Меншік және экономикалық жүйе
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншіктің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Меншіктің экономикалық категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
II МЕНШІК ЖӘНЕ ИЕМДЕНУ ЗАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары ... ... ... ..13
2.2 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Экономиканы реформалауда меншіктің ор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕНШІКТІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншіктің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Меншіктің экономикалық категориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
II МЕНШІК ЖӘНЕ ИЕМДЕНУ ЗАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары ... ... ... ..13
2.2 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Экономиканы реформалауда меншіктің ор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МЕНШІКТІҢ ӘР ТҮРЛІ ФОРМАЛАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп, саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын, осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын, оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Өмірлік іс-тәжірибеде және ғылымда да әрбір адам меншік ұғымын өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімге байланысты мүліктік қатынас ретінде сезінеді, қабылдайды.
Ғасырлар бойы алмасып келе жатқан адамзат ұрпақтары меншікті сезіне білуімен қатар меншік капиталына байланысты туынды қатынастар арқылы өз болмысын дамытуға мүмкіндік алады.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің, адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі (нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық - мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға болады.
Меншік конструкциясын жете қабылдау үшін оның экономикалық, құқықтық сипаттарының мән-мазмұнын даму заңдылықтарын жүйелеу қажеттігі – оның әлеуметтік формасы - экономикалық негіздеріне қысқаша шолу жасауды талап етеді.
Напалеон кодексінде (Францияның Азаматтық кодексі) "меншік заттарға абсолютті сипатта пайдалану және билеу құқығы" деп жазылған. Ал Швейцария Азаматтық Кодексінде меншік заттарға өз қалауымен билік ету мүмкіндігі ретінде тұжырым алады.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын, осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын, оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Өмірлік іс-тәжірибеде және ғылымда да әрбір адам меншік ұғымын өндіріс құрал-жабдықтары мен өнімге байланысты мүліктік қатынас ретінде сезінеді, қабылдайды.
Ғасырлар бойы алмасып келе жатқан адамзат ұрпақтары меншікті сезіне білуімен қатар меншік капиталына байланысты туынды қатынастар арқылы өз болмысын дамытуға мүмкіндік алады.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы, сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің, адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі (нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық - мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға болады.
Меншік конструкциясын жете қабылдау үшін оның экономикалық, құқықтық сипаттарының мән-мазмұнын даму заңдылықтарын жүйелеу қажеттігі – оның әлеуметтік формасы - экономикалық негіздеріне қысқаша шолу жасауды талап етеді.
Напалеон кодексінде (Францияның Азаматтық кодексі) "меншік заттарға абсолютті сипатта пайдалану және билеу құқығы" деп жазылған. Ал Швейцария Азаматтық Кодексінде меншік заттарға өз қалауымен билік ету мүмкіндігі ретінде тұжырым алады.
1. Қазақстан Республикасының Жер кодексі. 20 маусым 2003 жыл. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 жыл №13, 99 бет.
2. Жер учаскелерi жеке меншiкке берiлген кезде, мемлекет немесе мемлекеттiк жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшiн төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерiн жалдау құқығын сату төлемақысының мөлшерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 ж. 2 қыркүйектегі N 890 қаулысы //"Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 5 қыркүйек N 229-230 (23529); Ресми газет" 2003 жылғы 20 қыркүйек N 38 (142).
3. Стамқұлов Ә., Бектұрғанов А.Е. Жерге меншік құқығының кейбір мәселелері // Әділет министлігінің хабаршысы, 1995 ж.
4. Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі нормативтік актілер жинағы, Алматы, Қаржы-қаражат, 1996 ж.
5. Я.Ә.Әубәкіров Экономикалық теория. Оқу құралы.-А.:1999
6. Б.Байжұмаев Жекешелендіру мәселелері. Вестник КазНУ, №5 А. 2002
7. Б.Б.Жақсыбаев жекешелендіру процесін басқарудың ұйымдық негіздері. Вестник КазНУ, №5 А. 2002
8. М.К.Баймурзаева К вопросу теории и практики функционирования переходной экономики Вестник КазНУ Серия экономическая, №5 А. 2002
9. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы “Жекешелендіру туралы” заң күші бар Жарлығы
10. Кошанов А.К., Рамазанов А.А., Экономичсекие основы и политика разгосударствления и приватизации собстенности в Республике Казахстан. Алматы, Гылым, 1993. – 216 с.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 12 сәуірдегі “Акцияларды мемлекеттік пакеттерінен мемлекеттік меншік түрлері және ұйымдарға қатысудың мемлекеттік үлестері туралы” № 405 қаулысы
12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 3 ақпандағы “Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін арттырудың 2003-2005 жылдарға арналған салалық бағдарламасын бекіту туралы” № 118 қаулысы
13. Косанов Ж. Право собственности и иные вещные права на землю. Алматы, ТОО «Айдана», 2000 г.
14. Бектурганов А.Е. Земельные правоотношение в Республике Казахстан. – Алматы, Жеті Жарғы 1998.
2. Жер учаскелерi жеке меншiкке берiлген кезде, мемлекет немесе мемлекеттiк жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшiн төлемақының базалық ставкаларын, сондай-ақ жер учаскелерiн жалдау құқығын сату төлемақысының мөлшерiн бекiту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 ж. 2 қыркүйектегі N 890 қаулысы //"Егемен Қазақстан" 2003 жылғы 5 қыркүйек N 229-230 (23529); Ресми газет" 2003 жылғы 20 қыркүйек N 38 (142).
3. Стамқұлов Ә., Бектұрғанов А.Е. Жерге меншік құқығының кейбір мәселелері // Әділет министлігінің хабаршысы, 1995 ж.
4. Жер қатынастары және жерге орналастыру жөніндегі нормативтік актілер жинағы, Алматы, Қаржы-қаражат, 1996 ж.
5. Я.Ә.Әубәкіров Экономикалық теория. Оқу құралы.-А.:1999
6. Б.Байжұмаев Жекешелендіру мәселелері. Вестник КазНУ, №5 А. 2002
7. Б.Б.Жақсыбаев жекешелендіру процесін басқарудың ұйымдық негіздері. Вестник КазНУ, №5 А. 2002
8. М.К.Баймурзаева К вопросу теории и практики функционирования переходной экономики Вестник КазНУ Серия экономическая, №5 А. 2002
9. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы “Жекешелендіру туралы” заң күші бар Жарлығы
10. Кошанов А.К., Рамазанов А.А., Экономичсекие основы и политика разгосударствления и приватизации собстенности в Республике Казахстан. Алматы, Гылым, 1993. – 216 с.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 12 сәуірдегі “Акцияларды мемлекеттік пакеттерінен мемлекеттік меншік түрлері және ұйымдарға қатысудың мемлекеттік үлестері туралы” № 405 қаулысы
12. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 3 ақпандағы “Мемлекеттік мүлікті басқарудың және жекешелендірудің тиімділігін арттырудың 2003-2005 жылдарға арналған салалық бағдарламасын бекіту туралы” № 118 қаулысы
13. Косанов Ж. Право собственности и иные вещные права на землю. Алматы, ТОО «Айдана», 2000 г.
14. Бектурганов А.Е. Земельные правоотношение в Республике Казахстан. – Алматы, Жеті Жарғы 1998.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншіктің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
1.2 Меншіктің экономикалық категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II МЕНШІК ЖӘНЕ ИЕМДЕНУ
ЗАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары ... ... ... ..13
2.2 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Экономиканы реформалауда меншіктің
ор ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20
ІІІ Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...28
3.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу
процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
КІРІСПЕ
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы
тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл
жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді
шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде
келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп,
саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын,
осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік
капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын,
оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы
адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Өмірлік іс-тәжірибеде және ғылымда да әрбір адам меншік ұғымын өндіріс
құрал-жабдықтары мен өнімге байланысты мүліктік қатынас ретінде сезінеді,
қабылдайды.
Ғасырлар бойы алмасып келе жатқан адамзат ұрпақтары меншікті сезіне
білуімен қатар меншік капиталына байланысты туынды қатынастар арқылы өз
болмысын дамытуға мүмкіндік алады.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы,
сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен
мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара
қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін
меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және
бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің,
адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл
оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі
(нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары
мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын
бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген
пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының
өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық -
мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға
болады.
Меншік конструкциясын жете қабылдау үшін оның экономикалық, құқықтық
сипаттарының мән-мазмұнын даму заңдылықтарын жүйелеу қажеттігі – оның
әлеуметтік формасы - экономикалық негіздеріне қысқаша шолу жасауды талап
етеді.
Напалеон кодексінде (Францияның Азаматтық кодексі) "меншік заттарға
абсолютті сипатта пайдалану және билеу құқығы" деп жазылған. Ал Швейцария
Азаматтық Кодексінде меншік заттарға өз қалауымен билік ету мүмкіндігі
ретінде тұжырым алады.
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1. Меншіктің мәні
Меншік - қоғамдық құрылыстың экономикалық негізі - қоғамдық
бастаулардың негізіне жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар
қабылдап, оны қорғайды. Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік
қатынастарға жатады. Құқықтық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр
түрлі субъектілер (жеке адамдар, әлеуметтік топтар, таптар, мемлекет)
арасында қалай иемденетіні және бөлінетіні анықталады. Меншік иесі заңмен
анықталған мүліктерге ие болады және ол қолындағы мүліктерді: иемдену,
пайдалану және оған иелік жасау өкілеттілігін алады.
Меншік - бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен нәтижелерін
иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі, олардың ішінде ортақ,
қауымдық және жеке меншік басты түрлері болып табылады.
Тарихта бастама ортақ меншік болды. Ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Кейіннен жеке меншік пайда болды.
Ол еңбектік және еңбектік емес болып бөлінді.
Еңбектің жеке меншік тұлғалары - жеке басты шаруалар, қол өнершілер
мен басқа да адамдар өз еңбектерімен өмір сүреді. Қазіргі Қазақстанда
оларға жеке еңбегімен айналысатын фермерлер мен адамдар жатады.
Жеке меншіктің екінші түріне бөтен біреудің еңбегі есебінен баю тән.
Өндіріс құралдарының негізгі бөлігі азғана адамдар қолында болған кезде,
бұл қоғамның қалған бөлігінің бұл игіліктерден шеттелуін білдіреді. Осы
кезде мүліктік теңсіздік пен қоғамның әлеуметтік жіктелуі пайда болады.
Иемденудің үшінші түрі аралас меншік кезінде мүлік қатысушылардың
ақшалай және басқа да жарналарының есебінен құралады.
Қазақстанда заңға сәйкес жеке, мемлекеттік, муниципалды және басқа да
меншік түрлері танылады.
Мемлекеттік меншік - бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесін
білдіреді. Мемлекеттік меншік бүкіл халық шаруашылық деңгейінде, аймақ,
облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Ұжымдық меншік - бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін ортақ
иемденіп, пайдаланып және іске жарататын экономикалық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде ұжымдық меншік түрлеріне
кооперативтік, акционерлік, қоғамдық ұйымдар және т.б. меншік формалары
жатады.
Иеленуге байланысты экономикалық қатынастар қозғалмалы. Бұл меншік
формаларының бірінен-бірі өте алуын білдіреді. Бұл үдеріс әр түрлі
әдістермен жүзеге асырылады. Солардың ішіндегі ең маңыздыларын
қарастырайық.
Ұлттандыру (национализация) - бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мелекет меншігіне
көшірілуі. Ұлттандыру кімнің мүддесін көздеп және қандай тарихи кезеңде
жүргізілуіне байланысты әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және саяси мәнге
ие болады. Ұлттандыруға қарама-қарсы үдеріс жекешелендіру болып табылады.
Жекешелендіру (лат. privates - жеке ) - бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру
жасырын сипатта болуы мүмкін, мәселен мемлекеттік мүлікті жеке тұлғалар мен
компнияларға жалға беру, бөлшектеп, мысалы акциялардың тек бір бөлігінің
сатылу мүмкіндігі; денационализация мен реприватизация түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Денационализация - ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы иелеріне
қайтаруды білдіреді. Қазіргі кезде бұл үдеріс Балтық елдері - Эстония,
Латвия, Литвада кеңінен іске асырылуда.
Реприватизация - бұл жеке меншік иелерінен бастапқы кезде сатылып
алынған кәсіпорындар, жер, банктер, акциялар және т.б. сияқты мемлекеттік
меншікті жеке меншікке қайтару. Реприватизацияның денационализациядан
айырмашылығы, әдетте ол мемлекеттік билік актілермен жүргізіледі.
Жекешелендіру экономикадағы мемлекет билігін шектеу сияқты анағұрлым ірі
үдерістің бір бөлігі болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу, оның билігін шектеу - бұл өндірісті тікелей
мемлекеттік-әкімшілік реттеуден басым түрде нарықтық механизмдер негізінде
реттеуге көшу. Мемлекет иелігінен алудың нәтижелері: біріншіден, меншік
құрылымы жеке меншік пайдасына қарай өзгереді және қоғамдық құрылым
қысқарады. Екіншіден, мемлекеттің экономикалық рөлі мен қызметі өзгереді:
мемлекет шаруашылық жүргізуші тұлға болмайды және экономикалық үдерістерді
директивалар арқылы емес, өмірдің экономикалық жағдайларын өзгерту арқылы
реттейді, міндетті мемлекеттік тапсырыстардың орнына мемлекеттік сатып
алулар келеді; мемлекет ресурстарды бөліп-тарату функцияларын жүзеге асыру
міндетінен босайды; біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік
монополия жойылады.
2. Меншіктің экономикалық категориясы
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпен шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затты жеке
пайдаланбаса , меншік туралы сұрақта тумайды. Меншік субъектің осы затты
пайдалануға ерекше құқы барын сипаттайды. Меншіктің субъектін жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық құрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік — материалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктерді иеленудің белгілі тарихи қоғамдық
әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді және оларды өндірудің шарттарын пайдалану туралы
қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан объектінің
монополиялануына сүйенеді. Демек, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық
емес күштеу құлға - тікелей өндірушіге - меншіктің бар болуына негізделген,
азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына
негізделеді; феодализмде — жеке өндірушіге және жерге меншіктің болуына
негізделеді. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің
болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып білу экономикалық құбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде
құбылыстардың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқандай,
болмыстың ақиқаты соның мәні болады. Құбылыстардың мәнінің қозғалысы,
болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды. Осы жолмен біздің де өтуіміз қажет.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы мәлім - жалпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен
бірінің айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, Бұлардың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін
көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық хал-жәй
бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар
(өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуалдық), бірлестік
(бөлінетін және бөлінбейтін), жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекеттік, транс ұлттық, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншіктің
мазмұны жалпылықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашьшықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға ауысуға
жол береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік түрінен,
үлестік түрге (баланың үлесін болу) айналуы және керісінше (жүбайының
меншігі — жасауы) — жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің жеке
объектері бірлестік пайдалануда (үй, пәтер), басқалары жеке, индивидуаддық
(жеке бастың заттары) пайдалануда болуы мүмкін. Егер меншіктің түрлері
арасындағы айырмашылықтар қарама-қарсылыққа дейін жеткен болса, өзара
алмасу жойылады. Өйткені Бұл меншіктің формасының өзінің күйреуі болып
табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншіктің түрлерінің
біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының көріністері
қандай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде қатынасады. Жекешелөндіру
деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол жалпы халықтық меншікті
жеке меншік етіп қайта құру болады, ал национализациялау — керісінше
процесс, яғни, жеке меншіктің — қоғамдыққа айналуы, форманың ауысуы болып
табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып келді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ аң мен балық аулау құралдары, қолөнер-кәсіпкерлік еңбек
құралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке құн
көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бұндай шарттар
қолөнер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның ұжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мұның орынын
ауылдың көршілес қауымы басты. Мұндай қауымға дуализм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өндейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз мәннің әр түрлі көрінісі болып
мыңдаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ олардың рөлі мен
мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің дамуында, бірдей
болмайды.
II. Меншік және иемдену заңдары
Меншік қатынастарын дұрыс түсіну үшін, оны иемдену қаты-настарымен
салыстыру қажет. Иемдену — затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінін негізгі, тамырлы
белгісін құрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
әрқайсын жеке танып білу кажет: Бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық.
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену — көпдәрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестікте болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар көбінесе табиғат сыйларын жинап, аң мен балық аулап
иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылық қалыптасады — иемденуші
(табиғаттың дайын сыйларымен айналысатын) және ондіруші шаруашылықтар. Әр
елдердің экономикасындағы Бұлардың рөлі бірдей болмаса да шаруашылықтың осы
типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Осы типтер өндірістің
натураддық және тауарлық формасын алуы, немесе, екеуінінде қасиеттерін
қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену қатынастары өндіріс, бөлу және айырбаспен
толықтырылған болады. Индивидуалдық өндірістің қоғамдық өндіріске айналуы,
иемденудің құрылымының күрделілігін одан әрі көтеріп күшейтеді.
Иемденудің ең бастапқы кезеңін, қоғамның мақсаттарымен және онын
ынталарымен байланыста болатын, өндіріс күрайды. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы
жүйенің жекеленген жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары арқылы,
орындалады: аңшылық, балық аулау, өндіріс, айырбас және бөлу арқылы. Ал,
табыстың өзі өнім, жалақы, зейнетақы, пайданың түрін алады.
Иемденудің әдісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер түрақты
әсер етеді. Ал иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болады. Кейбір жағдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасанды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындайда меншіктің объективтік зандары мен иемдену заңдары әрекет етеді.
Санкт-Петербургтың мемлекеттік экономика және қаржылар университетінің
ғалым-экономистерінің көзқарас-тары бойынша, меншіктің екі заңы және
иемденудің екі заңы болады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып
әрекет етеді. Өзінің еңбегінің өніміне меншік заңы, меншіктің бірінші заңы
болып табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек — иемденудің
тұңғыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңының негізінде натуралдық және жабайы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бүнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей еңбек
арқылы және нарықтағы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы. Иемденудің
осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей еңбегінен
туады. Бұл еңбектік (еңбек жасаған) меншік болып табылады. Осы замандағы
нарық шаруашылығының пайда болуы жалдама еңбек пен және капитаддың
әрекеттерімен байланысты болады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке
меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне — бөтен еңбектің
өніміне меншік заңына ~ келуінің негізінде өтеді. Енді бұған — екінші заңға
— иемденудің басқа, екінші заңы сәйкес келеді: тауар айналымы — ең бастапқы
иемдену әдісі. Ірі қоғамдық өндіріс осы заңдарға негізделеді. Бүндағы
иемденуде екі жақты жүреді, бірақ ол басқа формалар арқылы — тауар айналысы
және табыстарды бөлу арқылы жүреді.
Меншік заңының модификациясы қалай жүреді? Үсақ өндіріс, индивидуалдық
өндіргіш күштер жағдайында, жұмыскерлердің өндіріс шарттарымен тікелей
қосылып, тіпті олардың бір-бірімен ұштасып, бірігіп кетуіне жол береді.
Бүнда меншік заңы еңбек пен меншіктің бірлігіне негізделеді. Ірі өндіріс
еңбек кооперациясының болуымен байланысты болады. Тарихи болмыс мынаны
көрсетеді: ірі тауар өндірісі жұмыскерлердің меншіктен шеттетілуінің
нәтижесінде пайда болған, бірақ олардың (жұмыскерлердің) жеке басының
еркіндігін сақталады. Таңғалдыратын жәй: осы процесс — өндірушілердің
меншіктен шеттелуі — адамдардың еркіндігін, оларда меншіктің болуымен
байланысты деп қаралатыны батыс елдерінде басталып, орын алған. Еңбек
нарығын дүниеге әкелген ағылшын шаруалары. Олар XVI ғасырда өздерінің
жерлерінен қуылған, олардың жерлері, тоқыма өндірісіне жүн қажет
болғандықтан қойлардың жайылымына айналған. Меншіктің екінші заңы еңбектің
меншікген шектетілуіне негізделеді. Осы жағдайда жасалған өнімге меншік
мәселесі қалай шешілмек?
Экономикалық бағыттан (өнімге, еңбекке экономикалық күштеу туралы)
бөтен еңбекті иемдену тек тауар мен ақша ағымдарының айналыс сферасы арқылы
мүмкін болады. Сұраныс ұсыныстан артық болса, немесе, тауарлар мен
кызметтердің бағасы жасанды түрде жоғары белгіленсе, эквиваленттер еместер
айырбасталуы мүмкін. Осы жолмен өсімқорлық капиталы пайда болған. Айналым
шығындары беталды жоғарылатылса, алыпсатарлық жағдайлар көпес капиталынан
орын алады. Жалдама енбекті өндіріс сферасында қолдану, қосымша өнімді,
түңғыш рет экономикалық заң-дарды бұзбай, осылардың негізінде, иемденуге
мүмкіндік берді.
Тауар айналымы зандарында сәйкес, өнімді жасаған жұмыскердің тауар
нарығында болуы міндет емес: нарықтың субъекттері тауарлардың меншік иесі
болады. Иемдену шарттары өзгереді. Алғашқы кезде өнімге иелік етудің
негізін еңбек және өндіріс шарттарына өзіндік меншік болуы құрайтын еді.
Енді өндіріс шарттарының иемденушісі болудың өзі жеткілікті болады:
шеттелген жұмысшы күші капиталға жататын құрылымға айналып, жасалған өнім
соның (капиталдың) туындысы ретінде қаралатын болады.
Капиталға меншік, бөтен еңбектің бөтендігінен кұтылуға және жаңа
құнды иемденуге жағдай жасайды. Жаңа кұнның мөлшері, тауар айналымы
заңдарын бұзбай, жұмысшы күшіне төлеген ақшалай эквиваленттен артық, жоғары
болады.
Еңбек арқылы иемденудің орнын, айналым арқылы иемденудің басқаны,
жұмыс істейтін индивидтердің меншігі түрінде пайда болған жеке меншікті,
капитал жасаған меншікке айналдырады. Меншіктің формасы бұрынғыдай болса
да, оның мазмұны өзгеше болады. Иемдену сипатының өзгеруі, меншіктің бір
формасының ішінде оның әр түрлі екі заңы және, Бұларға сәйкес, иемденудің
зандары әрекет ете бастағанын көрсетеді.
Тауар өндірісіндегі айналым иемденудің жалғыз формасы болмасада,
негізгісі больп табылады. Бұл индивидуалдық және жалпы жеке меншік болуымен
белгіленеді. Егер өндірісте жалпы, біріккен капитал пайдаланылған болса,
онда айналым арқылы иемденген қосымша өнім, капиталға меншігі барлардың
арасында бөлінеді. Қажетті өнім, жалақы түрінде жалдамалы жұмыскерлердің
қарамағына түседі. Бұдан әрі табыс екінші, үшінші, бөлінуден өтеді.
Жалпы меншіктің субъекттері бір-бірімен иемденушілер болып қатынасқа
түседі. Бұл жағдайда жеке иемденудің негізгі формасы бөлуге көшеді. Бірақ
осы процеске меншіктің формасы өзгешелік енгізеді. Егер Бұл жеке меншік
болса, онда айналым арқылы иемделініп қойған қосымша өнім бөлініске түседі.
Бөлудің өлшемінің қызметін капитал атқарады: субъектінің жалпы табыстағы
үлесі, оньң индивидуалдық капиталының салымының мөлшерімен белгіленеді.
Қоғамдық меншіктін, субъектерінің осы меншікке күқықтары тең болады. Осы
жағдай табысты бөлу принципін белгілейді. Бүнда бөлудің өлшемі қызметін
еңбек атқарады. Бөлудің мына принципі жүзеге асырылады: еңбек адамдар
өмірінің негізі, сондықтан бөлу еңбекке сәйкес жүргізілу керек. Бұнда
айналым арқылы жүзеге асырылатын иемдену, иемденудің екіншілік дәрежелі,
туынды формасы болып табылады.
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары
Меншік пен иелену қатынастарын, олардың өзара байланыстарын танып білу
өз кезегінде, меншіктің формалары мен түрлерінің арасындағы
айырмашылықтардың белгілерін және меншіктің бір түрінің екіншісіне айналу
механизмін білуге жол ашады. Бірақ меншіктің қандай түрінің шаруашылық
жүргізудің қандай формасын тілейтіні, меншік иелері мен басқа біреулердің
меншігін пайдаланушылардың арасында қандай қатынастардың орын алатындығы,
әлі мәлім болмайды. Осыларды білу үшін иемдену, пайдалану және жарлық ету
қатынастарының мазмұнымен танысу қажет.
Иемдену, біріншіден, толық, меншік емес, және, екіншіден, иемдену
қатынастарындағы меншіктің объектері тікелей иелік ететін объекті болып
емес, олар иемдену қатынастарында шаруашылық жүргізудің шарты болып
қатысады. Сондықтан иелену қатынастары жүйесіндегі иемдену, пайдалану
жарлық ету меншікпен белгіленген туынды екіншілік қатынастарды көрсететін,
өндіріс шарттарына меншігі барлар мен шаруашылық жүргізуші субъекттердің
арақатынастарын көрсететін категориялар болып табылады. Мысалы, банкир
өнеркәсіпшіге несиеге ақша капиталын береді. Бұл жағдайда банкирдің
капиталға меншігі сақталады, ал өнеркәсіпші капиталдың пайдаланушысына
айналады. Ол несие үшін банкирге қолданған капиталға төлем ретінде, карыз
процентін өзінің табысынан төлеуге міндетті болады. Осы тәрізді лизинг
(жабдықтар, техника арендасы) ғимараттар, пәтер, жер арендасы туралы
келісімдер жасалады. Осы келісімдердің барлығына ортақ жалпы шарт — олардың
белгілі мерзімге жасалуы. Иемденуші заттардың уақытша қожасы, иемденушісі
болып табылады.
Иемденудің меншіктен бөлінуі шаруашылық жүргізу практикасынан туып,
экономикалық өмірдің даму дәрежесінің жоғары формаларына көшудің маңызды
шартына айналады. Иемдену болмысы құқыктық келісім түрінде бекітіледі.
Меншік қатынастарын иемдену қатынастарымен алмастыруға бола ма?
Тарихқа сүйенсек, экономикалық қатынастардың қалыптасу кезеңдерінде, меншік
әлі болмағанда, иемденудің болғаны анық. Мысалы, Ресейде ұзақ уақыт бойы
жерге жеке иемдену болсада, оған жеке меншік болмаған. Бірлестік (қауымдық)
және жеке мұрагерлік (княздардың, боярлардың вотчиналары) жер иемдену
болған. Монастырлерге жер учаскелері мәңгілік бөлінбес пайдалануға
берілген.
XV—XVI ғғ. бос жерлерге, соңынан ел орналасқан жерлерге жарлық ету
құқы жоғарғы үкіметке көшеді. Осылай жерге мемлекеттік меншік пайда болады.
Иемдену, меншікпен салыстырғанда, қатынастың жабайы түрі. Бүгінгі
жағдайда, меншіктің екі формасыныа даму дәрежесінің нәтижесінде иемдену
меншік қатынастарына кіріп, жабайы қатынас түріне ие болды.
Егер меншік объектісі болып отырған заттың екі қасиетті — құны
(бағалылық) және түтыну күны (пайдалылық) болатынын еске алсақ, меншік пен
иемденушінің арасындағы айырмашылық айқын көріне түседі. Заттың осы
қасиеттері, оны шаруашылықта пайдаланғанда, өздерін әрқилы көрсетеді.
Сондықтан, олар әр түрлі субъектілердің иемдену объектісі бола алады.
Иемденушінің меншігінің айырмашылығы: ол оның затты тұтынуға меншігінің
болуында, ал заттың осымен қатар бағалылығына оның меншігі болмайды.
Бұл айырмашылық меншік иесінің типтерін және меншік құқын айқындауда
маңызды рол аткарады. Меншік иелері үш типке бөлінеді:
1. Потенциалдық (мұрагер) меншік иесі. Бұлар иемденуге кіріскенде ғана
нақты ақиқатты меншік иесіне айналды. Осы жағдай қүкық актісімен
бекітіледі.
2. Меншік иесі заттың тұтынушысы (иемденуші). Иемденуші меншіктің
толық иесі емес. Ол заттың тұтыну құнына бағалылы-ғына емес, жарлық етеді.
Сондықтан иемденуші затты сата алмайды, оны өсиет арқылы өткізбейді,
залогқа (кепілдікке) сала алмайды, сыйлық етіп жүмсай алмайды. Бірақ оның,
бөтен меншікті өзінің тікелей міндетіне сәйкес пайдалануга толық қүқы
болады: өндірістік немесе өндірістік емес мақсатта колданады. Иемденуші осы
затты қолдану нәтижесінде жасалған заттың, өнімінің қызметтердің меншік
иесі болады. Сонымен қатар, иемденуші, келісімге сәйкес, өзіне түскен
табыстың бір бөлігін меншік иесіне беруге тиісті.
Толық меншік иесі. Бұл заттың бағалылығының және оны тұтынудың меншік
иесі; меншікті иелігінен шығарып, оны басқа субъектіге беруге, өткізуге
құқы болады.
Нақты меншік болып анықталатын тұтыну, меншікке толық иеліктің өлшемі
кызметін атқарады. Қолдануы болмаған меншік иесіз меншік деп аталады.
Меншіктің тұтынылмауы меншік құқыньң толық жойылғаныньң дәлелі болып
саналады.
Толық меншік иесінің өзі, заттардың пайдалылығын өзі қолданып, өндіріс
жүргізе алады. Технология жағынан Бұл әрекет тек үсақ өндірісте ғана мүмкін
болады: шаруалардың шаруашылығында, қолөнерінде, қызметтер сферасында, ірі
қоғамдық өндірісте, әдетте меншік шаруашылықпен айналысатын субъекттердің
пайдалануына беріледі. Бұл жағдайда меншіктің бір объектісін екі субъект
иемденеді, Бұлардың өкілеттігі ажыратылады: меншік иесі заттың құнына
(бағалылығына) жарлық жүргізеді, иемденуші заттың пайдалылығын қолданып
өндіріс жүргізеді. Бұлардың әрқайсысына меншік табыс әкеледі.
Шаруашылық практикасы меншіктің осы екі типтерінің әрекеттерін
ажыратып, бөліп жүргізілуіне сүйенеді. Қоғамдық сипат алған өндірісте оны
өндірісте жиынтық жұмыскер жүргізеді, шаруашылық өмірдің басты фигурасы
болатын меншік иесі емес, иемденуші болады. Ол акционерлеу, несие, аренда,
лизинг арқылы өндіріске тартылған бөтен меншікке жарлық етеді.
Меншік қатынастары мен шаруашылық жүргізу әрекеттерінің ұйымдастыру
формаларының арасында диалектикалық байланыс болады. Бір жақтан,
экономиканың құрылымы меншік құрылымына әсер етеді. Оның (меншіктің)
түрлерінің көп болуын белгілейді. Екінші жақтан, шаруашылық әрекеттерінің
формалары, меншік объектерін пайдалану туралы қатынастармен және өндірістің
техникалық даму дәрежесімен белгіленеді.
Меншіктің бір формасынын, немесе, бір түрінің негізінде,
бәсекелестіктің шарты болып табылатын, шаруашылық жүргізудің әртүрлі
формалары қалыптасуы мүмкін. Демек, жеке меншіктің әртүрлерінің негізінде
индивидуалдық өндіріс және бірлескен өндіріс жүріп отыра алады. Бірлескен
өндірістің ұйымдастыру жұмысында икемділігі мол, және капиталды
шоғырландыруда мүмкіндігі зор болады. Жалпы меншіктің әр түрлерінің
негізінде шаруашылық жүргізудің бірнеше формалары болуы мүмкін: мұрагерлік
иемденуге беріліп отыратын жердегі шаруа қожалығынан, экономиканың
мемлекеттік секторындағы концернге дейін.
2.2. Меншік – экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері.
Меншік барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік қатынас болып қаралып
қашан болмасын ойшылар назарынан тыс қалмаған. Әр түрлі өркениеттер
өкілдері меншіктің табиғаты туралы және оның қоғам дамуындағы рөлі туралы
өз пікірлерін ортаға салып өткен.
Көне грек әлемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеалдық мемлекет
туралы ілімін дүниеге әкелген. Бұнда азаматтар өндіріс шарттарын бірлесіп
иемденеді. Жалпы меншіктің артықшылықтарын дәлелдеу адамгершілік —
өнегелілік туралы ілімге негізделген болатын. Өнегелік — бұл мән және рух
бірлік, біртұтастық деп мойындау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда,
жалпыламалық болып табылады; өнегелілік бағытында қызмет ету
адамгершіліктің белгісі; жеке меншік жеке адамның мүддесін жалпы мүддеден
жоғары ұстайды, әр адам тек өзі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан
жеке меншік өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.
Көне Римнің цивилизациясы басқа болды. Бұнда жеке тұлға тұңғыш рет
өзінің жалпыламалық бірлігінен бөліне бастады, индивидуалдық дамуға кедергі
болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке артықшылық
көрсетіліп, оны мойындау орын алды.
Римнің идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті.
Реформация Батыс әлемінде өмір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік
бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған,
протестант этикасының ықпалымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам
және таптық мемлекет теориясын табиғи құқық деп түсінетін, жеке меншік
ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік,
"меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.
Қазақстандық цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің
идеалдарына жақын болатын. Кәсіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал
дүниеқорлық, пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.
Адамгершілік, өнегелілік бірлік және руханилік деп саналып
түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің ұштасуына, үйлесіміне назар
аударылатын, үміт артылатын.
Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәндік қасиеттері
экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық. жүйе халықтың шаруашылық,
практикасының нақты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше құрылымын
бейнелеп көрсетеді. Бұнда халықтың шаруашылық дағдысы, дәстүр-салты, рухани
қал-жағдайы, оның кұрметтеп бағалайтын жәйттары және өмірге, дүниеге деген
ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің
біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері
бейнелейтін мәдениетке сай келеді.
Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономиканы
реформалағанда солармен есептесу керек. Бір жақтан, экономикалық жүйе
сыртқы ортамен зат және қуат айырбастасып отыратын ашық жүйе болады,
әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементтерін
жаңаландырып отырады. Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени құбылысының
бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің осы типін
ұдайы өндіріуге мақсатталады. Сондықтан ол қатал, тұйық жүйе болып әрекет
етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа экономикалық
жүйелерде қолданылу мүмкіндігі төмен, шектелген болады. Бұл экономикалық
жүйенің этникалық байланыстарын және оның өркениеттік тұтастығын бұзбай
сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін, осы қоғамның
тұрақтылығын және оның өзін-өзі ұдайы өндіру қабілетін сақтауға ат
салысатьш, экономикалық жүйенің әдет-ғұрыптары, салты. атқарады.
Қоғамдық өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сыртқы ортамен
тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңашыл жағдайлармен толықтырылып
жетіле беруіне көмектеседі. Бұл ішкі жүйелік өзгерістердің жүруі арқылы
жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа
келуі мүмкін. Экономикалық, ғылымда экономикалық үлгі деген түсінік
қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде
тұпнұсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.
Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі Ресей құрамында болғаны мәлім)
өркениеттің Батыс өркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптасқан
экономикалық үлгілер арқылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі
қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпы ресейлік
нарықты аралас экономиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX
ғасырда осы екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық
типті экономиканы сыйлады.
Енді осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиеттермен есептесе
жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық үстемділік
пен оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, рөлі және мемлекеттің
экономикалық рөлімен есептесіп.
Таза капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке
меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр
экономикалық бірлік өзінің табыстарып көбейту қызметтерін өз шешімдеріне
сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін
бәсекелестікті жандандырады, бірақ әр келісім көлемі ұсақ болғандықтан,
олар сұраныс пен ұсынысқа әсер етпейді, сондықтан нарықтың ешбір субъектері
экономикалық үстемділік жүргізе алмайды. Сөйтіп, экономикалық үстемдік
нарықтың тек өзіне тән элемент болып табылады. Осы жағдай нарыққа реттеуші
рөл әпереді және баға дәрежесін белгілеудің өзі соның қасиеті болып
табылады. Мемлекеттің рөлі өте шектелген болады.
Әкімшілік-бұйрық экономикасы қарама-қарсы приоритеттер орнатады:
экономикалық үкімет, үстемдік бір орталықтан жүргізіледі; нарық экономиканы
реттеуші болмайды; нарық субъектерінің әрекеттері жалпы мақсатты орындауға
бағыттандырылып, жеке адам мүдделері жалпыламалыққа жүгіндіріледі; өндіріс
шарттарына қоғамдық, немесе, жеке меншік болады. Орталықтан жүргізілетін
экономикалық үкімет әкімшілік-бұйрық тәсілдері арқылы жүргізіледі, ал
иеленуде бөлу қатынастары приоритетке ие болады: иеленуге айналым арқылы
жету бағынышты рөл атқарады. Негізгі экономикалық субъект мемлекет болады.
Бұл жағдайда экономиканы басқаратын органдар иеленушілердің және өндірістік
кәсіпорындардың қызметтерін өз қарамағына алады.
Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындағы шаруашылықтың ерекше құрылысы
аралас экономика үлгісінің концепциясын қалыптастыруға әкеледі. Батыс
үлгісімен салыстырғанда, осы үлгі, жетекші укладтың басқа укладтарды өзіне
сіңіруі арқылы қол жеткен экономикалық құрылымның біркелкілігіне
негізделмейді. Ол бір-тұтас организмнід әр бөлшектері ретінде қатар жүріп
отыратын шаруашылық жүргізу формаларының көптүрлілігіне, шаруашылық іс-
әрекеттердің көп ауқымдылығына, экономикалық болмыстың көп полюстік болуына
және оларда мәндік мағыналар бар екеніне негізделеді. Аралас экономика
үлгісінің философиялық негізін К.Н. Леонтьев ашқан заңның қорытындысы
құрайды: экономикалық құрылымның бірдей болмауы және шаруашылық жүргізудің
формаларының көп болуы — бұл кемшілік емес, бұл олі практикаға енбеген идея
түріндегі дамудың ішкі көзі бар болғанының айғағы.
Батыс теоретиктерінің аралас экономика теориясына көзқарасы екі жақты
деуге болады: аралас экономика теориясы бұлардың арасында кең қолданылатын,
дүниеге бір бағыттан бір полюс деп қарап тану концепциясына сәйкес
келмейді. Сонымен қатар, олар дамудың басым (жетекші), негізгі тенденциясы
деп, еркін бәсекеден жетілмеген бәсекеге, таза капитализм экономикасынан
бұйрық экономикасына жылжу екенін мойындайды. Айырмашылық тек бір полюстен
екіншіге көшу қандай формалар арқылы жүруінде — капиталдың монополиясы,
немесе, мемлекеттің монополиясы арқылы жүзеге асырылуында. Аралас экономика
мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы
күшін қабыддайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-тендік пен қоғамда
тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды,
мүмкін емес. Егер Ресейдегі аралас экономика бастапқы құбылыс, ешкімді
тандандырмайтын қарапайым жағдай болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 Меншіктің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...5
1.2 Меншіктің экономикалық категориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
II МЕНШІК ЖӘНЕ ИЕМДЕНУ
ЗАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары ... ... ... ..13
2.2 Экономикалық жүйелерді ұйымдастыру
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Экономиканы реформалауда меншіктің
ор ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...20
ІІІ Қазақстан Республикасында меншіктің әр түрлі формаларының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.1 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...28
3.2 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу
процесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 37
КІРІСПЕ
Меншік жалпы халықтың санасының өрісі кеңеюінің, экономиканы
тұрақтандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады, сондықтанда бұл
жұмысымда меншікті капиталдың есебіне талдау, талқылау және маселелерді
шешуіне байланысты өз пікірлерімді, ой толғауларымды ұсыныс, нұсқау ретінде
келтірдім. Сонымен қатар шетелдің озық тәжірибелерінде жүйелеп, жіктеп,
саралап жазып қарастырдым.
Өркениеттің әлеуметтік дамуының бүкіл тарихында шешуші орын алатын,
осыған сәйкес іс-қызмет атқаратын әлеуметтік құралдың бірден-біреуі меншік
капиталының құбылысы болып табылады. Адам сезімін көрінбей-ақ қытықтайтын,
оған өріс ашып күйлеңдіретін сиқырлы күш ретінде меншік капиталының тарихы
адамзат тарихының жанды ескерткішін көрсетеді.
Өмірлік іс-тәжірибеде және ғылымда да әрбір адам меншік ұғымын өндіріс
құрал-жабдықтары мен өнімге байланысты мүліктік қатынас ретінде сезінеді,
қабылдайды.
Ғасырлар бойы алмасып келе жатқан адамзат ұрпақтары меншікті сезіне
білуімен қатар меншік капиталына байланысты туынды қатынастар арқылы өз
болмысын дамытуға мүмкіндік алады.
Еңбек құрал-жабдықтарының дамуына сәйкес еңбек қабілетінің дамуы,
сана мен ойлаудың әлеуметтік сипат алуы меншік ұғымын адам болмысымен
мәңгілік байланыстырады. Адамның табиғаттан жіктеліп ерекшеленуі, өзара
қатынастар арқылы сана-сезім деңгейіндегі таным күші өз қасиеттерін
меңгеруіне, одан, өзімдікі, "мен-менікі-меншік" ұғымдарын, "басқалар және
бөтендікі" арқылы шектейді.
Біздің отандық әдебиеттерде меншік капиталын субъектілердің,
адамдардың затқа байланысты қатынасы ретінде қарастыру кең етек алды. Бұл
оның экономикалық анықтамаларымен үндесіп жатады. Ал меншік объектісі
(нысаны) ретінде тек заттық түрі бар игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтары
мен еңбек өніміне ғана тән алынады. Меншік жүйесінің дамуынан туындайтын
бір нысанға көп тұлғалылық (субъекті) идеясы да толық ғылыми негізделмеген
пікір ретінде өмір сүруде. Ең негізгі мәселе-меншік капиталының ұғымының
өзіндік экономикалық мәнін талдау, оның экономикалық және шаруашылық -
мүлік қатынастарымен тәуелді байланыстары ғылми жүйеленбеді деп айтуымызға
болады.
Меншік конструкциясын жете қабылдау үшін оның экономикалық, құқықтық
сипаттарының мән-мазмұнын даму заңдылықтарын жүйелеу қажеттігі – оның
әлеуметтік формасы - экономикалық негіздеріне қысқаша шолу жасауды талап
етеді.
Напалеон кодексінде (Францияның Азаматтық кодексі) "меншік заттарға
абсолютті сипатта пайдалану және билеу құқығы" деп жазылған. Ал Швейцария
Азаматтық Кодексінде меншік заттарға өз қалауымен билік ету мүмкіндігі
ретінде тұжырым алады.
І МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ
1. Меншіктің мәні
Меншік - қоғамдық құрылыстың экономикалық негізі - қоғамдық
бастаулардың негізіне жатады. Сондықтан әрбір мемлекет меншік туралы заңдар
қабылдап, оны қорғайды. Меншік, заң жағынан алып қарағанда, мүліктік
қатынастарға жатады. Құқықтық нормалар мен актілерде материалдық байлық әр
түрлі субъектілер (жеке адамдар, әлеуметтік топтар, таптар, мемлекет)
арасында қалай иемденетіні және бөлінетіні анықталады. Меншік иесі заңмен
анықталған мүліктерге ие болады және ол қолындағы мүліктерді: иемдену,
пайдалану және оған иелік жасау өкілеттілігін алады.
Меншік - бұл адамдар арасындағы өндіріс факторлары мен нәтижелерін
иемденуге байланысты объективті қатынастар жүйесі.
Тарихта меншіктің әр түрлі типтері белгілі, олардың ішінде ортақ,
қауымдық және жеке меншік басты түрлері болып табылады.
Тарихта бастама ортақ меншік болды. Ол ортақ еңбек пен оның
нәтижелерін бірігіп иеленуге негізделді. Кейіннен жеке меншік пайда болды.
Ол еңбектік және еңбектік емес болып бөлінді.
Еңбектің жеке меншік тұлғалары - жеке басты шаруалар, қол өнершілер
мен басқа да адамдар өз еңбектерімен өмір сүреді. Қазіргі Қазақстанда
оларға жеке еңбегімен айналысатын фермерлер мен адамдар жатады.
Жеке меншіктің екінші түріне бөтен біреудің еңбегі есебінен баю тән.
Өндіріс құралдарының негізгі бөлігі азғана адамдар қолында болған кезде,
бұл қоғамның қалған бөлігінің бұл игіліктерден шеттелуін білдіреді. Осы
кезде мүліктік теңсіздік пен қоғамның әлеуметтік жіктелуі пайда болады.
Иемденудің үшінші түрі аралас меншік кезінде мүлік қатысушылардың
ақшалай және басқа да жарналарының есебінен құралады.
Қазақстанда заңға сәйкес жеке, мемлекеттік, муниципалды және басқа да
меншік түрлері танылады.
Мемлекеттік меншік - бұл меншік нысандарын мемлекеттік билік
өкілдерінің басқаруы мен іске жаратуды жүзеге асыратын қатынастар жүйесін
білдіреді. Мемлекеттік меншік бүкіл халық шаруашылық деңгейінде, аймақ,
облыс, аудан, қала, ауыл деңгейінде бар.
Ұжымдық меншік - бұл еңбек ұжымы өндіріс құралдары мен өнімдерін ортақ
иемденіп, пайдаланып және іске жарататын экономикалық қатынастар жүйесі.
Қазақстан Республикасында қазіргі кезде ұжымдық меншік түрлеріне
кооперативтік, акционерлік, қоғамдық ұйымдар және т.б. меншік формалары
жатады.
Иеленуге байланысты экономикалық қатынастар қозғалмалы. Бұл меншік
формаларының бірінен-бірі өте алуын білдіреді. Бұл үдеріс әр түрлі
әдістермен жүзеге асырылады. Солардың ішіндегі ең маңыздыларын
қарастырайық.
Ұлттандыру (национализация) - бұл шаруашылықтың негізгі нысандарына
(жер, өнеркәсіп, көлік, банктер) жеке меншіктің мелекет меншігіне
көшірілуі. Ұлттандыру кімнің мүддесін көздеп және қандай тарихи кезеңде
жүргізілуіне байланысты әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және саяси мәнге
ие болады. Ұлттандыруға қарама-қарсы үдеріс жекешелендіру болып табылады.
Жекешелендіру (лат. privates - жеке ) - бұл мемлекеттік немесе
муниципалды меншікті ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекешелендіру
жасырын сипатта болуы мүмкін, мәселен мемлекеттік мүлікті жеке тұлғалар мен
компнияларға жалға беру, бөлшектеп, мысалы акциялардың тек бір бөлігінің
сатылу мүмкіндігі; денационализация мен реприватизация түрінде жүзеге
асырылуы мүмкін.
Денационализация - ұлттандырылған мүліктерді бұрынғы иелеріне
қайтаруды білдіреді. Қазіргі кезде бұл үдеріс Балтық елдері - Эстония,
Латвия, Литвада кеңінен іске асырылуда.
Реприватизация - бұл жеке меншік иелерінен бастапқы кезде сатылып
алынған кәсіпорындар, жер, банктер, акциялар және т.б. сияқты мемлекеттік
меншікті жеке меншікке қайтару. Реприватизацияның денационализациядан
айырмашылығы, әдетте ол мемлекеттік билік актілермен жүргізіледі.
Жекешелендіру экономикадағы мемлекет билігін шектеу сияқты анағұрлым ірі
үдерістің бір бөлігі болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу, оның билігін шектеу - бұл өндірісті тікелей
мемлекеттік-әкімшілік реттеуден басым түрде нарықтық механизмдер негізінде
реттеуге көшу. Мемлекет иелігінен алудың нәтижелері: біріншіден, меншік
құрылымы жеке меншік пайдасына қарай өзгереді және қоғамдық құрылым
қысқарады. Екіншіден, мемлекеттің экономикалық рөлі мен қызметі өзгереді:
мемлекет шаруашылық жүргізуші тұлға болмайды және экономикалық үдерістерді
директивалар арқылы емес, өмірдің экономикалық жағдайларын өзгерту арқылы
реттейді, міндетті мемлекеттік тапсырыстардың орнына мемлекеттік сатып
алулар келеді; мемлекет ресурстарды бөліп-тарату функцияларын жүзеге асыру
міндетінен босайды; біртіндеп сыртқы экономикалық қызметке мемлекеттік
монополия жойылады.
2. Меншіктің экономикалық категориясы
Меншік туралы алғашқы түсінік затты, игіліктерді елестетеді. Бірақ
меншікті затпен шатастырған дұрыс түсінік бермейді. Егер затты жеке
пайдаланбаса , меншік туралы сұрақта тумайды. Меншік субъектің осы затты
пайдалануға ерекше құқы барын сипаттайды. Меншіктің субъектін жеке адамдар,
олардың топтары, адамдардың бірлестіктерінің әр түрлі дәрежесі, мемлекет,
халық құрайды.
Сонымен, меншік туралы алғашқы тұжырым: меншік — материалдық және
рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар
арасындағы қатынастар немесе, игіліктерді иеленудің белгілі тарихи қоғамдық
әдісі болып табылады. Меншік дегеніміз адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді және оларды өндірудің шарттарын пайдалану туралы
қатынастар.
Меншік экономикалық қатынас болып адамзат қоғамының жаратыла бастаған
заманында қалыптаса бастаған. Еңбек етуге экономикалық және экономикалық
емес күштеудің барынша маңызды формалары, меншіктің әр алуан объектінің
монополиялануына сүйенеді. Демек, антикалық өндіріс тәсілінде, экономикалық
емес күштеу құлға - тікелей өндірушіге - меншіктің бар болуына негізделген,
азияттық өндіріс тәсілінде, айтылған жағдай жерге меншіктің болуына
негізделеді; феодализмде — жеке өндірушіге және жерге меншіктің болуына
негізделеді. Еңбек етуге экономикалық күштеу өндіріс шарттарына меншіктің
болуынан, яғни, капиталға меншіктің болуынан туады.
Экономикалық қатынастардың кемелденген жүйесінде, меншік ең өзекті
өзара байланыстарды, олардың бір-бірінен тәуелділігін және экономикалық
болмыстың мәнін көрсетеді. Танып білу экономикалық құбылыстарды ашумен,
олардың бар екенін білумен бітпейді. Меншік қатынастарын зерттеу процесінде
құбылыстардың мәнін айқындап, солармен айналысу қажет. Гегель айтқандай,
болмыстың ақиқаты соның мәні болады. Құбылыстардың мәнінің қозғалысы,
болмыстан түсінікке көшуді сипаттайды. Осы жолмен біздің де өтуіміз қажет.
Меншік - өте күрделі және көп жақты құрылым, сегіз қырлы, бір сырлы
құбылыс. Бұл типтес құбылыста біреу емес бірнеше формалар болады. Тарихқа
меншіктің екі формасы мәлім - жалпы және жеке меншік. Бұлардың бірінен
бірінің айырмашылықтары қоғамдастырудың дәрежесі мен иеленудің сипаты,
формалары және әдістерімен айқындалады. Бұлар бір-біріне өте күрделі өзара
әсер етеді.
Жалпы және жеке меншіктің түпкі мәні ортақ болады, Бұлардың
айырмашылықтары қарама-қарсылыққа жетпеген. Сондықтан жалпы меншік жеке
меншікке, ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Бұл біріншіден.
Екіншіден, меншік қоғамның экономикалық өмірінің түпкі, негізгі процестерін
көрсете отырып, өзінің өзгеріп отырмауы мүмкін емес. Тыныштық хал-жәй
бұзылады және осы ауытқулар, енді осы форманың өзінің ішінен айырмашылықтар
(өзгешеліктер) тудырады. Осылай жалпы және жеке меншіктің бірнеше түрі
пайда болады. Жеке меншік жеке адамдық (индивидуалдық), бірлестік
(бөлінетін және бөлінбейтін), жалпылық, ассоциялық дәрежеге жеткізілген,
мемлекеттік, транс ұлттық, монополиялық түрлер алады. Жалпы меншіктің
мазмұны жалпылықтың (ортақтылық, бірлік) көлемімен және оның өкілеттігімен
анықталады. Жалпы меншік отбасылық (үй шаруашьшықтары), қауымдық,
ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамның (халықтың) дәрежесінде болуы мүмкін.
Айырмашылықтың мағынасы көп болады: кейбіреуі өзара алмасуға ауысуға
жол береді, басқасы бұны болдырмайды. Меншік түрлерінің айырмашылығы көп
түрлі болғанда, арақайшылықтарды меншіктің бір түрінің оның басқа түріне
ауысқаны арқылы шешуге болады. Мысалы, отбасы меншіктің бірлестік түрінен,
үлестік түрге (баланың үлесін болу) айналуы және керісінше (жүбайының
меншігі — жасауы) — жалпы меншік болып қосылуы. Осы меншіктің жеке
объектері бірлестік пайдалануда (үй, пәтер), басқалары жеке, индивидуаддық
(жеке бастың заттары) пайдалануда болуы мүмкін. Егер меншіктің түрлері
арасындағы айырмашылықтар қарама-қарсылыққа дейін жеткен болса, өзара
алмасу жойылады. Өйткені Бұл меншіктің формасының өзінің күйреуі болып
табылады. Мысалы, қоғамдық (халықтық) меншік жалпы меншіктің түрлерінің
біреуі болып табылады, ал ол, жеке меншікпен ара қатынастарының көріністері
қандай болмасын, өзінің қарама-қарсылығы ретінде қатынасады. Жекешелөндіру
деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол жалпы халықтық меншікті
жеке меншік етіп қайта құру болады, ал национализациялау — керісінше
процесс, яғни, жеке меншіктің — қоғамдыққа айналуы, форманың ауысуы болып
табылады.
Меншіктің формалары мен түрлерінің дамуы, әуел бастан, өмірге қажет
мүліктерді өндіру әдісімен белгіленеді. Асырап сақтаушы ландшафтың
(дегейдің) объектері ұзақ мерзім бойы кейбір этникалық топтардың (рудың,
тайпаның, қауымның) жалпы пайдалануында болып келді. Жеке меншік,
индивидуалдық пайдалану мен жеке дара меншіктің негізінде қалыптасады. Жеке
қару-жарақ аң мен балық аулау құралдары, қолөнер-кәсіпкерлік еңбек
құралдары, жеке меншіктің алғашқы объектері болды. Жеке меншікке көшу
мүмкіндігі тек жеке өндіріс қалыптасқанда пайда болады, яғни жеке отбасы,
индивид қауымнан, немесе осы сияқты топтан жекеленіп, өзінің жеке құн
көрісін өзі қамтамасыз ете алатын болған жағдайда. Алдымен бұндай шарттар
қолөнер мен сауда-саттық ісінде пайда болады. Егіншілікте ұзақ мерзім бойы
семья-отбасылық қауымның ұжымдық еңбегі қолданылды, кейінде мұның орынын
ауылдың көршілес қауымы басты. Мұндай қауымға дуализм тән болады:
егістікке, жайылымға, орманға, суға жалпы меншік сақталса да, әр иемденуші
өзінің отбасы-семьясымен өзіне бөлінген, немесе, өзі игерген жерді жыртып
өндейді. Жалпы және жеке меншік жалғыз мәннің әр түрлі көрінісі болып
мыңдаған жылдар бойы қатар өмір сүріп келді. Бірақ олардың рөлі мен
мағынасы, қоғам мен өркениеттіліктің әр түрлі типтерінің дамуында, бірдей
болмайды.
II. Меншік және иемдену заңдары
Меншік қатынастарын дұрыс түсіну үшін, оны иемдену қаты-настарымен
салыстыру қажет. Иемдену — затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі.
Иемдену осы берілген меншіктің және оның нақты түрлерінін негізгі, тамырлы
белгісін құрайды. Меншік және иемдену деген түсініктерді ажыратып,
әрқайсын жеке танып білу кажет: Бұлардың жеке ұғымдар және экономикалық.
қатынастар жүйесінде өздерінің жеке орындары болады.
Иемдену — көпдәрежелі күрделі әлеуметтік-экономикалық процесс. Ол
шаруашылық өмірдің жүйесімен сәйкестікте болады және сонымен бірге дамиды.
Алғашқы заманда адамдар көбінесе табиғат сыйларын жинап, аң мен балық аулап
иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылық қалыптасады — иемденуші
(табиғаттың дайын сыйларымен айналысатын) және ондіруші шаруашылықтар. Әр
елдердің экономикасындағы Бұлардың рөлі бірдей болмаса да шаруашылықтың осы
типтері бүгінгі күнге дейін сақталып келеді. Осы типтер өндірістің
натураддық және тауарлық формасын алуы, немесе, екеуінінде қасиеттерін
қамтуы мүмкін. Сөйтіп, иемдену қатынастары өндіріс, бөлу және айырбаспен
толықтырылған болады. Индивидуалдық өндірістің қоғамдық өндіріске айналуы,
иемденудің құрылымының күрделілігін одан әрі көтеріп күшейтеді.
Иемденудің ең бастапқы кезеңін, қоғамның мақсаттарымен және онын
ынталарымен байланыста болатын, өндіріс күрайды. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары үшін, еңбек өнімдерін иемдену және табыс алу, осы
жүйенің жекеленген жүйелері арқылы, иемденудің нақты формалары арқылы,
орындалады: аңшылық, балық аулау, өндіріс, айырбас және бөлу арқылы. Ал,
табыстың өзі өнім, жалақы, зейнетақы, пайданың түрін алады.
Иемденудің әдісі және оның формалары болады. Иемдену әдісіне, өндіріс
әдісіне және айырбас пен бөлудің дамуында жүріп отыратын өзгерістер түрақты
әсер етеді. Ал иемдену формаларының, иемдену әдістерімен салыстырғанда,
өзгерістерге икемділігі төмен болады. Кейбір жағдайда иемдену формалары,
дамуы төмен сатыдағы өндіріс әдісінің дәрежесінде жасанды түрде тоқтап
қалуы мүмкін. Иемдену әдісі меншіктің нақты түрімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Осындайда меншіктің объективтік зандары мен иемдену заңдары әрекет етеді.
Санкт-Петербургтың мемлекеттік экономика және қаржылар университетінің
ғалым-экономистерінің көзқарас-тары бойынша, меншіктің екі заңы және
иемденудің екі заңы болады. Бұлар жұбымен, тығыз байланыста бола отырып
әрекет етеді. Өзінің еңбегінің өніміне меншік заңы, меншіктің бірінші заңы
болып табылады. Осыған сәйкес келетін иемдену заңы: еңбек — иемденудің
тұңғыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды.
Меншіктің бірінші заңының негізінде натуралдық және жабайы тауар
өндірісі әрекет етеді. Бүнда иемдену екі жақты жүріп отырады: тікелей еңбек
арқылы және нарықтағы өз еңбегінің өнімінің айырбасы арқылы. Иемденудің
осындай жағдайында, жасалған өнімге меншік, иеленушінің тікелей еңбегінен
туады. Бұл еңбектік (еңбек жасаған) меншік болып табылады. Осы замандағы
нарық шаруашылығының пайда болуы жалдама еңбек пен және капитаддың
әрекеттерімен байланысты болады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке
меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне — бөтен еңбектің
өніміне меншік заңына ~ келуінің негізінде өтеді. Енді бұған — екінші заңға
— иемденудің басқа, екінші заңы сәйкес келеді: тауар айналымы — ең бастапқы
иемдену әдісі. Ірі қоғамдық өндіріс осы заңдарға негізделеді. Бүндағы
иемденуде екі жақты жүреді, бірақ ол басқа формалар арқылы — тауар айналысы
және табыстарды бөлу арқылы жүреді.
Меншік заңының модификациясы қалай жүреді? Үсақ өндіріс, индивидуалдық
өндіргіш күштер жағдайында, жұмыскерлердің өндіріс шарттарымен тікелей
қосылып, тіпті олардың бір-бірімен ұштасып, бірігіп кетуіне жол береді.
Бүнда меншік заңы еңбек пен меншіктің бірлігіне негізделеді. Ірі өндіріс
еңбек кооперациясының болуымен байланысты болады. Тарихи болмыс мынаны
көрсетеді: ірі тауар өндірісі жұмыскерлердің меншіктен шеттетілуінің
нәтижесінде пайда болған, бірақ олардың (жұмыскерлердің) жеке басының
еркіндігін сақталады. Таңғалдыратын жәй: осы процесс — өндірушілердің
меншіктен шеттелуі — адамдардың еркіндігін, оларда меншіктің болуымен
байланысты деп қаралатыны батыс елдерінде басталып, орын алған. Еңбек
нарығын дүниеге әкелген ағылшын шаруалары. Олар XVI ғасырда өздерінің
жерлерінен қуылған, олардың жерлері, тоқыма өндірісіне жүн қажет
болғандықтан қойлардың жайылымына айналған. Меншіктің екінші заңы еңбектің
меншікген шектетілуіне негізделеді. Осы жағдайда жасалған өнімге меншік
мәселесі қалай шешілмек?
Экономикалық бағыттан (өнімге, еңбекке экономикалық күштеу туралы)
бөтен еңбекті иемдену тек тауар мен ақша ағымдарының айналыс сферасы арқылы
мүмкін болады. Сұраныс ұсыныстан артық болса, немесе, тауарлар мен
кызметтердің бағасы жасанды түрде жоғары белгіленсе, эквиваленттер еместер
айырбасталуы мүмкін. Осы жолмен өсімқорлық капиталы пайда болған. Айналым
шығындары беталды жоғарылатылса, алыпсатарлық жағдайлар көпес капиталынан
орын алады. Жалдама енбекті өндіріс сферасында қолдану, қосымша өнімді,
түңғыш рет экономикалық заң-дарды бұзбай, осылардың негізінде, иемденуге
мүмкіндік берді.
Тауар айналымы зандарында сәйкес, өнімді жасаған жұмыскердің тауар
нарығында болуы міндет емес: нарықтың субъекттері тауарлардың меншік иесі
болады. Иемдену шарттары өзгереді. Алғашқы кезде өнімге иелік етудің
негізін еңбек және өндіріс шарттарына өзіндік меншік болуы құрайтын еді.
Енді өндіріс шарттарының иемденушісі болудың өзі жеткілікті болады:
шеттелген жұмысшы күші капиталға жататын құрылымға айналып, жасалған өнім
соның (капиталдың) туындысы ретінде қаралатын болады.
Капиталға меншік, бөтен еңбектің бөтендігінен кұтылуға және жаңа
құнды иемденуге жағдай жасайды. Жаңа кұнның мөлшері, тауар айналымы
заңдарын бұзбай, жұмысшы күшіне төлеген ақшалай эквиваленттен артық, жоғары
болады.
Еңбек арқылы иемденудің орнын, айналым арқылы иемденудің басқаны,
жұмыс істейтін индивидтердің меншігі түрінде пайда болған жеке меншікті,
капитал жасаған меншікке айналдырады. Меншіктің формасы бұрынғыдай болса
да, оның мазмұны өзгеше болады. Иемдену сипатының өзгеруі, меншіктің бір
формасының ішінде оның әр түрлі екі заңы және, Бұларға сәйкес, иемденудің
зандары әрекет ете бастағанын көрсетеді.
Тауар өндірісіндегі айналым иемденудің жалғыз формасы болмасада,
негізгісі больп табылады. Бұл индивидуалдық және жалпы жеке меншік болуымен
белгіленеді. Егер өндірісте жалпы, біріккен капитал пайдаланылған болса,
онда айналым арқылы иемденген қосымша өнім, капиталға меншігі барлардың
арасында бөлінеді. Қажетті өнім, жалақы түрінде жалдамалы жұмыскерлердің
қарамағына түседі. Бұдан әрі табыс екінші, үшінші, бөлінуден өтеді.
Жалпы меншіктің субъекттері бір-бірімен иемденушілер болып қатынасқа
түседі. Бұл жағдайда жеке иемденудің негізгі формасы бөлуге көшеді. Бірақ
осы процеске меншіктің формасы өзгешелік енгізеді. Егер Бұл жеке меншік
болса, онда айналым арқылы иемделініп қойған қосымша өнім бөлініске түседі.
Бөлудің өлшемінің қызметін капитал атқарады: субъектінің жалпы табыстағы
үлесі, оньң индивидуалдық капиталының салымының мөлшерімен белгіленеді.
Қоғамдық меншіктін, субъектерінің осы меншікке күқықтары тең болады. Осы
жағдай табысты бөлу принципін белгілейді. Бүнда бөлудің өлшемі қызметін
еңбек атқарады. Бөлудің мына принципі жүзеге асырылады: еңбек адамдар
өмірінің негізі, сондықтан бөлу еңбекке сәйкес жүргізілу керек. Бұнда
айналым арқылы жүзеге асырылатын иемдену, иемденудің екіншілік дәрежелі,
туынды формасы болып табылады.
2.1 Меншіктің түрлері және шаруашылық жүргізуші формалары
Меншік пен иелену қатынастарын, олардың өзара байланыстарын танып білу
өз кезегінде, меншіктің формалары мен түрлерінің арасындағы
айырмашылықтардың белгілерін және меншіктің бір түрінің екіншісіне айналу
механизмін білуге жол ашады. Бірақ меншіктің қандай түрінің шаруашылық
жүргізудің қандай формасын тілейтіні, меншік иелері мен басқа біреулердің
меншігін пайдаланушылардың арасында қандай қатынастардың орын алатындығы,
әлі мәлім болмайды. Осыларды білу үшін иемдену, пайдалану және жарлық ету
қатынастарының мазмұнымен танысу қажет.
Иемдену, біріншіден, толық, меншік емес, және, екіншіден, иемдену
қатынастарындағы меншіктің объектері тікелей иелік ететін объекті болып
емес, олар иемдену қатынастарында шаруашылық жүргізудің шарты болып
қатысады. Сондықтан иелену қатынастары жүйесіндегі иемдену, пайдалану
жарлық ету меншікпен белгіленген туынды екіншілік қатынастарды көрсететін,
өндіріс шарттарына меншігі барлар мен шаруашылық жүргізуші субъекттердің
арақатынастарын көрсететін категориялар болып табылады. Мысалы, банкир
өнеркәсіпшіге несиеге ақша капиталын береді. Бұл жағдайда банкирдің
капиталға меншігі сақталады, ал өнеркәсіпші капиталдың пайдаланушысына
айналады. Ол несие үшін банкирге қолданған капиталға төлем ретінде, карыз
процентін өзінің табысынан төлеуге міндетті болады. Осы тәрізді лизинг
(жабдықтар, техника арендасы) ғимараттар, пәтер, жер арендасы туралы
келісімдер жасалады. Осы келісімдердің барлығына ортақ жалпы шарт — олардың
белгілі мерзімге жасалуы. Иемденуші заттардың уақытша қожасы, иемденушісі
болып табылады.
Иемденудің меншіктен бөлінуі шаруашылық жүргізу практикасынан туып,
экономикалық өмірдің даму дәрежесінің жоғары формаларына көшудің маңызды
шартына айналады. Иемдену болмысы құқыктық келісім түрінде бекітіледі.
Меншік қатынастарын иемдену қатынастарымен алмастыруға бола ма?
Тарихқа сүйенсек, экономикалық қатынастардың қалыптасу кезеңдерінде, меншік
әлі болмағанда, иемденудің болғаны анық. Мысалы, Ресейде ұзақ уақыт бойы
жерге жеке иемдену болсада, оған жеке меншік болмаған. Бірлестік (қауымдық)
және жеке мұрагерлік (княздардың, боярлардың вотчиналары) жер иемдену
болған. Монастырлерге жер учаскелері мәңгілік бөлінбес пайдалануға
берілген.
XV—XVI ғғ. бос жерлерге, соңынан ел орналасқан жерлерге жарлық ету
құқы жоғарғы үкіметке көшеді. Осылай жерге мемлекеттік меншік пайда болады.
Иемдену, меншікпен салыстырғанда, қатынастың жабайы түрі. Бүгінгі
жағдайда, меншіктің екі формасыныа даму дәрежесінің нәтижесінде иемдену
меншік қатынастарына кіріп, жабайы қатынас түріне ие болды.
Егер меншік объектісі болып отырған заттың екі қасиетті — құны
(бағалылық) және түтыну күны (пайдалылық) болатынын еске алсақ, меншік пен
иемденушінің арасындағы айырмашылық айқын көріне түседі. Заттың осы
қасиеттері, оны шаруашылықта пайдаланғанда, өздерін әрқилы көрсетеді.
Сондықтан, олар әр түрлі субъектілердің иемдену объектісі бола алады.
Иемденушінің меншігінің айырмашылығы: ол оның затты тұтынуға меншігінің
болуында, ал заттың осымен қатар бағалылығына оның меншігі болмайды.
Бұл айырмашылық меншік иесінің типтерін және меншік құқын айқындауда
маңызды рол аткарады. Меншік иелері үш типке бөлінеді:
1. Потенциалдық (мұрагер) меншік иесі. Бұлар иемденуге кіріскенде ғана
нақты ақиқатты меншік иесіне айналды. Осы жағдай қүкық актісімен
бекітіледі.
2. Меншік иесі заттың тұтынушысы (иемденуші). Иемденуші меншіктің
толық иесі емес. Ол заттың тұтыну құнына бағалылы-ғына емес, жарлық етеді.
Сондықтан иемденуші затты сата алмайды, оны өсиет арқылы өткізбейді,
залогқа (кепілдікке) сала алмайды, сыйлық етіп жүмсай алмайды. Бірақ оның,
бөтен меншікті өзінің тікелей міндетіне сәйкес пайдалануга толық қүқы
болады: өндірістік немесе өндірістік емес мақсатта колданады. Иемденуші осы
затты қолдану нәтижесінде жасалған заттың, өнімінің қызметтердің меншік
иесі болады. Сонымен қатар, иемденуші, келісімге сәйкес, өзіне түскен
табыстың бір бөлігін меншік иесіне беруге тиісті.
Толық меншік иесі. Бұл заттың бағалылығының және оны тұтынудың меншік
иесі; меншікті иелігінен шығарып, оны басқа субъектіге беруге, өткізуге
құқы болады.
Нақты меншік болып анықталатын тұтыну, меншікке толық иеліктің өлшемі
кызметін атқарады. Қолдануы болмаған меншік иесіз меншік деп аталады.
Меншіктің тұтынылмауы меншік құқыньң толық жойылғаныньң дәлелі болып
саналады.
Толық меншік иесінің өзі, заттардың пайдалылығын өзі қолданып, өндіріс
жүргізе алады. Технология жағынан Бұл әрекет тек үсақ өндірісте ғана мүмкін
болады: шаруалардың шаруашылығында, қолөнерінде, қызметтер сферасында, ірі
қоғамдық өндірісте, әдетте меншік шаруашылықпен айналысатын субъекттердің
пайдалануына беріледі. Бұл жағдайда меншіктің бір объектісін екі субъект
иемденеді, Бұлардың өкілеттігі ажыратылады: меншік иесі заттың құнына
(бағалылығына) жарлық жүргізеді, иемденуші заттың пайдалылығын қолданып
өндіріс жүргізеді. Бұлардың әрқайсысына меншік табыс әкеледі.
Шаруашылық практикасы меншіктің осы екі типтерінің әрекеттерін
ажыратып, бөліп жүргізілуіне сүйенеді. Қоғамдық сипат алған өндірісте оны
өндірісте жиынтық жұмыскер жүргізеді, шаруашылық өмірдің басты фигурасы
болатын меншік иесі емес, иемденуші болады. Ол акционерлеу, несие, аренда,
лизинг арқылы өндіріске тартылған бөтен меншікке жарлық етеді.
Меншік қатынастары мен шаруашылық жүргізу әрекеттерінің ұйымдастыру
формаларының арасында диалектикалық байланыс болады. Бір жақтан,
экономиканың құрылымы меншік құрылымына әсер етеді. Оның (меншіктің)
түрлерінің көп болуын белгілейді. Екінші жақтан, шаруашылық әрекеттерінің
формалары, меншік объектерін пайдалану туралы қатынастармен және өндірістің
техникалық даму дәрежесімен белгіленеді.
Меншіктің бір формасынын, немесе, бір түрінің негізінде,
бәсекелестіктің шарты болып табылатын, шаруашылық жүргізудің әртүрлі
формалары қалыптасуы мүмкін. Демек, жеке меншіктің әртүрлерінің негізінде
индивидуалдық өндіріс және бірлескен өндіріс жүріп отыра алады. Бірлескен
өндірістің ұйымдастыру жұмысында икемділігі мол, және капиталды
шоғырландыруда мүмкіндігі зор болады. Жалпы меншіктің әр түрлерінің
негізінде шаруашылық жүргізудің бірнеше формалары болуы мүмкін: мұрагерлік
иемденуге беріліп отыратын жердегі шаруа қожалығынан, экономиканың
мемлекеттік секторындағы концернге дейін.
2.2. Меншік – экономикалық жүйелерді ұйымдастыру үлгілері.
Меншік барлық қоғамдық құрылысқа тән объективтік қатынас болып қаралып
қашан болмасын ойшылар назарынан тыс қалмаған. Әр түрлі өркениеттер
өкілдері меншіктің табиғаты туралы және оның қоғам дамуындағы рөлі туралы
өз пікірлерін ортаға салып өткен.
Көне грек әлемінің идеалына сүйене отырып, Платон идеалдық мемлекет
туралы ілімін дүниеге әкелген. Бұнда азаматтар өндіріс шарттарын бірлесіп
иемденеді. Жалпы меншіктің артықшылықтарын дәлелдеу адамгершілік —
өнегелілік туралы ілімге негізделген болатын. Өнегелік — бұл мән және рух
бірлік, біртұтастық деп мойындау, өнегелілік, оны жеке алып қарағанда,
жалпыламалық болып табылады; өнегелілік бағытында қызмет ету
адамгершіліктің белгісі; жеке меншік жеке адамның мүддесін жалпы мүддеден
жоғары ұстайды, әр адам тек өзі үшін меншік иесі болуды көздейді. Сондықтан
жеке меншік өнегелілікке, адамгершілікке жатпайды.
Көне Римнің цивилизациясы басқа болды. Бұнда жеке тұлға тұңғыш рет
өзінің жалпыламалық бірлігінен бөліне бастады, индивидуалдық дамуға кедергі
болатын тайпа мен ру екенін сезіну жойыла түсті. Жеке меншікке артықшылық
көрсетіліп, оны мойындау орын алды.
Римнің идеалдары роман-герман цивилизациясында одан әрі дами түсті.
Реформация Батыс әлемінде өмір, табиғат және дүниежүзі туралы адамгершілік
бағалылықтарды өзгертті. Эгоистік, индивидуалистік тұлғаға бағытталған,
протестант этикасының ықпалымен, экономикалық адам ұғымын, азаматтық қоғам
және таптық мемлекет теориясын табиғи құқық деп түсінетін, жеке меншік
ілімі жарыққа келді, ал "адамның бостандығы, еркіндігі" деген түсінік,
"меншігі бар адам" деген түсінікке айналды.
Қазақстандық цивилизацияның адамгершілікті бағалауы көне-грек әлемінің
идеалдарына жақын болатын. Кәсіпкерлік, іскерлік қолдау алатын, ал
дүниеқорлық, пайдақорлық айыпталатын, адамгершілікке жатпайтын.
Адамгершілік, өнегелілік бірлік және руханилік деп саналып
түсінілетін. Жалпы және жеке меншіктің ұштасуына, үйлесіміне назар
аударылатын, үміт артылатын.
Меншіктің әр түрлі формалары мен түрлерінің мәндік қасиеттері
экономикалық жүйелерде байқалады. Экономикалық. жүйе халықтың шаруашылық,
практикасының нақты жағдайында пайда болатын, қоғамның ерекше құрылымын
бейнелеп көрсетеді. Бұнда халықтың шаруашылық дағдысы, дәстүр-салты, рухани
қал-жағдайы, оның кұрметтеп бағалайтын жәйттары және өмірге, дүниеге деген
ерекшелік көзқарастары қамтылады. Міне осындай жағдайлардың өзі, жүйелердің
біркелкі болуын мүмкін етпейді, олар қашан болмасын нақты болады, өздері
бейнелейтін мәдениетке сай келеді.
Экономикалық жүйенің ерекше қасиеттері болады, экономиканы
реформалағанда солармен есептесу керек. Бір жақтан, экономикалық жүйе
сыртқы ортамен зат және қуат айырбастасып отыратын ашық жүйе болады,
әлемдік тәжірибе айырбасына кедергі жасамайды, өзінің элементтерін
жаңаландырып отырады. Екінші жақтан, нақты өркениеттің мәдени құбылысының
бір көрінісі ретінде, экономикалық жүйе, алдымен өркениеттің осы типін
ұдайы өндіріуге мақсатталады. Сондықтан ол қатал, тұйық жүйе болып әрекет
етеді: бір экономикалық жүйеде пайда болған үлгінің, басқа экономикалық
жүйелерде қолданылу мүмкіндігі төмен, шектелген болады. Бұл экономикалық
жүйенің этникалық байланыстарын және оның өркениеттік тұтастығын бұзбай
сақтауға көмек береді. Табиғи шек қоюшы тетіктер рөлін, осы қоғамның
тұрақтылығын және оның өзін-өзі ұдайы өндіру қабілетін сақтауға ат
салысатьш, экономикалық жүйенің әдет-ғұрыптары, салты. атқарады.
Қоғамдық өндірістің дамуы, экономикалық жүйелердің сыртқы ортамен
тұрақты байланысқа ашықтығы, осы жүйенің жаңашыл жағдайлармен толықтырылып
жетіле беруіне көмектеседі. Бұл ішкі жүйелік өзгерістердің жүруі арқылы
жүзеге асырылады. Осының нәтижесінде экономиканың жаңарған үлгісі жарыққа
келуі мүмкін. Экономикалық, ғылымда экономикалық үлгі деген түсінік
қолданылады. Бұл нақты ақиқаттың көшірме бейнесі, белгілі бір дәрежеде
тұпнұсқаға сәйкес келетін танып білудің нәтижесі.
Ресейдегі (кешегі күнге дейін қазақ елі Ресей құрамында болғаны мәлім)
өркениеттің Батыс өркениетінен айырмашылығы, осыларда қалыптасқан
экономикалық үлгілер арқылы көрінеді. Батыс Еуропада таза капитализм үлгісі
қалыптасқан. Ресейде таза капитализм дәуірі болмаған. Жалпы ресейлік
нарықты аралас экономиканың ерекше типінің туындысы деуге болады. XX
ғасырда осы екі өркениет тоталитарлық тәртіптің үлгісін - әкімшілік-бұйрық
типті экономиканы сыйлады.
Енді осы үлгілермен танысайық. Бұл танысуды мына қасиеттермен есептесе
жүргізейік: меншіктің басым формалары және түрлері, экономикалық үстемділік
пен оны жүзеге асыру әдістері, нарықтың орны, рөлі және мемлекеттің
экономикалық рөлімен есептесіп.
Таза капитализмде меншіктің көп тараған формасы — индивидуалдық жеке
меншік: әр субъект іс-әрекеттерін өзінің мүддесіне сәйкес жүргізеді; әр
экономикалық бірлік өзінің табыстарып көбейту қызметтерін өз шешімдеріне
сәйкес жүргізеді; өнімді сатушы мен сатып алушы өте көп болады. Бұл еркін
бәсекелестікті жандандырады, бірақ әр келісім көлемі ұсақ болғандықтан,
олар сұраныс пен ұсынысқа әсер етпейді, сондықтан нарықтың ешбір субъектері
экономикалық үстемділік жүргізе алмайды. Сөйтіп, экономикалық үстемдік
нарықтың тек өзіне тән элемент болып табылады. Осы жағдай нарыққа реттеуші
рөл әпереді және баға дәрежесін белгілеудің өзі соның қасиеті болып
табылады. Мемлекеттің рөлі өте шектелген болады.
Әкімшілік-бұйрық экономикасы қарама-қарсы приоритеттер орнатады:
экономикалық үкімет, үстемдік бір орталықтан жүргізіледі; нарық экономиканы
реттеуші болмайды; нарық субъектерінің әрекеттері жалпы мақсатты орындауға
бағыттандырылып, жеке адам мүдделері жалпыламалыққа жүгіндіріледі; өндіріс
шарттарына қоғамдық, немесе, жеке меншік болады. Орталықтан жүргізілетін
экономикалық үкімет әкімшілік-бұйрық тәсілдері арқылы жүргізіледі, ал
иеленуде бөлу қатынастары приоритетке ие болады: иеленуге айналым арқылы
жету бағынышты рөл атқарады. Негізгі экономикалық субъект мемлекет болады.
Бұл жағдайда экономиканы басқаратын органдар иеленушілердің және өндірістік
кәсіпорындардың қызметтерін өз қарамағына алады.
Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындағы шаруашылықтың ерекше құрылысы
аралас экономика үлгісінің концепциясын қалыптастыруға әкеледі. Батыс
үлгісімен салыстырғанда, осы үлгі, жетекші укладтың басқа укладтарды өзіне
сіңіруі арқылы қол жеткен экономикалық құрылымның біркелкілігіне
негізделмейді. Ол бір-тұтас организмнід әр бөлшектері ретінде қатар жүріп
отыратын шаруашылық жүргізу формаларының көптүрлілігіне, шаруашылық іс-
әрекеттердің көп ауқымдылығына, экономикалық болмыстың көп полюстік болуына
және оларда мәндік мағыналар бар екеніне негізделеді. Аралас экономика
үлгісінің философиялық негізін К.Н. Леонтьев ашқан заңның қорытындысы
құрайды: экономикалық құрылымның бірдей болмауы және шаруашылық жүргізудің
формаларының көп болуы — бұл кемшілік емес, бұл олі практикаға енбеген идея
түріндегі дамудың ішкі көзі бар болғанының айғағы.
Батыс теоретиктерінің аралас экономика теориясына көзқарасы екі жақты
деуге болады: аралас экономика теориясы бұлардың арасында кең қолданылатын,
дүниеге бір бағыттан бір полюс деп қарап тану концепциясына сәйкес
келмейді. Сонымен қатар, олар дамудың басым (жетекші), негізгі тенденциясы
деп, еркін бәсекеден жетілмеген бәсекеге, таза капитализм экономикасынан
бұйрық экономикасына жылжу екенін мойындайды. Айырмашылық тек бір полюстен
екіншіге көшу қандай формалар арқылы жүруінде — капиталдың монополиясы,
немесе, мемлекеттің монополиясы арқылы жүзеге асырылуында. Аралас экономика
мынаны көрсетеді: батыстағы нарық экономикасы өндірістен шектелген жұмысшы
күшін қабыддайтын шағын бизнессіз және экономикада тепе-тендік пен қоғамда
тұрақтылық қамтамасыз ететін мемлекеттік кірісушіліксіз өмір сүре алмайды,
мүмкін емес. Егер Ресейдегі аралас экономика бастапқы құбылыс, ешкімді
тандандырмайтын қарапайым жағдай болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz