Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі интерференция көріністері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Билингвизм және нтерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақ және орыс тілдерінің контрастивтік спецификациясы. Қазақ.орыс билингвизмінің типологиялық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инофондар таңдаудағы негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ дыбыстарының айтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Қазақ сөздерін айтуда орыс тілінің фонетикалық заңдарының ықпалы ... .25
3 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ҚАЗАҚ ГРАММАТИКАСЫНЫҢ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ. 26
3.1 Қазақ тілінің аффиксация тәсіліне байланысты жіберілген қателеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Шақ категориясына байланысты жіберілетін интерференциялық қателер.28
3.3 Синтаксистік интерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Билингвизм және нтерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Қазақ және орыс тілдерінің контрастивтік спецификациясы. Қазақ.орыс билингвизмінің типологиялық анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3 Инофондар таңдаудағы негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ дыбыстарының айтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Қазақ сөздерін айтуда орыс тілінің фонетикалық заңдарының ықпалы ... .25
3 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ҚАЗАҚ ГРАММАТИКАСЫНЫҢ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ. 26
3.1 Қазақ тілінің аффиксация тәсіліне байланысты жіберілген қателеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Шақ категориясына байланысты жіберілетін интерференциялық қателер.28
3.3 Синтаксистік интерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Бүгінгі таңда мемлекеттік тілдің даму жайы барша қауымның, елдің барлық топтарының назарында тұрған аса өзекті мәселе, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі дәрежесі Қазақстан Республикасы Конституциясында және «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заңында көрсетіліп, оны меңгеру аталған Заңда «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы» болып анықталған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін күшейту мақсатында елімізде әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі жаңғыру үдеріісі жағдайында қыруар жұмыстар атқарылуда. Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін ескерсек, азаматтардың қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде жүйелі меңгеруі үшін тілді тек қана жүйелі оқытулар мен сол оқытулар нәтижелерін, әділ бағалау жүмыстарын жүргізілуде. әрбір зайырлы елде мемлекеттік тіл деген елдегі барлық азаматтар пайдаланылатын коммуникативтік жүйесінің тілі болып табылады. Демек, Қазақстан халқы үшін маңызды мәселелердің бірі – қазақ тілін жүйелі меңгеру. Әлемде азаматтардың тілдік коммуникативтік құзыреттілігін нығайту мақсатында тілді меңгерудің әртүрлі мүмкіндіктері мен жолдары қарастырылып, тіл үйрету, оқыту мәселелері шешімдерін тапқан.
Осы орайда Қазақстанда мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтып, қолданыс аясын кеңейтуде бірқатар қазақ тілін үйрету құралдары, оқу әдістемелік кешендері, оқыту немесе тіл үйрету курстары өз жұмыстарын жалғастыруда.
Бүгінгі Қазақстан – полиэтникалық көптілді, мультитәдениетті мемлекет.
Қазіргі Қазақстанда этнотілдік ландшафт 2 жақты болып келеді: біріншіден, мемлекет көптілділікпен ерекшеленсе, екінші жағынан қазақ тілі мен орыс тілі жетекшілік орын алып отыр.
Қазақ және орыс тілдері – дүние жүзінің 4% сойлей алатын тілдерге жатады. Сонымен қатар, елімізде екінші тілі орыс тілі билингвтер саны күннен күнге ұлғаюда.
Қазіргі таңда қазақ тілін басқа ұлттарға үйрету лингвистика ғылымының мойнына жүктелген. Лингвистика бұл мәселеге байланысты көптеген игі іс-шаралар жүзеге асырылуда. Бүгінде қазақ тілін екінші тіл ретінде таңдап жүрген халықтардың көп пайызын орыстар құрайды.
Лингвистика бір индивидтің немесе одан да көп тілдерде сөйлеуін психологиялық құбылыс тұрғысынан зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі – Қазақстан Республикасының халықтары мемлекеттік тілді білуге міндетті болғандықтан қазіргі таңда қазақ тілі өзінің мәртебесіне бірте-бірте қол жеткізіп келеді. Қазақ тілін тек қана меңгеру емес, сонымен қатар тілде қатесіз сөйлеу де міндет болып табылады. Зерттеудің міндеті – сол қателерді тауып, оларды болдырмау жолдарын табу. Жұмыстың өзектілігі тақырыптың тың болуымен түсіндіріледі. Өйткені, аталған проблема қазірде өте актуалды болып табылады.
Осы орайда Қазақстанда мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтып, қолданыс аясын кеңейтуде бірқатар қазақ тілін үйрету құралдары, оқу әдістемелік кешендері, оқыту немесе тіл үйрету курстары өз жұмыстарын жалғастыруда.
Бүгінгі Қазақстан – полиэтникалық көптілді, мультитәдениетті мемлекет.
Қазіргі Қазақстанда этнотілдік ландшафт 2 жақты болып келеді: біріншіден, мемлекет көптілділікпен ерекшеленсе, екінші жағынан қазақ тілі мен орыс тілі жетекшілік орын алып отыр.
Қазақ және орыс тілдері – дүние жүзінің 4% сойлей алатын тілдерге жатады. Сонымен қатар, елімізде екінші тілі орыс тілі билингвтер саны күннен күнге ұлғаюда.
Қазіргі таңда қазақ тілін басқа ұлттарға үйрету лингвистика ғылымының мойнына жүктелген. Лингвистика бұл мәселеге байланысты көптеген игі іс-шаралар жүзеге асырылуда. Бүгінде қазақ тілін екінші тіл ретінде таңдап жүрген халықтардың көп пайызын орыстар құрайды.
Лингвистика бір индивидтің немесе одан да көп тілдерде сөйлеуін психологиялық құбылыс тұрғысынан зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі – Қазақстан Республикасының халықтары мемлекеттік тілді білуге міндетті болғандықтан қазіргі таңда қазақ тілі өзінің мәртебесіне бірте-бірте қол жеткізіп келеді. Қазақ тілін тек қана меңгеру емес, сонымен қатар тілде қатесіз сөйлеу де міндет болып табылады. Зерттеудің міндеті – сол қателерді тауып, оларды болдырмау жолдарын табу. Жұмыстың өзектілігі тақырыптың тың болуымен түсіндіріледі. Өйткені, аталған проблема қазірде өте актуалды болып табылады.
1. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі Астана, 2008
2. Аврорин В.А. Проблемы двуязычия и многоязычия»Москва, 1972
3. Вайнрайх У. Одноязычие и многоязычие // Новое в лингвистике. Вып.VI. – Москва, 1972
4. Ильященко Т.П. Языковые контакты. На материале славяно-молдавских отношений. – Москва, 1970
5. Щерба Л.В. Бодуэн де Куртенэ // Известия по русскому языку и словесности // АН СССР. Т.3 – Ленинград, 1930
6. Языковые контакты / Пер. С англ. Ю.А. Жлуктенко. – Киев, 1979
7. Ким О.М. Особенности русской речи корейцев – Ташкент, 1964
8. Розейнцвейг Ю.Д. О языковых контактах // Вопросы языкознания. – 1963
9. Ахунзянов Э.М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция. – Казань, 1978
10. Ершова Е.Н. Проблемы двуязычия и многоязычия. – Москва, 1972
11. Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). – Москва, 1969
12. Дешериев Ю.Д. Предисловие // Проблемы двуязычия и многоязычия. – Москва, 1972
13. Карлинский А.Е: Принципы исследования лексической интерфенции в методических целях // Зарубежное языкознание и литература. – Вып.1. – Алма-Ата, 1971
14. Карлинский А.Е. О некоторых основных понятиях теории взаимодействия языков // Зарубежное языкознание и литература. Вып.3. – Алма-Ата, 1975
15. Карлинский А.Е. Типология речевой интерференции // Зарубежное языкознание и литература. – Вып.2. – Алма-Ата, 1972
16. Горелов И.Н. О значении и методике исследования интерференции. – Оренбург, 1969
17. Смагулова Ж.С. Русский язык в Казахстане в условиях меняющейся языковой идеологии Х Конгресс МАПРЯЛ. – Спб.: Политехника, 2003
18. М.А.Данилов Основы теории упражнений по иностранному языку. – Москва, 1975
19. И.А.Бим Теория и практика общения немецкому языку в средней школе. – Москва, 1959,
20. Орфоэпиялық сөздік. – Алматы, 2007
21. И.Д.Салистра О некоторых методических терминах. Иностранный язык в школе. – Москва,1959
22. Дарбеева А.А. О билингвизме монголоязычных народов Вопросы языкознания 1982, №6
23. Будагов Р. А. Введение в науку о языке. – Москва , 1965
24. Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Силорова М.Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. – Москва, 2004
25. Күзекова З.С. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері.– Алматы, 2005
26. Қалиұлы Б. Жалпы тіл білімі. – Алматы, 2005
27. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. – Алма-Ата, 1992
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1993
29. Екшембеева Л.В. Второй язык: теоретические основы усвоения. – Алматы, 2003
30. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы, 1993
31. Залевская А.А. Психолингвистические проблемы исследование. – Воронеж, 1990
32. Жүнісбеков Ә. Орыс тілді ортада қазақ тілін модельдеу арқылы оқыту. – Астана, 2004
2. Аврорин В.А. Проблемы двуязычия и многоязычия»Москва, 1972
3. Вайнрайх У. Одноязычие и многоязычие // Новое в лингвистике. Вып.VI. – Москва, 1972
4. Ильященко Т.П. Языковые контакты. На материале славяно-молдавских отношений. – Москва, 1970
5. Щерба Л.В. Бодуэн де Куртенэ // Известия по русскому языку и словесности // АН СССР. Т.3 – Ленинград, 1930
6. Языковые контакты / Пер. С англ. Ю.А. Жлуктенко. – Киев, 1979
7. Ким О.М. Особенности русской речи корейцев – Ташкент, 1964
8. Розейнцвейг Ю.Д. О языковых контактах // Вопросы языкознания. – 1963
9. Ахунзянов Э.М. Двуязычие и лексико-семантическая интерференция. – Казань, 1978
10. Ершова Е.Н. Проблемы двуязычия и многоязычия. – Москва, 1972
11. Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингвизма). – Москва, 1969
12. Дешериев Ю.Д. Предисловие // Проблемы двуязычия и многоязычия. – Москва, 1972
13. Карлинский А.Е: Принципы исследования лексической интерфенции в методических целях // Зарубежное языкознание и литература. – Вып.1. – Алма-Ата, 1971
14. Карлинский А.Е. О некоторых основных понятиях теории взаимодействия языков // Зарубежное языкознание и литература. Вып.3. – Алма-Ата, 1975
15. Карлинский А.Е. Типология речевой интерференции // Зарубежное языкознание и литература. – Вып.2. – Алма-Ата, 1972
16. Горелов И.Н. О значении и методике исследования интерференции. – Оренбург, 1969
17. Смагулова Ж.С. Русский язык в Казахстане в условиях меняющейся языковой идеологии Х Конгресс МАПРЯЛ. – Спб.: Политехника, 2003
18. М.А.Данилов Основы теории упражнений по иностранному языку. – Москва, 1975
19. И.А.Бим Теория и практика общения немецкому языку в средней школе. – Москва, 1959,
20. Орфоэпиялық сөздік. – Алматы, 2007
21. И.Д.Салистра О некоторых методических терминах. Иностранный язык в школе. – Москва,1959
22. Дарбеева А.А. О билингвизме монголоязычных народов Вопросы языкознания 1982, №6
23. Будагов Р. А. Введение в науку о языке. – Москва , 1965
24. Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Силорова М.Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. – Москва, 2004
25. Күзекова З.С. Екінші тіл ретіндегі қазақ тілі оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері.– Алматы, 2005
26. Қалиұлы Б. Жалпы тіл білімі. – Алматы, 2005
27. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. – Алма-Ата, 1992
28. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1993
29. Екшембеева Л.В. Второй язык: теоретические основы усвоения. – Алматы, 2003
30. Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы, 1993
31. Залевская А.А. Психолингвистические проблемы исследование. – Воронеж, 1990
32. Жүнісбеков Ә. Орыс тілді ортада қазақ тілін модельдеу арқылы оқыту. – Астана, 2004
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ КӨРІНІСТЕРІ
Орындаған _______________________
ІV курс студенті
Ғылыми жетекші: _______________________
А.Қ.Таусоғарова
филол.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы: _______________________
А.Қ.Таусоғарова
филол.ғ.к., доцент
Жалпы тіл білімі
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
филол.ғ.д., профессор: _______________________
Э.Д.Сүлейменова
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Билингвизм және
нтерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Қазақ және орыс тілдерінің контрастивтік спецификациясы. Қазақ-орыс
билингвизмінің типологиялық
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
1.3 Инофондар таңдаудағы
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ дыбыстарының
айтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Қазақ сөздерін айтуда орыс тілінің фонетикалық заңдарының ықпалы ... .25
3 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ҚАЗАҚ ГРАММАТИКАСЫНЫҢ
ИНТЕРФЕРЕНЦИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ. 26
3.1 Қазақ тілінің аффиксация тәсіліне байланысты жіберілген қателеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Шақ категориясына байланысты жіберілетін интерференциялық қателер.28
3.3 Синтаксистік
интерференция ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Кіріспе
Бүгінгі таңда мемлекеттік тілдің даму жайы барша қауымның, елдің барлық
топтарының назарында тұрған аса өзекті мәселе, қазақ тілінің мемлекеттік
тіл ретіндегі дәрежесі Қазақстан Республикасы Конституциясында және
Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңында көрсетіліп, оны меңгеру
аталған Заңда Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып
табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының парызы болып анықталған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін
күшейту мақсатында елімізде әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп
жатқан күрделі жаңғыру үдеріісі жағдайында қыруар жұмыстар атқарылуда.
Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін ескерсек, азаматтардың қазақ тілін
мемлекеттік тіл ретінде жүйелі меңгеруі үшін тілді тек қана жүйелі оқытулар
мен сол оқытулар нәтижелерін, әділ бағалау жүмыстарын жүргізілуде. әрбір
зайырлы елде мемлекеттік тіл деген елдегі барлық азаматтар пайдаланылатын
коммуникативтік жүйесінің тілі болып табылады. Демек, Қазақстан халқы үшін
маңызды мәселелердің бірі – қазақ тілін жүйелі меңгеру. Әлемде азаматтардың
тілдік коммуникативтік құзыреттілігін нығайту мақсатында тілді меңгерудің
әртүрлі мүмкіндіктері мен жолдары қарастырылып, тіл үйрету, оқыту
мәселелері шешімдерін тапқан.
Осы орайда Қазақстанда мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтып, қолданыс
аясын кеңейтуде бірқатар қазақ тілін үйрету құралдары, оқу әдістемелік
кешендері, оқыту немесе тіл үйрету курстары өз жұмыстарын жалғастыруда.
Бүгінгі Қазақстан – полиэтникалық көптілді, мультитәдениетті мемлекет.
Қазіргі Қазақстанда этнотілдік ландшафт 2 жақты болып келеді:
біріншіден, мемлекет көптілділікпен ерекшеленсе, екінші жағынан қазақ тілі
мен орыс тілі жетекшілік орын алып отыр.
Қазақ және орыс тілдері – дүние жүзінің 4% сойлей алатын тілдерге
жатады. Сонымен қатар, елімізде екінші тілі орыс тілі билингвтер саны
күннен күнге ұлғаюда.
Қазіргі таңда қазақ тілін басқа ұлттарға үйрету лингвистика ғылымының
мойнына жүктелген. Лингвистика бұл мәселеге байланысты көптеген игі іс-
шаралар жүзеге асырылуда. Бүгінде қазақ тілін екінші тіл ретінде таңдап
жүрген халықтардың көп пайызын орыстар құрайды.
Лингвистика бір индивидтің немесе одан да көп тілдерде сөйлеуін
психологиялық құбылыс тұрғысынан зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі – Қазақстан Республикасының халықтары мемлекеттік
тілді білуге міндетті болғандықтан қазіргі таңда қазақ тілі өзінің
мәртебесіне бірте-бірте қол жеткізіп келеді. Қазақ тілін тек қана меңгеру
емес, сонымен қатар тілде қатесіз сөйлеу де міндет болып табылады.
Зерттеудің міндеті – сол қателерді тауып, оларды болдырмау жолдарын табу.
Жұмыстың өзектілігі тақырыптың тың болуымен түсіндіріледі. Өйткені, аталған
проблема қазірде өте актуалды болып табылады.
Жұмыстың пәні: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тілі.
Жұмыстың нысаны: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі
интерференция.
Жұмыстың мақсаты – билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі
интерференция көріністеріне талдау жасау.
Жұмыстың міндеті:
1. Билингвизм және интерференцияның теориялық мәселелерінің
қарастыруы.
2. Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі фонетикалық
интенференция көріністерін анықтау.
3. Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ грамматикасының
интерференциялық қателеріне талдау.
Жұмыста қолданылған әдіс-тәсілдер: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу
тіліндегі интерференцияны анықтау үшін тыңдалым, сөйдеу, жазу дағдыларына
байланысты эксперимент жүргізілді. сондай-ақ, сипаттау, салыстыру, талдау
әдістері қолданылды.
Қойылған тапсырма орындалу мақсатында студенттер және оқушылардын сұрау
жолымен алынған ауызша және жазбаша түрдегі материал негізінде талдау
жүргізілді. Сауалнама әдісімен Алматы қаласының №123 қазақ-орыс гимназия-
мектебінің 7 және 10 орыс сынып оқушылары мен ҚазҰУ-ң филология факультеті
орыс бөлімінің 1 және 3 курс студенттерінің арасынан екі тілді
информанттар таңдап алынды.
Информанттардың басым тілі сауалнама мәліметі бойынша анықталды.
Интерференция көріністерін талдау үшін информанттардың ауызша және жазбаша
жұмыстары мен психолингвистикалық эксперименттердің нәтижелері
пайдаланылды.
Жұмыстың жаңашылдығы: Орыс тілді үйренуші қазақтардың ғана емес, қазақ
тілді үйренуші орыстардың екінші тілді меңгерудегі өз тіліне және екінші
тілге әкелетін өзгешіліктер мен құбылыстардың оң және теріс жақтары
фонетикалық , морфологиялық, синтаксистік деңгейлерде анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан
құралған: негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 БИЛИНГВИЗМ ЖӘНЕ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
Билингвизмді меңгеруде бірнеше ғылымдар қатар қолданылады.
Біріншіден, билингвизм психологиялық зерттеу нысаны болып табылады. Бүл
орайда ол индивидтің сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерді қарастылады.
Екіншіден, билингвизм әлеуметтанудың құралы болып табылады. Мұнда
қостілділердің қоғамдағы орны немесе мінез-құлығына қатысты мәселелер
қарастырылады.
Үшіншіден, билингвизм лингвистикада қарастырылады. Мұнда билингвтің
тудырған мәтініне қатысты зерттеледі.
Үш негізгі ғылымның арасында анық байланыс бар.
Психолингвистика билингвизмді сөйлеу механизмі мен мәтін арақатынасы
жағынан қарастырады;
Әлеуметтік лингвистика билингвизмді мәтін мен билингвтің мінез-құлығына
байланысты қарастырады.
Қостілділіктің бірнеше анықтамасы бар. Әлеуметтік лингвистика терминдер
сөздігінде: Қостілділік ағыл. bilingualism – Билингвизм ұғымымен бірдей;
жеке адамның немесе қоғамның екі немесе біргеше тілді меңгеруі қолдануы.
Қостілділіктің бірнеше түрі бар деген анықтама берілген. [1, 152]
В.А.Аврорин қостілділіктің екі типін көрсетеді: толық және бөлшектік.
Толық қостілділік – екі тілде бірдей еркін және актив қолдану. [2, 125]
Психологтар қостілділікті координативті және субординативті деп бөледі.
Координативті қостілділік дегеніміз билингвтің екі тілді бірдей дәрежеде
игеруі және қатынастыааң жағдаятына қарай бір тілден екіншві тілге ауысуы,
ал субординативті қостілділік дегеніміз – билингвтің тек бір тілді, ана
тілін еркін қолдануы және екінші тілдің санада ана тіліне бағынуы.
Тілдік қатынас теориясына қатысты субординативті қостілділік
интерференциямен қиындатылған сөйлеу процесіндегі тілдердің өзара құралуы.
Координативті қостілділік аудармашыларға тән – олар бір тілден екінші
тілге оңой ауысады. Қостілділіктің бұл типі теориясының нысаны болып
табылады.
Қостілділіктің көптеген мәселелерінің ішінде интерференция ерекше орын
алады.
Бір тілді екіншісіне қарағанда артық меңгеруі, яғни тілдік байланыс
нәтижесінде қостілді адамдар тілінде кездесетін екі тілдің де нормасынан
ауытқу интерференция деп аталады.[3, 178]
Физикада (акустикада және оптикада) кеңінен тараған бұл термин (лат.
inter – аралық, ferens – таратушы), алғаш рет Прага лингвистикалық
үйірмесінде лингвистикалық мәнге ие болған. Алайда, румындық тіл маманы
А.Граурдың пайымдауынша интерференция мәселесі лингвистика мәселесі секілді
өте ертеден бастау алады [4, 47]. Бәлкім, бұл жерде тіларалық байланыс
жағдайларындағы мнтерферегция құбылысы мен оның Г.Шухарт, И.А.Бодуэн де
Куртенэ, Л.В.Щерба, У.Вайнрайх және басқа да ғалымдардың еңбектерінде
ғылыми саралануына дейін белгілі бір дәрежеде зерттелуі ескерілген болар.
Қалай болғанмен де, дүниеге келу және даму барысында басқа тілдің
(немесе басқа тілдердің) ықпалына ұшырамаған бірде-бір тілдің жоқтығы
туралы И.А. Бодуэн де Куртенэ әлдеқашан атап көрсеткен. [5,316]
Интерференция проблемаларын зерттеу, У.Вайнрайхтың Тілдік байланыстар
атты монографиясы жарық көргеннен кейін қарқынды дами бастады. У.Вайнрайх
интерференцияны басқа тіл элементтерінің енуі салдарынан тіл модельдерінің
құрылымдық өзгеруі деп түсінеді. Ол интерференцияны сөйлеу интеерференциясы
және тіл интерференциясы жем ажыратады. Сөйлеуде интерференцияы су
ағынымен жылжитын құм секілді; тіл де көл түбіне тұнған құм [6, 179].
У.Вайнрайх айтқандай сөйлеуде интерференция алғаш қостілді адамның
басқа тілмен таныстығының нәтижесі ретінде сөйлеген сөзінен байқалады.
Тілде қостілді адамның сөйлеуіндегі жиі қолданыстан кейін дағдылы әрі
көпшілік мақұлдаған интерференцияны көреміз. [6, 181]
Қазіргі кезде интерференцияның негізінен екі түсініктемесі бар.
Біріншісі, Прага лингвистикалық үйірмесінің көзқарасынан келіп шығады:
интерференция байланысқа түсуші тілдердің нормадан ауытқуы ретінде
түсіндіріледі (мұнда, байланысқа түсу деп тілдердің өзара әсер етуі мен
жақындасуының барлық түрлері мен типтері: өзара ықпал етуі, тұтасуы,
араласуы және т.б. түсіндіріледі).
Келесі көзқарасқа сәйкес, интерференция – ана тіл нормаларының сөфлеу
кезінде басқа тілге ауыстырылуы ғана. О.М.Ким: Интерференция деп бинарлы
бетпе-бет келген тілдердің принципалды айырмашылықтары нәтижесінде ана тіл
дағдыларынан арылмауы салдарынан туындайтын бөтен тілдегі сөйлеу
құбылысы – деп жазады. [7, 5]
В.Ю.Розенцвейг: Байланыс алғашқы сатысында интерференция деп аталатын
екі тілдің де нормасынан ауытқуына апарып соқтырады - деп жазады [8, 64].
Осы ой желісімен автор интерференцияының екі түрін ажыратады. Біріншісі –
ана тілдің ережелерін екінші тілге лингвистикалық ауыстыру, екіншісі – ана
тіл мен жат тілдіің сәйкеспкйтін ережелерін алып тастау. Автор бірінші
түрді тікелей, екіншісін жанама интерференция деп атайды. [8, 59]
Бірқатар басқаша позицияны ұстанатын Г.П. Ильященко интерференцияға
анықтама беру кезінде жоғарыда келтірілген У.Вайнрайхтың: Интерференцияның
алғашқы сатысы... – әдетте қандай да бір жазушының жеке стиліндегі ауызекі
тілінде көрініс тапқан қандай да бір нормадан ауытқушылық. Мұндай
ауытқушылық ауытқушылық болып қала беруі де мүмкін, кейде оның таралуы,
әдеби білде тұрақтануы, тұтыну өрісінің кеңеюі мүмкін, мұндай жағдайда бұл
интерференцияның тіл тініне жаңа элементтердің ену құбылысы болып табылады
[деген көзқарасына сүйенеді. [4, 47]
Э.М. Ахунзянов байланысқа түсуші тілдердің құрылымдық элементтерінің
өзара әсерін сараптай келіп, екі ұғымды ажыратуды орынды санайды:1)
интерфернция 2) трансференция. Бұл жерде интерфернцияы байланысқа түсуші
тілдердің бірін-бірі байытуына ықпалын тигізетін оң құбылыс петінде, ал
трансференцияы тежелуге ықпал ететін келеңсіз құбылыс ретінде
қарастырылады: Трансференция, оң құбылс ретіндегі интерференцияға
қарағанда шектен тыс сөйлеуді тудыратын, екінші тілді меңгеру жолында
едәуір кедергі келтіретін келеңсіз құбылыс ретінде қарастырылуы тиіс [9,
85]. Ал Ершова болса, интерференцияның жекелеген жағдайлардағы оң рөлін
жоққа шығармауымыз керек деген тұжырым жасайды. [10, 131]
Интерференцияны барлық (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық,
синтаксистік және т.б.) деңгейлерде зерттеу кезінде, әңгіменің
қостілділіктіің қай деңгейі туралы екендігің ескеру қажеттілігін айырықша
атап өткен жөн. Әдетте, қостілділік координативті және субординативті болып
бөлінеді. Координативті қостілділік кезінде қостілді алам екі тілді де тең
жәрежеде еркін меңгерген және қатынас жағдаятына қарай бір тілдік кодтан
екіншісіне еркін ауыса алады. Субординативті қостілділік кезінде қостілді
адам бөтен тілді санасында бағындыратын бір ана тілін ғана еркін меңгерген
болады. [11, 46-54]
Ана тіліміз екінші, яғни тіған емес тілді меңгеру кезінде оң ықпалымен
бірге теріс ықпалын да тигізеді, алайда Д.Дешериев интерфернцияны екі тіл
құрылымындағы типологиялық ұқсастық және типологиялық алшақтық деңгейінде
ажыратуды ұсынады [12, 9]. Дегенмен А.Е. Карлинский бір еңбегінде
интерференция қостілді адамдардың сөйлеуінде көрінеді, оның тамыры тілде
жатыр десе [13, 62], екінші еңбегінде басқа тіл жүйесіне бөтен
элементтер, тек қостілді адамның интерференцияланған тілі арқылы енеді
дейді [14, 78]. Екі тілдің өзара әсерініңң сипатына қарай интерференция
десичнативті (ойды жеткізу өресінің бұзылуы) және контенсивті (немесе
семантикалық – мазмұн өресінің бұзылуы) деп бөлінеді, интерференцияның
аталған типтері тілдің барлық деңгейлерінде көрініс береді [15. 12].
Қостілді адамның сөйлеу қызметінің ерекшелігіне қарай интерференцияны
екінші тілдегі сөйлеуді түсіну заңдылығына байланысты импрессивті және
қостілді адам тудырған сөйлеуден көрінетін экспрессивті болып бөлінеді.
Интерференцияны көрсетілген типтерге бөлуді И.Н. Горелов ұсынған[16, 4].
Кез келген тіл нормасының бір мазмұнды сипаттауды біргеше нұсқасының
болатыны белгілі, алайда оның бірі ғана жиі қолданылады. Жүйенің немесе
норманың бұзылуына, яғни айтушы мен тыңдаушының ойды жеткізу, сондай-ақ
мазмұн тұрғысынан ана тіл менмеңгерілетін тіл бірліктері арасында
шындығында болмайтын өзара бір мағыналы сәйкестілік орнатуына байланысты
айқын интерференциядан жүйенің ең жиі қолданылуы мүмкін нұсқасын білмеумен,
сондай-ақ екінші тілде ойды жеткізуді түрлі жеңілдетулермен ерекшеленетін
интерференция жасырын деп аталады.
Жасырын интерференция кезінде ана тілінде сөйлеуші түсіндіру
мақсатында басқа тілде тікелей баламасы жоқ сөздік бірліктерді және
грамматикалық формаларды қолданбай, байланысқа түсуші тілдерге құрылымы
жағынан ортақ, синонимдес бірліктермен және формалармен ауыстыратын кері
құбылыс орын алады.
Сондай-ақ лингвистикалық әдебиеттерде ғалымдар түрліше атайтын
интерференцияның бір түрі бар. Бұл – осы мәдениетке тән
экстролингвистикалық жағдаят пен белгілі бір сөйлеу қалыбы арасындағы
тұрақты байланыс деп түсінілетін тілдік практика нормасынан ауытқу.
Болгарлық ғалым К.Бабов, сондай-ақ Е.М. Верещагин және В.Г.Костомаров
тұндай интерференцияны лингвоелтанымдық, ад А.Е.Карлинский – жағдаятты
деп атайды.
Интерференция құбылысы тілшілердің бірқатар маңызды еңбектерінің, оның
ішінде қазақ-орыс, қазақ-неміс, қазақ-ағылшын, орыс-ағылшын
интерференцпясының материалдары арқылы жазылған еңбектердің объектісі бола
тұра, орыс-қазақ интерференциясы жөніндегі зерттеулер саусақпен санарлық.
Десек дағы, қостілділік пен бірінші тілдің екінші тілдегі сөйлеу
қызметіне әсер ету мәселелері ерте кезеңдегі тілшілердің еңбектерінде,
мысалы, чуваштардың орысша сөйлеуіндегі қателерге арналған
В.А.Богородицкийдің еңбегінде, қостілділік жайлы Л.В. Щербаның еңбегінде
сөз болған. Заерттеу белсенділігінің шыңы 70-80-ші жылдарға сәйкес келеді.
Бұл кезеңде қостілділік пен интерференция мәселелері айырықша жемісті
зерттелген. Бүкілодақтық конференциялар өткізіліп, интерференцияя
мәселелеріне түрлі: фонатикалық (М.В.Никитин, К.З.Закирьянов, Р.Х.Субаева,
А.Е.Карлинский, С.А. Абдигалиев, Э.М.Ахунзянов, М.Т.Тезекбаев, С.М.Эрвин
және т.б.) деңгейлерде зерттеу жасалған кқптеген монографиялар, жинақтар
жарық көреді. Қостілділік мен интерференция лингвистикалық (Ю.А.Жлуктенко,
В.Ю.Рознцвейг, В.А. Виноградов, А.Е.Карлинский және т.б.) әдістемелік
(Е.М.Верещагин, М.К. Назарова, А.Е.Карлинский, Е.Н.Ершова және т.б.),
социолингвистикалық (Б.Х. Хасанов, У.Вайнрайх, М.М.Михайлов, Ф.П.Филин)
тұрғыдан талданады.
Тілдік қарым-қатынаста орыс және қазақ тіліне бәсекелес ағылшын тілінің
белсенділігі күннен-күнге арта түсуде. Ағылшын тілін қаржы, экономика және
спяси саладағы қалаулылардың өте жоғары деңгейде меңгергенін Ж.С. Смағұлова
атап көрсетеді. [17, 235]
Қостілділіктің орысша-қазақша типін Г.А.Досмухамбетова
социолингвистикалық тұрғыдан зерттеді. Ол Астана қаласындағы студенттер
тілінің материалдары арқылы студенттік микроәлеуметтік қауымдастықтағы
қостілділікті сарапқа салады.
Г.А.Досмұхамбетова студенттік микроәлеуметтік қостілді қауымдастық
шеңберінде қостілділіктің бірқатар ерекшеліктерінің ішінен салыстырмалы
түрде жоғары деңгейдегі қазақ-орыс және орыс-қазақ қостілділігін, сондай-ақ
қазақ және орыс тілдерінің ауызекі тілімен (32%) салыстырғанда
кодификацияланған форма (40%) рөлінің артпағанын атап көрсетеді және мұны
жуық арада осы тілдердің қызметтерін бөлуге ықпал ете алатын оң фактор деп
бағалайды.
Қазір интерференцияны оқыту дербес бағыт ретінде қалыптасты, құбылыстың
тілдік байланыстар жүйесіндегі орны белгіленді. Қазір интерференцияны
зерттеу негізінен екі бағытта жүргізіледі: бірінші тілдердің өзара
ықпалының қырлары сарапталады, екінші интерференция мәселелері оқыту
әдістемесіне байланысты зерттеледі. Екінші бағыт арнасында интерференция
қостілділердің бөтен (шетелдік) тілдерді нашар білуін анықтаушы
факторлардың бірі ретінде қарастырылады.
Екі тілдің иегерлері бір-бірімен басқа тілде өз ана тіллінің ережелері
бойынша хабарлама алмасады. Бір тілден екінші тілге кейбір мазмұнның
бірліктерін, ережелерін ауыстырады.
1.2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ КОНТРАСТИВТІК СПЕЦИФИКАЦИЯСЫ.
ҚАЗАҚ-ОРЫС БИЛИНГВИЗМІНІҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
Туыс және туыс емес тілдер қатынасқа түскенде интерференция әр түрлі
көрініс табады. Лингвистердің бақылауы бойынша мұнда мынадай заңдылық
байқалады: интерференция туыс емес тілдердің қарым-қатынасында айқынырақ
анықталады, бірақ туыс тілдердің қарым-қатынасында интерференция тұрақты
және мәңгілік болып табылады.
Осыған орай, қазақ-орыс интерференциясын суреттеу барысында қос тілдің
де құрылымды-типологиялық ерекшеліктерін ескеруіміз керек.
Генетикалық жағынан қазақ тілі және орыс тілі туыс емес тілдер. Орыс
тілі үндіевропа тілдерін жатса, қазақ тілі түркі тілдеріне жатады. Бұл
тілдер құрылымды-типологиялық мінездемесі жағынан да әртүрлі орыс тілі –
флективті (сөз және сөз формалары түбірге аффикс жалғану арқылы және сөздің
түбіріндегі дыбыстардың өзгеруі арқылы жасалады), қазақ тілі –
агглютинативті (өзгермейтін сөздің түбіріне әрқайсысы тек бір грамматикалық
мағына беретін аффикстер жалғанады). Агглютинативті аффиксация өзіне тек
морфологиялық ерекшеліктерді ғана емес, сонымен қатар сөздің фонетикалық
ерекшеліктерін де (сингорманизм заңдылығы, екпін құрамы т.б.) бағындырады.
Бұл өзгешеліктер билингв үшін аса маңызды болып табылады, себебі олар
билингвтің сөйлеу тіліндегі бір тілдің екінші тілге интерференциялық әсерін
тигізушісі.
Біз бір-біріне туыс емес орыс және қазақ тілін зерттеу үшін тіл
біліміндегі салғастырмалы әдісті пайдаланамыз. Салғастырмалы әдістің
мақсаты – екі не одан да көп туыс емес тілдердегі бір типтес тілдік
құбылыстар мен категорияларды бір-бірімен салыстыра отырып, олардың бүкіл
тілдік материалдарын сипаттап беру. Сол арқылы әлгі тілдердің фонетикалық
(дыбыстық), лексикалық, грамматикалық құрылымындағы айырым-өзгешеліктерін
(кейде ұқсастықтарын да) көрсету. Мұның өзі әр түрлі тілдердің өзіндік
ерекшеліктерін жете түсінуге мүмкіндік беретіндігі сөзсіз [26, 80].
Салғастырмалы әдіс арқылы зеттеу нәтижесі ана тілі мен шет тілін
салыстыра оқыту әдістемесінде кең түрде пайдаланылады. Әсірсе, шет тілін
үйретудегі оның маңызы өте зор. Сол себепті жүргізілген сауалнама нәтижесі
салғастырмалы әдіс бойынша талданды. Яғни, біздің байқауымызша, зерттеу
нысанында болған екі тілде ұқсастықтардан гөрі айырмашылықтар өте көп.
Себебі, типологиялық классификациясы бойынша әр түрлі топтарға жататын
тілдердің бір-біріне жақындығы, олардың грамматикалық құрылысы мен сөздік
құрамының және фонетикалық жүйесінің тұтастық және жақындық дәрежесі бірдей
емес. Осы мәселеге байланысты жұмысты Э.Д.Сулейменованың орыс және қазақ
тілдерінің ерекшеліктеріне қарай ұсынған кестеден байқаймыз [27,142-151]:
Признаки Казахский язык Русский язык
1.0 ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ Основная страна – Казахстан, Основная страна – РФ,
1.1Распростронение другие ареалы – Кыргызстан, другие ареалы –
РФ, Туркменистан, Китай, суверенные республики (в
Монголия, Иран, Турция составе бывшего СССР)
1.2 Официальный Язык межнационального
статус и ранг языка Государственный язык общения в Казахстане;
Казахстана, государственный язык РФ;
язык-микропосредник мировой язык
Один из языков
1.3 Генетическая восточно-славянской
принадлежность Один из языков группы славянской ветви
кыпчакско-нокайской подгруппыиндоевропейской семьи
западно-хуннской ветви Язык
тюркских языков, входящих в флективно-функциональный
1.4 Принадлежность ксостав алтайской семьи ,
морфологическому Язык агглютинативного тиа, с суффиксально-префиксальн
типу языков примыканием, суффиксальный ый с сильным развитием
морфными швами одноморфемный согласования в
(слова-основа-корневая знаменательных частях
морфема) речи
Русский литературный :
1.5 Степень церковно-славянский и
стандартизации Казахский литературный язык древнерусский
восходит к литературному литературный язык с
чагатайскому (своеобразному народной основой (11-14
койне для многих тюркских вв.), которое
языков, датируется 15-16 вв.,устраняется к 17 в.,
древнейшие тюркские древнейшие
письменные рунические восточно-славянские
памятники относятся к 7в., письменные в 10в.
казахский литературный
сложился на наддиалектной
общенародной основе в 19 в.) Является языком обучения
1.6 Как язык обучения и языком преподавании в
Учебно-педагогическифункционирует в начальной, учебных заведениях всех
й статус средней общеобразовательной ступеней и назначений
школе, казахских отделениях
средних специальных и высших
учебных заведений; как язык
преподавания используется в
части учебных заведений всех
ступеней Использует алфавитное
Присущ полиграфизм – два типаписьмо на основе
письма, три графические кириллицы (направление
2.0ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ системы: консонантное письма: горизонтальное,
СВЕДЕНИЯ (квазиалфиыитное) письмо на слева направо)
2.1 Письмо (тип основе арабской графики
письма, графическая (направление письма:
основа) горизонтальное, справа
налево); алфавитное письмо на
основе латинской (1926-36гг.,
сохранилось в Китае) и
русской (с 40-го года)
графики (направление письма:
горизонтальное, слева
направо) Гласные:
Гласные: Монофтонги: ряды – 2:
Монофтонги: ряды – 2: передний, задний
передний, задний передний – И, Е, (Ы), А
2.2 Состав фонемногопередний – Ә, Е, Ө, І, Ү задний – У, О
инвентаря – число задний – А, Ы, О, Ұ Подъемы – 3: верхний,
гласных фонем Подъемы – 2: верхний, нижний средний, нижний
(монофтонгов и верхний – І, Е, Ы, Ү, Ұ верхний – И, (Ы), У
дифтонгов), нижний – А, Ә, О, Ө средний – Е, О
согласных фонем Лабиализация: лабиализованныйнижний – А
(классы смычных, нелабиализованный Лабиализация:
щелевых, аффрикат, лабиализованный – О, Ө, У лабиализованный
сонорных) нелабиализованный – А, Ә, Е, нелабиализованный
І, Ы лабиализованный – О, У
Дифтонги: (У), (И) нелабиализованный – А,
Согласные: Е, И, (Ы)
смычные – Б, П, Д, Т, Г, К, ҚДифтонги: не
аффрикаты – Ц, Ч представлены
сонорные – Р, Л, Й, М, Н, Ң, Согласные:
(У) смычные – Б, Б’, П, П’,
Д, Д’, Г, (Г’), К, (К’),
Т, Т’
щелевые – В, В’, Ф, Ф’,
З, З’, С, С’, Ж, (Ж’),
Ш, Ш’, Х
аффрикаты – Ц, Ч
Силовое, неинтенсивное, сонорные – Й, М, М’, Н,
словесное, (безударные Н’, Л, Л’, Р, Р’
гласные в пределах сова почтиСиловое интенсивное с
2.3 Просодика: не подвержены редукции); количественным
ударение (природа связанное (последний слог компонентом, в пределах
мсто в слове, слова), музыкальное фразовое;слова гласные
качество и функции вделимитативная подвергаются
речевом потоке); функция;гармоническое количественной и
сингармонизм уподобление в пределах слова качественной редукции;
(область по признаку ряда, до 2 слога свободное
гармонического включительно по лабиализации,(разноместное);
уподобления – группафункция делимитативная подвижное;
фонем, слог, слово, Вершина слога – гласный, словообразоватеьные
признак с. – ряд, отсуствие стечения согласных функции; сингармонизм (в
подъем, в начале слога, преобладающиепределах слога?) не
лабиализация, типы слогов: Г. ГС, СГС, проявляется
иазализация) СГСС, СГ, ГСС; гармоническая Вершина слога – гласный
2.4 Структура слога упорядоченность слога (и не 4 большесогласных в
– состав вершины слова) начале и в конце слога,
слога, наличие Восходяще-нисходящий, преобладающие типы
слогового восходящий, ровный тоны; слогов: ГС, ГСС, ГССС,
равновесия, число ГСССС, СГС, Г, ССГ, СССГ
согласных в насале и Восходящий, нисходящий и
конце слога ровный тоны; нисходящее
и восходящее завершение
2.5 Интонация – синтагмы
характеристика
движения тона
(нисходящий,
восходящий, ровный);
характер завершения Типологически существенна
синтагмы (падающее одноморфемность
или осходящее (слово-основа-корневая Типологически
завершение) морфема); олна глагольная существенна
2.6 Структура слова основа двуморфемность; две
– число морфем, глагольные основы
составляющих (инфинтива, настоящего
структуру слова; или будущего простого
одноморфемность, времени)
двуморфемность и
т.д.; число слогов: Категория падежа (септік) – Категория падежа – 6:
односложность, 7: атау с. (именительный), именительный п.,
двусложность ілік с. (родительный), барыс родительный п.,
2.7 Состав с. (направительно-дательный),дательны й п.,
грамматических табыс с. (винительный), жатысвинительный п.,
категорий: данные пос. (местный), шығыс с. творительный п.,
всем грамматическим (исходный), көмектес с. предложный п.
категориям, (творительный)
установленным в Категория рода – на
данном языке – представлена Категория рода - 3:
категории падежа, мужской, женский,
рода, числа, Категория числа (сан мөлшері)средний
детерминативности и – 2: единственное, Категория числа - 2:
др. множественное (имеет единственное,
стандартный показатель мн. ч.множественное
–лар, -дар (морфологические
показатели мн. ч.
Нестандартны, в этой же
функции используются
также супплетивизмы,
ударение)
Категория объективной Категория объективной
модальности (рай) – 4: ашық модальности – 3:
р. (изъявительное изъявительное
наклонение), бұйрық р. наклонение,
(повелительное наклонение), повелительное
шартты р. (условное наулонение,
наклонение), қалау р. сослагательное
(желательное наклонение наклонение
Категория вида – не Категория вида – 2:
представлена совершенный.,
несовершенный в.
Категория залога (етіс) – 5: Категория залога – 2:
негізгі е. (исходный), өздік действительный,
е. (возвратный), ырықсыз е. возвратный
(страдательный), ортақ е.
(совместно-взаимный), өзгелік
е. (понудительный)
Категория времени (шақ) – 3: Категория времени – 3:
осы ш. (настоящее конкретное,настоящее, прошедшее,
настоящее переходное), өткен будущее
ш. (давно прошедше,
прошедшее, обычное
прошедшее), келер ш. (удущее
предположительное,
неопределенное будущее,
настоящее будущее)
Категория лица (жақ) -3:
бірінші ж., екінші ж., Категория лица – 3: 1,
үшіншіж.(1, 2, 3 лицо ед. и 2, 3 лицо единств. и мн.
мн. числа числа
Категория посессивности –
выражается аффиксами Категория посессивности
принадлежности 1, 2, 3 лца, – не представлена
относительными
прилагательными на –ЛЫ,
-ЛІ, изафетными конструкциями
Зат есім (существительное)
–изменение по сислам, Существительное –
падежам, склонение (простые, изменение по числам,
притяжательные, отрицательныепадежам (склонение –
формы); имеет значение субстантивное: 1-е, 2-е,
2.8 Части речи: одушевленности 3-е, адхективное,
знаменательные, неодушевленности (класс промежуточные типы);
служебные, одушевленных существительных имеет родовую
междометия, идеофоныне включает названия принадлежность, значение
2.8.1 Знаменательныеживотных) одушевленности
части речи неодушевленности (класс
одушевленных включает
Сын есім (прилагательное) – наименования человека,
разряды: качеставенные, животных)
относительные: качественные Прилагательное –разряды:
прилагательные имеют качественные,
степенисравнения; имеет относительные,
особую форму интенсива притяжательные;
качественные п. имеют
краткую форму, образуют
степени сравнения, могут
иметь непроизводную
основу; п. изменяются по
родам, числам, падежам:
2 склонения (в
соответствии с правилами
согласования); имеет
Етістік (глагол) – финитные иполные и краткие формы
нефинитные (депричастие, Глагол – финитные ин
причастие), формы; нефинитные (инфинитив,
изменяется по временам, причастие, деепричастие)
наклонениям, залогам, лицам формы; изменяется по
видам, залогам, лицам,
наулонениям, временам,
родам (в прош. вр. и
сослаг. накл.
Местоимение –
Есімдік (местоимение) – местоименные
разряды па значению – 7: существительные, м.
указательные, прилагательные,
вопросительно-относительные, местоименные
относительные, числительные; м. сущ.:
определительные, возвратные, личные м., возвратные,
обобщительные, отрицательные вопросительные,
Морфологические изменения неопределенные,
каждого разряда по падежам, отрицательные –
числам, лицам имеет сочетаются в роде и
особенности (личные м. – по одушевленности
числам, лцам, падежам; неодушвленностиғ числе,
указательные м. – по падежам падеже; м. прилаг.:
(исключ. әне, міне, на –у), притяжательные,
некоторые –по чслам; указательные,
возвратные м. – по определительные,
притяжательной форме и т.д. вопросительные,
неопределенные,
отрицательные –
изменяются в роде,
числе, падеже, м. числ.:
вопросительные,
неопределенные
–категория падежа
Числительное – разряды –
Сан есім (числительные) – 3: количественные,
разряды – 6: количественные, собирательные,
порядковые, собирателные, порядковые; склонение
дробные, разделительные, колич.ч. и собират. ч.
приблизительные; сочетаясьс нестандартно; порядковые
именами в фукции определения ч. изменяются по родам,
морфологически неизменны; числам, падежам
может наблюдаться Имена состояния
притяжательное склонение (категория с.) – особая
Имена состояния – не синтаксическая функция
представлен (сказуемое),
морфологически
неизменяемы
Предлог –находится в
препозиции; по
Предлог не представлен мофолонической
сложности: непроизводные
и производные (сложные и
составные);
морфологически не
изменяется
Послелог – на
представлен
2.8.2 Служебные Септеулік (послелог) –
части речи находитсяв постпозиции по
отношению к числит.,
местоим., а также к
склоняемой форме глагола; в
основном морфологически
неизменен; пространств. и
временные п. Могут
присоединять аффиксы –ғы, -гі
–ырақ, -ірек и пр.; некоторые
могут изменяться по падежам и
др., п. Выражают
пространственные, временные
отношения, отношения цели,
назначения, причины,
инструментальные отношения Союз – по составу:
Жалғаулық (союз) – по непроизводные и
составу: простые, сложные и производные (простые и
составные; по семантике и составные);
функции: соединительные, семантика-синтаксическая
противительные, клоассификация:
разделительные, причинные, сочинительные
следственные, условные; (соединительные,
морфологически неизменен противительные,
разделительные,
градационные,
пояснительные) и
подчинительные
(семантические и
асемантические);
морфологически неизменен
Частицы – по фунции:
формообразующие
(морфологические и
Демеулік (частицы) – по ирреальные
семантике: вопросительные, синтаксические
усилительно-ограничительные, наклонения),
модально-экспрессивные субъективно-модальные
(вносящиев высказывание
значения оценки,
удивления,
неуверенности,
приблизительности и пр.)
По составу:
непроизводные (в ихчисле
заимствования) и
Одағай – по образованя: производные; имеются
простые (первичные, звукоподражательные
производные); допускают м.,морфологически
повторы без звуковых неизменяемы
деформаций; имеются Вопрос о частеречном
звукоподражательные м., статусе имеющихся
морфологически неделимы и идеофонов решается
неизменяемы отрицательно
Еліктеуіш – две подсистемы:
звукообразовательная и
звукосимволическая;
фонетические признаки
2.8.3 Междометия (мелодика, интонация), Словосложение: отношения
фонетичесие изменения при сочинения и подчинения,
повороте; активно участвуетв могут использоваться
словообразовании интерфиксы;
Словосложение; предикативные,словопроизводства:
атрибутиврые, объектнве наличие фузии в морфных
отношения; число компонентов словах, преимущественно
– 2 и более; двухкомпонентность,
2.8.4 Идеофоны словопроизводства:агглютинатипреп озиция и постпозиция
вные морфные швы, отсуствие дополняющих морфем,
префиксации, наличие не болееналичие не более двух
трех словообразующих аффиксовсловопроизводящих морфем
(число морфемв слове может Атрибутивные:
жостикать восьми), согласование в роде ,
постпозишия дополняющиъ числе, падеже; объектные
морфем – управление; виды
2.9 синтаксических приемов –
Словообразование: 3: согласование,
словосложение – Атрибутивные – примыкание, примыкание, управление
отношения преобладание препозиции
компонентов сложногозавимого компонента, изафет;
слова,число и составобъектные – управленме:
кампонентов; преобладание препозиции; виды
словопроизводство – синтаксических приемов – 5:
возмажное число қиысу,меңгеру, матасу,
морфем: их қабысу, жанасу Словопорядок свободный
препозиция или преобладанием прямого:
постпозция по С+Пр+О; преобладание
отношению к корневой двусоставных
морфеме предложений; сказуемое
занимает второе место в
2.10 Словосочетание: утвердительных и первое
тиы синтаксической – в вопросительные;
связи компонентов Двусоставные; фиксированный номинативный строй
(атрибутивные, порядок: С+О+Пр, сказуемое
объектные), заниимает последнее место в
препозиция или предложении(в утвердительном,
постпозиия вопросительном); определение,
зависимого выраженное прилагательным в
коипонента, виды препозиции; изафет;
синтаксических номинативный строй
приемов
(согласование, Наличие качественных,
примыкание для относительных,
атрибутивных) притяжательных
прилагательных, наличие
2.11 Предложение – видовых пар глаголов,
односоставные, слабое развитие глаголов
двусоставные; тип – связок, наличие
основного предлогов
словопорядка:
С+Пр+О; С+О+Пр; Отсуствме притяжательных
Пр+С+О; прилагательных, наличие
согласованиенесоглаизафета II и III широкое
сование подлежащего распространение
со сказуемым вспомогательных глаголов,
, место определения,отсутсвие предлогов, наличие
выраженного послелогов; идеофоны как
прилагательным,месточасть речи
иением; поряждок
слов: фиксированный,
нефиксированный;
Синтаксический тип
предложения
2.12 Структура
словарного состава–
лексические
категории, наличие-
отсуствие основных
классов
прилагательных
(качественных,
относительных,
притяжательных),
связочные глаголы
1.3 ИНОФОНДАР ТАҢДАУДАҒЫ НЕГІЗДЕР
Интерференцияның көпаспектісі көріністерін суреттеу үшін бізге әртүрлі
жастағы инофондар тобы қажет болды. Жұмыстың бірінші кезеңі ретінде лексико-
сементикалық интерференцияны психолингвистикалық эксперимент жолымен
суреттеу маңызды болды.
Инофондар ретінде Алматы қаласындағы №123 қазақ-орыс мектеп
гимназиясының 7 және 10 орыс сыныптарының оқушылары қатысты.
Олардың жазба жұмыстарын талдай келе, салыстырмалы түрде біргеше
интерференциялы қателер байқалды. Жұмысты жалғастыра отырып, орыс
студерттердің сөйлеу тіліндегі интерференцияы баяндалды. Мұндай жастағы
топтардың таңдалуы кейдейсоқ болған жоқ:
Біріншіден, барлық инофондар орыс тілінде оқиды;
Екіншіден, қазақ тілін пайдалану өрісі әркімде әртүрлі.
Студенттердің сөйлеу тілін бақылау нәтижесі тіларалық интерференцияны
жеңу қиындықтарын көрсетті (әсіресе фонетикалық деңгейде).
Тіл таным объектісі ретінде біздің еркімізден тыс өз заңдылықтарымен
өмір сүріп жатады. Тіпті ең алғаш өз ана тілінде сөйлеу үшін ешқандай
ереженің де, грамматиканың да қажеті жоқ сияқты. Ал жазқылым тілінің
күрделілігі ережені, грамматиканы сауаттымеңгермесе, жақылған хабарды оқып,
оған жазбаша түрде жауап беру мүмкін болмас еді. Бұл жазылым әрекетінің
қиын екендігін дәлелдейді. Ойыңды жүйелі де күрделі жеткізу үшін тілдің
ішкі заңдылықтарынғ сөз бен ұғымның, мағынаның аражігін, әр сөздің стильдік
реңін білу қажет. Сондықтан да қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқытып
үйретудің сапасын арттыру әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол – тіл
үйренушіге барлық тілдік тұлғалардың жазылуда қолданылу жағдайын меңгертуде
жаттығудан басталады.
Тілді оқытуда әдіскер ғалымдар сөйлесім әрекетінің ең күрделі атқаратын
қызметінің ерекшелігін жоғары бағалаған. Белгілі әдіскер-ғалымдар Н.И.Гез,
Е.И.Пассовтың пікірі бойынша тілді үйретіп меңгертудің ең тиімді тәсілі-
жаттығу. Шынынды, тілдік тұлғалардың барлығын меңгерту үшін және тіл
дамытужұмыстарын үйренушілердің қазақ тіліндегі тілдік тұлғаларды саутты
меңгергені, ойын анық жеткізу қабілеті жаттығу жұмыстарының дұрыс
ұйымдастырылып жүргізілуіне тікелей байланысты. Сондықтан тілоқулықтағы
берілген жаттығу жұмыстарын әртүрлі бағытта түрлендіре отырып орындату өте
тиімді.
Тіл дамытудың басты мақсаты – тілдің практикалық меңгерілуін қамтамасыз
етеді. Ал осы тілдің практикалық меңгерілууі жаттығулар арқылы іске
асырылады. Жаттығу жұмыстары арқылы жазылымды меңгертуде сөйлесім
әрекетінің түрлері өзара байланысты бірлікте қаралуы тиіс. Өйткені сөйлесім
әрекетін байланыста қарастыру жаттығудың ұғымдылығын күшейтеді. Тіл
үйретуде практикалық қарым-қатынастың басым болуы жаттығулардың
маңыздылығын атқаратын қызметін арттырады.
Ғалым М.А.Данилов жаттығулардың тілді үйретуде дағды мен білікті
қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала келіп: Упражнение-
сознательное многократное выполнение сходных действий, опирающихся на
знание, на различном материале, приеняемое с целью овладения умением и
навыком [18,206]. Ал И.Л.Бим тілді оқытуда жаттығу жұмыстарының қызметі
туралы ...соответственно упражнения разграничиваются по конечным целевым
умениям, точнее целевым деятельностям на упражнения в говорении, чтение,
аудирование, письме. Это, единственное положение, которое не вызывает
возражений приустановлении типологии упражнений деп жаттығу сөйлеу
әрекетінің түрлерінің қалыптасу теориясы негізіне сәйкестенуә қажеттігін
айтады [19,55].
Әдіскер-ғалым И.Д.Салистра тіл үйретуде жаттығу жұмысының үш түрін
анықтайды. Олар:
1. Сөйлеуге дейінгі дайындық жаттығулары.
2. Сөйлеу кезіндегі жаттығулары.
3. Сөйлеу жаттығулары [20,55].
Ғалымның пікірі бойынша аталған жаттығулар арқылы тіл фактілері
меңгеріліп, екінші бастапқы сөйлеу дағдыларығ содан келіп негізгі сөйлеу
дағдылары қамтылады.
Ана тілінде адам ойын жеткізу үшін сөздерді қалай байланыстыруды, қай
қосымшаны қай сөзбен қолдануды, білдіретін ойына сөйлемнің қандай түрін,
қалай ұрастыруды ойланып жатпайды. Өзге тілді үйренуде тіл үйренуші алғаш
ойды қалай жеткізуді ойлайды, сондықтан сөйлеуге дейінгі дайындық
жаттығулары тілдік тұлғаларды қолдануды үйретіп қоймай, оны ойланбай
қолданатын дәрежеге жеткізуді жүзеге асырады. Сөйлеуге дейінгі дайындық
жаттығулар тобы дайындық кезеңіндегі оқу, жазу әрекеттеріне жататын
құрылымдарға кіреді. Мазмұны жағынан қосымшалардың сөзге жалғануын, сөз бен
сөз арасындағы өзгерістер, орфографияға қатысты ерекшеліктерді білгізу – ұл
жаттығулардың генізгі мақсаты.
Сөйлеу кезіндегі жаттығуларды орындау кезінде тіл үйренуші толыққанды
қатысымдық әрекет жасамайды, мәліметті қабылдай отырып, жазу қозғалысын
іске асыруға, сөйлеу әрекетін жасауға дайындық жасайды. Сөйлеу кезіндегі
жаттығуларға, еліктеу немесе оқылған мәліметтегі негізші сөздерді жазып алу
сияқты шығармашылық әрекетке дейінгі жұмыстар жатады.
Сөйлеу жаттығулары сөйлеуге дейінгі дайындық және сөйлеу кезіндегі
жаттығуларда мееңгерген тілдік жаттығуларды қажет кезінде тіл үйренушінің
орынды қолдана алатын жағдайда болуын көздейді. Яғни, сөйлеу жаттығулары
қарым-қатынас жасауға бағытталады. Оған сұраққа жазбаша жауап жазу,
меңгерген сөйлем үлгілерін жазылымда еркін қодану, тақырып бойынша немесе
жоспарланбаған тапсырмалармен жазбаша жаттғу жұмыстарын орындай дбілу
қабілеті жатады.
Жазылымға байланысты жаттығуларда сыртқы сөйлеу әрекеті жүзеге
аспағанмен, іштей сөйлеу, ойын түсінікті жеткізу үшін жүйелеу сияқты
күрделі процестер іске асады.
Сонымен тіл үйрену жолында ең бастысы және ең қиыны – меңгерген білімді
тәжірибеде қолдана білу жағыдысының қалыптасуы. Бұл мақсатты жаттығулар
жүйесі арқылы жүзеге асыруға болады екен.
Тіл үйрету процесін тиімді, ұтымды ұйымдастыру үшін жаттыулардың
мақсатын ескеру пайдалы. Өйткені жаттығулар тілдің практикалық меңгерілуіне
жағдай тудырады. Ал тілдің қарым-қтаынас құралы ретінде әлеуметтік қызметін
қамтамасыз ету – тіл дамыту процесінде ең маңызды роль атқарады.
Сол себепті, жоғарыда аталған ұсыныстар мен міндеттерің қаншалықты
дәрежеде жүзеге асып жатқанын байқау үшін халқымыздың жас буынын зерттеу
нысаны етіп алдық.
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
КӨРІНІСТЕРІ
Адам бала кезінен бастап арнайы дыбыстарды айту үшін сөйлеу аппаратын
пайдалануды игереді. Ал адам басқа тілді меңгергенде , сол тілдің дыбыстары
мен дыбыс тіркестерін өз ана тілінің артикуляциялы база көмегімен айтады.
Бұл жайлы профессор А.С.Чикобаева: Жаңа тілді меңгергенде, алғашында оның
дыбыстары акцентпен айтылады. Кейінірек, тілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Жалпы тіл білімі кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ КӨРІНІСТЕРІ
Орындаған _______________________
ІV курс студенті
Ғылыми жетекші: _______________________
А.Қ.Таусоғарова
филол.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы: _______________________
А.Қ.Таусоғарова
филол.ғ.к., доцент
Жалпы тіл білімі
кафедрасы меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
филол.ғ.д., профессор: _______________________
Э.Д.Сүлейменова
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Билингвизм және
нтерференция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .5
1.2 Қазақ және орыс тілдерінің контрастивтік спецификациясы. Қазақ-орыс
билингвизмінің типологиялық
анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0
1.3 Инофондар таңдаудағы
негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
КӨРІНІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ дыбыстарының
айтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Қазақ сөздерін айтуда орыс тілінің фонетикалық заңдарының ықпалы ... .25
3 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ҚАЗАҚ ГРАММАТИКАСЫНЫҢ
ИНТЕРФЕРЕНЦИЯЛЫҚ ҚАТЕЛЕРІНЕ ТАЛДАУ. 26
3.1 Қазақ тілінің аффиксация тәсіліне байланысты жіберілген қателеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3.2 Шақ категориясына байланысты жіберілетін интерференциялық қателер.28
3.3 Синтаксистік
интерференция ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 39
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Кіріспе
Бүгінгі таңда мемлекеттік тілдің даму жайы барша қауымның, елдің барлық
топтарының назарында тұрған аса өзекті мәселе, қазақ тілінің мемлекеттік
тіл ретіндегі дәрежесі Қазақстан Республикасы Конституциясында және
Қазақстан Республикасындағы тіл туралы заңында көрсетіліп, оны меңгеру
аталған Заңда Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып
табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының парызы болып анықталған. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін
күшейту мақсатында елімізде әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп
жатқан күрделі жаңғыру үдеріісі жағдайында қыруар жұмыстар атқарылуда.
Қазақстан көпұлтты мемлекет екенін ескерсек, азаматтардың қазақ тілін
мемлекеттік тіл ретінде жүйелі меңгеруі үшін тілді тек қана жүйелі оқытулар
мен сол оқытулар нәтижелерін, әділ бағалау жүмыстарын жүргізілуде. әрбір
зайырлы елде мемлекеттік тіл деген елдегі барлық азаматтар пайдаланылатын
коммуникативтік жүйесінің тілі болып табылады. Демек, Қазақстан халқы үшін
маңызды мәселелердің бірі – қазақ тілін жүйелі меңгеру. Әлемде азаматтардың
тілдік коммуникативтік құзыреттілігін нығайту мақсатында тілді меңгерудің
әртүрлі мүмкіндіктері мен жолдары қарастырылып, тіл үйрету, оқыту
мәселелері шешімдерін тапқан.
Осы орайда Қазақстанда мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтып, қолданыс
аясын кеңейтуде бірқатар қазақ тілін үйрету құралдары, оқу әдістемелік
кешендері, оқыту немесе тіл үйрету курстары өз жұмыстарын жалғастыруда.
Бүгінгі Қазақстан – полиэтникалық көптілді, мультитәдениетті мемлекет.
Қазіргі Қазақстанда этнотілдік ландшафт 2 жақты болып келеді:
біріншіден, мемлекет көптілділікпен ерекшеленсе, екінші жағынан қазақ тілі
мен орыс тілі жетекшілік орын алып отыр.
Қазақ және орыс тілдері – дүние жүзінің 4% сойлей алатын тілдерге
жатады. Сонымен қатар, елімізде екінші тілі орыс тілі билингвтер саны
күннен күнге ұлғаюда.
Қазіргі таңда қазақ тілін басқа ұлттарға үйрету лингвистика ғылымының
мойнына жүктелген. Лингвистика бұл мәселеге байланысты көптеген игі іс-
шаралар жүзеге асырылуда. Бүгінде қазақ тілін екінші тіл ретінде таңдап
жүрген халықтардың көп пайызын орыстар құрайды.
Лингвистика бір индивидтің немесе одан да көп тілдерде сөйлеуін
психологиялық құбылыс тұрғысынан зерттейді.
Жұмыстың өзектілігі – Қазақстан Республикасының халықтары мемлекеттік
тілді білуге міндетті болғандықтан қазіргі таңда қазақ тілі өзінің
мәртебесіне бірте-бірте қол жеткізіп келеді. Қазақ тілін тек қана меңгеру
емес, сонымен қатар тілде қатесіз сөйлеу де міндет болып табылады.
Зерттеудің міндеті – сол қателерді тауып, оларды болдырмау жолдарын табу.
Жұмыстың өзектілігі тақырыптың тың болуымен түсіндіріледі. Өйткені, аталған
проблема қазірде өте актуалды болып табылады.
Жұмыстың пәні: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тілі.
Жұмыстың нысаны: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі
интерференция.
Жұмыстың мақсаты – билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі
интерференция көріністеріне талдау жасау.
Жұмыстың міндеті:
1. Билингвизм және интерференцияның теориялық мәселелерінің
қарастыруы.
2. Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі фонетикалық
интенференция көріністерін анықтау.
3. Билингв орыстардың қазақша сөйлеу тіліндегі қазақ грамматикасының
интерференциялық қателеріне талдау.
Жұмыста қолданылған әдіс-тәсілдер: Билингв орыстардың қазақша сөйлеу
тіліндегі интерференцияны анықтау үшін тыңдалым, сөйдеу, жазу дағдыларына
байланысты эксперимент жүргізілді. сондай-ақ, сипаттау, салыстыру, талдау
әдістері қолданылды.
Қойылған тапсырма орындалу мақсатында студенттер және оқушылардын сұрау
жолымен алынған ауызша және жазбаша түрдегі материал негізінде талдау
жүргізілді. Сауалнама әдісімен Алматы қаласының №123 қазақ-орыс гимназия-
мектебінің 7 және 10 орыс сынып оқушылары мен ҚазҰУ-ң филология факультеті
орыс бөлімінің 1 және 3 курс студенттерінің арасынан екі тілді
информанттар таңдап алынды.
Информанттардың басым тілі сауалнама мәліметі бойынша анықталды.
Интерференция көріністерін талдау үшін информанттардың ауызша және жазбаша
жұмыстары мен психолингвистикалық эксперименттердің нәтижелері
пайдаланылды.
Жұмыстың жаңашылдығы: Орыс тілді үйренуші қазақтардың ғана емес, қазақ
тілді үйренуші орыстардың екінші тілді меңгерудегі өз тіліне және екінші
тілге әкелетін өзгешіліктер мен құбылыстардың оң және теріс жақтары
фонетикалық , морфологиялық, синтаксистік деңгейлерде анықталды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан
құралған: негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БИЛИНГВИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 БИЛИНГВИЗМ ЖӘНЕ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
Билингвизмді меңгеруде бірнеше ғылымдар қатар қолданылады.
Біріншіден, билингвизм психологиялық зерттеу нысаны болып табылады. Бүл
орайда ол индивидтің сөйлеу тіліндегі ерекшеліктерді қарастылады.
Екіншіден, билингвизм әлеуметтанудың құралы болып табылады. Мұнда
қостілділердің қоғамдағы орны немесе мінез-құлығына қатысты мәселелер
қарастырылады.
Үшіншіден, билингвизм лингвистикада қарастырылады. Мұнда билингвтің
тудырған мәтініне қатысты зерттеледі.
Үш негізгі ғылымның арасында анық байланыс бар.
Психолингвистика билингвизмді сөйлеу механизмі мен мәтін арақатынасы
жағынан қарастырады;
Әлеуметтік лингвистика билингвизмді мәтін мен билингвтің мінез-құлығына
байланысты қарастырады.
Қостілділіктің бірнеше анықтамасы бар. Әлеуметтік лингвистика терминдер
сөздігінде: Қостілділік ағыл. bilingualism – Билингвизм ұғымымен бірдей;
жеке адамның немесе қоғамның екі немесе біргеше тілді меңгеруі қолдануы.
Қостілділіктің бірнеше түрі бар деген анықтама берілген. [1, 152]
В.А.Аврорин қостілділіктің екі типін көрсетеді: толық және бөлшектік.
Толық қостілділік – екі тілде бірдей еркін және актив қолдану. [2, 125]
Психологтар қостілділікті координативті және субординативті деп бөледі.
Координативті қостілділік дегеніміз билингвтің екі тілді бірдей дәрежеде
игеруі және қатынастыааң жағдаятына қарай бір тілден екіншві тілге ауысуы,
ал субординативті қостілділік дегеніміз – билингвтің тек бір тілді, ана
тілін еркін қолдануы және екінші тілдің санада ана тіліне бағынуы.
Тілдік қатынас теориясына қатысты субординативті қостілділік
интерференциямен қиындатылған сөйлеу процесіндегі тілдердің өзара құралуы.
Координативті қостілділік аудармашыларға тән – олар бір тілден екінші
тілге оңой ауысады. Қостілділіктің бұл типі теориясының нысаны болып
табылады.
Қостілділіктің көптеген мәселелерінің ішінде интерференция ерекше орын
алады.
Бір тілді екіншісіне қарағанда артық меңгеруі, яғни тілдік байланыс
нәтижесінде қостілді адамдар тілінде кездесетін екі тілдің де нормасынан
ауытқу интерференция деп аталады.[3, 178]
Физикада (акустикада және оптикада) кеңінен тараған бұл термин (лат.
inter – аралық, ferens – таратушы), алғаш рет Прага лингвистикалық
үйірмесінде лингвистикалық мәнге ие болған. Алайда, румындық тіл маманы
А.Граурдың пайымдауынша интерференция мәселесі лингвистика мәселесі секілді
өте ертеден бастау алады [4, 47]. Бәлкім, бұл жерде тіларалық байланыс
жағдайларындағы мнтерферегция құбылысы мен оның Г.Шухарт, И.А.Бодуэн де
Куртенэ, Л.В.Щерба, У.Вайнрайх және басқа да ғалымдардың еңбектерінде
ғылыми саралануына дейін белгілі бір дәрежеде зерттелуі ескерілген болар.
Қалай болғанмен де, дүниеге келу және даму барысында басқа тілдің
(немесе басқа тілдердің) ықпалына ұшырамаған бірде-бір тілдің жоқтығы
туралы И.А. Бодуэн де Куртенэ әлдеқашан атап көрсеткен. [5,316]
Интерференция проблемаларын зерттеу, У.Вайнрайхтың Тілдік байланыстар
атты монографиясы жарық көргеннен кейін қарқынды дами бастады. У.Вайнрайх
интерференцияны басқа тіл элементтерінің енуі салдарынан тіл модельдерінің
құрылымдық өзгеруі деп түсінеді. Ол интерференцияны сөйлеу интеерференциясы
және тіл интерференциясы жем ажыратады. Сөйлеуде интерференцияы су
ағынымен жылжитын құм секілді; тіл де көл түбіне тұнған құм [6, 179].
У.Вайнрайх айтқандай сөйлеуде интерференция алғаш қостілді адамның
басқа тілмен таныстығының нәтижесі ретінде сөйлеген сөзінен байқалады.
Тілде қостілді адамның сөйлеуіндегі жиі қолданыстан кейін дағдылы әрі
көпшілік мақұлдаған интерференцияны көреміз. [6, 181]
Қазіргі кезде интерференцияның негізінен екі түсініктемесі бар.
Біріншісі, Прага лингвистикалық үйірмесінің көзқарасынан келіп шығады:
интерференция байланысқа түсуші тілдердің нормадан ауытқуы ретінде
түсіндіріледі (мұнда, байланысқа түсу деп тілдердің өзара әсер етуі мен
жақындасуының барлық түрлері мен типтері: өзара ықпал етуі, тұтасуы,
араласуы және т.б. түсіндіріледі).
Келесі көзқарасқа сәйкес, интерференция – ана тіл нормаларының сөфлеу
кезінде басқа тілге ауыстырылуы ғана. О.М.Ким: Интерференция деп бинарлы
бетпе-бет келген тілдердің принципалды айырмашылықтары нәтижесінде ана тіл
дағдыларынан арылмауы салдарынан туындайтын бөтен тілдегі сөйлеу
құбылысы – деп жазады. [7, 5]
В.Ю.Розенцвейг: Байланыс алғашқы сатысында интерференция деп аталатын
екі тілдің де нормасынан ауытқуына апарып соқтырады - деп жазады [8, 64].
Осы ой желісімен автор интерференцияының екі түрін ажыратады. Біріншісі –
ана тілдің ережелерін екінші тілге лингвистикалық ауыстыру, екіншісі – ана
тіл мен жат тілдіің сәйкеспкйтін ережелерін алып тастау. Автор бірінші
түрді тікелей, екіншісін жанама интерференция деп атайды. [8, 59]
Бірқатар басқаша позицияны ұстанатын Г.П. Ильященко интерференцияға
анықтама беру кезінде жоғарыда келтірілген У.Вайнрайхтың: Интерференцияның
алғашқы сатысы... – әдетте қандай да бір жазушының жеке стиліндегі ауызекі
тілінде көрініс тапқан қандай да бір нормадан ауытқушылық. Мұндай
ауытқушылық ауытқушылық болып қала беруі де мүмкін, кейде оның таралуы,
әдеби білде тұрақтануы, тұтыну өрісінің кеңеюі мүмкін, мұндай жағдайда бұл
интерференцияның тіл тініне жаңа элементтердің ену құбылысы болып табылады
[деген көзқарасына сүйенеді. [4, 47]
Э.М. Ахунзянов байланысқа түсуші тілдердің құрылымдық элементтерінің
өзара әсерін сараптай келіп, екі ұғымды ажыратуды орынды санайды:1)
интерфернция 2) трансференция. Бұл жерде интерфернцияы байланысқа түсуші
тілдердің бірін-бірі байытуына ықпалын тигізетін оң құбылыс петінде, ал
трансференцияы тежелуге ықпал ететін келеңсіз құбылыс ретінде
қарастырылады: Трансференция, оң құбылс ретіндегі интерференцияға
қарағанда шектен тыс сөйлеуді тудыратын, екінші тілді меңгеру жолында
едәуір кедергі келтіретін келеңсіз құбылыс ретінде қарастырылуы тиіс [9,
85]. Ал Ершова болса, интерференцияның жекелеген жағдайлардағы оң рөлін
жоққа шығармауымыз керек деген тұжырым жасайды. [10, 131]
Интерференцияны барлық (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық,
синтаксистік және т.б.) деңгейлерде зерттеу кезінде, әңгіменің
қостілділіктіің қай деңгейі туралы екендігің ескеру қажеттілігін айырықша
атап өткен жөн. Әдетте, қостілділік координативті және субординативті болып
бөлінеді. Координативті қостілділік кезінде қостілді алам екі тілді де тең
жәрежеде еркін меңгерген және қатынас жағдаятына қарай бір тілдік кодтан
екіншісіне еркін ауыса алады. Субординативті қостілділік кезінде қостілді
адам бөтен тілді санасында бағындыратын бір ана тілін ғана еркін меңгерген
болады. [11, 46-54]
Ана тіліміз екінші, яғни тіған емес тілді меңгеру кезінде оң ықпалымен
бірге теріс ықпалын да тигізеді, алайда Д.Дешериев интерфернцияны екі тіл
құрылымындағы типологиялық ұқсастық және типологиялық алшақтық деңгейінде
ажыратуды ұсынады [12, 9]. Дегенмен А.Е. Карлинский бір еңбегінде
интерференция қостілді адамдардың сөйлеуінде көрінеді, оның тамыры тілде
жатыр десе [13, 62], екінші еңбегінде басқа тіл жүйесіне бөтен
элементтер, тек қостілді адамның интерференцияланған тілі арқылы енеді
дейді [14, 78]. Екі тілдің өзара әсерініңң сипатына қарай интерференция
десичнативті (ойды жеткізу өресінің бұзылуы) және контенсивті (немесе
семантикалық – мазмұн өресінің бұзылуы) деп бөлінеді, интерференцияның
аталған типтері тілдің барлық деңгейлерінде көрініс береді [15. 12].
Қостілді адамның сөйлеу қызметінің ерекшелігіне қарай интерференцияны
екінші тілдегі сөйлеуді түсіну заңдылығына байланысты импрессивті және
қостілді адам тудырған сөйлеуден көрінетін экспрессивті болып бөлінеді.
Интерференцияны көрсетілген типтерге бөлуді И.Н. Горелов ұсынған[16, 4].
Кез келген тіл нормасының бір мазмұнды сипаттауды біргеше нұсқасының
болатыны белгілі, алайда оның бірі ғана жиі қолданылады. Жүйенің немесе
норманың бұзылуына, яғни айтушы мен тыңдаушының ойды жеткізу, сондай-ақ
мазмұн тұрғысынан ана тіл менмеңгерілетін тіл бірліктері арасында
шындығында болмайтын өзара бір мағыналы сәйкестілік орнатуына байланысты
айқын интерференциядан жүйенің ең жиі қолданылуы мүмкін нұсқасын білмеумен,
сондай-ақ екінші тілде ойды жеткізуді түрлі жеңілдетулермен ерекшеленетін
интерференция жасырын деп аталады.
Жасырын интерференция кезінде ана тілінде сөйлеуші түсіндіру
мақсатында басқа тілде тікелей баламасы жоқ сөздік бірліктерді және
грамматикалық формаларды қолданбай, байланысқа түсуші тілдерге құрылымы
жағынан ортақ, синонимдес бірліктермен және формалармен ауыстыратын кері
құбылыс орын алады.
Сондай-ақ лингвистикалық әдебиеттерде ғалымдар түрліше атайтын
интерференцияның бір түрі бар. Бұл – осы мәдениетке тән
экстролингвистикалық жағдаят пен белгілі бір сөйлеу қалыбы арасындағы
тұрақты байланыс деп түсінілетін тілдік практика нормасынан ауытқу.
Болгарлық ғалым К.Бабов, сондай-ақ Е.М. Верещагин және В.Г.Костомаров
тұндай интерференцияны лингвоелтанымдық, ад А.Е.Карлинский – жағдаятты
деп атайды.
Интерференция құбылысы тілшілердің бірқатар маңызды еңбектерінің, оның
ішінде қазақ-орыс, қазақ-неміс, қазақ-ағылшын, орыс-ағылшын
интерференцпясының материалдары арқылы жазылған еңбектердің объектісі бола
тұра, орыс-қазақ интерференциясы жөніндегі зерттеулер саусақпен санарлық.
Десек дағы, қостілділік пен бірінші тілдің екінші тілдегі сөйлеу
қызметіне әсер ету мәселелері ерте кезеңдегі тілшілердің еңбектерінде,
мысалы, чуваштардың орысша сөйлеуіндегі қателерге арналған
В.А.Богородицкийдің еңбегінде, қостілділік жайлы Л.В. Щербаның еңбегінде
сөз болған. Заерттеу белсенділігінің шыңы 70-80-ші жылдарға сәйкес келеді.
Бұл кезеңде қостілділік пен интерференция мәселелері айырықша жемісті
зерттелген. Бүкілодақтық конференциялар өткізіліп, интерференцияя
мәселелеріне түрлі: фонатикалық (М.В.Никитин, К.З.Закирьянов, Р.Х.Субаева,
А.Е.Карлинский, С.А. Абдигалиев, Э.М.Ахунзянов, М.Т.Тезекбаев, С.М.Эрвин
және т.б.) деңгейлерде зерттеу жасалған кқптеген монографиялар, жинақтар
жарық көреді. Қостілділік мен интерференция лингвистикалық (Ю.А.Жлуктенко,
В.Ю.Рознцвейг, В.А. Виноградов, А.Е.Карлинский және т.б.) әдістемелік
(Е.М.Верещагин, М.К. Назарова, А.Е.Карлинский, Е.Н.Ершова және т.б.),
социолингвистикалық (Б.Х. Хасанов, У.Вайнрайх, М.М.Михайлов, Ф.П.Филин)
тұрғыдан талданады.
Тілдік қарым-қатынаста орыс және қазақ тіліне бәсекелес ағылшын тілінің
белсенділігі күннен-күнге арта түсуде. Ағылшын тілін қаржы, экономика және
спяси саладағы қалаулылардың өте жоғары деңгейде меңгергенін Ж.С. Смағұлова
атап көрсетеді. [17, 235]
Қостілділіктің орысша-қазақша типін Г.А.Досмухамбетова
социолингвистикалық тұрғыдан зерттеді. Ол Астана қаласындағы студенттер
тілінің материалдары арқылы студенттік микроәлеуметтік қауымдастықтағы
қостілділікті сарапқа салады.
Г.А.Досмұхамбетова студенттік микроәлеуметтік қостілді қауымдастық
шеңберінде қостілділіктің бірқатар ерекшеліктерінің ішінен салыстырмалы
түрде жоғары деңгейдегі қазақ-орыс және орыс-қазақ қостілділігін, сондай-ақ
қазақ және орыс тілдерінің ауызекі тілімен (32%) салыстырғанда
кодификацияланған форма (40%) рөлінің артпағанын атап көрсетеді және мұны
жуық арада осы тілдердің қызметтерін бөлуге ықпал ете алатын оң фактор деп
бағалайды.
Қазір интерференцияны оқыту дербес бағыт ретінде қалыптасты, құбылыстың
тілдік байланыстар жүйесіндегі орны белгіленді. Қазір интерференцияны
зерттеу негізінен екі бағытта жүргізіледі: бірінші тілдердің өзара
ықпалының қырлары сарапталады, екінші интерференция мәселелері оқыту
әдістемесіне байланысты зерттеледі. Екінші бағыт арнасында интерференция
қостілділердің бөтен (шетелдік) тілдерді нашар білуін анықтаушы
факторлардың бірі ретінде қарастырылады.
Екі тілдің иегерлері бір-бірімен басқа тілде өз ана тіллінің ережелері
бойынша хабарлама алмасады. Бір тілден екінші тілге кейбір мазмұнның
бірліктерін, ережелерін ауыстырады.
1.2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ КОНТРАСТИВТІК СПЕЦИФИКАЦИЯСЫ.
ҚАЗАҚ-ОРЫС БИЛИНГВИЗМІНІҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ АНАЛИЗІ
Туыс және туыс емес тілдер қатынасқа түскенде интерференция әр түрлі
көрініс табады. Лингвистердің бақылауы бойынша мұнда мынадай заңдылық
байқалады: интерференция туыс емес тілдердің қарым-қатынасында айқынырақ
анықталады, бірақ туыс тілдердің қарым-қатынасында интерференция тұрақты
және мәңгілік болып табылады.
Осыған орай, қазақ-орыс интерференциясын суреттеу барысында қос тілдің
де құрылымды-типологиялық ерекшеліктерін ескеруіміз керек.
Генетикалық жағынан қазақ тілі және орыс тілі туыс емес тілдер. Орыс
тілі үндіевропа тілдерін жатса, қазақ тілі түркі тілдеріне жатады. Бұл
тілдер құрылымды-типологиялық мінездемесі жағынан да әртүрлі орыс тілі –
флективті (сөз және сөз формалары түбірге аффикс жалғану арқылы және сөздің
түбіріндегі дыбыстардың өзгеруі арқылы жасалады), қазақ тілі –
агглютинативті (өзгермейтін сөздің түбіріне әрқайсысы тек бір грамматикалық
мағына беретін аффикстер жалғанады). Агглютинативті аффиксация өзіне тек
морфологиялық ерекшеліктерді ғана емес, сонымен қатар сөздің фонетикалық
ерекшеліктерін де (сингорманизм заңдылығы, екпін құрамы т.б.) бағындырады.
Бұл өзгешеліктер билингв үшін аса маңызды болып табылады, себебі олар
билингвтің сөйлеу тіліндегі бір тілдің екінші тілге интерференциялық әсерін
тигізушісі.
Біз бір-біріне туыс емес орыс және қазақ тілін зерттеу үшін тіл
біліміндегі салғастырмалы әдісті пайдаланамыз. Салғастырмалы әдістің
мақсаты – екі не одан да көп туыс емес тілдердегі бір типтес тілдік
құбылыстар мен категорияларды бір-бірімен салыстыра отырып, олардың бүкіл
тілдік материалдарын сипаттап беру. Сол арқылы әлгі тілдердің фонетикалық
(дыбыстық), лексикалық, грамматикалық құрылымындағы айырым-өзгешеліктерін
(кейде ұқсастықтарын да) көрсету. Мұның өзі әр түрлі тілдердің өзіндік
ерекшеліктерін жете түсінуге мүмкіндік беретіндігі сөзсіз [26, 80].
Салғастырмалы әдіс арқылы зеттеу нәтижесі ана тілі мен шет тілін
салыстыра оқыту әдістемесінде кең түрде пайдаланылады. Әсірсе, шет тілін
үйретудегі оның маңызы өте зор. Сол себепті жүргізілген сауалнама нәтижесі
салғастырмалы әдіс бойынша талданды. Яғни, біздің байқауымызша, зерттеу
нысанында болған екі тілде ұқсастықтардан гөрі айырмашылықтар өте көп.
Себебі, типологиялық классификациясы бойынша әр түрлі топтарға жататын
тілдердің бір-біріне жақындығы, олардың грамматикалық құрылысы мен сөздік
құрамының және фонетикалық жүйесінің тұтастық және жақындық дәрежесі бірдей
емес. Осы мәселеге байланысты жұмысты Э.Д.Сулейменованың орыс және қазақ
тілдерінің ерекшеліктеріне қарай ұсынған кестеден байқаймыз [27,142-151]:
Признаки Казахский язык Русский язык
1.0 ОБЩИЕ СВЕДЕНИЯ Основная страна – Казахстан, Основная страна – РФ,
1.1Распростронение другие ареалы – Кыргызстан, другие ареалы –
РФ, Туркменистан, Китай, суверенные республики (в
Монголия, Иран, Турция составе бывшего СССР)
1.2 Официальный Язык межнационального
статус и ранг языка Государственный язык общения в Казахстане;
Казахстана, государственный язык РФ;
язык-микропосредник мировой язык
Один из языков
1.3 Генетическая восточно-славянской
принадлежность Один из языков группы славянской ветви
кыпчакско-нокайской подгруппыиндоевропейской семьи
западно-хуннской ветви Язык
тюркских языков, входящих в флективно-функциональный
1.4 Принадлежность ксостав алтайской семьи ,
морфологическому Язык агглютинативного тиа, с суффиксально-префиксальн
типу языков примыканием, суффиксальный ый с сильным развитием
морфными швами одноморфемный согласования в
(слова-основа-корневая знаменательных частях
морфема) речи
Русский литературный :
1.5 Степень церковно-славянский и
стандартизации Казахский литературный язык древнерусский
восходит к литературному литературный язык с
чагатайскому (своеобразному народной основой (11-14
койне для многих тюркских вв.), которое
языков, датируется 15-16 вв.,устраняется к 17 в.,
древнейшие тюркские древнейшие
письменные рунические восточно-славянские
памятники относятся к 7в., письменные в 10в.
казахский литературный
сложился на наддиалектной
общенародной основе в 19 в.) Является языком обучения
1.6 Как язык обучения и языком преподавании в
Учебно-педагогическифункционирует в начальной, учебных заведениях всех
й статус средней общеобразовательной ступеней и назначений
школе, казахских отделениях
средних специальных и высших
учебных заведений; как язык
преподавания используется в
части учебных заведений всех
ступеней Использует алфавитное
Присущ полиграфизм – два типаписьмо на основе
письма, три графические кириллицы (направление
2.0ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ системы: консонантное письма: горизонтальное,
СВЕДЕНИЯ (квазиалфиыитное) письмо на слева направо)
2.1 Письмо (тип основе арабской графики
письма, графическая (направление письма:
основа) горизонтальное, справа
налево); алфавитное письмо на
основе латинской (1926-36гг.,
сохранилось в Китае) и
русской (с 40-го года)
графики (направление письма:
горизонтальное, слева
направо) Гласные:
Гласные: Монофтонги: ряды – 2:
Монофтонги: ряды – 2: передний, задний
передний, задний передний – И, Е, (Ы), А
2.2 Состав фонемногопередний – Ә, Е, Ө, І, Ү задний – У, О
инвентаря – число задний – А, Ы, О, Ұ Подъемы – 3: верхний,
гласных фонем Подъемы – 2: верхний, нижний средний, нижний
(монофтонгов и верхний – І, Е, Ы, Ү, Ұ верхний – И, (Ы), У
дифтонгов), нижний – А, Ә, О, Ө средний – Е, О
согласных фонем Лабиализация: лабиализованныйнижний – А
(классы смычных, нелабиализованный Лабиализация:
щелевых, аффрикат, лабиализованный – О, Ө, У лабиализованный
сонорных) нелабиализованный – А, Ә, Е, нелабиализованный
І, Ы лабиализованный – О, У
Дифтонги: (У), (И) нелабиализованный – А,
Согласные: Е, И, (Ы)
смычные – Б, П, Д, Т, Г, К, ҚДифтонги: не
аффрикаты – Ц, Ч представлены
сонорные – Р, Л, Й, М, Н, Ң, Согласные:
(У) смычные – Б, Б’, П, П’,
Д, Д’, Г, (Г’), К, (К’),
Т, Т’
щелевые – В, В’, Ф, Ф’,
З, З’, С, С’, Ж, (Ж’),
Ш, Ш’, Х
аффрикаты – Ц, Ч
Силовое, неинтенсивное, сонорные – Й, М, М’, Н,
словесное, (безударные Н’, Л, Л’, Р, Р’
гласные в пределах сова почтиСиловое интенсивное с
2.3 Просодика: не подвержены редукции); количественным
ударение (природа связанное (последний слог компонентом, в пределах
мсто в слове, слова), музыкальное фразовое;слова гласные
качество и функции вделимитативная подвергаются
речевом потоке); функция;гармоническое количественной и
сингармонизм уподобление в пределах слова качественной редукции;
(область по признаку ряда, до 2 слога свободное
гармонического включительно по лабиализации,(разноместное);
уподобления – группафункция делимитативная подвижное;
фонем, слог, слово, Вершина слога – гласный, словообразоватеьные
признак с. – ряд, отсуствие стечения согласных функции; сингармонизм (в
подъем, в начале слога, преобладающиепределах слога?) не
лабиализация, типы слогов: Г. ГС, СГС, проявляется
иазализация) СГСС, СГ, ГСС; гармоническая Вершина слога – гласный
2.4 Структура слога упорядоченность слога (и не 4 большесогласных в
– состав вершины слова) начале и в конце слога,
слога, наличие Восходяще-нисходящий, преобладающие типы
слогового восходящий, ровный тоны; слогов: ГС, ГСС, ГССС,
равновесия, число ГСССС, СГС, Г, ССГ, СССГ
согласных в насале и Восходящий, нисходящий и
конце слога ровный тоны; нисходящее
и восходящее завершение
2.5 Интонация – синтагмы
характеристика
движения тона
(нисходящий,
восходящий, ровный);
характер завершения Типологически существенна
синтагмы (падающее одноморфемность
или осходящее (слово-основа-корневая Типологически
завершение) морфема); олна глагольная существенна
2.6 Структура слова основа двуморфемность; две
– число морфем, глагольные основы
составляющих (инфинтива, настоящего
структуру слова; или будущего простого
одноморфемность, времени)
двуморфемность и
т.д.; число слогов: Категория падежа (септік) – Категория падежа – 6:
односложность, 7: атау с. (именительный), именительный п.,
двусложность ілік с. (родительный), барыс родительный п.,
2.7 Состав с. (направительно-дательный),дательны й п.,
грамматических табыс с. (винительный), жатысвинительный п.,
категорий: данные пос. (местный), шығыс с. творительный п.,
всем грамматическим (исходный), көмектес с. предложный п.
категориям, (творительный)
установленным в Категория рода – на
данном языке – представлена Категория рода - 3:
категории падежа, мужской, женский,
рода, числа, Категория числа (сан мөлшері)средний
детерминативности и – 2: единственное, Категория числа - 2:
др. множественное (имеет единственное,
стандартный показатель мн. ч.множественное
–лар, -дар (морфологические
показатели мн. ч.
Нестандартны, в этой же
функции используются
также супплетивизмы,
ударение)
Категория объективной Категория объективной
модальности (рай) – 4: ашық модальности – 3:
р. (изъявительное изъявительное
наклонение), бұйрық р. наклонение,
(повелительное наклонение), повелительное
шартты р. (условное наулонение,
наклонение), қалау р. сослагательное
(желательное наклонение наклонение
Категория вида – не Категория вида – 2:
представлена совершенный.,
несовершенный в.
Категория залога (етіс) – 5: Категория залога – 2:
негізгі е. (исходный), өздік действительный,
е. (возвратный), ырықсыз е. возвратный
(страдательный), ортақ е.
(совместно-взаимный), өзгелік
е. (понудительный)
Категория времени (шақ) – 3: Категория времени – 3:
осы ш. (настоящее конкретное,настоящее, прошедшее,
настоящее переходное), өткен будущее
ш. (давно прошедше,
прошедшее, обычное
прошедшее), келер ш. (удущее
предположительное,
неопределенное будущее,
настоящее будущее)
Категория лица (жақ) -3:
бірінші ж., екінші ж., Категория лица – 3: 1,
үшіншіж.(1, 2, 3 лицо ед. и 2, 3 лицо единств. и мн.
мн. числа числа
Категория посессивности –
выражается аффиксами Категория посессивности
принадлежности 1, 2, 3 лца, – не представлена
относительными
прилагательными на –ЛЫ,
-ЛІ, изафетными конструкциями
Зат есім (существительное)
–изменение по сислам, Существительное –
падежам, склонение (простые, изменение по числам,
притяжательные, отрицательныепадежам (склонение –
формы); имеет значение субстантивное: 1-е, 2-е,
2.8 Части речи: одушевленности 3-е, адхективное,
знаменательные, неодушевленности (класс промежуточные типы);
служебные, одушевленных существительных имеет родовую
междометия, идеофоныне включает названия принадлежность, значение
2.8.1 Знаменательныеживотных) одушевленности
части речи неодушевленности (класс
одушевленных включает
Сын есім (прилагательное) – наименования человека,
разряды: качеставенные, животных)
относительные: качественные Прилагательное –разряды:
прилагательные имеют качественные,
степенисравнения; имеет относительные,
особую форму интенсива притяжательные;
качественные п. имеют
краткую форму, образуют
степени сравнения, могут
иметь непроизводную
основу; п. изменяются по
родам, числам, падежам:
2 склонения (в
соответствии с правилами
согласования); имеет
Етістік (глагол) – финитные иполные и краткие формы
нефинитные (депричастие, Глагол – финитные ин
причастие), формы; нефинитные (инфинитив,
изменяется по временам, причастие, деепричастие)
наклонениям, залогам, лицам формы; изменяется по
видам, залогам, лицам,
наулонениям, временам,
родам (в прош. вр. и
сослаг. накл.
Местоимение –
Есімдік (местоимение) – местоименные
разряды па значению – 7: существительные, м.
указательные, прилагательные,
вопросительно-относительные, местоименные
относительные, числительные; м. сущ.:
определительные, возвратные, личные м., возвратные,
обобщительные, отрицательные вопросительные,
Морфологические изменения неопределенные,
каждого разряда по падежам, отрицательные –
числам, лицам имеет сочетаются в роде и
особенности (личные м. – по одушевленности
числам, лцам, падежам; неодушвленностиғ числе,
указательные м. – по падежам падеже; м. прилаг.:
(исключ. әне, міне, на –у), притяжательные,
некоторые –по чслам; указательные,
возвратные м. – по определительные,
притяжательной форме и т.д. вопросительные,
неопределенные,
отрицательные –
изменяются в роде,
числе, падеже, м. числ.:
вопросительные,
неопределенные
–категория падежа
Числительное – разряды –
Сан есім (числительные) – 3: количественные,
разряды – 6: количественные, собирательные,
порядковые, собирателные, порядковые; склонение
дробные, разделительные, колич.ч. и собират. ч.
приблизительные; сочетаясьс нестандартно; порядковые
именами в фукции определения ч. изменяются по родам,
морфологически неизменны; числам, падежам
может наблюдаться Имена состояния
притяжательное склонение (категория с.) – особая
Имена состояния – не синтаксическая функция
представлен (сказуемое),
морфологически
неизменяемы
Предлог –находится в
препозиции; по
Предлог не представлен мофолонической
сложности: непроизводные
и производные (сложные и
составные);
морфологически не
изменяется
Послелог – на
представлен
2.8.2 Служебные Септеулік (послелог) –
части речи находитсяв постпозиции по
отношению к числит.,
местоим., а также к
склоняемой форме глагола; в
основном морфологически
неизменен; пространств. и
временные п. Могут
присоединять аффиксы –ғы, -гі
–ырақ, -ірек и пр.; некоторые
могут изменяться по падежам и
др., п. Выражают
пространственные, временные
отношения, отношения цели,
назначения, причины,
инструментальные отношения Союз – по составу:
Жалғаулық (союз) – по непроизводные и
составу: простые, сложные и производные (простые и
составные; по семантике и составные);
функции: соединительные, семантика-синтаксическая
противительные, клоассификация:
разделительные, причинные, сочинительные
следственные, условные; (соединительные,
морфологически неизменен противительные,
разделительные,
градационные,
пояснительные) и
подчинительные
(семантические и
асемантические);
морфологически неизменен
Частицы – по фунции:
формообразующие
(морфологические и
Демеулік (частицы) – по ирреальные
семантике: вопросительные, синтаксические
усилительно-ограничительные, наклонения),
модально-экспрессивные субъективно-модальные
(вносящиев высказывание
значения оценки,
удивления,
неуверенности,
приблизительности и пр.)
По составу:
непроизводные (в ихчисле
заимствования) и
Одағай – по образованя: производные; имеются
простые (первичные, звукоподражательные
производные); допускают м.,морфологически
повторы без звуковых неизменяемы
деформаций; имеются Вопрос о частеречном
звукоподражательные м., статусе имеющихся
морфологически неделимы и идеофонов решается
неизменяемы отрицательно
Еліктеуіш – две подсистемы:
звукообразовательная и
звукосимволическая;
фонетические признаки
2.8.3 Междометия (мелодика, интонация), Словосложение: отношения
фонетичесие изменения при сочинения и подчинения,
повороте; активно участвуетв могут использоваться
словообразовании интерфиксы;
Словосложение; предикативные,словопроизводства:
атрибутиврые, объектнве наличие фузии в морфных
отношения; число компонентов словах, преимущественно
– 2 и более; двухкомпонентность,
2.8.4 Идеофоны словопроизводства:агглютинатипреп озиция и постпозиция
вные морфные швы, отсуствие дополняющих морфем,
префиксации, наличие не болееналичие не более двух
трех словообразующих аффиксовсловопроизводящих морфем
(число морфемв слове может Атрибутивные:
жостикать восьми), согласование в роде ,
постпозишия дополняющиъ числе, падеже; объектные
морфем – управление; виды
2.9 синтаксических приемов –
Словообразование: 3: согласование,
словосложение – Атрибутивные – примыкание, примыкание, управление
отношения преобладание препозиции
компонентов сложногозавимого компонента, изафет;
слова,число и составобъектные – управленме:
кампонентов; преобладание препозиции; виды
словопроизводство – синтаксических приемов – 5:
возмажное число қиысу,меңгеру, матасу,
морфем: их қабысу, жанасу Словопорядок свободный
препозиция или преобладанием прямого:
постпозция по С+Пр+О; преобладание
отношению к корневой двусоставных
морфеме предложений; сказуемое
занимает второе место в
2.10 Словосочетание: утвердительных и первое
тиы синтаксической – в вопросительные;
связи компонентов Двусоставные; фиксированный номинативный строй
(атрибутивные, порядок: С+О+Пр, сказуемое
объектные), заниимает последнее место в
препозиция или предложении(в утвердительном,
постпозиия вопросительном); определение,
зависимого выраженное прилагательным в
коипонента, виды препозиции; изафет;
синтаксических номинативный строй
приемов
(согласование, Наличие качественных,
примыкание для относительных,
атрибутивных) притяжательных
прилагательных, наличие
2.11 Предложение – видовых пар глаголов,
односоставные, слабое развитие глаголов
двусоставные; тип – связок, наличие
основного предлогов
словопорядка:
С+Пр+О; С+О+Пр; Отсуствме притяжательных
Пр+С+О; прилагательных, наличие
согласованиенесоглаизафета II и III широкое
сование подлежащего распространение
со сказуемым вспомогательных глаголов,
, место определения,отсутсвие предлогов, наличие
выраженного послелогов; идеофоны как
прилагательным,месточасть речи
иением; поряждок
слов: фиксированный,
нефиксированный;
Синтаксический тип
предложения
2.12 Структура
словарного состава–
лексические
категории, наличие-
отсуствие основных
классов
прилагательных
(качественных,
относительных,
притяжательных),
связочные глаголы
1.3 ИНОФОНДАР ТАҢДАУДАҒЫ НЕГІЗДЕР
Интерференцияның көпаспектісі көріністерін суреттеу үшін бізге әртүрлі
жастағы инофондар тобы қажет болды. Жұмыстың бірінші кезеңі ретінде лексико-
сементикалық интерференцияны психолингвистикалық эксперимент жолымен
суреттеу маңызды болды.
Инофондар ретінде Алматы қаласындағы №123 қазақ-орыс мектеп
гимназиясының 7 және 10 орыс сыныптарының оқушылары қатысты.
Олардың жазба жұмыстарын талдай келе, салыстырмалы түрде біргеше
интерференциялы қателер байқалды. Жұмысты жалғастыра отырып, орыс
студерттердің сөйлеу тіліндегі интерференцияы баяндалды. Мұндай жастағы
топтардың таңдалуы кейдейсоқ болған жоқ:
Біріншіден, барлық инофондар орыс тілінде оқиды;
Екіншіден, қазақ тілін пайдалану өрісі әркімде әртүрлі.
Студенттердің сөйлеу тілін бақылау нәтижесі тіларалық интерференцияны
жеңу қиындықтарын көрсетті (әсіресе фонетикалық деңгейде).
Тіл таным объектісі ретінде біздің еркімізден тыс өз заңдылықтарымен
өмір сүріп жатады. Тіпті ең алғаш өз ана тілінде сөйлеу үшін ешқандай
ереженің де, грамматиканың да қажеті жоқ сияқты. Ал жазқылым тілінің
күрделілігі ережені, грамматиканы сауаттымеңгермесе, жақылған хабарды оқып,
оған жазбаша түрде жауап беру мүмкін болмас еді. Бұл жазылым әрекетінің
қиын екендігін дәлелдейді. Ойыңды жүйелі де күрделі жеткізу үшін тілдің
ішкі заңдылықтарынғ сөз бен ұғымның, мағынаның аражігін, әр сөздің стильдік
реңін білу қажет. Сондықтан да қазақ тілін өзге ұлт өкілдеріне оқытып
үйретудің сапасын арттыру әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол – тіл
үйренушіге барлық тілдік тұлғалардың жазылуда қолданылу жағдайын меңгертуде
жаттығудан басталады.
Тілді оқытуда әдіскер ғалымдар сөйлесім әрекетінің ең күрделі атқаратын
қызметінің ерекшелігін жоғары бағалаған. Белгілі әдіскер-ғалымдар Н.И.Гез,
Е.И.Пассовтың пікірі бойынша тілді үйретіп меңгертудің ең тиімді тәсілі-
жаттығу. Шынынды, тілдік тұлғалардың барлығын меңгерту үшін және тіл
дамытужұмыстарын үйренушілердің қазақ тіліндегі тілдік тұлғаларды саутты
меңгергені, ойын анық жеткізу қабілеті жаттығу жұмыстарының дұрыс
ұйымдастырылып жүргізілуіне тікелей байланысты. Сондықтан тілоқулықтағы
берілген жаттығу жұмыстарын әртүрлі бағытта түрлендіре отырып орындату өте
тиімді.
Тіл дамытудың басты мақсаты – тілдің практикалық меңгерілуін қамтамасыз
етеді. Ал осы тілдің практикалық меңгерілууі жаттығулар арқылы іске
асырылады. Жаттығу жұмыстары арқылы жазылымды меңгертуде сөйлесім
әрекетінің түрлері өзара байланысты бірлікте қаралуы тиіс. Өйткені сөйлесім
әрекетін байланыста қарастыру жаттығудың ұғымдылығын күшейтеді. Тіл
үйретуде практикалық қарым-қатынастың басым болуы жаттығулардың
маңыздылығын атқаратын қызметін арттырады.
Ғалым М.А.Данилов жаттығулардың тілді үйретуде дағды мен білікті
қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала келіп: Упражнение-
сознательное многократное выполнение сходных действий, опирающихся на
знание, на различном материале, приеняемое с целью овладения умением и
навыком [18,206]. Ал И.Л.Бим тілді оқытуда жаттығу жұмыстарының қызметі
туралы ...соответственно упражнения разграничиваются по конечным целевым
умениям, точнее целевым деятельностям на упражнения в говорении, чтение,
аудирование, письме. Это, единственное положение, которое не вызывает
возражений приустановлении типологии упражнений деп жаттығу сөйлеу
әрекетінің түрлерінің қалыптасу теориясы негізіне сәйкестенуә қажеттігін
айтады [19,55].
Әдіскер-ғалым И.Д.Салистра тіл үйретуде жаттығу жұмысының үш түрін
анықтайды. Олар:
1. Сөйлеуге дейінгі дайындық жаттығулары.
2. Сөйлеу кезіндегі жаттығулары.
3. Сөйлеу жаттығулары [20,55].
Ғалымның пікірі бойынша аталған жаттығулар арқылы тіл фактілері
меңгеріліп, екінші бастапқы сөйлеу дағдыларығ содан келіп негізгі сөйлеу
дағдылары қамтылады.
Ана тілінде адам ойын жеткізу үшін сөздерді қалай байланыстыруды, қай
қосымшаны қай сөзбен қолдануды, білдіретін ойына сөйлемнің қандай түрін,
қалай ұрастыруды ойланып жатпайды. Өзге тілді үйренуде тіл үйренуші алғаш
ойды қалай жеткізуді ойлайды, сондықтан сөйлеуге дейінгі дайындық
жаттығулары тілдік тұлғаларды қолдануды үйретіп қоймай, оны ойланбай
қолданатын дәрежеге жеткізуді жүзеге асырады. Сөйлеуге дейінгі дайындық
жаттығулар тобы дайындық кезеңіндегі оқу, жазу әрекеттеріне жататын
құрылымдарға кіреді. Мазмұны жағынан қосымшалардың сөзге жалғануын, сөз бен
сөз арасындағы өзгерістер, орфографияға қатысты ерекшеліктерді білгізу – ұл
жаттығулардың генізгі мақсаты.
Сөйлеу кезіндегі жаттығуларды орындау кезінде тіл үйренуші толыққанды
қатысымдық әрекет жасамайды, мәліметті қабылдай отырып, жазу қозғалысын
іске асыруға, сөйлеу әрекетін жасауға дайындық жасайды. Сөйлеу кезіндегі
жаттығуларға, еліктеу немесе оқылған мәліметтегі негізші сөздерді жазып алу
сияқты шығармашылық әрекетке дейінгі жұмыстар жатады.
Сөйлеу жаттығулары сөйлеуге дейінгі дайындық және сөйлеу кезіндегі
жаттығуларда мееңгерген тілдік жаттығуларды қажет кезінде тіл үйренушінің
орынды қолдана алатын жағдайда болуын көздейді. Яғни, сөйлеу жаттығулары
қарым-қатынас жасауға бағытталады. Оған сұраққа жазбаша жауап жазу,
меңгерген сөйлем үлгілерін жазылымда еркін қодану, тақырып бойынша немесе
жоспарланбаған тапсырмалармен жазбаша жаттғу жұмыстарын орындай дбілу
қабілеті жатады.
Жазылымға байланысты жаттығуларда сыртқы сөйлеу әрекеті жүзеге
аспағанмен, іштей сөйлеу, ойын түсінікті жеткізу үшін жүйелеу сияқты
күрделі процестер іске асады.
Сонымен тіл үйрену жолында ең бастысы және ең қиыны – меңгерген білімді
тәжірибеде қолдана білу жағыдысының қалыптасуы. Бұл мақсатты жаттығулар
жүйесі арқылы жүзеге асыруға болады екен.
Тіл үйрету процесін тиімді, ұтымды ұйымдастыру үшін жаттыулардың
мақсатын ескеру пайдалы. Өйткені жаттығулар тілдің практикалық меңгерілуіне
жағдай тудырады. Ал тілдің қарым-қтаынас құралы ретінде әлеуметтік қызметін
қамтамасыз ету – тіл дамыту процесінде ең маңызды роль атқарады.
Сол себепті, жоғарыда аталған ұсыныстар мен міндеттерің қаншалықты
дәрежеде жүзеге асып жатқанын байқау үшін халқымыздың жас буынын зерттеу
нысаны етіп алдық.
2 БИЛИНГВ ОРЫСТАРДЫҢ ҚАЗАҚША СӨЙЛЕУ ТІЛІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ
КӨРІНІСТЕРІ
Адам бала кезінен бастап арнайы дыбыстарды айту үшін сөйлеу аппаратын
пайдалануды игереді. Ал адам басқа тілді меңгергенде , сол тілдің дыбыстары
мен дыбыс тіркестерін өз ана тілінің артикуляциялы база көмегімен айтады.
Бұл жайлы профессор А.С.Чикобаева: Жаңа тілді меңгергенде, алғашында оның
дыбыстары акцентпен айтылады. Кейінірек, тілді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz