Жазаланушылықтың негіздері және аяқталмаған қылмыстың түсінігі
I тарау. Жазаланушылыктын негіздері және
аяқталмаған қылмыстын түсінігі
1.1. Аяқталмаған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілік 9
1.2. Аякталмаған кылмыстың жалпы түсінігі және онын негіздері 14
1.3. Аякталмаган кылмыс кылмыстык ойды жүзеге асыруға бағыт.
талған қоғамға кауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде 16
II тарау. Кылмыска дайындалу
2.1. Қылмысқа дайындалудың түсінігі 20
2.2. Қылмысқа дайындалудың касақаналықты
анықтаудан айырмашылығы 24
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық
заң бойынша жазаланлушылығы 25
III тарау. Кылмысқа окталу
3.1. Қылмысқа окталудың түсінігі және түрлері 27
3.2. Қылмысқа оқталудың қылмыска дайындалудан
және аяқталған қылмыстан айырмашылығы 31
3.3. Қылмысқа оқталудың жазаланушылығы 35
ІҮ тарау. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және шын жүректен өкіну
4.1. Басталған істі жасаудан өз еркімен бас тарту 37
4.2. Шын жүректен өкіну және аяқталған қылмыстық әрекет
үшін жауапкершілікті жеңілдетін баскада мән.жайлар 41
Қорытынды 42
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 44
аяқталмаған қылмыстын түсінігі
1.1. Аяқталмаған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілік 9
1.2. Аякталмаған кылмыстың жалпы түсінігі және онын негіздері 14
1.3. Аякталмаган кылмыс кылмыстык ойды жүзеге асыруға бағыт.
талған қоғамға кауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде 16
II тарау. Кылмыска дайындалу
2.1. Қылмысқа дайындалудың түсінігі 20
2.2. Қылмысқа дайындалудың касақаналықты
анықтаудан айырмашылығы 24
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық
заң бойынша жазаланлушылығы 25
III тарау. Кылмысқа окталу
3.1. Қылмысқа окталудың түсінігі және түрлері 27
3.2. Қылмысқа оқталудың қылмыска дайындалудан
және аяқталған қылмыстан айырмашылығы 31
3.3. Қылмысқа оқталудың жазаланушылығы 35
ІҮ тарау. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және шын жүректен өкіну
4.1. Басталған істі жасаудан өз еркімен бас тарту 37
4.2. Шын жүректен өкіну және аяқталған қылмыстық әрекет
үшін жауапкершілікті жеңілдетін баскада мән.жайлар 41
Қорытынды 42
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 44
Аяқталмаған қылмыстың және оның түрлерін кылмыстық іс-әрекеттің орындалу дәрежесі бойынша ажырату кылмыстарды дүрыс саралау үшін үлкен маңызға ие. Аяқталмаған кылмыстың анықтамасы аяқталмаған қылмыстық қызметке қатысты кылмыстық жауапкершіліктің жалпы негіздерін және шектерін нактылайды.
Кылмыстық қызметтің даму сатылары туралы ілімде кылмыска дайындық және қылмыс қүрамына оқталу туралы мәселені қазіргі қылмыстық кодекстің баптары бойынша және ғылыми әдебиеттердегі ғалымларлын көкарасымен қарастырып таллау жасадық.
Сот тәжірибесіңде кылмысты оны істеу сатысын дүрыс аныктамасымен байланысты кылмыстарды кате саралау оқиғалары әлі де болса кездеседі. Бүл көп жағдайларда жасалған қылмыстық іс-әрекеттің қоғамға қауіпгтілік дәрежесінін тағайындалған жазаға сәйкес еместігіне алып келеді. Кінәлінің іс-әрекетінде қоғамға қауіптіліктің бар екендігін қателесіп жокка шығару, нақтырақ айтқанда, оның жүріс-түрысында басталған қылмысты жалғастыруды өз еркімен бас тарту, дүрыс ажыратпау, негізсіз қылмыстық жауапкершіліктен босату оқиғалары кездесіп түрады.
Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кездерді айтамыз. Қасақаналықпен істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар:қылмыс істеуге дайындалу, оқталу және аяқталған қылмыс.
Аталған сатылар қылмыстың маңыздылығын дұрыс айқындауға көмектеседі, сонымен қатар қылмыстық құқық теориясында аталынған саралалауға жәдемдесетіндей түрі бар.Осылардан шығатын қорытынды бұл сатылар баса маңызды.
Қылмыс істеуге дайындалу. кылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Адамның ойы, ниеті қимыл-әрекеті аркылы көрініс таппауы мүмкін. Адамның ой пікірі, түсінде көрген. кияли пиғылдары қылмыс деп саналмайды.
Кылмыстық қызметтің даму сатылары туралы ілімде кылмыска дайындық және қылмыс қүрамына оқталу туралы мәселені қазіргі қылмыстық кодекстің баптары бойынша және ғылыми әдебиеттердегі ғалымларлын көкарасымен қарастырып таллау жасадық.
Сот тәжірибесіңде кылмысты оны істеу сатысын дүрыс аныктамасымен байланысты кылмыстарды кате саралау оқиғалары әлі де болса кездеседі. Бүл көп жағдайларда жасалған қылмыстық іс-әрекеттің қоғамға қауіпгтілік дәрежесінін тағайындалған жазаға сәйкес еместігіне алып келеді. Кінәлінің іс-әрекетінде қоғамға қауіптіліктің бар екендігін қателесіп жокка шығару, нақтырақ айтқанда, оның жүріс-түрысында басталған қылмысты жалғастыруды өз еркімен бас тарту, дүрыс ажыратпау, негізсіз қылмыстық жауапкершіліктен босату оқиғалары кездесіп түрады.
Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кездерді айтамыз. Қасақаналықпен істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар:қылмыс істеуге дайындалу, оқталу және аяқталған қылмыс.
Аталған сатылар қылмыстың маңыздылығын дұрыс айқындауға көмектеседі, сонымен қатар қылмыстық құқық теориясында аталынған саралалауға жәдемдесетіндей түрі бар.Осылардан шығатын қорытынды бұл сатылар баса маңызды.
Қылмыс істеуге дайындалу. кылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Адамның ойы, ниеті қимыл-әрекеті аркылы көрініс таппауы мүмкін. Адамның ой пікірі, түсінде көрген. кияли пиғылдары қылмыс деп саналмайды.
1 .ҚР Конституциясы 30 тамыз. 1995.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі. —Алматы, 2001
3 .Коментарий к уголовному кодексу РК Коллектив авторов.
Алматы, 1998
4. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық қүқық (жалпы бөлім) —А., 1998
5. Н.Д.Дурманов. Стадии совершени преступления по
советскому уголовному праву. М., 1955
6. А А Герцензон. Уголовное право, часть общая, -М., 1948
7. М.И.Ковалев. Ответственность за приготовительные к
преступления действия. Социалистическая законность., 1954
8. Т.Б.Церетели наказуемость приготовления преступления по
советскому уголовному праву.Социалистическая законность.,
1954
9. Уголовное право РК., -А., 1998
10. Уголовное право РК., -А, 2000
11. И.С.Тишкевич. Приготовления и покушение по советскому
уголовному праву. —М., 1958
12. В.М.Чхиквадзе Понятие и значения состава престулления в
советском уголовном правс. Советское государства и паво.
N4., 1955
13. Иоихим Реннеберг. Объективная сторана преступления. —М.,
1957
14.Н.В.Лясс. Понятие и основания наказуемости приготовления
и покушения. Ученыс записки ЛГУ, 1956.
15. Н.Ф.Кузнецова. Некоторые вопросы ответственности за
приготовления и покушение по советскому уголовному
право. Советское государства и право. 1955
16.Б.С.Утевский. Уголовное право, изд. 2-е. —М., 1950
17. А.Н.Трайнин. Общее учение о составе преступления. —М..
1957.
18.В.Ф.Караулов. Стадий совершения преступления. —М., 1982
19.А.В.Наумов. уголовное право, общая часть: Уч.для вузов/Под
ред.проф. Козаченко И. — М, 1998
20. Уголовное право РФ/ Отв ред Б.В.Здравомысов. Общая
часть, -М., 1996
21.Ковалев М.И. Советское уголовное право. Курс лекций. Вып.
1. Введение в уголовное право. Свердловск, 1972
2. ҚР Қылмыстық Кодексі. —Алматы, 2001
3 .Коментарий к уголовному кодексу РК Коллектив авторов.
Алматы, 1998
4. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық қүқық (жалпы бөлім) —А., 1998
5. Н.Д.Дурманов. Стадии совершени преступления по
советскому уголовному праву. М., 1955
6. А А Герцензон. Уголовное право, часть общая, -М., 1948
7. М.И.Ковалев. Ответственность за приготовительные к
преступления действия. Социалистическая законность., 1954
8. Т.Б.Церетели наказуемость приготовления преступления по
советскому уголовному праву.Социалистическая законность.,
1954
9. Уголовное право РК., -А., 1998
10. Уголовное право РК., -А, 2000
11. И.С.Тишкевич. Приготовления и покушение по советскому
уголовному праву. —М., 1958
12. В.М.Чхиквадзе Понятие и значения состава престулления в
советском уголовном правс. Советское государства и паво.
N4., 1955
13. Иоихим Реннеберг. Объективная сторана преступления. —М.,
1957
14.Н.В.Лясс. Понятие и основания наказуемости приготовления
и покушения. Ученыс записки ЛГУ, 1956.
15. Н.Ф.Кузнецова. Некоторые вопросы ответственности за
приготовления и покушение по советскому уголовному
право. Советское государства и право. 1955
16.Б.С.Утевский. Уголовное право, изд. 2-е. —М., 1950
17. А.Н.Трайнин. Общее учение о составе преступления. —М..
1957.
18.В.Ф.Караулов. Стадий совершения преступления. —М., 1982
19.А.В.Наумов. уголовное право, общая часть: Уч.для вузов/Под
ред.проф. Козаченко И. — М, 1998
20. Уголовное право РФ/ Отв ред Б.В.Здравомысов. Общая
часть, -М., 1996
21.Ковалев М.И. Советское уголовное право. Курс лекций. Вып.
1. Введение в уголовное право. Свердловск, 1972
РЕФЕРАТ
Бұл бітіру жүмысы кіріспеден. төрт тараудан. он тараушадан, қорытындыдан
және әдебиеттер мсн нормативті актілердің тізімінсн түрады.Бірінші тарауда
аяқталмаған қылмыстык; жауапкершілік мәселесіне тоқтаған. Жазаланушылъіктың
негізі ретінде қылмыстық жауапкершіпк мемлекеттін заң шығарушы органы жалпы
қылмысгық жазалау катерімен тиым салынған қогамға қауіпті кінәлі түрде
істелінген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді.
Екінші тарауда кылмыска даиындалудың түсінігі, қылмысқа дайындалудың
қасаканалықты анықтаудың айырмашылығына және қазіргі қылмыстык заң бойынша
жазаланушылығына тоқталып кеткен. Қылмысқа дайындалудың үғымы ҚР ҚК-ң 24
бабының 1-бөлігінде берілген..
Үшінші тарауда кылмысқа оқталудың түсінігіне және түрлеріне. тоқталып,
оқталудың қылмысқа дайындалудан және аякталған кылмыстан айырмашылығына
тоқталып өткен.
Төртінші тарауда қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту үғымына, шын
жүректен өкіну және аяқталмаған қылмыстың әрекет үшін жауапкершілікті
жеңілдететін басқа да мән-жайларға токталъш кеткен.
Қорытынды бөлімінде осы жүмыстағы қылмысқа даярланғандык және
оқталғандық үшін жауапкершіліктің негіздеріне байланысты қорытынды ойларын
берген.
Кіріспе 6
I тарау. Жазаланушылыктын негіздері және
аяқталмаған қылмыстын түсінігі
1.1. Аяқталмаған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілік 9
1.2. Аякталмаған кылмыстың жалпы түсінігі және онын негіздері 14
1.3. Аякталмаган кылмыс кылмыстык ойды жүзеге асыруға бағыт-
талған қоғамға кауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде 16
II тарау. Кылмыска дайындалу
2.1. Қылмысқа дайындалудың түсінігі 20
2.2. Қылмысқа дайындалудың касақаналықты
анықтаудан айырмашылығы 24
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық
заң бойынша жазаланлушылығы 25
III тарау. Кылмысқа окталу
3.1. Қылмысқа окталудың түсінігі және түрлері 27
3.2. Қылмысқа оқталудың қылмыска дайындалудан
және аяқталған қылмыстан айырмашылығы 31
3.3. Қылмысқа оқталудың жазаланушылығы 35
ІҮ тарау. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және шын жүректен өкіну
4.1. Басталған істі жасаудан өз еркімен бас тарту 37
4.2. Шын жүректен өкіну және аяқталған қылмыстық әрекет
үшін жауапкершілікті жеңілдетін баскада мән-жайлар 41
Қорытынды 42
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 44
КІРІСП Е
Аяқталмаған қылмыстың және оның түрлерін кылмыстық іс-әрекеттің орындалу
дәрежесі бойынша ажырату кылмыстарды дүрыс саралау үшін үлкен маңызға ие.
Аяқталмаған кылмыстың анықтамасы аяқталмаған қылмыстық қызметке қатысты
кылмыстық жауапкершіліктің жалпы негіздерін және шектерін нактылайды.
Кылмыстық қызметтің даму сатылары туралы ілімде кылмыска дайындық және
қылмыс қүрамына оқталу туралы мәселені қазіргі қылмыстық кодекстің баптары
бойынша және ғылыми әдебиеттердегі ғалымларлын көкарасымен қарастырып
таллау жасадық.
Сот тәжірибесіңде кылмысты оны істеу сатысын дүрыс аныктамасымен
байланысты кылмыстарды кате саралау оқиғалары әлі де болса кездеседі. Бүл
көп жағдайларда жасалған қылмыстық іс-әрекеттің қоғамға қауіпгтілік
дәрежесінін тағайындалған жазаға сәйкес еместігіне алып келеді. Кінәлінің
іс-әрекетінде қоғамға қауіптіліктің бар екендігін қателесіп жокка шығару,
нақтырақ айтқанда, оның жүріс-түрысында басталған қылмысты жалғастыруды өз
еркімен бас тарту, дүрыс ажыратпау, негізсіз қылмыстық жауапкершіліктен
босату оқиғалары кездесіп түрады.
Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу,
оқталудан біткенге дейінгі өтетін кездерді айтамыз. Қасақаналықпен
істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар:қылмыс істеуге дайындалу,
оқталу және аяқталған қылмыс.
Аталған сатылар қылмыстың маңыздылығын дұрыс айқындауға көмектеседі,
сонымен қатар қылмыстық құқық теориясында аталынған саралалауға
жәдемдесетіндей түрі бар.Осылардан шығатын қорытынды бұл сатылар баса
маңызды.
Қылмыс істеуге дайындалу. кылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Адамның ойы, ниеті қимыл-әрекеті аркылы көрініс таппауы мүмкін. Адамның
ой пікірі, түсінде көрген. кияли пиғылдары қылмыс деп саналмайды. Өйткені.
мүндай жалаң ойдан, қасақаналық ниеттен қылмыстық заң корғайтын обьектіге
ешқандай зиян келмейді және зиян келтірілу қаупі болуы да мүмкін емес.
Сондықтан да қылмыстык ойдың болуы кылмыс істеу сатысына жатпайды.
Кейбір соттардың сотталушы түлғада қандай да бір қылмыстық іс әрекетті
орындауға қасақана ойдың болуы жорамалдың негізінде аяқталмаған қылмыс үшін
соттайтын окиғалар ла кейде кездеседі. Мүндай жағдайларда соттар түлғаның
әрекеті сырттай кандай да бір қылмысқа дайындалуды немесе окталуды күрайды
деп кателеседі. Мүндай қателер еліміздін азамаггарының заңмен корғалатын
күкыктары және мүдделерінін дөрекі түрде бүзылатыньна алып келеді. Өйткені
түлғанын әрекетінде заңмен карастырылған қылмыс күрамы болған жағдайда ғана
қылмыстык жауапкерпшілікке тарта аламыз.
Кейбір жағдайларда қүқық қорғау органдарының қызметкерлері аяқталмаған
қылмыс үшін айып таккан кезде ерекше үқыптылық және зейін керектігі туралы
үмытып кетеді, өйткені көп жағдайларда бүл қылмыстық әрекеттер қылмыстық
еместермен үқсас келеді. Бүл жағдайларда қылмыстык жауапкершілікке кінәсіз
түлғаны тартуға, сондай-ақ қоғамға қауіпті, қылмыстық жазаланушы әрекетті
шынында жасаған түлғаны қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болмайды.
I. ЖАЗАЛАНУШЫЛЫКТЫҢ НЕПЗДЕРІ ЖӘНЕ АЯҚТАЛЛІАҒАН КЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1. Аяқталмаган қылмыс үшін кылмыстык жауапкершіліктің
негіздері
Қылмыстық жауапкершілік мемлекеггің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық
жазалау қатерімен тиым садынған қоғамға қауіпті кінөлі түрде істелген іс-
әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық жауапкершілікке істеген іс-
әрекеттерінде қылмыстық занда көрсетілген нактылы бір қылмыстың қүрамы
болган жағдайда тартылады. Қылмыстык жауапкершілік бүл қылмыстық қүкықтық
норманы бұзудын нәтижесі, қоғамға каушті іс-әрекеттгің көрінісі болып
табылады.
Бойында қылмыс қүрамы бар әрекеттердің жазаланушылык принципі
аяқталмаған қылмыстық әрекет үшін қылмыстык жауапкершілікке тартуда да
болады. В. М. Чхиквадзе дұрыс көрсеткеніндей "Советтік қылмыстық қүқық тек
аяқталмаған қылмыстарда ғана емес, сондай-ақ қылмысқа дайындалуда және
оқталуда қылмыстың қүрамы бар"1, деп көрсетеді.
Қылмыс қүрамы шеңберінде қылмыстық қүқық теориясы қылмыстық
жауапкершіліктің объективті және субъективті шарттарын ажыратады. Біріншісі
қоғамға қауіпті әрекеті немесс әрекетсіздікті істеу, екіншісі — кінә болып
табылады. Кылмыстық жауапкершіліктің объективті шарты субъектінің қоғамға
кауіпті әрекеттерлі жасағанда барлық жағдайларда болады.
Қылмысты жүргізу сатылары- бұл қоғамға қауіптілік іс-әрекеті бойынша
ажыратылатын қасақана жасаудың белгілі бір деңгейінің айырмашылығы
ажыратылатын іс-әрекеттер жүйесі. Сондықтан аталған саты шынайы қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді нақты бейнелей алады.Аталынғандар осы мәселені нақты
шешетіндігін аңғаруға болады.
1 Чхиквадзе В.М.Понятие изначение состава преступления Советское
государство и право 1955. N4. С.55.
Аяқталған қылмыстың қауіптілігі әдетте, қылмыстык қүқықтық қорғауда
болатын объектілерге зардап келтіруде қорытындыланады. "Әдетте" деп
айтуымыздың себебі, кейбір қылмыстар зиянды зардаптар болмағанның өзінде
аяқталған деп танылуы мүмкін.
Кісі өлтіру, дене жарақаттарын келтіру, үрлық және т.б. қылмыстарда
заңда көрсетілген қоғамға қауіпті зардаптардын болуы осы қьшмыстардың
қүрамының бөлігінің қажетті элементі болып табылады. Бүл қылмыстардың өзіне
тән ерекшелігі. олардың аяқталған деп есептелуі үшін, қол сүғушылықтын
объектісіне белгілі бір зардап келтіруі керек. Осы зардапты келтіру
максатымен жасалған, бірак оның басталуына алып келмеген болса. аякталмаған
қылмыс деп танылады.
Дегенмен көптеген аяқталған кылмыстардың кауіптілігі корғалатьш оларды
зардап келтіруге емес. оларды зиян келтіру қаупінде қалдыра отырып
жүзеге асырылады, зиянды зардаптардың болуымен,зиянды зардаптардың
басталуымен, сонымен қатар аталынғандар
аяқталған деп танылатын қылмыстарды және оларды
немесе
факультативті-нәтижелі деп есептеледі2.
Олар қылмыстарға пара беруді, қашкындыкты,
қорқытып
алушылықты жатқызады.
Жоғарыда айтылған қылмыстардың санаттарын атау үшін "материалды" және
"формальды" қылмыстық іс-әрекеттер деген терминдерді қолданады. Осы атаулар
заң терминологиясына еніп кетті. Заң әдебиетінде осы терминдердің дұрыс
еместігі және оларды қолданудан бас тарту керектігі туралы әлденеше рет
айтылды. Бірақ бүл пікірлерді айтқан ғалымдардың өздері баска терминдерді
таппағандықтан, осыларды пайдаланады.
2Тишикевич И.С.Приготовление и покушение по советскому уголовному праву.
Н.Д.Дурманов терминдердін орнына тиісті қылмыстардың топтарын
сипаттамалы атауымен колдануды үсынды. Бірақ олардың әрқайсысы өте
күрделі3. Сонлыктан да Дурманов өзінің айтқандарын қолданбай, керісінше
дұрыс емес деген терминдерді — "формальды" және "келте" құрамдар деген
сөздерді пайлаланды.
Қарастырып жатқан мәселемізге байланысты неміс криминалисі Иохим
Реннеберг қызықты ой-пікірлерін білдірді. Ол екі негізгі қылмыс қүрамдарын
ажыратады: "жай жасалған қылмыстар"4. Аяқталмаған материалды қьшмыстың
кажетті белгісі қоғамға қауіпті зардаптың жоқтығы емес, ал заңда
көрсетілген мүндай қылмыс үшін белгілі бір нақты нәтиженің бастамасы
болады. Аяқталмаған қылмыстық әрекет қоғамдық катынастарға зардап келтіру
каупіне қояды. Аяқталмаған кылмыстардын кауіптілігі обьективтік жағынан
қылмыстық нәтііжені келтіруге жеткіліктілігімен сішатталалы. Мысалы, бір
адамға карап оқ аткан адам коғамга кауіпті әрекет істейді. Өйткені
жәбірленушіні жеңіл жаракат алған немесе жарақат алмағанның өзінде, егер
қылмыскер жақсырак көздеген жаза 6олуы мүмкін еді.
Сонымен бірге кінәлі тұлға зиянды зардаптарды алып келуі мүмкін
әрекеттер жиынтығының аздаған бөлігін орындайды. Мүндай аяқталмаған
қылмыстың қоғамға қауіптілігі байланысты қылмыс субъектісі қоғамдық
қатынастарға зардап келтіруге бағытталған әрекетті орындауға кірісті. Бұл
қатынастарға зардап келтірілуі мүмкін еді, егер кінәлі түлғаға ойластырған
қылмысты аяғына дейін жеткізуге еш нәрсе кедергі келтірмеген жағдайла. Тек
кездейсоқ, оның еркінен тыс жағдайларға байланысты қарастырыла
отырады,сол себепті біз аталынғандарды нақта қарастырамыз.
3Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному
праву. -М.,1955. -42 с.
4Реннеберг И. Объективная сторона преступления. —М., 1957. —39 с.
субъект өзінің қылмыстык әрекетін жүзеге асыра алмады. Мысалы, қылмыскер
кісі өлтіру максатымен кару-жарақты сатып алады. Бірақ бүл әрекеттің өзі
өздігімен біреуге өлімді келтіре алмайды. Субъект тек қылмысты жасауга
дайындалады. Бірақ оған қарамастан, кінәлінің әрекеггерді коғамға кауіпті,
өйткені ол кісі олтірмекші болса, өзінің ойын жүзеге асыруға кірісті. Егер
оның еркінен тыс ойын жүзеге асыруға кедергі келтірген мән-жайлар
болмағанда, қылмыскер өзінін ойын жүзеге асыратын еді.
Әрине, барлық жағдайларда, аяқталған қылмыс болсын, дайындалу сатысы,
оқталу сатысы босын, қылмыскер жасаған әрекеттері үшін ғана жауап береді.
Субъектіні келешекте жасауға ойы үшін жазалауға болмайды. Дегенмен, бұл
жасалуы мүмкін әрекеттердін сипаты есептелмейді дегенді білдірмейді. И. С.
Тишкевичтін пікірінше аякталмаған кылмыс үшін жауапкершілікке тарту үшін.
осы қылмыстын іс-әрекетін соңына дейін жеткізуге кедергі келтірген мән-
жайлар болмағанда. міндетті түрде, сөзсіз қоғамдық катынастарға тарлап
келтірген арнайы дәлелдеудің қажеті жоқ деп есептейді.
Аяқталмаған қылмыстың анықтамасын Н.Ф.Кузнецова. ал дайындық әрекеттерге
қатысты Н.Д.Дурманов жоғарыда берілген анықтамаға өте ұқсас етіп береді.
Тергеу және сот органдары қылмыс дайындалу және оқталу сатысында
кылмыскердің еркінен тыс мән-жайларға байланысты үзілгенін анықтау маңызды
болып келеді. Қылмыскер үсталған кезінде оның қылмысты аяғына дейін жеткізу
ниеті болғанын не болмағанын анықтаудың маңызы шамалы. Себебі, ұсталган
кезінде әрбір қылмыскер қылмысты аяғына дейін жеткізуден басталған
әрекеттен, ол өзінің заңды әрекеттерін көрсетпей бас тартуы мүмкін,
өйткені кылмысты жалғастырудың өзі енді объективті түрде мүмкін емес болды.
Сот тәжірибесі көрсеткеніндей, аяқталмаған кылмысты жасаған субъект көп
жағдайларда өз еркімен ойластырған кылмысты жүзеге асырудан бас тартпақшы
болғанын айтады. Және ол өз еркімен бас тарту кезінде қүқық қорғау
органдары кызметкерлерімен ұсталғанын айтады.
Аяқталмаған қылмысты қүрайтын әрекеттерді жасаған кезде, қылмыс
субъектісінің кінәсі — оның әрекеттері қоғамдык қатынастарға қарсы
бағытталатынын білетіндігінде. ол катынастарға зардап келтіру мүмкіндігін
сезетіндігіндігінде және оның басталуын тілейтіндігімен қорытындыланады.
Іс-әрекет аякталмаған қылмыс деп танылу үшін коғамдык. кауіптіліктен
және кінәліліктен басқа қүқыққа қайшы болып қылмыстық қүкықтык корғауда
болатын белгілі бір объектіге қол сұғуы керек.
Қазақстан Республикасының Қьлмыстық Кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқыкта қылмыстың осы нақты құрамдарьша қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған қылмыстық кодекстерде үқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де, сонда
көрсетілген соған ұксас жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мүнын
өзі эаңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке келтіруге соқтырды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы жана Конституциясында,
осыған орай жаңа кодекстерде көрсетіледі.Қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша колдануға жол берілмейді делінген.
Аяқталмаған қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі -қылмыстық
жолмен жазаланушылык болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі -
қылмыстың заң жазасымен қорқытып тыйым салған әрекет немесе Кодексінің
әрекетсіздігі болып табылады.Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 38-
бабында жазаның үғымы және оның мақсаттары көрсетілген. Жаза дегеніміз
соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза
келесі мақсаттарды көздейді:
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
сотталған адамды түзеу;
сотталған адамды жаңа кылмыстар жасаудан сақтандыру:
басқа адамдардың жана қылмыстар жасауынан сақтандыру.
Аяқталған және аяқталмаған кылмыстар үшін жаза қолдану
сот әділдігі органдарына олардың алдында тұрған қылмыстардың жалпы және
арнайы адцын алу міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.
1.2. Аяқталмаған қылмыстың жалпы түсінігі және оның аяқталмаған
қылмыстан айырмашылығы
Кылмыстық жауапкершіліктің негізі қылмыс қүрамы больш табылалы.
Аяқталған жөне аяқталмаған қылмыс құрамы болуы үшін. жасалған іс-әрекет
өзінде объектінің, объективтік жақты. субъектіні және қылмыстың
субъективтік жағын сипаттайтын белгілерлі жинақтау керек. Мүның өзінде
кылмыс кұрамын орындау дәрежесі оның әр түрлі кезеңдерінде біржақты болып
табылмайды.Сонымен қатар әр деңгейлі қылмыстар аталынған мәселені
соншалықты қарастыруға мүмкіндігі болғандықтан аталынғандар нақты
қарастырады.Тиісті қылмыс кұрамын орындауға бағытталған әрекет немесе
әрекетсіздік аякталған, сондай-ақ аяқталмаған қылмыстық іс-әрекеттің
кажетті элементі болып табылады. Мұндағы олардың бір-бірінен айырмашылығы —
аяқталған қылмыс кезінде субъект қылмыстъщ объективтік жағына кіретін
барлық әрекеттерді орындайды; ал аякталмаған кылмыстық іс-әрекетті орындау
үшін бүл әрекеттердің бір бөлігш орындаудын өзі жеткілікгі.
Объективті жақтың элементтерінің екінші тобына қоғамға қауіпті нәтиже
және қылмыстық іс-әрекеттің басқа да буындары жаткызылады. Қылмыстың
орындалуы үшін қажетті әрекеперді толық емес жасалуы немесе қылмыстық
нәтиженің басталмауы осы кылмыс үшін жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Субъект мүндай жағдайларда қылмыс қүрамын жартылай орындағаны үшін, яғни
аякталмаған кылмыстық қызмет үшін жазаға тартылады. Соңғысы аяқталған
кылмыстан тек қылмыстық ойды жүзеге асыру дәрежесімен, қылмыстық іс-
әрекеттің объективтік жағының даму дәрежесімен ажыратылады.
Аяқталмаған қылмысты жасаған кезде объективті жағы өзінің кейбір
белгілерінің болмауынан толық дамуын таппайды. Демек қылмыс қүрамында
кейбір белгілердің жетіспсушілігі байқалады. А.Н.Трайнин және Н.В.Лясс өз
еңбектерінде құрамдағы белгілердің жетіспеушілігі емес, қүрамның түтастай
жоқтығы туралы айтады5.
Біздің пікірімізше, бүл дүрыс емес секілді. Себебі қылмыс құрамының жоқ
болуы, қылмыстық жауаіікерпшілікте. қылмыстың жоқ болуына алып келеді.
Накты айтқанда аталынғандар қүрамы нақты қылмысқа тән
берілгендерді көрсетеді. Қылмыстық қүқық теориясы қылмыста
болатын төрт түрлі міндетті элементтерді кылмыстың объектісін,
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін атап
көрсетеді.
ҚР ҚК 25 бабында аяқталған қылмыстың анықтамасы берілген. Кінәлінін
істеген іс-әрекетінде қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың барлық
белгілері болса, ондай қылмысты аякталған кылмыс деп айтамыз. Қылмыстық
заңның көрсетілген кылмыстық кұрамының ерекшеліктеріне байланысты аяқталған
қылмыс бір емес, әр түрлі 6олуы мүмкін, оның әр түрлі болуы кылмыс
кұрамынын кұрылысьның түрліше болуына тікелей байланысты болады. Осыған
байланысты кайсыбір қылмыстың аякталуы қылмыс обьектісне зиян келтіруге
байланысты больш, ал баска бір әрекеттін аякталуъі ,сол қылмыстың
объектісін зиян келтіру қаупін туғызған жағдайда-ак жүзеге асады. Қылмыстық
заң осы аталған жағдайлардың орын алған уақытынан бастап қылмыс күрамының
аяқталғанын білдіреді. Сол себепті де қылмыстың аякталуы барлық уақытта да
белгілі бір қылмыс қүрамының ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Қорыта келгенде, осы мәселеге байланысты арнайы заң әдебиеттерін талдау
арқылы біз мынадай түжырымға келдік.
Аяқталған қылмыс деп қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабымен
көзделген қасақана қылмыстык іс-әрекеттің объективтік жағы қылмыс
5 Лясс Н.В. Понятие и основания наказуемости приготовлсния ш записки
ЛГУ, 1956. Вопросы уголовного права и процесса. Выш.А.
қүрамынын баска элементтері бар жағдайында өзінің дамуын тапкан кылмысты
айтамыз. Аяқталмаған қылмыс дегенде объективтік жағы өзінің толық дамуын
таппаған кінәлінің қасақана коғамға кауіпті қызметін түсінеміз.
1.3. Аяқталмаған қылмыс қылмыстық ойды жүзеге асыруға бағытталған
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде.
Қасақана кылмысты жасаудан бұрын осы кылмысты жасау туралы шешім
кабылдады. Мүндай шешімді кабылдау қылмыс субъекгісін де үзақ уакыт
психикалық процестің жүруімен, яғни қылмыс жасауға леген итермелейтін
ниеттерді және жасамау ниетгердін күресі түрінде сипатталады. Ең соңында
қылмыскерде зұлымдык ниетгері басымдыққа ие болып қылмысты жасау шешімін
кабыддаумен аяқталады. Мүндай кезде ол қылмысты қандай әдістермен.
жолдармен жасайтынын, алдында пайда болған қиыншылықтарды. кедергілерді
жеңіп қылмыстық нәтижеге қалай жететінін, кылмыстын іздерін жасыратынын,
қылмыстық жауапкершіліктен жалтару жолдарын іздейді. Басқа сөзбен айтсақ,
қылмыстың субъектісі әрекет етуден бүрын ойша түрде қылмыстың орындалу
жоспарын жасайды.
Шешімді қабылдап болған соң, ол қылмыстық ойдан қылмыстық әрекеттерге
көшеді, яғни қылмыстың қасақана ойын орындауға дейін жеткізеді. Осы мезет
қылмыстық іс-әрекетті жасаудың бастапқы кезеңі болып есептеледі. Қазакстан
Республикасының қылмыстық заңы бойынша аламның қылмыстык ойы сырттай
көрініске ие болған жағдайда ғана субъектінің жауапкершілігі және
жазаланушылығы туралы сөз болды. Бірак. осы сезім, ой-ниет адамның накты
мінез-кұлқы, қимылы, әрекеті аркылы сырттай көрініс бермеуі де
мүмкін.Сондықтан да адамнын мүндай сыртка шықпаған ішкі жан-дүниесінің
белгілі бір іс-әрекет аркылы сырттай көрініс бермеуін қылмыс қатарына
жатықызуға болмайды.Сондықтан да сөз жүзінде айтылған, түсінде көрген, қиял
пиғылдар қылмыс деп саналмайды. Өйткені, мұндай жалаң ойдан қасақаналық
ниеттен қылмыстық заң корғайтън объектіге ешқандай зиян
келмейді және зиян келтіру каупі болуы да мүмкін емес. Сондықтан да
қылмыстық ойдың болуы кылмыс істеу сатысына жатпайды. Өйткені, ондай ой,
ниет, нақгы іс-әрекет арқылы сыртқа шықпай іште қалады,
сондыктан да қылмыс сатысына жатпайды.
Тұлға өзінің кылмыстық ойын жүзеге асыруға кіріспесе осы түлғаньң
коғамға кауіптілігі туралы айтуға әлі ерте.
Сот — прокурорлык тәжірибе көрсеткендей, өте қауіпті.
тәжірибелі қылмыскер шынында да қылмысты жасауға
ниеттенсе, өзінің қасақана ойын білдіртпеуге тырысады, оны мұқият
жасырады. Өйткені ол біледі: егер де өзінің қылмыстык ниетін білдіртсе
ойластырған қылмысын аяғына дейін жеткізуіне кедергілер келуі мүмкіндігі
болатынын және өзін әшкерелеп қоятынын Н.Ф.Кузнецов дүрыс
көрсеткендей: "қылмыстың даму
сатысы деп қылмыстық нәтижеге жетуге қадам болатын іс-әрекетті, алға
қойылған мақсатқа жетуге субъектіні өз немесе көп мөлшерде жақындататын,
қылмыстық зардапты келтіруге көмектесетіндерді айтамыз"6.
_ Қылмыстық ой-ниетті табуды қорқыту арқылы ауыр кылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды. Қылмыстық занда қоркыту арқылы жасалған бірнеше
біткен қылмыстардын кұрамы Объективті жақтың элементтерінің екінші
тобына қоғамға қауіпті нәтиже және қылмыстық іс-әрекеттің басқа да буындары
жаткызылады. Қылмыстың орындалуы үшін қажетті әрекеперді толық емес жасалуы
немесе қылмыстық нәтиженің басталмауы осы кылмыс үшін жауапкершілікті жоққа
шығармайды. Субъект мүндай жағдайларда қылмыс қүрамын жартылай орындағаны
үшін, яғни аякталмаған кылмыстық қызмет үшін жазаға тартылады. Соңғысы
аяқталған кылмыстан тек қылмыстық ойды жүзеге асыру дәрежесімен, қылмыстық
іс-әрекеттің объективтік жағының даму дәрежесімен ажыратылады
6 Кузнсцов Н.Ф. Некоторые вопросы ответственности за приготовление и
пкушение по советскому уголовному праву. Советское государство и право.
1955. С.120.
Кісі өлтіру, дене жарақаттарын келтіру, үрлық және т.б. қылмыстарда
заңда көрсетілген қоғамға қауіпті зардаптардын болуы осы қьшмыстардың
қүрамының бөлігінің қажетті элементі болып табылады. Бүл қылмыстардың өзіне
тән ерекшелігі. олардың аяқталған деп есептелуі үшін, қол сүғушылықтын
объектісіне белгілі бір зардап келтіруі керек. Осы зардапты келтіру
максатымен жасалған, бірак оның басталуына алып келмеген болса. аякталмаған
қылмыс деп танылады немесе оған байланысты немесе оның жақындарьна
қатысты өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз күш қолдану немесе коркыту
(321- бап), бастықты қоркыту (368-бап). Мұндай қоркытулар біткен қылмыстың
құрамын құрайды. Осы қылмыстарды істеуші субъектілер жәбірленушіге
психикалық зиян келтіру жолымен, қылмыстық ойын белгілі бір іс-әрекетпен
байланыстЫру аркылы біткен кылмыстың қүрамын жасайды.
М.Л Шаргородский дүрыс керсеткеніндей. қылмыстық іс-әрекеттерді жасаумен
қорқыту фактісі үшін қылмыстық жауапкершілікке тарткан кезінде "Шын
мәнісінде оның ойы, ниеті жазаланбайды. мүнда коғамға қауіпті әрекет -
қорқыту, қорқытушы түлға өз ойыв ксйін орындамайтын болғанның өзінде
жазаланадьГ . Заңда көрсетілген жағлайларда коркытушы өзінің қорқытып
айткан пікірін әрі карай іс жүзінде орындайтыны, орындамайтын қарамастан
жазаланады. Әдетте, субъектіде мүндай ой тіпті болмайды. Кінәлі түлға
қылмыстық мақсатына тек корқыту арқылы жетсін дейді. Сол үшін ол өз
сөздерінде нақты коркыту бар секілді дауыс ырғағын да соған келтіреді.
Жоғарыда айтылғандардан корытьдды жасауға болады. Қасақаналық ойды
анықтау қылмыс істеуін бастапқы сатысы болып танылмайды және ойластырған
кылмыс кандай ауыр болмасын қылмыстық жауапкершілікке тек сол үшін тарта
алмаймыз.
7 Шаргородский М.Д. Рецензия на книги А.А.Герцензона. Уголовное право.
Советское государство и право, 1948. N12, 60 с.
Сондай-ақ қасаканалықтың пайда болуы қылмыс жасаудың бастапқы сатысы, ал
қасакана ойды анықтауды қылмыстық қызмет дамуының екінші сатысы ретінде
қарастырған авторлармен келісе атмаймыз'.
Қасақаналык ойды аныктағанла қылмыс кұрамының барлық элементтері
болмайды. Кылмыс жасаған деген тек кана ойдың болуы жазаланбайды сонымен
қатар казіргі кезде сот тәжірибесімен жүзеге асырылады. Бүл кашанда
көптеген шетсл мемлекегтерінің де қылмыстық құқығына да тән.
ҚЫЛМЫСҚА ДАЙЫНДАЛУ
2.1. Қылмысқа дайындалудын түсінігі
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 24-бабының 1-бөлігінде
қылмысқа дайындалудың үғымы берілген. Мүнда, тікелей іздестіру, әзірлеу
немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз
байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.
Кенес дәуірінде қылмыстық қүқықтағы дайындалудың заңды
анықтамасы алғаш рет "РСФСР қылмыстық қүқығы бойынша
бастама негіздерінле" 1919 жылы көрсетілді. Бүл күжаттың 19 бабынла
дайындалу деп кылмыс дайыыдайтын түлғанын кылмыс жасау үшін құралдарды,
қаруларды жәнс т.6. шегеру немесе бейімдеп жасау танылған.
Бүл анықтама өте тар болды. Ол көптеген біркатар дайындык әрекеттерін
қүрамады.31 қазан 1924 жылы КСРО Орталық атқару комитеті
қабылдаған негізгі бастамалардың 11 бабында аяғына дейін
жеткізілмеген, басталған қылмысты жазаланушылығын аяқталған қылмыспен
бірдей қойып, сотқа қылмыстық ойдың жүзеге асу дәрежесіне карай жазаны
жеңілдету қүкығын берді.Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінде дайындық әрекеттерінің негізгілері ғана берілген.
Мүнда қасақана қылмыс жасауға туғызылатын жағдайлардың жалпы
көріністері орын алған. Кнәлі адам күні бүрын ауыр, ерекше, аса қауіпті
қылмыстарды немесе осындай топтағы ауыр қылмыстарды жасау үшін өзіне өте
кажетті жағдайларды жасайды. Мысалы, пәтерге түсіп. ұрлык жасау үшін алдын
ала иесіз пәтерд анықтап, құлыпты ашуга кезекгі кілттерді немесе олардың
ниеттеріне байланысты: қылмыстық жауаптылықтың негізі болып тек қана қылмыс
құрамы танылады.
Сот тек мына жағдайларда ғана айыпты деп таниды. Басқа жағынан
қарағанда бұл әрекет қылмыс құрамының барлық белгілерін таниды. Тек
субьектінің жасалған әректтері ғана емес, сонымен қатар субьект қоғамға
қауіпті деп танылады, оның әрекеттері дайындалу және оқталу сипатын ғана
емес аяқталған қылмыстың сипатын да көрсете түседі.
Тиісінше қылмыстық әрекетті жалғастырудан бас тартқан адамның әрекетінде
өзіндік құрамдардың элементтері де кездесе бермейді.Қылмыс құрамдарының
бірлігінің элементтері жөнінде қылмыстық құқық теориясында жалпы
мойындалған қорытындылар деректерде толық көрсетілуі қажет. Жалаң
қасақаналықтың және дайындалудың арасындағы қиыдығы анықтау қиын. Бұл ойың
және әрекеттің арасындағы, қылмысты жасау ойы және өрекет арасындағы
шекара. Қылмыстың басталу бастамасы болып қылмыстық ниетті жүзеге асыруға
бағытталған коғамға қауіпті әрекет болып табылады. Мүндай әрекетгі бастап,
түлға қылмыстың субъектісіне айналады, жазаланатъш және жазаланбайтын
қызмет арасындағы шскараны аттап өтелі
Қылмысқа дайындыктын адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: эдш
ойынын қалыптасуы қылмыстың психологиялық сыріхы. объятавті көрініс
бермеген сатысы, қылмысқа дайындык: - ар таиапта касакана кьшмыс жасауға
бір жағдайлар туғызата іс-әрекет. Адамның ойын, яғни өзінің ойын кылыыс
жжяу тлралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды. жасауға өзінің пікірін
айтқанымен, кылмыс багьпталған әрекет жасамайды.
Бұлар мысалы, әскер міндетін өтеуден жалтару немесе контрабандамен
айналысу үшін жалған кұжат дайындау, адамды өлтіру үшін у дәріні немесе
катты әсер ететін зәрлі нәрселерді қолдану, ұрланған заттарды, кылмысты
топтың мүшелерін тасуға пайдаланылатын көлік күралдары жатады. Егер
автокөлік, трактор, баска да техника түрлері қоймаларяы бұзуға,
кедергілерді таптап өтуге пайдаланылса. онда ол кылмыс істеудің кұралы
емес, қылмыс істеудін каруы ретінде есептеледі.
Кұралдарды және қару аспаптарын лайыктау деп кылмыс істеуге
пайдаланылатын заттарды кайта өңдеуді. түрін өзгертуді. кайта жасауды
айтамыз. Мүндай дайындык лайыктау әрекеттері кінәлі адам кылмыстық
құралдары ретінде қылмыс жасауға арналған заттар бар болған жағдайда
орындалады. Субъект тиісінше бүл затгарды ойластырган қылмысын жүзеге асыру
үшін лайыктайды.
Қылмысқа қатысушыларды іздестіру деп әр түрлі тәсілдермен уәде беріп
қорқыту. болжау жолымен болашақта істелегін қылмысқа бірге катысушыларды
табу. алу болып табылады. Қылмыс жасауға сөз байласу деп екі немесе одан да
көп адамдардын нақты қылмысты істеу жөнінде күні бүрын уағдаіастыкка қол
жеткізу болып табылады. Қылмыстық кодекстін 28-бабында кез-келген қасақана
қылмыстарда қылмыска бірге қатысушылықтың орын алатындығының заңдылык
көрінісі бейнеленген, сондыықтан Қылмыстық Кодекстін Ерекше бөлімінде
көрсетілген жекеленген қылмыс қүрамдарында көрсетілген қылмысты немесе
қылмыстарды бірнеше адам бірге жасау арқылы істесе, онда мәселе жалпы
бөлімде көрсетілген қылмысқа бірге қатысу туралы баптың (28-бап) ережелері
басшылыкка ала отырып шешіледі.
Қылмысқа қатысу нысанының ең кауіпті және көп тараған түрі алдын-ала сөз
байласып, келісіп кылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан
түрі болады. Алдын-ала келісу деп қылмыстың объекгивтік жағын қүрайтын
әрекеттерді орындағанға дейін Қылмыстык Кодекстің Ерекеше бөліміндегі
көрсетілген баптардағы іс-әрекеггсрді істегенге дейін бір адаммен болса да
келісімге келуді айтамыз. Қылмысқа қатысудың бүл нысаны Қылмыстык Кодексте
нақты қылмыс қүрамының негізгі немесе жетілдірілген белгілері немесе
жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде көрсетілген.
Орындаушы өзіне тәуелсіз мән-жайлар бойынша қылмысты акырына дейін
жеткізбеген жағдайда қылмыстың қалған катысушылары қылмыс жасауға
дайындалуға немесе қылмыс жасауға оқталуға қатысқаны үшін жауапқа
тартылады. Өзіне тәуелсіз мән-жайлар бойынша басқа адамдарды қылмыс жасауға
көндіре алмаған адам да қылмыс жасауга дайындалғаны үшін кылмыстық жауапқа
тартылады.
Қылмыс жасау жорамалданатын орынды зерделеу (мысалы, әртүрлі
сылтаулармен пәтермен, есіктегі қүлыптармен, кылмыскерді қызықтыратын
қүнды, бағалы заттардың орналасуымен танысу, қылмыс жасауға кедергі
келтіретіндерді аныктау және оларды жою, қылмысты жасау үшін қажетті
акпараттарды табу.
Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу дсп құралдар мен
қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істсуге бағытталған кез-келген
әрекеттерді айтамыз. Бүған жататындар: үрлық істеу үшін қылмыстық топқа
мүше іздестіру б қылмыстың жоспарын жасау, пәтерге түсу үшін үй келіп-кету
мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатқызылады.
Қылмыстық құкыққа дайындалуға әртүрлі баға беріледі. Кейбір
криминалистер дайындалуды қылмыстың басталу мезетіне жатқызбайды, бірақ
жанама түрде дайындық әрекеттерді қылмыстық іс-әрекеттің жартылай жүзеге
асырылуы деп мойындайды.
Б.С.Утевский пікірінше "кейде қасақана ойды жүзеге асырудан бүрын
қылмысқа дайындық әрекеттері жасалады" дейді. Кейінірек ол керісінше былай
жазады: "кейбір жағдайларда қылмыскер қылмысты бастайды, бірақ оны әртүрлі
себептерге байланысты жүзеге асыра алмайдьг
Н.Ф.Кузнецова дайындалуды қылмыстың орындалу бастамасына
жатқызбайды, бірақ сонда да қылмысқа дайындалу және кылмыска окталу
касакана кылмыстық қызмет түлғаның еркінен тыс жағдайларда байланысты
кылмыстык нәтиже басталғанға дейін үзілген жағдайда орын алады .
Н.Д.Дурмановтъң пікірінше қылмыстың сатылары деп қылмыстық қызметтің
аякталу сәтіне табылған, 6ір~6ірінен ажыратылатын қылмыстық іс-әрекеттің
нысандары түсіндіріледі11.
Н.Д.Дурманов дайындық әрекетгер белгілі бір объекгіге қол сұғатынын және
мұндай қол сүғушылық жай ғана қасақаналыкты анықтау болмайтынын мойындайды.
Банданы үйымдастыру және кейбір басқа да дайындық әрекеттеріне катысты
Н.Д.Дурманов олардың қылмыс болып табылатынын ғана айтып қоймай, сонымен
бірге қоғамдық қатынастарға үлкен зиян келтіретінін айтады.
2.2.Қылмысқа дайындалудың қасақаналықты анықтаудан айырмашылыгы.
Қазақстандық қылмыстық қүқық қылмыс жасауға ниеттенген түлганың
жазаланатын және жазаланбайтын әрекеті арасында накты шекара өткізеді.
Субъективтік жағынан дайындық әрекеттер укытта да тікелей. накты
қасақалықпен касакана кылмыс істеуге жағдайлар туғызады.Тікелей
қасаканалықсыз жағдайлардың өзін жасау мүмкін емес. Кінәлінің ырқынан тыс
жағдайларға байланысты іс-әрекеттің үзіліп қалуы деген белгі де қылмыстың
тек кана тікелей касақаналықпен жасалатынын көрсетеді. Яғни, бүл түрғыдағы
кылмысты абайсыздықпен немесе жанама, нақтыланбаған касаканалықпен жасауға
мүлде болмайды, мүндай жағдайда қылмыстан түратын зардап объективтік жэне
субъективтік жағынан алганда сөзсіз емес, жорамал сатысының негізгі бағыты
сол, ол жоспарланған қылмыс нәтижесінің сөзсіз болуын қамтамасыз ету болып
табылады.
Жалаң қасақаналықтың және дайындалудың арасындағы қиыдығы анықтау қиын.
Бұл ойың және әрекеттің арасындағы, қылмысты жасау ойы және өрекет
арасындағы шекара. Қылмыстың басталу бастамасы болып қылмыстық ниетті
жүзеге асыруға бағытталған коғамға қауіпті әрекет болып табылады. Мүндай
әрекетгі бастап, түлға қылмыстың субъектісіне айналады, жазаланатъш және
жазаланбайтын қызмет арасындағы шскараны аттап өтелі
Қылмысқа дайындыктын адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: эдш
ойынын қалыптасуы қылмыстың психологиялық сыріхы. объятавті көрініс
бермеген сатысы, қылмысқа дайындык: - ар таиапта касакана кьшмыс жасауға
бір жағдайлар туғызата юкш іс-әрекет. Адамның ойын, яғни өзінің ойын кылыыс
жжяу тлралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды. Дмі ш шмыс жасауға
өзінің пікірін айтқанымен, кылмыс кіііс багьпталған әрекет жасамайды.
.
жазбаша түрде берген түлға қылмыс жасауға дайындық әрекеттеріне кінәлі
болып табылады.Қылмыс жасауға бағытталған түлғаға хабарламау және жол
туралы уәде берген түлғаның іс-әрекеті қылмыстық ойды анықтау емес, ол
қылмыскерге көмек беру туралы уәдетүріндегі әрекет деп қарастырамыз. Әрине,
бүл жердр уәде беру фактісі ғана емес, сондай-ақ хабарламау және жол беру
түріндегі кейінгі қылмыстық әрекетсіздік. Дегенмен, жанасушылық ретінде
олар жасаған қылмыспен себепті байланыста болатфн берілген уәденің
нәтижесінде жазалануға үшырайды.
Қасақаналықты анықтау барлық жағдайда жазаланбайды. Дайындалу белгілі
бір жағдайларда. шарттарда жазаланады. Сондыктан олардын бір-бірінен
айырмашылығы бүл кылмыс жасауға ниеттенген түлғаның жазаланбайтын және
жазаланатын қызметінің арасындағы айырмашылық. Сондықтан да қасақаналықты
анықтау және қылмысқа дайындықтың арасындағы дүрыс шекараны жүргізу
қылмыстық сот әділдігіндегі заңдылықты сақтаудың маңызды шарты болып
саналады.
Осы екі түрлі түсініктердің шатасуы сот прокурорлық тәжірибедегі
кателіктердің себебі болуы мүмкін. Бүл қылмыс жасауға ниеттенген, бірак әлі
жүзеге асыруға кіріспеген кінәсіздерді соттауға немесе коғамға қауіпті
дайывдық әрекеттерін жасаған кінәлілерді актауға алып келуі ықтимал.
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық заң бойынша
жазаланушылығы
Дайындық сатысында істегенқылмыс Қылмыстық Кодекстің 24-бабы және
Кылмыстык Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптары бойынша сараланады.
Мысалы, басқа біреудің пәтерінен заттар үрлау үшін кілт дайындап жаткан
субъект, осы кезде әшкереленсе, оның әрекеті Қылмыстык Кодекстің 24, 176-
баптары бойынша үрлық жасауға оқталғаны үшін сараланады. Бүл жерде 24-
баптың көрініс табуы субъектінің аякталмаған қылмыс жасағанын білдіреді.12
Субъект өзінің дайындық әрекеттеріне тыйым салғанға дейін,
басқа қылмыстың қүрамын орындап үлгеруге, оның әрекеті қылмыстың
жиынтығы бойынша тиісті қылмысқа дайындалғандық және басқа біткен
қылмысты жасағаны үшін сараланады. Мысалы, В өзінің қызметкері Ж-дан кек
алу үшін атып өлтіруге қара базардан "ПМ" тапаншасын сатып алған, бірак
оның бүл қылмысты істеуге дайындалғаны сезіліп қалып, оны милиция
қызметкерлері үстап алған. Оның әрекеті қаруды заңсыз алғаны үшін Қылмыстық
Кодекстің 251-бап 1-бөлігімен және кісіні кекшілдікпен өлтіруге дайындалу —
24-бап, 96-баптың 1-бөлігімен екі қылмыстың жиынтығы ретінде саралануға
жатады. қылмыс істеуге дайындалған субъектіге жаза сол Қылмыстық Кодекстің
біткен қылмыс қүрамы туралы санкциясында көрсетілген бабының санкциясы
шеңберінде тағайындалады.
Қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мөлшері Қылмыстық
Кодекстің Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген
жазаның неғүрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің
жартысынан аспауы керек.13
Аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындағанда жасалған әрексттердің
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі және сипаты, сондай-ақ қандай мән жайлардың
себебінен қылмыс аяғына дейін жеткізілмегіні ескеріледі14.
Қылмыс жасауға дайындалғаны үшін өлім жазасы мен өмір бойы бас
бостандығынан айыруға тағайындалмайды.
12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық. —Алматы, 1998. —137 б.
III. ҚЫЛМЫСҚА ОҚТАЛУ
3.1. Қылмыска оқталудың түсінігі.
Қылмысқа оқталу деген обьектіге қол сұғуға байланысты неғұрлым кең
ауқымды қамтиды, өйткені қылмыс жасауға тікелей оқталу әрқашанда кең
ауқымды әрекеттерді қамтитындықтан қылмыстық құқықтағы белсенді іс-
әрекеттермен сипатталады.
Маңызды орынды қылмыстық құқықта оқталудың аяқталған және аяқталмаған
оқталу деп бөлінуі ерекше маңызды байқалады.Сол себепті аталынғандай
бөлінулерге қарсы қылмыстық құқықта көптеген Кеңестік ғалымдар С.П.
Мокринский, Геодонов өзіндік қарсы пікірлерін білдірген.
Қылмыс қүрамының белгілері толық жүзеге асырылмайды немесе заңда
көрсетілген қылмыс болмай қалады, сөйтіп біткен қылмысқа қарағанда, қылмыс
қүрамының объективтік жағының белгілерін түгелдей орындауға бағытталған іс-
әрекет толық аяқталмай қалады. Белгілі бір түлға оқталғандық үшін сотталуы
мүмкін, егер қылмыс кінәлінің ырқынан, ерік ықтиярынан тыс жүзеге асырылмай
қалса, өкінішке орай, кейбір соттар мүны ескермейді және оқталғандық туралы
істердің үкімдерінде қандай себептер қылмыскер ойластырған қылмысты жүзеге
асырмағанын көрсетпейді18.
Оқталғандықтың анықтамасында оқталуды қүраған әрекеттерің мәні, сипаты
жэне қандай себсптерге байланысты бүл әрекеттер аякталған кылмыстың
сатысына жетпейтіні көрсетілуі тиіс.
Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу дсп құралдар мен
қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істсуге бағытталған кез-келген
әрекеттерді айтамыз. Бүған жататындар: үрлық істеу үшін қылмыстық топқа
мүше іздестіру б қылмыстың жоспарын жасау, пәтерге түсу үшін үй келіп-кету
мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатқызылады
Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған
іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бүл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе қылмыс жасауға оқталу болып
табылады15.
Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс
жасауға оқталғаны үшін ғана басталады.
Оқталудың анықтамасын беру белгілі бір қиындықтарға ие А. А.
Герцензонның " Қылмыстың сатыларын ажыратқанда оқталудың анықтамасын
айқындаудың көп қиындығы бар" деген сөздерімен келісуге болады16.
Оқталу кылмысты істеуге тікелей бағытталған, мүнда кінәлінің әрекеттері
аякталған кылмыс күрамын қүруы мүмкін17.
Қылмыс істеуге оқталудың төрт түрлі белгісі бар.Бірінші іс-әрекеттің
қылмыс істеуге тікелей бағъпталуы қылмыс істеуге оқталғанда, қылмыс
субъектісі кылмыс күрамын орындаүға тікелей кіріседі және қылмыстық қүқылык
норма диспозициясының объективтік жағында көрсетілген элементтерін
орындайды. Қылмысқа оқталғандағы іс-әрекет қылмыстың зардабын туғызатын
себептің көрінісін білдіреді. Егер ол іс-әрекет үзіліп қалмаса, онда қылмыс
зардабының болуы сөзсіз болар еді.Қылмыс істелудің екінші белгісі-бұл
субььективтік белгісі болып табылады. Қылмыс істеуге оқталғандық тек
тікелей қасанақаналықпен жүзеге асырылады. Бүл туралы қылмыстық заңның
өзінде қылмыс істеу үшін тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе
әрекстсіздік деп тура көрсетіліп түр. Заңдағы тікелей бағыггалған деген
сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстың тек, аталынған іс әрекеттермен ғана біз
қылмысқа оқталудың қылмыстық құқықтық теориясын айқын біле аламыз.Қылмыс
құрамдарыы әрқашан осылармен айқындалады.
15 ҚР Қылмыстық Кодексі. —Алматы, 2001. 24 баптың 3 тармағы.
16 Герцснзон А.А. Уголовное право. -М., 1948. -С.352.
17Тишкевич М.С. Приготовление и покушение по уголовному праву, . .
Тек қана тікелей қасанақаналықпен жүзеге асырылады. Бүл туралы қылмыстық
заңның өзінде қылмыс істеу үшін тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе
әрекстсіздік деп тура көрсетіліп түр. Заңдағы тікелей бағыггалған деген
сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстың тек қана тікелей касаканалыкпен жүзеге
асырылатындығын білдіреді.
Мысалы, кісіні қасақана өлтіру жөніндегі сот тәжірибесі туралы Жоғарғы
Сот Қаулысында кісіні өлтіруге октату тек қана тікелей қасақаналықпен
жүзеге асырылады, өйткені мүндай кінәлі адам өзінің әрекетінің зиянды
екнін біле түра? онын зиянды зардаптарын болжай түра? бүл
зардаптардың болуын тілеп істейді.
Қаскелең ауданында И деген азамат өзінің көңілдесі В-нің Л деген
азаматпен паркте кездесу шағын авдып, ақыры осындай сәтте олардың өзара
оңаша суйісіп отырғанын көріп қойып, қалтасындағы "ТТ" тапаншаны алып,
көзінің денгейіне дейін көтеріп, көздеп атыпжібереді. Оқ Л деген азаматка
тиеді. Дәрігерлік көмектің нәтижесінде ғана жәбірленуші тірі қалады.
Қаскелең аудандық сот И деген азаматтың әрекетін кызғаныштан қасақана кісі
өлтіруге тікелей оқталғандық деп саралаған (ҚР Қылмыстық кодексінің 24-
бабы, 3-бөлігі, 96-бабы, 1-бөлігі).
Қылмыс істеуге оқталғандық әрекетсіздік аркылы да жүзеге асырылады.
Қылмыс істеуге оқталу жанама касақаналықпен жүзеге асырылмайды.
Қылмыс істеуге оқталғанлык үшінші белгісі — істеуге
бағытталған қылмыстың акырына дейін жеткізілмеуі болып табылады.
Бүл белгі аяқталған қылмысты істеуге
оқталғандылыктан айырудың басты белгісі болып табылады. Мүндай ретте
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыс қүрамының белгілері толық
жүзеге асырылмайды немесе заңда көрсетілген қылмыс болмай қалады, сөйтіп
біткен қылмысқа қарағанда, қылмыс қүрамының объективтік жағының белгілерін
түгелдей орындауға бағытталған іс-әрекет толық аяқталмай қалады. Белгілі
бір түлға оқталғандық үшін сотталуы мүмкін, егер қылмыс кінәлінің ырқынан,
ерік ықтиярынан тыс жүзеге асырылмай қалса, өкінішке орай, кейбір соттар
мүны ескермейді және оқталғандық туралы істердің үкімдерінде қандай
себептер қылмыскер ойластырған қылмысты жүзеге асырмағанын көрсетпейді18.
Оқталғандықтың анықтамасында оқталуды қүраған әрекеттерің мәні, сипаты
жэне қандай себсптерге байланысты бүл әрекеттер аякталған кылмыстың
сатысына жетпейтіні көрсетілуі тиіс.
Қазғүрт аудандык сотыньщ үюмінде кандай түлта кетіп бара жатқан қызды
үстап, оны жерге жығып. кызаын ішкі киімін шешіп зорламақшы болған, бірақ
оньщ еркінен тыс жаглайларға байланысты өзінің қылмыстық ойын жүзеге асыра
алмады делінген. Ал нақты ол қандай себептер екені үкімде айтылмаған.
Біздің пікірімізше, бүл мән-жай оқталған адамның кінәсін негіздеудің мәнді,
маңызды жағдайларының бірі, сондықтан олар үкімде көрсетілуі керек.
Кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден қылмыстың ақырна дейін
жеткізілмеуі - қылмыс істеуге оқталғандықтың төртінші белгісі болып
табылады. Бүл жерде кінәлінің ырқына байланысты емсс себептерден деген
үғымды әр түрлі объективтік және субъективтік жағдайлардың жиынтығы
ретінде қарау керек. Осыған байланысты Б.С.Утевский оқталу "түлға қылмыс
жасауға тікелей бағытталған әрекет істейді, бірақ қылмыс қандай да бір
жағдайларға байланысты жүзеге аспай қалады"19. А.А.Герцензон оқталуды
қылмысты істеуге бағытталған, бірақ қылмыстық нәтижеге оның еркінен тыс
және одан тәуелсіз жайларға байланыссыз жүзеге аспаған әрекетті айтады. А.
Н .Трайниннің пікірінше " Қылмысқа оқталу осы қылмыс қүрамынын барлық
элементтері бар болып, тек қана зардаптың болмауын түсінеміз".
Оқталудың белгілерін дүрыс түсіну сот-прокурорлық органдардың
қызметіндегі қателерге жол бермеудің қажетті шарты болып табылады.
Біткен оқталу деп кінәлінің қылмысты аяқтауға қажеггі осы санаған барлық
іс-әрекетерін толық істеуі, брақ осыған қарамастан. адамнын ыркынан тыс
жағдайларда кылмыс аяқталмайды немссе зардаптың болмай калуы ғана ажыратып
түр. Бішеген оқталу деп кінәлінің қылмысты аяктаута кажетті деп санаған
барлық іс әрекеттерін толық емес, жарым-жартылай орындау болып табылады.
Қылмыстық қүқық теориясында қылмыс істеуге окталу жарамсыз объектіге,
затқа немесе жарамсыз қүралмен оқталу деп екі түрге бөлінеді. Жарамсыз
объектіге немесе затқа оқталу деп оған кінәлі қаншалықты орекет істегснімен
жәбірленуші қылмыстың объектісінің немесе затының өзіндік ерекше
өзгешеліктеріне байланысты оған зиян келтіру мүмкіндігінің мүдделі
болмайтындығын айтамыз.
Жарамсыз қүралмен оқталу деп кінәлі адам қылмысты ниетті жүзеге асыруда
қателесіп жарамды қүралдың орнына жармсыз қүралды пайдаланып қылмыс
жасайды.
3.2. Қылмыска окталудын кылмыска дайындалудан және аяқталған қылмыстан
айырмашылығы
Дайындалу және оқталу қылмысты істеу сатылары ретінде бір-бірінен
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне қарай ажыратылады.
1946 жылы А.Н.Трайнин дайындалудың және оқталудың бір-бірінен ажыратылу
теориясы үсынды. Өзінің теориясын талдап А.Н.Трайнин келесі түжырымға
келді: "Дайындалу қылмысты жасаудың әлі де болса бастамасы емес, ол тек
келешекте жасалу мүмкіндігін қамтамасыз етелі: окталу кезінде болса қылмыс
қүрамының орывдалу бастамасы жүріп күрамыньщ бір элементі бар — ол
қасақаналық"20. Өзінің түжырымы бойынша А.Н.Трайнини қылмысқа дайындалуды
касаканалықты аныктаумен теңестіреді. Мүнымен келісу өте қиын. М.И Ковалев
А.Н.Трайниннің теориясы "оның айқын және тәжірибелік қолданысқа үсынылуы
керек" деп айтылған сөздері қате болып табылады21.
Біздің пікірімізше, қылмысқа оқталудың дайындық әрекеттерден
айырмашылығы мүндағы әрекеттер аяқталған қылмысты істеуге тікелей
бағытталады. Кінәлі түлға аяқталған
20 Трайнин А.Н. Уголовная ответственность за приготовительные к
преатуплению действия.
Социалистическая законность, 1953. -С.32.
21 Ковалев М.И. Ответственность за приготовитсльныс к прсступлснию
действия.Социалистическая законность 1954. —С.21-22.
Қылмысты істеуге барынша тырысады, ол қылмысты аяғына дейін жеткізуге
тырысады, әдетте дәл сол мезетте және сол жерде қылмысты аяғына дейін
жеткізбекші болады. Бүл үшін қылмыстың субъектісі аякталған қылмыстың
қүрамын қүруы мүмкін әрекетті орындай бастайды немесе орындайды. Өзінің
сыртқы белгілері бойынша окталуды қүрайтын әрекеттер аяқталған қылмыстың
қүрамын күрайтын әрекеттерімен үқсас болып келеді. Тек қана бүл әрекеттерде
кылмыстық іс-әрекеттің объективтік жағының белгілерінің орындалу дәрежесі
әртүрлі. Дайындық әрексттері келешекте аяқталған кьшмыс қүрамын орындау
үшін жағдайлар жасайтын дайындық сатысы ғана болып қалады. Осы мағынада
олар қылмысты істеуге бағытталған болып табылады. Тиісті қылмыстық іс-
әрекетті орындауға бағытгалған қасақаналық ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл бітіру жүмысы кіріспеден. төрт тараудан. он тараушадан, қорытындыдан
және әдебиеттер мсн нормативті актілердің тізімінсн түрады.Бірінші тарауда
аяқталмаған қылмыстык; жауапкершілік мәселесіне тоқтаған. Жазаланушылъіктың
негізі ретінде қылмыстық жауапкершіпк мемлекеттін заң шығарушы органы жалпы
қылмысгық жазалау катерімен тиым салынған қогамға қауіпті кінәлі түрде
істелінген іс-әрекет үшін ғана белгіленеді.
Екінші тарауда кылмыска даиындалудың түсінігі, қылмысқа дайындалудың
қасаканалықты анықтаудың айырмашылығына және қазіргі қылмыстык заң бойынша
жазаланушылығына тоқталып кеткен. Қылмысқа дайындалудың үғымы ҚР ҚК-ң 24
бабының 1-бөлігінде берілген..
Үшінші тарауда кылмысқа оқталудың түсінігіне және түрлеріне. тоқталып,
оқталудың қылмысқа дайындалудан және аякталған кылмыстан айырмашылығына
тоқталып өткен.
Төртінші тарауда қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту үғымына, шын
жүректен өкіну және аяқталмаған қылмыстың әрекет үшін жауапкершілікті
жеңілдететін басқа да мән-жайларға токталъш кеткен.
Қорытынды бөлімінде осы жүмыстағы қылмысқа даярланғандык және
оқталғандық үшін жауапкершіліктің негіздеріне байланысты қорытынды ойларын
берген.
Кіріспе 6
I тарау. Жазаланушылыктын негіздері және
аяқталмаған қылмыстын түсінігі
1.1. Аяқталмаған қылмыс үшін қылмыстық жауапкершілік 9
1.2. Аякталмаған кылмыстың жалпы түсінігі және онын негіздері 14
1.3. Аякталмаган кылмыс кылмыстык ойды жүзеге асыруға бағыт-
талған қоғамға кауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде 16
II тарау. Кылмыска дайындалу
2.1. Қылмысқа дайындалудың түсінігі 20
2.2. Қылмысқа дайындалудың касақаналықты
анықтаудан айырмашылығы 24
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық
заң бойынша жазаланлушылығы 25
III тарау. Кылмысқа окталу
3.1. Қылмысқа окталудың түсінігі және түрлері 27
3.2. Қылмысқа оқталудың қылмыска дайындалудан
және аяқталған қылмыстан айырмашылығы 31
3.3. Қылмысқа оқталудың жазаланушылығы 35
ІҮ тарау. Қылмысты жасаудан өз еркімен бас тарту және шын жүректен өкіну
4.1. Басталған істі жасаудан өз еркімен бас тарту 37
4.2. Шын жүректен өкіну және аяқталған қылмыстық әрекет
үшін жауапкершілікті жеңілдетін баскада мән-жайлар 41
Қорытынды 42
Қолданылған әдебиеттер мен нормативті актілер 44
КІРІСП Е
Аяқталмаған қылмыстың және оның түрлерін кылмыстық іс-әрекеттің орындалу
дәрежесі бойынша ажырату кылмыстарды дүрыс саралау үшін үлкен маңызға ие.
Аяқталмаған кылмыстың анықтамасы аяқталмаған қылмыстық қызметке қатысты
кылмыстық жауапкершіліктің жалпы негіздерін және шектерін нактылайды.
Кылмыстық қызметтің даму сатылары туралы ілімде кылмыска дайындық және
қылмыс қүрамына оқталу туралы мәселені қазіргі қылмыстық кодекстің баптары
бойынша және ғылыми әдебиеттердегі ғалымларлын көкарасымен қарастырып
таллау жасадық.
Сот тәжірибесіңде кылмысты оны істеу сатысын дүрыс аныктамасымен
байланысты кылмыстарды кате саралау оқиғалары әлі де болса кездеседі. Бүл
көп жағдайларда жасалған қылмыстық іс-әрекеттің қоғамға қауіпгтілік
дәрежесінін тағайындалған жазаға сәйкес еместігіне алып келеді. Кінәлінің
іс-әрекетінде қоғамға қауіптіліктің бар екендігін қателесіп жокка шығару,
нақтырақ айтқанда, оның жүріс-түрысында басталған қылмысты жалғастыруды өз
еркімен бас тарту, дүрыс ажыратпау, негізсіз қылмыстық жауапкершіліктен
босату оқиғалары кездесіп түрады.
Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу,
оқталудан біткенге дейінгі өтетін кездерді айтамыз. Қасақаналықпен
істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар:қылмыс істеуге дайындалу,
оқталу және аяқталған қылмыс.
Аталған сатылар қылмыстың маңыздылығын дұрыс айқындауға көмектеседі,
сонымен қатар қылмыстық құқық теориясында аталынған саралалауға
жәдемдесетіндей түрі бар.Осылардан шығатын қорытынды бұл сатылар баса
маңызды.
Қылмыс істеуге дайындалу. кылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау.
Адамның ойы, ниеті қимыл-әрекеті аркылы көрініс таппауы мүмкін. Адамның
ой пікірі, түсінде көрген. кияли пиғылдары қылмыс деп саналмайды. Өйткені.
мүндай жалаң ойдан, қасақаналық ниеттен қылмыстық заң корғайтын обьектіге
ешқандай зиян келмейді және зиян келтірілу қаупі болуы да мүмкін емес.
Сондықтан да қылмыстык ойдың болуы кылмыс істеу сатысына жатпайды.
Кейбір соттардың сотталушы түлғада қандай да бір қылмыстық іс әрекетті
орындауға қасақана ойдың болуы жорамалдың негізінде аяқталмаған қылмыс үшін
соттайтын окиғалар ла кейде кездеседі. Мүндай жағдайларда соттар түлғаның
әрекеті сырттай кандай да бір қылмысқа дайындалуды немесе окталуды күрайды
деп кателеседі. Мүндай қателер еліміздін азамаггарының заңмен корғалатын
күкыктары және мүдделерінін дөрекі түрде бүзылатыньна алып келеді. Өйткені
түлғанын әрекетінде заңмен карастырылған қылмыс күрамы болған жағдайда ғана
қылмыстык жауапкерпшілікке тарта аламыз.
Кейбір жағдайларда қүқық қорғау органдарының қызметкерлері аяқталмаған
қылмыс үшін айып таккан кезде ерекше үқыптылық және зейін керектігі туралы
үмытып кетеді, өйткені көп жағдайларда бүл қылмыстық әрекеттер қылмыстық
еместермен үқсас келеді. Бүл жағдайларда қылмыстык жауапкершілікке кінәсіз
түлғаны тартуға, сондай-ақ қоғамға қауіпті, қылмыстық жазаланушы әрекетті
шынында жасаған түлғаны қылмыстық жауапкершіліктен босатуға болмайды.
I. ЖАЗАЛАНУШЫЛЫКТЫҢ НЕПЗДЕРІ ЖӘНЕ АЯҚТАЛЛІАҒАН КЫЛМЫСТЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1. Аяқталмаган қылмыс үшін кылмыстык жауапкершіліктің
негіздері
Қылмыстық жауапкершілік мемлекеггің заң шығарушы органы арқылы қылмыстық
жазалау қатерімен тиым садынған қоғамға қауіпті кінөлі түрде істелген іс-
әрекет үшін ғана белгіленеді. Адам қылмыстық жауапкершілікке істеген іс-
әрекеттерінде қылмыстық занда көрсетілген нактылы бір қылмыстың қүрамы
болган жағдайда тартылады. Қылмыстык жауапкершілік бүл қылмыстық қүкықтық
норманы бұзудын нәтижесі, қоғамға каушті іс-әрекеттгің көрінісі болып
табылады.
Бойында қылмыс қүрамы бар әрекеттердің жазаланушылык принципі
аяқталмаған қылмыстық әрекет үшін қылмыстык жауапкершілікке тартуда да
болады. В. М. Чхиквадзе дұрыс көрсеткеніндей "Советтік қылмыстық қүқық тек
аяқталмаған қылмыстарда ғана емес, сондай-ақ қылмысқа дайындалуда және
оқталуда қылмыстың қүрамы бар"1, деп көрсетеді.
Қылмыс қүрамы шеңберінде қылмыстық қүқық теориясы қылмыстық
жауапкершіліктің объективті және субъективті шарттарын ажыратады. Біріншісі
қоғамға қауіпті әрекеті немесс әрекетсіздікті істеу, екіншісі — кінә болып
табылады. Кылмыстық жауапкершіліктің объективті шарты субъектінің қоғамға
кауіпті әрекеттерлі жасағанда барлық жағдайларда болады.
Қылмысты жүргізу сатылары- бұл қоғамға қауіптілік іс-әрекеті бойынша
ажыратылатын қасақана жасаудың белгілі бір деңгейінің айырмашылығы
ажыратылатын іс-әрекеттер жүйесі. Сондықтан аталған саты шынайы қоғамға
қауіпті іс-әрекеттерді нақты бейнелей алады.Аталынғандар осы мәселені нақты
шешетіндігін аңғаруға болады.
1 Чхиквадзе В.М.Понятие изначение состава преступления Советское
государство и право 1955. N4. С.55.
Аяқталған қылмыстың қауіптілігі әдетте, қылмыстык қүқықтық қорғауда
болатын объектілерге зардап келтіруде қорытындыланады. "Әдетте" деп
айтуымыздың себебі, кейбір қылмыстар зиянды зардаптар болмағанның өзінде
аяқталған деп танылуы мүмкін.
Кісі өлтіру, дене жарақаттарын келтіру, үрлық және т.б. қылмыстарда
заңда көрсетілген қоғамға қауіпті зардаптардын болуы осы қьшмыстардың
қүрамының бөлігінің қажетті элементі болып табылады. Бүл қылмыстардың өзіне
тән ерекшелігі. олардың аяқталған деп есептелуі үшін, қол сүғушылықтын
объектісіне белгілі бір зардап келтіруі керек. Осы зардапты келтіру
максатымен жасалған, бірак оның басталуына алып келмеген болса. аякталмаған
қылмыс деп танылады.
Дегенмен көптеген аяқталған кылмыстардың кауіптілігі корғалатьш оларды
зардап келтіруге емес. оларды зиян келтіру қаупінде қалдыра отырып
жүзеге асырылады, зиянды зардаптардың болуымен,зиянды зардаптардың
басталуымен, сонымен қатар аталынғандар
аяқталған деп танылатын қылмыстарды және оларды
немесе
факультативті-нәтижелі деп есептеледі2.
Олар қылмыстарға пара беруді, қашкындыкты,
қорқытып
алушылықты жатқызады.
Жоғарыда айтылған қылмыстардың санаттарын атау үшін "материалды" және
"формальды" қылмыстық іс-әрекеттер деген терминдерді қолданады. Осы атаулар
заң терминологиясына еніп кетті. Заң әдебиетінде осы терминдердің дұрыс
еместігі және оларды қолданудан бас тарту керектігі туралы әлденеше рет
айтылды. Бірақ бүл пікірлерді айтқан ғалымдардың өздері баска терминдерді
таппағандықтан, осыларды пайдаланады.
2Тишикевич И.С.Приготовление и покушение по советскому уголовному праву.
Н.Д.Дурманов терминдердін орнына тиісті қылмыстардың топтарын
сипаттамалы атауымен колдануды үсынды. Бірақ олардың әрқайсысы өте
күрделі3. Сонлыктан да Дурманов өзінің айтқандарын қолданбай, керісінше
дұрыс емес деген терминдерді — "формальды" және "келте" құрамдар деген
сөздерді пайлаланды.
Қарастырып жатқан мәселемізге байланысты неміс криминалисі Иохим
Реннеберг қызықты ой-пікірлерін білдірді. Ол екі негізгі қылмыс қүрамдарын
ажыратады: "жай жасалған қылмыстар"4. Аяқталмаған материалды қьшмыстың
кажетті белгісі қоғамға қауіпті зардаптың жоқтығы емес, ал заңда
көрсетілген мүндай қылмыс үшін белгілі бір нақты нәтиженің бастамасы
болады. Аяқталмаған қылмыстық әрекет қоғамдық катынастарға зардап келтіру
каупіне қояды. Аяқталмаған кылмыстардын кауіптілігі обьективтік жағынан
қылмыстық нәтііжені келтіруге жеткіліктілігімен сішатталалы. Мысалы, бір
адамға карап оқ аткан адам коғамга кауіпті әрекет істейді. Өйткені
жәбірленушіні жеңіл жаракат алған немесе жарақат алмағанның өзінде, егер
қылмыскер жақсырак көздеген жаза 6олуы мүмкін еді.
Сонымен бірге кінәлі тұлға зиянды зардаптарды алып келуі мүмкін
әрекеттер жиынтығының аздаған бөлігін орындайды. Мүндай аяқталмаған
қылмыстың қоғамға қауіптілігі байланысты қылмыс субъектісі қоғамдық
қатынастарға зардап келтіруге бағытталған әрекетті орындауға кірісті. Бұл
қатынастарға зардап келтірілуі мүмкін еді, егер кінәлі түлғаға ойластырған
қылмысты аяғына дейін жеткізуге еш нәрсе кедергі келтірмеген жағдайла. Тек
кездейсоқ, оның еркінен тыс жағдайларға байланысты қарастырыла
отырады,сол себепті біз аталынғандарды нақта қарастырамыз.
3Дурманов Н.Д. Стадии совершения преступления по советскому уголовному
праву. -М.,1955. -42 с.
4Реннеберг И. Объективная сторона преступления. —М., 1957. —39 с.
субъект өзінің қылмыстык әрекетін жүзеге асыра алмады. Мысалы, қылмыскер
кісі өлтіру максатымен кару-жарақты сатып алады. Бірақ бүл әрекеттің өзі
өздігімен біреуге өлімді келтіре алмайды. Субъект тек қылмысты жасауга
дайындалады. Бірақ оған қарамастан, кінәлінің әрекеггерді коғамға кауіпті,
өйткені ол кісі олтірмекші болса, өзінің ойын жүзеге асыруға кірісті. Егер
оның еркінен тыс ойын жүзеге асыруға кедергі келтірген мән-жайлар
болмағанда, қылмыскер өзінін ойын жүзеге асыратын еді.
Әрине, барлық жағдайларда, аяқталған қылмыс болсын, дайындалу сатысы,
оқталу сатысы босын, қылмыскер жасаған әрекеттері үшін ғана жауап береді.
Субъектіні келешекте жасауға ойы үшін жазалауға болмайды. Дегенмен, бұл
жасалуы мүмкін әрекеттердін сипаты есептелмейді дегенді білдірмейді. И. С.
Тишкевичтін пікірінше аякталмаған кылмыс үшін жауапкершілікке тарту үшін.
осы қылмыстын іс-әрекетін соңына дейін жеткізуге кедергі келтірген мән-
жайлар болмағанда. міндетті түрде, сөзсіз қоғамдық катынастарға тарлап
келтірген арнайы дәлелдеудің қажеті жоқ деп есептейді.
Аяқталмаған қылмыстың анықтамасын Н.Ф.Кузнецова. ал дайындық әрекеттерге
қатысты Н.Д.Дурманов жоғарыда берілген анықтамаға өте ұқсас етіп береді.
Тергеу және сот органдары қылмыс дайындалу және оқталу сатысында
кылмыскердің еркінен тыс мән-жайларға байланысты үзілгенін анықтау маңызды
болып келеді. Қылмыскер үсталған кезінде оның қылмысты аяғына дейін жеткізу
ниеті болғанын не болмағанын анықтаудың маңызы шамалы. Себебі, ұсталган
кезінде әрбір қылмыскер қылмысты аяғына дейін жеткізуден басталған
әрекеттен, ол өзінің заңды әрекеттерін көрсетпей бас тартуы мүмкін,
өйткені кылмысты жалғастырудың өзі енді объективті түрде мүмкін емес болды.
Сот тәжірибесі көрсеткеніндей, аяқталмаған кылмысты жасаған субъект көп
жағдайларда өз еркімен ойластырған кылмысты жүзеге асырудан бас тартпақшы
болғанын айтады. Және ол өз еркімен бас тарту кезінде қүқық қорғау
органдары кызметкерлерімен ұсталғанын айтады.
Аяқталмаған қылмысты қүрайтын әрекеттерді жасаған кезде, қылмыс
субъектісінің кінәсі — оның әрекеттері қоғамдык қатынастарға қарсы
бағытталатынын білетіндігінде. ол катынастарға зардап келтіру мүмкіндігін
сезетіндігіндігінде және оның басталуын тілейтіндігімен қорытындыланады.
Іс-әрекет аякталмаған қылмыс деп танылу үшін коғамдык. кауіптіліктен
және кінәліліктен басқа қүқыққа қайшы болып қылмыстық қүкықтык корғауда
болатын белгілі бір объектіге қол сұғуы керек.
Қазақстан Республикасының Қьлмыстық Кодексі Ерекше бөлімінің тиісті
баптарының диспозицияларында жекеленген қылмыс құрамдары арнаулы
көрсетілген. Қылмыстық құқыкта қылмыстың осы нақты құрамдарьша қарсы іс-
әрекет істеуді құқыққа қайшылық деп атау қалыптасқан.
1960 жылға дейінгі қолданылған қылмыстық кодекстерде үқсастығы бойынша
яғни, қылмыстық заң нормасында әдейі көрсетілмеген іс-әрекеттерге де, сонда
көрсетілген соған ұксас жақын нормаларды қолдануға жол берілген еді. Мүнын
өзі эаңды бұзуға және осы мәселеде бейберекетсіздікке келтіруге соқтырды.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы жана Конституциясында,
осыған орай жаңа кодекстерде көрсетіледі.Қылмыстық заңды ұқсастығы
бойынша колдануға жол берілмейді делінген.
Аяқталмаған қылмыстың тағы бір міндетті белгілерінің бірі -қылмыстық
жолмен жазаланушылык болып табылады. Өйткені, қылмыс дегеннің өзі -
қылмыстың заң жазасымен қорқытып тыйым салған әрекет немесе Кодексінің
әрекетсіздігі болып табылады.Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 38-
бабында жазаның үғымы және оның мақсаттары көрсетілген. Жаза дегеніміз
соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза
келесі мақсаттарды көздейді:
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
сотталған адамды түзеу;
сотталған адамды жаңа кылмыстар жасаудан сақтандыру:
басқа адамдардың жана қылмыстар жасауынан сақтандыру.
Аяқталған және аяқталмаған кылмыстар үшін жаза қолдану
сот әділдігі органдарына олардың алдында тұрған қылмыстардың жалпы және
арнайы адцын алу міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.
1.2. Аяқталмаған қылмыстың жалпы түсінігі және оның аяқталмаған
қылмыстан айырмашылығы
Кылмыстық жауапкершіліктің негізі қылмыс қүрамы больш табылалы.
Аяқталған жөне аяқталмаған қылмыс құрамы болуы үшін. жасалған іс-әрекет
өзінде объектінің, объективтік жақты. субъектіні және қылмыстың
субъективтік жағын сипаттайтын белгілерлі жинақтау керек. Мүның өзінде
кылмыс кұрамын орындау дәрежесі оның әр түрлі кезеңдерінде біржақты болып
табылмайды.Сонымен қатар әр деңгейлі қылмыстар аталынған мәселені
соншалықты қарастыруға мүмкіндігі болғандықтан аталынғандар нақты
қарастырады.Тиісті қылмыс кұрамын орындауға бағытталған әрекет немесе
әрекетсіздік аякталған, сондай-ақ аяқталмаған қылмыстық іс-әрекеттің
кажетті элементі болып табылады. Мұндағы олардың бір-бірінен айырмашылығы —
аяқталған қылмыс кезінде субъект қылмыстъщ объективтік жағына кіретін
барлық әрекеттерді орындайды; ал аякталмаған кылмыстық іс-әрекетті орындау
үшін бүл әрекеттердің бір бөлігш орындаудын өзі жеткілікгі.
Объективті жақтың элементтерінің екінші тобына қоғамға қауіпті нәтиже
және қылмыстық іс-әрекеттің басқа да буындары жаткызылады. Қылмыстың
орындалуы үшін қажетті әрекеперді толық емес жасалуы немесе қылмыстық
нәтиженің басталмауы осы кылмыс үшін жауапкершілікті жоққа шығармайды.
Субъект мүндай жағдайларда қылмыс қүрамын жартылай орындағаны үшін, яғни
аякталмаған кылмыстық қызмет үшін жазаға тартылады. Соңғысы аяқталған
кылмыстан тек қылмыстық ойды жүзеге асыру дәрежесімен, қылмыстық іс-
әрекеттің объективтік жағының даму дәрежесімен ажыратылады.
Аяқталмаған қылмысты жасаған кезде объективті жағы өзінің кейбір
белгілерінің болмауынан толық дамуын таппайды. Демек қылмыс қүрамында
кейбір белгілердің жетіспсушілігі байқалады. А.Н.Трайнин және Н.В.Лясс өз
еңбектерінде құрамдағы белгілердің жетіспеушілігі емес, қүрамның түтастай
жоқтығы туралы айтады5.
Біздің пікірімізше, бүл дүрыс емес секілді. Себебі қылмыс құрамының жоқ
болуы, қылмыстық жауаіікерпшілікте. қылмыстың жоқ болуына алып келеді.
Накты айтқанда аталынғандар қүрамы нақты қылмысқа тән
берілгендерді көрсетеді. Қылмыстық қүқық теориясы қылмыста
болатын төрт түрлі міндетті элементтерді кылмыстың объектісін,
қылмыстың объективтік және субъективтік жақтарын, субъектісін атап
көрсетеді.
ҚР ҚК 25 бабында аяқталған қылмыстың анықтамасы берілген. Кінәлінін
істеген іс-әрекетінде қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстың барлық
белгілері болса, ондай қылмысты аякталған кылмыс деп айтамыз. Қылмыстық
заңның көрсетілген кылмыстық кұрамының ерекшеліктеріне байланысты аяқталған
қылмыс бір емес, әр түрлі 6олуы мүмкін, оның әр түрлі болуы кылмыс
кұрамынын кұрылысьның түрліше болуына тікелей байланысты болады. Осыған
байланысты кайсыбір қылмыстың аякталуы қылмыс обьектісне зиян келтіруге
байланысты больш, ал баска бір әрекеттін аякталуъі ,сол қылмыстың
объектісін зиян келтіру қаупін туғызған жағдайда-ак жүзеге асады. Қылмыстық
заң осы аталған жағдайлардың орын алған уақытынан бастап қылмыс күрамының
аяқталғанын білдіреді. Сол себепті де қылмыстың аякталуы барлық уақытта да
белгілі бір қылмыс қүрамының ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Қорыта келгенде, осы мәселеге байланысты арнайы заң әдебиеттерін талдау
арқылы біз мынадай түжырымға келдік.
Аяқталған қылмыс деп қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабымен
көзделген қасақана қылмыстык іс-әрекеттің объективтік жағы қылмыс
5 Лясс Н.В. Понятие и основания наказуемости приготовлсния ш записки
ЛГУ, 1956. Вопросы уголовного права и процесса. Выш.А.
қүрамынын баска элементтері бар жағдайында өзінің дамуын тапкан кылмысты
айтамыз. Аяқталмаған қылмыс дегенде объективтік жағы өзінің толық дамуын
таппаған кінәлінің қасақана коғамға кауіпті қызметін түсінеміз.
1.3. Аяқталмаған қылмыс қылмыстық ойды жүзеге асыруға бағытталған
қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздік ретінде.
Қасақана кылмысты жасаудан бұрын осы кылмысты жасау туралы шешім
кабылдады. Мүндай шешімді кабылдау қылмыс субъекгісін де үзақ уакыт
психикалық процестің жүруімен, яғни қылмыс жасауға леген итермелейтін
ниеттерді және жасамау ниетгердін күресі түрінде сипатталады. Ең соңында
қылмыскерде зұлымдык ниетгері басымдыққа ие болып қылмысты жасау шешімін
кабыддаумен аяқталады. Мүндай кезде ол қылмысты қандай әдістермен.
жолдармен жасайтынын, алдында пайда болған қиыншылықтарды. кедергілерді
жеңіп қылмыстық нәтижеге қалай жететінін, кылмыстын іздерін жасыратынын,
қылмыстық жауапкершіліктен жалтару жолдарын іздейді. Басқа сөзбен айтсақ,
қылмыстың субъектісі әрекет етуден бүрын ойша түрде қылмыстың орындалу
жоспарын жасайды.
Шешімді қабылдап болған соң, ол қылмыстық ойдан қылмыстық әрекеттерге
көшеді, яғни қылмыстың қасақана ойын орындауға дейін жеткізеді. Осы мезет
қылмыстық іс-әрекетті жасаудың бастапқы кезеңі болып есептеледі. Қазакстан
Республикасының қылмыстық заңы бойынша аламның қылмыстык ойы сырттай
көрініске ие болған жағдайда ғана субъектінің жауапкершілігі және
жазаланушылығы туралы сөз болды. Бірак. осы сезім, ой-ниет адамның накты
мінез-кұлқы, қимылы, әрекеті аркылы сырттай көрініс бермеуі де
мүмкін.Сондықтан да адамнын мүндай сыртка шықпаған ішкі жан-дүниесінің
белгілі бір іс-әрекет аркылы сырттай көрініс бермеуін қылмыс қатарына
жатықызуға болмайды.Сондықтан да сөз жүзінде айтылған, түсінде көрген, қиял
пиғылдар қылмыс деп саналмайды. Өйткені, мұндай жалаң ойдан қасақаналық
ниеттен қылмыстық заң корғайтън объектіге ешқандай зиян
келмейді және зиян келтіру каупі болуы да мүмкін емес. Сондықтан да
қылмыстық ойдың болуы кылмыс істеу сатысына жатпайды. Өйткені, ондай ой,
ниет, нақгы іс-әрекет арқылы сыртқа шықпай іште қалады,
сондыктан да қылмыс сатысына жатпайды.
Тұлға өзінің кылмыстық ойын жүзеге асыруға кіріспесе осы түлғаньң
коғамға кауіптілігі туралы айтуға әлі ерте.
Сот — прокурорлык тәжірибе көрсеткендей, өте қауіпті.
тәжірибелі қылмыскер шынында да қылмысты жасауға
ниеттенсе, өзінің қасақана ойын білдіртпеуге тырысады, оны мұқият
жасырады. Өйткені ол біледі: егер де өзінің қылмыстык ниетін білдіртсе
ойластырған қылмысын аяғына дейін жеткізуіне кедергілер келуі мүмкіндігі
болатынын және өзін әшкерелеп қоятынын Н.Ф.Кузнецов дүрыс
көрсеткендей: "қылмыстың даму
сатысы деп қылмыстық нәтижеге жетуге қадам болатын іс-әрекетті, алға
қойылған мақсатқа жетуге субъектіні өз немесе көп мөлшерде жақындататын,
қылмыстық зардапты келтіруге көмектесетіндерді айтамыз"6.
_ Қылмыстық ой-ниетті табуды қорқыту арқылы ауыр кылмыс жасаумен
шатастыруға болмайды. Қылмыстық занда қоркыту арқылы жасалған бірнеше
біткен қылмыстардын кұрамы Объективті жақтың элементтерінің екінші
тобына қоғамға қауіпті нәтиже және қылмыстық іс-әрекеттің басқа да буындары
жаткызылады. Қылмыстың орындалуы үшін қажетті әрекеперді толық емес жасалуы
немесе қылмыстық нәтиженің басталмауы осы кылмыс үшін жауапкершілікті жоққа
шығармайды. Субъект мүндай жағдайларда қылмыс қүрамын жартылай орындағаны
үшін, яғни аякталмаған кылмыстық қызмет үшін жазаға тартылады. Соңғысы
аяқталған кылмыстан тек қылмыстық ойды жүзеге асыру дәрежесімен, қылмыстық
іс-әрекеттің объективтік жағының даму дәрежесімен ажыратылады
6 Кузнсцов Н.Ф. Некоторые вопросы ответственности за приготовление и
пкушение по советскому уголовному праву. Советское государство и право.
1955. С.120.
Кісі өлтіру, дене жарақаттарын келтіру, үрлық және т.б. қылмыстарда
заңда көрсетілген қоғамға қауіпті зардаптардын болуы осы қьшмыстардың
қүрамының бөлігінің қажетті элементі болып табылады. Бүл қылмыстардың өзіне
тән ерекшелігі. олардың аяқталған деп есептелуі үшін, қол сүғушылықтын
объектісіне белгілі бір зардап келтіруі керек. Осы зардапты келтіру
максатымен жасалған, бірак оның басталуына алып келмеген болса. аякталмаған
қылмыс деп танылады немесе оған байланысты немесе оның жақындарьна
қатысты өмірі мен денсаулығы үшін қауіпсіз күш қолдану немесе коркыту
(321- бап), бастықты қоркыту (368-бап). Мұндай қоркытулар біткен қылмыстың
құрамын құрайды. Осы қылмыстарды істеуші субъектілер жәбірленушіге
психикалық зиян келтіру жолымен, қылмыстық ойын белгілі бір іс-әрекетпен
байланыстЫру аркылы біткен кылмыстың қүрамын жасайды.
М.Л Шаргородский дүрыс керсеткеніндей. қылмыстық іс-әрекеттерді жасаумен
қорқыту фактісі үшін қылмыстық жауапкершілікке тарткан кезінде "Шын
мәнісінде оның ойы, ниеті жазаланбайды. мүнда коғамға қауіпті әрекет -
қорқыту, қорқытушы түлға өз ойыв ксйін орындамайтын болғанның өзінде
жазаланадьГ . Заңда көрсетілген жағлайларда коркытушы өзінің қорқытып
айткан пікірін әрі карай іс жүзінде орындайтыны, орындамайтын қарамастан
жазаланады. Әдетте, субъектіде мүндай ой тіпті болмайды. Кінәлі түлға
қылмыстық мақсатына тек корқыту арқылы жетсін дейді. Сол үшін ол өз
сөздерінде нақты коркыту бар секілді дауыс ырғағын да соған келтіреді.
Жоғарыда айтылғандардан корытьдды жасауға болады. Қасақаналық ойды
анықтау қылмыс істеуін бастапқы сатысы болып танылмайды және ойластырған
кылмыс кандай ауыр болмасын қылмыстық жауапкершілікке тек сол үшін тарта
алмаймыз.
7 Шаргородский М.Д. Рецензия на книги А.А.Герцензона. Уголовное право.
Советское государство и право, 1948. N12, 60 с.
Сондай-ақ қасаканалықтың пайда болуы қылмыс жасаудың бастапқы сатысы, ал
қасакана ойды анықтауды қылмыстық қызмет дамуының екінші сатысы ретінде
қарастырған авторлармен келісе атмаймыз'.
Қасақаналык ойды аныктағанла қылмыс кұрамының барлық элементтері
болмайды. Кылмыс жасаған деген тек кана ойдың болуы жазаланбайды сонымен
қатар казіргі кезде сот тәжірибесімен жүзеге асырылады. Бүл кашанда
көптеген шетсл мемлекегтерінің де қылмыстық құқығына да тән.
ҚЫЛМЫСҚА ДАЙЫНДАЛУ
2.1. Қылмысқа дайындалудын түсінігі
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 24-бабының 1-бөлігінде
қылмысқа дайындалудың үғымы берілген. Мүнда, тікелей іздестіру, әзірлеу
немесе бейімдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды іздестіру, қылмыс жасауға сөз
байласу не қылмыс жасау үшін өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл
орайда қылмыс адамның еркіне байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына
дейін жеткізілмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады.
Кенес дәуірінде қылмыстық қүқықтағы дайындалудың заңды
анықтамасы алғаш рет "РСФСР қылмыстық қүқығы бойынша
бастама негіздерінле" 1919 жылы көрсетілді. Бүл күжаттың 19 бабынла
дайындалу деп кылмыс дайыыдайтын түлғанын кылмыс жасау үшін құралдарды,
қаруларды жәнс т.6. шегеру немесе бейімдеп жасау танылған.
Бүл анықтама өте тар болды. Ол көптеген біркатар дайындык әрекеттерін
қүрамады.31 қазан 1924 жылы КСРО Орталық атқару комитеті
қабылдаған негізгі бастамалардың 11 бабында аяғына дейін
жеткізілмеген, басталған қылмысты жазаланушылығын аяқталған қылмыспен
бірдей қойып, сотқа қылмыстық ойдың жүзеге асу дәрежесіне карай жазаны
жеңілдету қүкығын берді.Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінде дайындық әрекеттерінің негізгілері ғана берілген.
Мүнда қасақана қылмыс жасауға туғызылатын жағдайлардың жалпы
көріністері орын алған. Кнәлі адам күні бүрын ауыр, ерекше, аса қауіпті
қылмыстарды немесе осындай топтағы ауыр қылмыстарды жасау үшін өзіне өте
кажетті жағдайларды жасайды. Мысалы, пәтерге түсіп. ұрлык жасау үшін алдын
ала иесіз пәтерд анықтап, құлыпты ашуга кезекгі кілттерді немесе олардың
ниеттеріне байланысты: қылмыстық жауаптылықтың негізі болып тек қана қылмыс
құрамы танылады.
Сот тек мына жағдайларда ғана айыпты деп таниды. Басқа жағынан
қарағанда бұл әрекет қылмыс құрамының барлық белгілерін таниды. Тек
субьектінің жасалған әректтері ғана емес, сонымен қатар субьект қоғамға
қауіпті деп танылады, оның әрекеттері дайындалу және оқталу сипатын ғана
емес аяқталған қылмыстың сипатын да көрсете түседі.
Тиісінше қылмыстық әрекетті жалғастырудан бас тартқан адамның әрекетінде
өзіндік құрамдардың элементтері де кездесе бермейді.Қылмыс құрамдарының
бірлігінің элементтері жөнінде қылмыстық құқық теориясында жалпы
мойындалған қорытындылар деректерде толық көрсетілуі қажет. Жалаң
қасақаналықтың және дайындалудың арасындағы қиыдығы анықтау қиын. Бұл ойың
және әрекеттің арасындағы, қылмысты жасау ойы және өрекет арасындағы
шекара. Қылмыстың басталу бастамасы болып қылмыстық ниетті жүзеге асыруға
бағытталған коғамға қауіпті әрекет болып табылады. Мүндай әрекетгі бастап,
түлға қылмыстың субъектісіне айналады, жазаланатъш және жазаланбайтын
қызмет арасындағы шскараны аттап өтелі
Қылмысқа дайындыктын адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: эдш
ойынын қалыптасуы қылмыстың психологиялық сыріхы. объятавті көрініс
бермеген сатысы, қылмысқа дайындык: - ар таиапта касакана кьшмыс жасауға
бір жағдайлар туғызата іс-әрекет. Адамның ойын, яғни өзінің ойын кылыыс
жжяу тлралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды. жасауға өзінің пікірін
айтқанымен, кылмыс багьпталған әрекет жасамайды.
Бұлар мысалы, әскер міндетін өтеуден жалтару немесе контрабандамен
айналысу үшін жалған кұжат дайындау, адамды өлтіру үшін у дәріні немесе
катты әсер ететін зәрлі нәрселерді қолдану, ұрланған заттарды, кылмысты
топтың мүшелерін тасуға пайдаланылатын көлік күралдары жатады. Егер
автокөлік, трактор, баска да техника түрлері қоймаларяы бұзуға,
кедергілерді таптап өтуге пайдаланылса. онда ол кылмыс істеудің кұралы
емес, қылмыс істеудін каруы ретінде есептеледі.
Кұралдарды және қару аспаптарын лайыктау деп кылмыс істеуге
пайдаланылатын заттарды кайта өңдеуді. түрін өзгертуді. кайта жасауды
айтамыз. Мүндай дайындык лайыктау әрекеттері кінәлі адам кылмыстық
құралдары ретінде қылмыс жасауға арналған заттар бар болған жағдайда
орындалады. Субъект тиісінше бүл затгарды ойластырган қылмысын жүзеге асыру
үшін лайыктайды.
Қылмысқа қатысушыларды іздестіру деп әр түрлі тәсілдермен уәде беріп
қорқыту. болжау жолымен болашақта істелегін қылмысқа бірге катысушыларды
табу. алу болып табылады. Қылмыс жасауға сөз байласу деп екі немесе одан да
көп адамдардын нақты қылмысты істеу жөнінде күні бүрын уағдаіастыкка қол
жеткізу болып табылады. Қылмыстық кодекстін 28-бабында кез-келген қасақана
қылмыстарда қылмыска бірге қатысушылықтың орын алатындығының заңдылык
көрінісі бейнеленген, сондыықтан Қылмыстық Кодекстін Ерекше бөлімінде
көрсетілген жекеленген қылмыс қүрамдарында көрсетілген қылмысты немесе
қылмыстарды бірнеше адам бірге жасау арқылы істесе, онда мәселе жалпы
бөлімде көрсетілген қылмысқа бірге қатысу туралы баптың (28-бап) ережелері
басшылыкка ала отырып шешіледі.
Қылмысқа қатысу нысанының ең кауіпті және көп тараған түрі алдын-ала сөз
байласып, келісіп кылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан
түрі болады. Алдын-ала келісу деп қылмыстың объекгивтік жағын қүрайтын
әрекеттерді орындағанға дейін Қылмыстык Кодекстің Ерекеше бөліміндегі
көрсетілген баптардағы іс-әрекеггсрді істегенге дейін бір адаммен болса да
келісімге келуді айтамыз. Қылмысқа қатысудың бүл нысаны Қылмыстык Кодексте
нақты қылмыс қүрамының негізгі немесе жетілдірілген белгілері немесе
жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде көрсетілген.
Орындаушы өзіне тәуелсіз мән-жайлар бойынша қылмысты акырына дейін
жеткізбеген жағдайда қылмыстың қалған катысушылары қылмыс жасауға
дайындалуға немесе қылмыс жасауға оқталуға қатысқаны үшін жауапқа
тартылады. Өзіне тәуелсіз мән-жайлар бойынша басқа адамдарды қылмыс жасауға
көндіре алмаған адам да қылмыс жасауга дайындалғаны үшін кылмыстық жауапқа
тартылады.
Қылмыс жасау жорамалданатын орынды зерделеу (мысалы, әртүрлі
сылтаулармен пәтермен, есіктегі қүлыптармен, кылмыскерді қызықтыратын
қүнды, бағалы заттардың орналасуымен танысу, қылмыс жасауға кедергі
келтіретіндерді аныктау және оларды жою, қылмысты жасау үшін қажетті
акпараттарды табу.
Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу дсп құралдар мен
қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істсуге бағытталған кез-келген
әрекеттерді айтамыз. Бүған жататындар: үрлық істеу үшін қылмыстық топқа
мүше іздестіру б қылмыстың жоспарын жасау, пәтерге түсу үшін үй келіп-кету
мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатқызылады.
Қылмыстық құкыққа дайындалуға әртүрлі баға беріледі. Кейбір
криминалистер дайындалуды қылмыстың басталу мезетіне жатқызбайды, бірақ
жанама түрде дайындық әрекеттерді қылмыстық іс-әрекеттің жартылай жүзеге
асырылуы деп мойындайды.
Б.С.Утевский пікірінше "кейде қасақана ойды жүзеге асырудан бүрын
қылмысқа дайындық әрекеттері жасалады" дейді. Кейінірек ол керісінше былай
жазады: "кейбір жағдайларда қылмыскер қылмысты бастайды, бірақ оны әртүрлі
себептерге байланысты жүзеге асыра алмайдьг
Н.Ф.Кузнецова дайындалуды қылмыстың орындалу бастамасына
жатқызбайды, бірақ сонда да қылмысқа дайындалу және кылмыска окталу
касакана кылмыстық қызмет түлғаның еркінен тыс жағдайларда байланысты
кылмыстык нәтиже басталғанға дейін үзілген жағдайда орын алады .
Н.Д.Дурмановтъң пікірінше қылмыстың сатылары деп қылмыстық қызметтің
аякталу сәтіне табылған, 6ір~6ірінен ажыратылатын қылмыстық іс-әрекеттің
нысандары түсіндіріледі11.
Н.Д.Дурманов дайындық әрекетгер белгілі бір объекгіге қол сұғатынын және
мұндай қол сүғушылық жай ғана қасақаналыкты анықтау болмайтынын мойындайды.
Банданы үйымдастыру және кейбір басқа да дайындық әрекеттеріне катысты
Н.Д.Дурманов олардың қылмыс болып табылатынын ғана айтып қоймай, сонымен
бірге қоғамдық қатынастарға үлкен зиян келтіретінін айтады.
2.2.Қылмысқа дайындалудың қасақаналықты анықтаудан айырмашылыгы.
Қазақстандық қылмыстық қүқық қылмыс жасауға ниеттенген түлганың
жазаланатын және жазаланбайтын әрекеті арасында накты шекара өткізеді.
Субъективтік жағынан дайындық әрекеттер укытта да тікелей. накты
қасақалықпен касакана кылмыс істеуге жағдайлар туғызады.Тікелей
қасаканалықсыз жағдайлардың өзін жасау мүмкін емес. Кінәлінің ырқынан тыс
жағдайларға байланысты іс-әрекеттің үзіліп қалуы деген белгі де қылмыстың
тек кана тікелей касақаналықпен жасалатынын көрсетеді. Яғни, бүл түрғыдағы
кылмысты абайсыздықпен немесе жанама, нақтыланбаған касаканалықпен жасауға
мүлде болмайды, мүндай жағдайда қылмыстан түратын зардап объективтік жэне
субъективтік жағынан алганда сөзсіз емес, жорамал сатысының негізгі бағыты
сол, ол жоспарланған қылмыс нәтижесінің сөзсіз болуын қамтамасыз ету болып
табылады.
Жалаң қасақаналықтың және дайындалудың арасындағы қиыдығы анықтау қиын.
Бұл ойың және әрекеттің арасындағы, қылмысты жасау ойы және өрекет
арасындағы шекара. Қылмыстың басталу бастамасы болып қылмыстық ниетті
жүзеге асыруға бағытталған коғамға қауіпті әрекет болып табылады. Мүндай
әрекетгі бастап, түлға қылмыстың субъектісіне айналады, жазаланатъш және
жазаланбайтын қызмет арасындағы шскараны аттап өтелі
Қылмысқа дайындыктын адам ойының қалыптасуынан айырмашылығы мынадай: эдш
ойынын қалыптасуы қылмыстың психологиялық сыріхы. объятавті көрініс
бермеген сатысы, қылмысқа дайындык: - ар таиапта касакана кьшмыс жасауға
бір жағдайлар туғызата юкш іс-әрекет. Адамның ойын, яғни өзінің ойын кылыыс
жжяу тлралы мінез білдіруі қылмыс сатысы болмайды. Дмі ш шмыс жасауға
өзінің пікірін айтқанымен, кылмыс кіііс багьпталған әрекет жасамайды.
.
жазбаша түрде берген түлға қылмыс жасауға дайындық әрекеттеріне кінәлі
болып табылады.Қылмыс жасауға бағытталған түлғаға хабарламау және жол
туралы уәде берген түлғаның іс-әрекеті қылмыстық ойды анықтау емес, ол
қылмыскерге көмек беру туралы уәдетүріндегі әрекет деп қарастырамыз. Әрине,
бүл жердр уәде беру фактісі ғана емес, сондай-ақ хабарламау және жол беру
түріндегі кейінгі қылмыстық әрекетсіздік. Дегенмен, жанасушылық ретінде
олар жасаған қылмыспен себепті байланыста болатфн берілген уәденің
нәтижесінде жазалануға үшырайды.
Қасақаналықты анықтау барлық жағдайда жазаланбайды. Дайындалу белгілі
бір жағдайларда. шарттарда жазаланады. Сондыктан олардын бір-бірінен
айырмашылығы бүл кылмыс жасауға ниеттенген түлғаның жазаланбайтын және
жазаланатын қызметінің арасындағы айырмашылық. Сондықтан да қасақаналықты
анықтау және қылмысқа дайындықтың арасындағы дүрыс шекараны жүргізу
қылмыстық сот әділдігіндегі заңдылықты сақтаудың маңызды шарты болып
саналады.
Осы екі түрлі түсініктердің шатасуы сот прокурорлық тәжірибедегі
кателіктердің себебі болуы мүмкін. Бүл қылмыс жасауға ниеттенген, бірак әлі
жүзеге асыруға кіріспеген кінәсіздерді соттауға немесе коғамға қауіпті
дайывдық әрекеттерін жасаған кінәлілерді актауға алып келуі ықтимал.
2.3. Қылмысқа дайындалудың казіргі қылмыстық заң бойынша
жазаланушылығы
Дайындық сатысында істегенқылмыс Қылмыстық Кодекстің 24-бабы және
Кылмыстык Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптары бойынша сараланады.
Мысалы, басқа біреудің пәтерінен заттар үрлау үшін кілт дайындап жаткан
субъект, осы кезде әшкереленсе, оның әрекеті Қылмыстык Кодекстің 24, 176-
баптары бойынша үрлық жасауға оқталғаны үшін сараланады. Бүл жерде 24-
баптың көрініс табуы субъектінің аякталмаған қылмыс жасағанын білдіреді.12
Субъект өзінің дайындық әрекеттеріне тыйым салғанға дейін,
басқа қылмыстың қүрамын орындап үлгеруге, оның әрекеті қылмыстың
жиынтығы бойынша тиісті қылмысқа дайындалғандық және басқа біткен
қылмысты жасағаны үшін сараланады. Мысалы, В өзінің қызметкері Ж-дан кек
алу үшін атып өлтіруге қара базардан "ПМ" тапаншасын сатып алған, бірак
оның бүл қылмысты істеуге дайындалғаны сезіліп қалып, оны милиция
қызметкерлері үстап алған. Оның әрекеті қаруды заңсыз алғаны үшін Қылмыстық
Кодекстің 251-бап 1-бөлігімен және кісіні кекшілдікпен өлтіруге дайындалу —
24-бап, 96-баптың 1-бөлігімен екі қылмыстың жиынтығы ретінде саралануға
жатады. қылмыс істеуге дайындалған субъектіге жаза сол Қылмыстық Кодекстің
біткен қылмыс қүрамы туралы санкциясында көрсетілген бабының санкциясы
шеңберінде тағайындалады.
Қылмысқа дайындалғаны үшін жазаның мерзімі мөлшері Қылмыстық
Кодекстің Ерекше бөлімінде аяқталған қылмыс үшін тиісті бапта көзделген
жазаның неғүрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің
жартысынан аспауы керек.13
Аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындағанда жасалған әрексттердің
қоғамға қауіптілігінің дәрежесі және сипаты, сондай-ақ қандай мән жайлардың
себебінен қылмыс аяғына дейін жеткізілмегіні ескеріледі14.
Қылмыс жасауға дайындалғаны үшін өлім жазасы мен өмір бойы бас
бостандығынан айыруға тағайындалмайды.
12 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық қүқық. —Алматы, 1998. —137 б.
III. ҚЫЛМЫСҚА ОҚТАЛУ
3.1. Қылмыска оқталудың түсінігі.
Қылмысқа оқталу деген обьектіге қол сұғуға байланысты неғұрлым кең
ауқымды қамтиды, өйткені қылмыс жасауға тікелей оқталу әрқашанда кең
ауқымды әрекеттерді қамтитындықтан қылмыстық құқықтағы белсенді іс-
әрекеттермен сипатталады.
Маңызды орынды қылмыстық құқықта оқталудың аяқталған және аяқталмаған
оқталу деп бөлінуі ерекше маңызды байқалады.Сол себепті аталынғандай
бөлінулерге қарсы қылмыстық құқықта көптеген Кеңестік ғалымдар С.П.
Мокринский, Геодонов өзіндік қарсы пікірлерін білдірген.
Қылмыс қүрамының белгілері толық жүзеге асырылмайды немесе заңда
көрсетілген қылмыс болмай қалады, сөйтіп біткен қылмысқа қарағанда, қылмыс
қүрамының объективтік жағының белгілерін түгелдей орындауға бағытталған іс-
әрекет толық аяқталмай қалады. Белгілі бір түлға оқталғандық үшін сотталуы
мүмкін, егер қылмыс кінәлінің ырқынан, ерік ықтиярынан тыс жүзеге асырылмай
қалса, өкінішке орай, кейбір соттар мүны ескермейді және оқталғандық туралы
істердің үкімдерінде қандай себептер қылмыскер ойластырған қылмысты жүзеге
асырмағанын көрсетпейді18.
Оқталғандықтың анықтамасында оқталуды қүраған әрекеттерің мәні, сипаты
жэне қандай себсптерге байланысты бүл әрекеттер аякталған кылмыстың
сатысына жетпейтіні көрсетілуі тиіс.
Қылмыс істеу үшін қасақана басқа бір жағдайлар туғызу дсп құралдар мен
қару-аспаптарды дайындаудан басқа қылмыс істсуге бағытталған кез-келген
әрекеттерді айтамыз. Бүған жататындар: үрлық істеу үшін қылмыстық топқа
мүше іздестіру б қылмыстың жоспарын жасау, пәтерге түсу үшін үй келіп-кету
мерзімін болжау сияқты әрекеттер жатқызылады
Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған
іс-әрекет (әрекетсіздік), егер бүл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-
жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе қылмыс жасауға оқталу болып
табылады15.
Қылмыстық жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр немесе ерекше ауыр қылмыс
жасауға оқталғаны үшін ғана басталады.
Оқталудың анықтамасын беру белгілі бір қиындықтарға ие А. А.
Герцензонның " Қылмыстың сатыларын ажыратқанда оқталудың анықтамасын
айқындаудың көп қиындығы бар" деген сөздерімен келісуге болады16.
Оқталу кылмысты істеуге тікелей бағытталған, мүнда кінәлінің әрекеттері
аякталған кылмыс күрамын қүруы мүмкін17.
Қылмыс істеуге оқталудың төрт түрлі белгісі бар.Бірінші іс-әрекеттің
қылмыс істеуге тікелей бағъпталуы қылмыс істеуге оқталғанда, қылмыс
субъектісі кылмыс күрамын орындаүға тікелей кіріседі және қылмыстық қүқылык
норма диспозициясының объективтік жағында көрсетілген элементтерін
орындайды. Қылмысқа оқталғандағы іс-әрекет қылмыстың зардабын туғызатын
себептің көрінісін білдіреді. Егер ол іс-әрекет үзіліп қалмаса, онда қылмыс
зардабының болуы сөзсіз болар еді.Қылмыс істелудің екінші белгісі-бұл
субььективтік белгісі болып табылады. Қылмыс істеуге оқталғандық тек
тікелей қасанақаналықпен жүзеге асырылады. Бүл туралы қылмыстық заңның
өзінде қылмыс істеу үшін тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе
әрекстсіздік деп тура көрсетіліп түр. Заңдағы тікелей бағыггалған деген
сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстың тек, аталынған іс әрекеттермен ғана біз
қылмысқа оқталудың қылмыстық құқықтық теориясын айқын біле аламыз.Қылмыс
құрамдарыы әрқашан осылармен айқындалады.
15 ҚР Қылмыстық Кодексі. —Алматы, 2001. 24 баптың 3 тармағы.
16 Герцснзон А.А. Уголовное право. -М., 1948. -С.352.
17Тишкевич М.С. Приготовление и покушение по уголовному праву, . .
Тек қана тікелей қасанақаналықпен жүзеге асырылады. Бүл туралы қылмыстық
заңның өзінде қылмыс істеу үшін тікелей бағытталып, істелген әрекет немесе
әрекстсіздік деп тура көрсетіліп түр. Заңдағы тікелей бағыггалған деген
сөздің өзі осы тұрғыда қылмыстың тек қана тікелей касаканалыкпен жүзеге
асырылатындығын білдіреді.
Мысалы, кісіні қасақана өлтіру жөніндегі сот тәжірибесі туралы Жоғарғы
Сот Қаулысында кісіні өлтіруге октату тек қана тікелей қасақаналықпен
жүзеге асырылады, өйткені мүндай кінәлі адам өзінің әрекетінің зиянды
екнін біле түра? онын зиянды зардаптарын болжай түра? бүл
зардаптардың болуын тілеп істейді.
Қаскелең ауданында И деген азамат өзінің көңілдесі В-нің Л деген
азаматпен паркте кездесу шағын авдып, ақыры осындай сәтте олардың өзара
оңаша суйісіп отырғанын көріп қойып, қалтасындағы "ТТ" тапаншаны алып,
көзінің денгейіне дейін көтеріп, көздеп атыпжібереді. Оқ Л деген азаматка
тиеді. Дәрігерлік көмектің нәтижесінде ғана жәбірленуші тірі қалады.
Қаскелең аудандық сот И деген азаматтың әрекетін кызғаныштан қасақана кісі
өлтіруге тікелей оқталғандық деп саралаған (ҚР Қылмыстық кодексінің 24-
бабы, 3-бөлігі, 96-бабы, 1-бөлігі).
Қылмыс істеуге оқталғандық әрекетсіздік аркылы да жүзеге асырылады.
Қылмыс істеуге оқталу жанама касақаналықпен жүзеге асырылмайды.
Қылмыс істеуге оқталғанлык үшінші белгісі — істеуге
бағытталған қылмыстың акырына дейін жеткізілмеуі болып табылады.
Бүл белгі аяқталған қылмысты істеуге
оқталғандылыктан айырудың басты белгісі болып табылады. Мүндай ретте
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі қылмыс қүрамының белгілері толық
жүзеге асырылмайды немесе заңда көрсетілген қылмыс болмай қалады, сөйтіп
біткен қылмысқа қарағанда, қылмыс қүрамының объективтік жағының белгілерін
түгелдей орындауға бағытталған іс-әрекет толық аяқталмай қалады. Белгілі
бір түлға оқталғандық үшін сотталуы мүмкін, егер қылмыс кінәлінің ырқынан,
ерік ықтиярынан тыс жүзеге асырылмай қалса, өкінішке орай, кейбір соттар
мүны ескермейді және оқталғандық туралы істердің үкімдерінде қандай
себептер қылмыскер ойластырған қылмысты жүзеге асырмағанын көрсетпейді18.
Оқталғандықтың анықтамасында оқталуды қүраған әрекеттерің мәні, сипаты
жэне қандай себсптерге байланысты бүл әрекеттер аякталған кылмыстың
сатысына жетпейтіні көрсетілуі тиіс.
Қазғүрт аудандык сотыньщ үюмінде кандай түлта кетіп бара жатқан қызды
үстап, оны жерге жығып. кызаын ішкі киімін шешіп зорламақшы болған, бірақ
оньщ еркінен тыс жаглайларға байланысты өзінің қылмыстық ойын жүзеге асыра
алмады делінген. Ал нақты ол қандай себептер екені үкімде айтылмаған.
Біздің пікірімізше, бүл мән-жай оқталған адамның кінәсін негіздеудің мәнді,
маңызды жағдайларының бірі, сондықтан олар үкімде көрсетілуі керек.
Кінәлінің ырқына байланысты емес себептерден қылмыстың ақырна дейін
жеткізілмеуі - қылмыс істеуге оқталғандықтың төртінші белгісі болып
табылады. Бүл жерде кінәлінің ырқына байланысты емсс себептерден деген
үғымды әр түрлі объективтік және субъективтік жағдайлардың жиынтығы
ретінде қарау керек. Осыған байланысты Б.С.Утевский оқталу "түлға қылмыс
жасауға тікелей бағытталған әрекет істейді, бірақ қылмыс қандай да бір
жағдайларға байланысты жүзеге аспай қалады"19. А.А.Герцензон оқталуды
қылмысты істеуге бағытталған, бірақ қылмыстық нәтижеге оның еркінен тыс
және одан тәуелсіз жайларға байланыссыз жүзеге аспаған әрекетті айтады. А.
Н .Трайниннің пікірінше " Қылмысқа оқталу осы қылмыс қүрамынын барлық
элементтері бар болып, тек қана зардаптың болмауын түсінеміз".
Оқталудың белгілерін дүрыс түсіну сот-прокурорлық органдардың
қызметіндегі қателерге жол бермеудің қажетті шарты болып табылады.
Біткен оқталу деп кінәлінің қылмысты аяқтауға қажеггі осы санаған барлық
іс-әрекетерін толық істеуі, брақ осыған қарамастан. адамнын ыркынан тыс
жағдайларда кылмыс аяқталмайды немссе зардаптың болмай калуы ғана ажыратып
түр. Бішеген оқталу деп кінәлінің қылмысты аяктаута кажетті деп санаған
барлық іс әрекеттерін толық емес, жарым-жартылай орындау болып табылады.
Қылмыстық қүқық теориясында қылмыс істеуге окталу жарамсыз объектіге,
затқа немесе жарамсыз қүралмен оқталу деп екі түрге бөлінеді. Жарамсыз
объектіге немесе затқа оқталу деп оған кінәлі қаншалықты орекет істегснімен
жәбірленуші қылмыстың объектісінің немесе затының өзіндік ерекше
өзгешеліктеріне байланысты оған зиян келтіру мүмкіндігінің мүдделі
болмайтындығын айтамыз.
Жарамсыз қүралмен оқталу деп кінәлі адам қылмысты ниетті жүзеге асыруда
қателесіп жарамды қүралдың орнына жармсыз қүралды пайдаланып қылмыс
жасайды.
3.2. Қылмыска окталудын кылмыска дайындалудан және аяқталған қылмыстан
айырмашылығы
Дайындалу және оқталу қылмысты істеу сатылары ретінде бір-бірінен
қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесіне қарай ажыратылады.
1946 жылы А.Н.Трайнин дайындалудың және оқталудың бір-бірінен ажыратылу
теориясы үсынды. Өзінің теориясын талдап А.Н.Трайнин келесі түжырымға
келді: "Дайындалу қылмысты жасаудың әлі де болса бастамасы емес, ол тек
келешекте жасалу мүмкіндігін қамтамасыз етелі: окталу кезінде болса қылмыс
қүрамының орывдалу бастамасы жүріп күрамыньщ бір элементі бар — ол
қасақаналық"20. Өзінің түжырымы бойынша А.Н.Трайнини қылмысқа дайындалуды
касаканалықты аныктаумен теңестіреді. Мүнымен келісу өте қиын. М.И Ковалев
А.Н.Трайниннің теориясы "оның айқын және тәжірибелік қолданысқа үсынылуы
керек" деп айтылған сөздері қате болып табылады21.
Біздің пікірімізше, қылмысқа оқталудың дайындық әрекеттерден
айырмашылығы мүндағы әрекеттер аяқталған қылмысты істеуге тікелей
бағытталады. Кінәлі түлға аяқталған
20 Трайнин А.Н. Уголовная ответственность за приготовительные к
преатуплению действия.
Социалистическая законность, 1953. -С.32.
21 Ковалев М.И. Ответственность за приготовитсльныс к прсступлснию
действия.Социалистическая законность 1954. —С.21-22.
Қылмысты істеуге барынша тырысады, ол қылмысты аяғына дейін жеткізуге
тырысады, әдетте дәл сол мезетте және сол жерде қылмысты аяғына дейін
жеткізбекші болады. Бүл үшін қылмыстың субъектісі аякталған қылмыстың
қүрамын қүруы мүмкін әрекетті орындай бастайды немесе орындайды. Өзінің
сыртқы белгілері бойынша окталуды қүрайтын әрекеттер аяқталған қылмыстың
қүрамын күрайтын әрекеттерімен үқсас болып келеді. Тек қана бүл әрекеттерде
кылмыстық іс-әрекеттің объективтік жағының белгілерінің орындалу дәрежесі
әртүрлі. Дайындық әрексттері келешекте аяқталған кьшмыс қүрамын орындау
үшін жағдайлар жасайтын дайындық сатысы ғана болып қалады. Осы мағынада
олар қылмысты істеуге бағытталған болып табылады. Тиісті қылмыстық іс-
әрекетті орындауға бағытгалған қасақаналық ой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz