты Н.А.Чечина,
Д.М.Чечот, М.Н.Треушников сияқты, процессуалист - ғалымдар жақтайды. Бірақ,
осы жайтқа байланысты басқа да көзқарас бар, Оны жекелеп атағанда
А.А,Мельников жақтайды. Оның айтуынша, басында тараптарды даулы құқықтық
қатынастың субъектісі деп санауға болмайды. А.А.Мельников бойынша, тараптар
құқық туралы даудың субъектісі. Яғни, ол мына жайтқа сүйенеді-азаматтық
істе тараптар болып әрқашанда құқықтық қатынастағы тұлғалардың бола
бермеуі.
Ал шын мәнінде шындыққа сәйкесірек болып, бірінші көзқарас табылады.
Себебі, құқық туралы дау болатын болса, "дауласушы" субъектілердің арасында
қатынастар болады. Бұл қатынастар апелляция, заңға сүйену, құқыққа
негізделу жолдарымен реттелуі мүмкін, яғни, қатынастар осылай құқықтық
қатынасқа айналады[3,55]
Жоғарыда айтылғандай, талап өндірісінің әрқашанда екі тарабы болады.
Талапкер "қорғауды талап ету" түсінігінен шыққан.
Жауапкер үшін де, талапкерге де тең болып сот шешуге бағытталған құқық
туралы дау табылады[4,124]
Тараптардың негізгі ерекше белгісі болып олардың істің ақырына
мүдделілігі. Бұл мүдделілік міндетті түрде құқықтық сипатқа ие болуы керек.
Тараптардың ерекшелігі - олардың іске мүдделілігі материалдардық -
құқықтық, әрі процессуалдың құқықтық сипатқа ие.
Тараптар процерске өз құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
қорғау үшін қатысады. Процесс, тәртіп бойынша, өз құқығы бұзылды деп
есептеп сотқа жүгінген тұлғаның арызы негізінде басталады. Сондықтан, осы
бұзылған немесе дауланған құқықты қорғау қажеттілігінен сол тұлғаның
мүдделілігі пайда болады. Бұл жерде атап өтетін бір мәселе - бұзылған
немесе дауланған құқық туралы талап-арызды құқық туралы даудың субъектісі
болып табылатын субъект қана бермейді. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 8-бабына сәйкес, сот істі тек мүдделі тұлғаның
арызы бойынша ғана емес, прокурор, мемлекеттік билік органдарының талап-
арыздары бойынша да қозғай алады, егер олар сотқа басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жөнінде жүгінсе.
Алайда, кімнің талап-арызды беріп, істі қозғанына қарамастан,
талапкердің мәртебесін тек даулы құқықтың мүмкін субъектісі болып табылатын
тұлға ғана иеленеді.
Заңға сәйкес, оның мүддесіне қатысты прокурор немесе басқа тұлғалардың
арызы бойынша іс қозғалған тұлға процесстің басталғандығы туралы
хабарландырылады және іске талапкер ретінде қатысады.
Даулы материалдардық-құқықтық қатынас - нақты іс бойынша
процесс объектісі, ал тараптар оның субъектілері болып табылады[5,127]
Ал осы құқықтық қатынастың шын мәнінде бұзылған
-бұзылмағандығы және оның дәрежесі және ол үшін жауапкер жауап беруі тиіс
пе, бұл жағдайлар тек соттың істі мәні бойынша қарауының
нәтижесінде ғана, сот өзі шешеді. Іс қозғалған сәтте тараптардың мынандай
елеулі белгілері болады:
1. Іс тараптардың атынан жүргізеді, олар азаматтық істің негізгі
субъектілері. Бұл ереженің практикалық мәні зор, себебі
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 153- бабының 1-тармағына сәйкес дәл сол тараптар
арасында, сол пән және сол негіз бойынша шешілген талапты
алудан және қараудан бас тартылады.
2. Тараптар арасындағы қатынас талап-арызды беру нәтежесінде
ресми даулы сипатқа ие болады. Ал соттың мақсаты — мұндай
қатынастарды реттеу.
3. Тараптар — даулы материалдық-құқықтық қатынастың
субъектілері, сондықтан олар істің ақырына материалдық —
құқықтық мүддеге ие болады. Сот шешімі олардың
материалдық құқығына әсерін тигізеді, сондықтан олар сол
шешімнің нәтижесінде белгіл бір материалдық игіліктерді
иеленеді немесе олардын айырылады.
4. Сотпен процессуалдық—құқықтық қатынасқа түсе отырып,
тараптар іске процессуалдық түрде де мүдделі болады. Ол
дегеніміз өз құқықтарын қорғау мүмкіндігін иелену, өздеріне
қатысты ыңғайлы, тиімді шешім шығаруға бар күшін, ынтасын
салу.
5. Процестің- басты қатысушылары бола тұрып, тараптар сот шығындарын
өтейді.
Жалпылай қосып алғанда жоғарыдағы белгілер тек тараптарға тән және
нақты осы белгілердің жиынтығының болуы тараптарды іске қатысушы басқа да
тұлғалардан ажырату мүмкіндігін береді.
Бұл жерде ескеріп өтетін бір мәселе — тараптар түсінігі тек талап
өндірісіне тән. Ал ерекше талап өндірісі мен ерекше өндірісте өтініш
беруші, арыз беруші және мүдделі тұлғалар болады. Міне, осы тұлғалар, заңға
сәйкес, кейбір шектеулерімен тараптардың құқықтарын иеленеді.
1.2 Азаматтық іс жүргізушілік құқық кабілеттілік және азаматтық іс
жүргізушілік әрекет қабілеттілік
Азаматтық Істер Жүргізу құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттіліктің
түсінігін Азаматтық істер жүргізу , әкімшілік, конституциялық, отбасылық,
азаматтық құқықтардың материалдық құқықпен тығыз диалектикаяық өзара
байланыстылығын есепке алу арқылы ғана анықтауға болады. Азаматтық істер
жүргізу құқығының субъектілері материалдық — құқықтық қатынастың
қатысушылары ретінде өздерінің құқықтары мен міндеттерін қорғау
қажеттілігінен Азаматтық істер жүргізу құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілікке иеленеді. Себебі, кей жағдайларда мынадай қиын жағдайлар
болады, материалдық құқықтың субъектісі азаматтық процеске қатыса алмайды.
Азаматтық процесске барлық іске қатысушылардың қатысуына жалпы негіз
болып, азаматтық Іс жүргізушілік құқық қабилеттіліктің, яғни, Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер жүргізу Кодексінің 45-бабына сәйкес,
Азаматтық істер жүргізу құқықтар мен міндеттерді иелену қабілеттілігінің
болуы табылады. Азаматтық істер жүргізу құқығының субъектілері Азаматтық
істер жүргізу құқық қабілеттілігін әртүрлі және ұқсас емес жағдайларда
иеленеді.
Азаматтық істер жүргізушілік құқық қабілеттілік Қазақстан
Республикасының барлық азаматтарында олардың өмірге келу, туу фактісі
бойынша пайда болады, ал коммерциялық және коммерциялық
емес ұйымдар үшін оларда заңды тұлғаның құқықтарының
пайда болуы фактісі негізінде пайда болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 413, 414-баптарының негізінде айтып өтетін бір жайт,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар Азаматтық істер жүргізушілік
құқық қабілетілікті шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалар да иелене
алады.
Азаматтар олардың жасына, жынысына, нәсіліне, психикалық жағдайы мен
басқа да ерекшелік белгілеріне қарамастан, құқық қабілеттілігін иеленеді.
Сондықтан, іс жүзінде іс жүргізушілік құқық қабілеттіліктің балуы тек
коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар үшін мәні бар. Оны анықтау үшін
ұйымның жарғысын немесе ережесін және оның заңмен көрсетілген тәртіпте
мемлекеттік тіркеуден өту фактісін тексеру қажет. Соған сәйкес, мысалы,
іске тарап ретінде жай серіктестіктің қатысушылары қатыса алмайды. Себебі,
жай серіктестік заңды тұлға болып табылмайды. Жай серіктестіктің
қатысушылары өз қызметтеріне байланысты дауларға тең талапкер және тең
жауапкер ретінде қатысады. Дербес түрінде азаматтық процесіке филиалдар мен
өкілдіктер де қатыса алмайды, олар іске өздерінің ережесін бекіткен
органның көрсеткен өкілеттіктері шегінде ғана қатысады.
Кейбір ғылыми әдебиеттердегі, мемлекеттік билік органдарының басқа
түлғалардың мүдделерін қорғау үшін азаматтық процеске қатысуына негіз болып
тікелей олардың құзыреттілігі табылады деген пікір күмәнді[6,79]
Азаматтардың туылу фактісі, ұйымдарда заңды тұлғаның құқықтарының
болуы бұл көрсетілген тұлғаларда құқық қабілеттіліктің пайда болуына бірден-
бір негіз болып табылады.
Азаматтық істер жүргізу құқығының субъектілерінің
құқықтық мәртебесі азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігінің болуымен
сипатталады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 46 бабына
сәйкес Азаматтық Істер Жүргізу әрекет қабілеттіліктілігі дегеніміз - сотта
құқықтарын өз іс-әрекеттерімен жүзеге асыру және міндеттерін орындау, іс
жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттіліктілігі. Бұл әрекет қабілеттілік 18-
жасқа толған азаматтарда және ұйымдарда толық көлемде болады.
Коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдарда азматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі оларда заңды тұлғаның құқықтары пайда болған сәттен
бастап қалыптасса, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқаратын
органдар үшін олар құрылған сәттен пайда болады. Бұл жерден айқын көрінетін
бір мәселе, ұйымдар мен органдар үшін азаматтық іс жүргізушілік құқық
қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі бір сәтте пайда болады, сондықтан
олардың іске қатысуының негізі ретінде азаматтық іс жүргізушілік құқық
субъектілікті атауға болады.
Жоғарыда жазылғандар әрекет қабілеттілік және құқық қабілеттілік
категорияларының материалдық және процессуалдық құқықтағы тығыз
байланыстылығын дәлелдейді.
Іс жүргізу құқық иелену де, іс жүргізу әрекет қабілеттілігін анықтау
да мүдделі тұлғалардың сотта қорғануына мүмкіндік беру үшін жұмсақ болуы
қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілігі және азаматтық іс жүргізу
әрекет қабілеттілігі іске қатысушы тұлғалардың процессуалдық әрекетерінің
нәтижесінде жүзеге асырылады. Азаматтар өздерінің іс жүргізу құқық
қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін жеке өздері немесе өкілдері
арқылы жүзеге асырады.
Ұйымдар, мемлекеттік ұйымдар және жергілікті өзін-өзі басқару
органдары іс жүргізу құқық қабілеттілігін және әрекет қабілеттілігін
алқалық немесе жеке органдары және өз өкілдері арқылы жүзеге асыра алады.
Іс жүзінде азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігін анықтаудың мәні
азаматтардың әрекет қабілеттілігімен тығыз байланысты.
Іс жүргізу әрекет қабілеттілігінің пайда болуының бірнеше
дәрежесі мен кезеңі бар:
Толық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі кәмелетке толғанда, яғни, 18 жасқа
толғанда пайда болады. Бұл жасқа жеткенге дейін іс
жүргізу әрекет қабілеттілігі кәмелетке толмаған адам некеге
отырған кезде жергілікті әкімшіліктің рұқсатымен пайда
болады.
Жартылай азаматтық іс жүргізу әрекет қабілеттілігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 46-
бабының 2, 3-тармақтарына сәйкес, 14-18 жасқа дейінгі кәмелетке
толмағандардың, сондай-ақ әрекет қабілеті шектеулі деп танылған
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
соттта олардың ата-аналары немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда
сот мұндай істерге кәмелетке толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі
деп танылған азаматтардың өздерін тартуға міндетті.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттілігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдер қорғайды.
14-18 жастың арасындағы кәмелетке толмағандар жартылай әрекет
қабілеттілігі бар деп саналатындықтан, олар өздері жүзеге асыра алатын
азаматтық құқықтарына қатысты сотқа өздері жолдана алады. Мысалы, өздерін
жалақысына қатысты, стипендияға қатысты, авторлық құқықты жүзеге асыруына
байланысты және тағы басқа мәселелер.
Міне, осы азаматтық іс жүргізу құқық қабілеттілік және әрекет
қабілеттілік азаматтық процесстегі тараптың құқық субъектілігін құрайды, ал
онсыз кімнің де болмасын процеске қатыса алмайтыны белгілі.
1.3 Азаматтық процесстегі тараптардың құқықтары мен міндеттері
Азаматтық сот ісін жүргізудегі тараптардың процессуалдық жағдайы
әрқашанда тең болады. Бұл жай ғана ереже емес, азаматтық іс жүргізудегі
бастамашылық қағидалардың бірі.
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 13-бабына сәйкес, азаматтық істер
бойынша сот төрелігі заң мен сот алдындағы теңдік негізінде жүздеге
асырылады.
Азаматтық сот ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына
артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге
көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де
кез-келген мән-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс.
Тараптардың да құқықтары мен міндеттеріне тоқтамастан бұрын,
тараптардың тең құқықтылығы азаматтық іс жүргізудің бастамашылық
ережелерінің бірі екенін айтып өткен жөн болар.
Азаматтық істер жүргізуде тең құқылықты екі мағынада түсінуге болады:
Сотқа талапкер немесе жауапкер ретінде қатысушы
тұлғалар бірдей құқықтарға иеленуі тиіс, олардың қандай
да болмасын жағдайына қарамастан, жеңілдіктерге немесе
кемсітуге жол берілмейді.
Талапкердің де, жауапкердің де мүдделері теңестірілуі
тиіс.
Сонымен, тараптар бірдей іс жіргізу құқықтарын пайдаланады және бірдей
іс жүргізу міндеттерін көтереді.
Тараптар азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын таңдап
алады, оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және соттан, басқа органдар
мен адамдардан тәуелсіз түрде таңдап алады. Сот істің нақты мән-
жайын анықтау мақсатында өз бастамасымен айғақтар жинаудан
босатылған, алайда тараптың дәлелді өтініші бойынша оған
қажетті материалдарды алуға жәрдемдеседі.
Істі қараушы сот объективтілікті және әділдікті сақтай отырып, істің
мән-жайын толық және объективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды. Сот іс жүргізу шешімін тараптардың
әрқайсына бірдей негізде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана
негіздейді.1
Сот тараптарға бірдей және құрметпең қарайды. Жалпы айтқанда,
тараптардың барлығының процессуалдық құқықтары Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабында көзделген сотта қорғану құқығынан пайда болады.
Тараптардың құқықтарын шартты түрде жалпы және арнайы деп бөлуге
болады. Жалпы құқықтарды іске қатысушы басқа түлғалар да иеленеді, ал
арнайы құқықтар тек тараптарға ғана тән.
Жалпы құқықтар Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 47- бабында атап көрсетілген :
Іске қатысушы тұлғалардың іс материалдарымен танысуға, олардан
үзінділер жазып алуға және көшірмелер түсіруге және оларды зерттеуге
қатысуға;
Іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға, сарапшыларға және мамандарға
қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға, сотқа ауызша
мен жазбаша түсініктемелер беруге;
Сот процессі барысында туындайтын барлық мәселелер бойынша
бойынша өз дәлелдерін келтіруге;
Іске қатысушы басқа тұлғалардың өтінімдері мен дәлелдеріне қарсылық
білдіруге;
Соттың шешімімен танысуға және оған жазбаша ескертпелер беруге;
Соттың шешімі мен ұйғарымына шағымдануға;
Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу
құқықтарын пайдалануға құқығы бар.
Олар өздеріне берілген барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
тиіс. Тарптардың арнайы құқықтары Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 49- бабында көзделген. Олар:
Талапкердің талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгертуі;
Жауапкердің талап қоюды тануы;
Тараптардың өзара бітімгершілік келісім келуі, яғни, талап қоюшы
талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап қою талабының
мөлшерін ұлғайту немесе азайтуға, талаптан бас тартуға құқылы. Талап
қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қою талабының мөлшерін
ұлғайту немесе азайту, талаптан бас тарту жазбаша өтініш беру жолымен
жүргізіледі және оларға бірінші сатыдағы сот шешім қабылдағанға дейін жол
беріледі. Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл жөнінде одан қолхат
алынады. Тараптар істі бітімгершілік келісіммен аяқтай алады, оған тараптар
қол қояды және сотпен бекітіледі.
Соттың өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын немесе негіздемесін
өзгертуге құқығы жоқ. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа
біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің
талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін
бекітпейді[7,89]
Міне, жоғарыда аталған құқықтарды пайдалана отырып, тараптар
азаматтық сот ісін жүргізудегі өз процессуалдық
жағдайының ыңғайлылығын қамтамасыз етеді.
Ал осы құқықтардың мәнін ашпастан бұрын оларды топтастырған дұрысырақ
болар.
Тараптардың субъективтік процессуалдық құқықтары біртектес емес. Бұл
жағдай оларды мазмүнына сәйкес бөліп талдауды қажет етеді.
Мазмұнының ерекшеліктеріне сәйкес, құқықтарды мынадай топтарға бөлуге
болады:
Іс бойынша процессті қозғаумен, және оның әрі қарай
қозғалуымен байланысты құқықтар, яғни, азаматтық процесстегі
диспозитивтік қағиданы білідіретін құқықтар.
Істі сотта қарауға қатысумен, сот шешімін орындаумен байланысты
құқықтар, яғни, жарыспалылық қағидасын білдіретін құқықтар.
Сотқа қажетті техникалық әрекеттерді істеу туралы нұсқау мүмкіндігімен
байланысты құқықтар.
Бірінші топқа жататын кейбір құқықтарды қарастыратын болсақ, а) Істі
қозғауға құқық.
Бұл құқық тараптардың процессуалдық құқықтарының ішіндегі мейлінше
мәні бар құқықтарының бірі. Бұл құқықты бірдей екі тарап та иеленеді,
себебі, жалпы ереже бойынша сотқа талаптарды талапкер берсе, жауапкер
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 156-бабына
сәйкес, бірінші сатыдағы сот шешім шығарғанға дейін алғашқы талап қоюмен
бірлесіп қарау үшін талап қоюшыға қарсы талап қоюға құқылы.
Қарсы талап жауапкердің қорғануының бір әдісі болып табылады.
Алайда, талапкедің талап қоюының жалпы ережелері қарсы талапқа да тән
болуымен қатар, қарсы талап қоюдың өзінің де шарттары бар. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 157-бабына
сәйкес, судья қарсы талап қоюды қабылдайды, егер:
Қарсы талап алғашқы талапты еске алуға бағытталса.
Қарсы талап қоюды қанағаттандыру алғашқы талап қоюдың толық немесе
қанағаттандыру бөлігінде болдырмаса;
Қарсы және алғашқы талап қоюлардың арасында өзара байланыс
болса және оларды бірлесіп қарау дауларды неғұрлым жылдам және
дұрыс қарауға әкелсе;
Талап қою құқығы иелену үшін заңдар мен сот тәжірибесіне сәйкес
мынадай алғышарттар болу керек:
Талапкер мен жауапкердің азаматтық іс жүргізу құқық
қабілетілігі ( АІЖК 45-6),
Даудың сотқа ведомстволығы ( АІЖК 43-6)
Заңды күшіне енген шешімнің болмауы.
Дауды шешудің сотқа дейінгі төртібін сақтау.
Іске заңи мүдделік.
б) Істі жалғастыруға бас тартуға және талаптан бас тартуға құқық.
Талап қойған тұлға істің кез-келген кезеңінде одан бас тартуға
құқылы.
Талакердің істі жалғастыруға бас тартуынан талаптан бас тартуын
ажыратып қарастыру қажет.
Істі жалғастырудан бас тарту - іске занды мүдделілігін жоғалуы, ал
талаптан бас тарту - жауапкерге қатысты материалдық — құқықтық талаптарынан
бас тарту.
Сот тәжірибесінде қалыптасып қалған бір жағдай: Талапкердің талап қою
фактісінің өзі жауапкердің өз міндеттерін орындауына итермелейді. Мұндай
кезде талапкердің істі әрі қарай жалғастыруға мүдделілігі жоғалады, себебі
оны жауапкер қанағаттандыруға қарсылық білдірмейді.
Жауапкер талапкердің талап-арзын сот талқысына дейін қанағаттандырған
жағдайларында іс ұйғарым шығару жолымен тоқтатылады. Бұл жағдайда талапкер
сол жауапкер, сол пән және сол негіз бойынша талап қою құқығынан айырылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, талапкер істі жалғастырудан бас тартумен
қатар, жауапкерге қатысты материалдық-құқықтық талабынан да бас тартуы
мүмкін.
Бұл жағдайда, талапкер өзінің іске заңды мүддесі болғанына қарамастан,
өз талабынан бас тартады, яғни, өзінің материалдық құқығын пайдалануды өзі
шешеді. Талапкердің талаптан бас тартуы басқарушылық акт болып табылады
және бұл азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік қағидасымен тығыз
байланысты. Сондықтан, талаптан бас тарту, егер сот оны қабылдап,
ұйғарыммен бекіткен жағдайда ғана іс тоқтатылады.
Әрбір талаптан бас тарту жағдайындағы соттың міндеттері:
Талаптың бас тартудың талапкердің шын мәніндегі еркімен
сәйкестігін тексеру;
Талапкердің талаптан бас тартуы мемлекет мүддесіне, талапкердің өзінің
мүддесіне және басқа тұлғалардың мүддесіне қайшы емес пе екендігін тексеру;
Егер талаптан өкіл бас тартып тұрса, оның
өкілеттіктерін тексеру;
Талапкерге осы талаптан бас тартуы келесі рет сотқа осындай талаппен
жолдану құқығынан айыратынын түсіндіру.
в) Талап қоюды тану құқығы.
Заң талапкерге талаптан бас тарту құқығын берумен
қатар, жауапкерге талап қоюды тану құқығын бере алады. Талап қоюды тану
құқығы да азаматтық іс жүргізудегі диспозитивтік қағидасынан
бастау алады.
Жауапкердің талап қоюды тануы, оның өз процессуалдық және материалдық
құқықтарының тағдырын шешумен байланысты.
Іс жүргізушілік көзқарастарына сәйкес, жауапкердің талап қоюды тануы
сотқа сот зерттеулерінің көлемін қысқартуға мүмкіндік береді.
Сот талап қоюды тануды қабылдай алады және оны өз шешіміне негіз етіп
алуы мүмкін. Бірақ, талап қоюды тану жауапкердің шынайы еркімен сәйкес
келуі тиіс.
Бұл дегеніміз, тану кезінде талаптың негізіндегі фактілерді немесе тек
құқықтық қатынасты емес, талаптың өзін тану. Яғни, талаптан бас тартпау
емес, бұл талапты тану ғана болуы керек.
Сот мына жағдайларды ескере отырып, жауапкердің талапты тануын
қабылдауы мүмкін :
Талапты тану тек заңмен көзделген, негізіңде азаматтық құқықтық
қатынас бар дау бойынша ғана жүргізілуі мүмкін;
Талапты тану сотпен шешімнің негізіне алынады, егер ол
мәміленің мәніне қарай туындаған талаптарға қатысты жасалса Қазақстан
Республикасының Азаматтық Іс Жүргізу Кодексінің 44-бабына
сәйкес, жауапкердің талапты тануы туралы қолхат алынады.
г) Бітімгершілік келісім жасауға құқық.
Бұл құқық екі жақтың өзара келісімдері нәтижесінде жүзеге асырылады.
Процесстің кез-келген кезеңінде тараптар бітімгершілік келісімді жасай
алады, яғни, бұл дегеніміз - материалдық-құқықтық дауды өз бетінше өзара
келісушіліктер арқылы, бірақ соттың бақылауымен шешіуі. Бітімгершілік
келісімі талапкердің және жауапкердің басқарушылық
әрекеттерінің жиынтығы. Алайда, тараптардың өзара бітімгершілік
келісімінің сот үшін міндетті күші жоқ, яғни, ол келісімді қанағаттандыудың
құқықтарына нұқсан келтірмейтініне көзі жеткен соң ғана, оны
қанағаттандыруы мүмкін.
д) Талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту құқығы.
Талап қою қатып қалған ереже емес, талапкер кейінірек өзінің қойған
талабының негіздемесін өзгерте алады.
Талаптың негіздемесі дегеніміз-талапкердің жауапкерге өзінің
материалдық-құқықтық талабын негіздейтін заңды фактілер.
Талаптың негіздемесін өзгерту нақты бір шекте жүргізілуі тиіс. Бұл шек
талап қоюдың нысанасы болып табылады.
Ал талап қоюдың нысанасы дегеніміз - талап қоюшының жауапкерге құқық
бұзушылықты жою және оны қалпына келтіру туралы талабы.
Жалпы алғанда, талапкер талаптың негіздемесі мен нысанасын бастапқы
құқықтық қатынас шегінде ғана өзгерте алады.
Талапкер талаптың нысанасын бастапқы құқықтық қатынастың шегінен тыс
кезде өзгерткісі келсе, ол туралы дербес талап қоюы керек. Талапкердің
талаптың негіздемесің немесе нысанасын өзгертуі, талаптың өзгеруіне әкеліп
соғады, ол дегеніміз талапкердің бастапқы талаптан бас тартуын білдіреді.
Талаптың негіздемесі мен нысанасын өзгерту құқығымен қатар, талапкер
талап - арыздың мөлшерін көбейту немесе азайту құқығын да пайдалана алады.
Жоғарыда қарастырылған құқықтардан басқа тағы да тараптардың мына
құқықтарын да қарастыруға болады:
- Дәлелдеме табыс етуге және оларды зерттеуге қатысуға құқық.
Әр тарап өзінің талаптарының және қарсылықтарының негізі
ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуі тиіс.
Дәлелдемелерді Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 66-бабына сәйкес тараптар мен іске қатысушы басқа да тұлғалар
береді.
Тараптар дәлелдемелерді ұсыну қиындық келтірген жағдайда, сот олардың
өтінімі бойынша дәлелдемелерді сұратып алуға жәрдемдеседі.
Дәлелдемелерді сұратып алдыру тұралы өтінімде сол дәлелдемелер
көрсетілуге, сондай-ақ осы дәлелдеме арқылы іс үшін маңызы бар қандай мән-
жайлар анықталатыны немесе бекерге шығарылатына, дәлелдемені өз бетінше
алуға кедергі келтіретін себептер және оның тұрған жері көрсетілуге тиіс.
Қажет болған жағдайда сот өтінім берген адамға дәлелдемені
алу үшін сұрату береді. Соттың талап еткен дөлелдемесі бар тұлға
оны тікелей сотқа жібереді немесе сотқа табыс ету үшін тиісті
сұрауы бар адамның қолына береді.
Сот дәлелдеме талап еткен, оны жалпы немесе сот белгілеген мерзімде
беруге мүмкіндігі жоқ лауазымды немесе өзге тұлға соттың сұратуын алған
күннен бастап бес күн мерзім ішінде себебін көрсетіп, бұл туралы сотқа
хабарлауға міндетті. Егер тарап сот сұратқан дәлелдемені өзінде ұстап қалса
және оны соттың сұратуы бойынша ұсынбаса, ондағы мәліметтер осы тараптың
мүдделеріне қарсы бағытталған деп ұйғарылады және ол тарап таныған деп
есептеледі.
Тараптардың іс үшін маңызы бар, өздеріне белгілі мән-жайлар туралы
түсініктемелері іс бойынша жиналған басқа да дәлелдемелермен қатар
тексеруге және бағалауға жатады.
Бұлай айта берсек, әр құқықтың мәнін аша берсек, тізім толастамас.
Алайда, ескеретін бір жағдай, кейбір арнайы құқықтар жалпы екі тарапқа
емес, тек талапкерге немесе тек жауапкерге ғана тиесілі болады.
Мысалы, тек талапкерге тән құқықтар ретінде Қазақстан Республикасының
Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабында қарастырылған жоғарда
талқыланған талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту, талап қоюдан
бас тартудан басқа 32-бабында қарастырылған талап қоюшының тандауы бойынша
соттың соттауына жатқызу мәселесін де айтуға болады.
Жауапкердің арнайы құқығы реттінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабында көзделген талап қоюды танудан басқа
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 156-бабында
көрсетілген қарсы талап қою құқығын ерекше сызып атауға болады.
Жоғарыдағы құқықтардың барлығы тараптарға Қазақстан Республикасының
Конституциясының 13-бабында берілген сотта қорғану құқығын толық көлемде
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Алайда, кез-келген нәрсенің екі жағы болады ғой, сол сияқты тараптар
да азаматтық процессте процессуалдық құқықтармен қоса, процессуалдық
міндеттерді де иеленеді.
Тараптардың процессуалдық міндеттері де құқықтары сияқты жалпы және
арнайы міндеттер болып екіге бөлінеді:
1) Жалпы процессуалдық міндеттер.
Жалпы міндеттердің ішінде ерекше орынға адалдық қойылады. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 49-бабына сәйкес,
тараптар өздеріне берілген. барлық іс жүргізу құқықтарын адал пайдалануға
тиіс. Көп жағдайларда бұл міндет ерікті түрде жүзеге асырылады, алайда,
көрінеу теріс пиғылмен негізсіз талап берген немесе істі тез әрі дұрыс
қарау және шешуге жүйелі түрде кедергі келтерген тараптан сот екінші
тараптың пайдасына іс жүзінде жоғалған уақыт үшін өтемақы өндіре алады.
Өтемақының мөлшерін, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 112-бабына сәйкес, нақты мән-жайларды ескере келіп, осы жердегі
тиісті еңбекке ақы төлеудің қолданылып жүрген нормасын негізге ала отырып,
сот белгілейді.
Тараптар процесеуалдық әрекеттерді заңмен көзделген мерзімде жүзеге
асыруға міндетті, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Қодексінің 178-бабының 3-тармағына сәйкес сот отырысы залында белгіленген
тәртіпті сақтауға, Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 21-бабына сәйкес сотты құрметтеуге, 113-бабына сәйкес, сот
шығындарын өз мерзімінде төлеуге және заңдармен жүктелген басқа да
міндеттерді орындауға міндетті.
Бұл тараптарды орындамау тараптың сәйкес процессуалдық әрекеттер жасау
құқығынан айырады. Ал жалпы тараптың істе адал болуы құқықтық емес,
моралдық сипатқа ие[2,27]
2) Арнайы процессуалдық міндеттер.
Арнайы іс жүргізушілік міндеттер әртүрлі және нақты іс жүргізушілік
әрекеттерге, азаматтық іс жүргізу кезеңіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 151-
бабына сәйкес, талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын
құжаттарды, егер көшірмелері оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші
тұлғалар үшін бұл құжаттардың көшірмелерін талап-арызға тіркеуі қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу Кодексінің 65-бабына
сәйкес, дәлелдеу міндеті екі жаққа да жүктеледі.
Процесстің кез-келген кезеңінде тараптар бітімгершілік келісімді жасай
алады, яғни, бұл дегеніміз - материалдық-құқықтық дауды өз бетінше өзара
келісушіліктер арқылы, бірақ соттың бақылауымен шешіуі. Бітімгершілік
келісімі талапкердің және жауапкердің басқарушылық
әрекеттерінің жиынтығы. Алайда, тараптардың өзара бітімгершілік
келісімінің сот үшін міндетті күші жоқ, яғни, ол келісімді қанағаттандыудың
құқықтарына нұқсан келтірмейтініне көзі жеткен соң ғана, оны
қанағаттандыруы мүмкін.
Тағы да Қазақстан РеспубликасыныңАзаматтық Істер Жүргізу Кодексіне
негізделетін болсақ, 82 - бапқа сәйкес, соттың алдында іске қатысатын
немесе қатыспайтын тұлғалардан жазбаша дәлелдемелер талап ету туралы өтінім
жасайтын тұлға осы дәлелдемені көрсетуге, оларды өз бетінше алуға кедергі
болатын себептерді, өзі дәлелдемелерді сол тұлғаларда деп санайтын
негіздерін көрсетуге тиіс.
Жалпы алғанда, жоғарыда талданған құқықтар мен міндеттер тараптардың
құқықтық мәртебесін анықтайды.
Өз құқықтарын жүзеге асыру арқылы олар сотта қорғану құқығын жүзеге
асырса, міндеттерді орындай келе заң алдындағы борышын орындайды[8, 36]
2 ІСКЕ ТЕҢ КАТЫСУ
2.1 Іске тең қатысудың түсіеугі және түрлері
Азаматтық істердің қаралуы кезінде іске қатысушы субъектілердің ішінде
талапкер мен жауапкердің орны ерекше екені жоғарыда айтылды. Ал осы
талапкер мен жауапкердің құқықтары мен міндеттері, белгілері, жалпылап
айтқанда, процессуалдық жағдайлары қарастырылғанмен, нақты процесске қатысу
ерекшіліктерінің бірі Қазақстан Республикасының Азаматтық Істер Жүргізу
Кодексінің 50-бабына сәйкес, іске қажет болған жағдайда бірнеше жауапкердің
немесе бірнеше талапкердің қатысуы.
Бұл ереженің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz