Тәңірге, жер-су, ұмайға табыну. Дала дәстүрінің жалғастығы

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ
ТӘҢІРГЕ, ЖЕР.СУ, ҰМАЙҒА ТАБЫНУ. ДАЛА ДӘСТҮРІНІҢ ЖАЛҒАСТЫҒЫ
ШАМАНИЗМ ЖӘНЕ ПҮТҚА ТАБЫНУШЫЛЫК, САБАҚТАСТЫҚ МӘСЕЛЕСІ. ОЛАРДЫҢ ӨШПЕС МАҢЫЗЫ
БУДДИЗМНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ.
ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІК ҚҰРУДАҒЫ ДІННІҢ
ӘМБЕБАП ТҮРІНІҢ КАЖЕТТІЛІГІ
ХРИСТИАНДЫҚТЫҢ ТАРАЛУЫ (НЕСТОРИАНДЫҚ ПЕН ЯКОВИТТІК)
ЗӘРДҮСТІЛІК. ОТҚА ТАБЫНУ

Қазақстан территориясының көптеген аймақтарында бір-бірінен ерекшеленген көптеген діндер болды, сондықтан да ертедегі Қазақстанның діни-философиялық көзқарасын талдау ерекше қызығушылық туғызады.
Негізінен, дәстүрлі ойлау бойынша, дін дегеніміз ғылымға қарсы тұратын идеалистік дүниетаным түрі болып саналады, сондықтан да ол заңды түрде өткен замаңда қалуға тиіс ескінің жұрнағы, ал оны тарихшылар мен археологтар зерттесе орынды болады деген пікір қалыптасқан еді.
Екі ғасырға созылған, мемлекеттік деңгейде қолдауға ие болған атеизм дінге өте қатты соққы берді. Ал бұл қоғамның моральдік бейнесінде көрініс тауып, адамдардың мінез-құлқының абсолютті түрде құлдырауына әкеліп соқтырды.
Қатты күйзелістер дәуірінде әрдайым болып жатқан коллизиялардың мәнін түсінуге, әлеуметтік дау-дамай мен өзгерістерді талдауға қажеттілік туыңдайды, осыдан келіп шіркеулерге, діндерге және т.б. діни формаларға жүгіну туындайды.
Ежелгі Қазақстандағы діни-философиялық аспектіден негізгі ілімдер Тәңірі, Жер-Су, Ұмайға табыну, шамандық, Митраға табыну, Буддизм, манихейшілдік, христиандық (несториандық және яковиттік), зороастризм концепциялары болды. Діни сенімдердің көптігі мен әртүрлілігі Қазақстан халықтары мәдениетінің байлығын, дүниетанымдық бағыттарының көптүрлілігін аңғартады және бұл дүние танудың әр-түрлі философиялық негізінде айқын білінеді.
Исламның сүннит ағымы бір ғана дұрыс ілім деп қалыптасып қалған пікір болғандықтан сенімдердің мұндай әдеттегіден тыс көптігін зерттеу біршама қорқыныш тудырды. Өйткені, тарихта әртүрлі сенімдердің болуы біртұтас монотеистік діндердің пайда болу негізін жоққа шығарады.
Діни сананың шығу тегі қайырымды күштерге табынуға негізделген, ал осының арқасыңда өмірдің өзі мәнге ие болып, тіршілік ету әдістері пайда бола бастайды. Дөл осы қайырымдылық және оның артындағы табиғи күштерге табыну алғашқы болып саналады, ал осының негізінде қыр-сыры көп өмір үшін күресте адамдарға көмек көрсетуші белгісіз күш құбылысына мәңгілік ризашылық пайда болады.
Бұл жағдай қайырымдылар және зұлымдар күресін кайырымдылықтың бастапқы түсінігі негізінде құрастырылған деген баға беруге әкеледі. Сонда, қайырымдылық көрсетуші мен зұлымдық ойлаушының мәңгілік күресі шындыққа діни қатынас үшін екінші орында болады, ол бастапқы қайырымдылық көрсетуші күшке сенуден шығып отыр. Осылайша, Тәңірге табыну өмірге келеді.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Қазақстан территориясының көптеген аймақтарында бір-бірінен
ерекшеленген көптеген діндер болды, сондықтан да ертедегі Қазақстанның діни-
философиялық көзқарасын талдау ерекше қызығушылық туғызады.
Негізінен, дәстүрлі ойлау бойынша, дін дегеніміз ғылымға қарсы тұратын
идеалистік дүниетаным түрі болып саналады, сондықтан да ол заңды түрде
өткен замаңда қалуға тиіс ескінің жұрнағы, ал оны тарихшылар мен
археологтар зерттесе орынды болады деген пікір қалыптасқан еді.
Екі ғасырға созылған, мемлекеттік деңгейде қолдауға ие болған атеизм
дінге өте қатты соққы берді. Ал бұл қоғамның моральдік бейнесінде көрініс
тауып, адамдардың мінез-құлқының абсолютті түрде құлдырауына әкеліп
соқтырды.
Қатты күйзелістер дәуірінде әрдайым болып жатқан коллизиялардың мәнін
түсінуге, әлеуметтік дау-дамай мен өзгерістерді талдауға қажеттілік
туыңдайды, осыдан келіп шіркеулерге, діндерге және т.б. діни формаларға
жүгіну туындайды.
Ежелгі Қазақстандағы діни-философиялық аспектіден негізгі ілімдер
Тәңірі, Жер-Су, Ұмайға табыну, шамандық, Митраға табыну, Буддизм,
манихейшілдік, христиандық (несториандық және яковиттік), зороастризм
концепциялары болды. Діни сенімдердің көптігі мен әртүрлілігі
Қазақстан халықтары мәдениетінің байлығын, дүниетанымдық бағыттарының
көптүрлілігін аңғартады және бұл дүние танудың әр-түрлі философиялық
негізінде айқын білінеді.
Исламның сүннит ағымы бір ғана дұрыс ілім деп қалыптасып қалған пікір
болғандықтан сенімдердің мұндай әдеттегіден тыс көптігін зерттеу біршама
қорқыныш тудырды. Өйткені, тарихта әртүрлі сенімдердің болуы біртұтас
монотеистік діндердің пайда болу негізін жоққа шығарады.
Діни сананың шығу тегі қайырымды күштерге табынуға негізделген, ал
осының арқасыңда өмірдің өзі мәнге ие болып, тіршілік ету әдістері пайда
бола бастайды. Дөл осы қайырымдылық және оның артындағы табиғи күштерге
табыну алғашқы болып саналады, ал осының негізінде қыр-сыры көп өмір үшін
күресте адамдарға көмек көрсетуші белгісіз күш құбылысына мәңгілік
ризашылық пайда болады.
Бұл жағдай қайырымдылар және зұлымдар күресін кайырымдылықтың бастапқы
түсінігі негізінде құрастырылған деген баға беруге әкеледі. Сонда,
қайырымдылық көрсетуші мен зұлымдық ойлаушының мәңгілік күресі шындыққа
діни қатынас үшін екінші орында болады, ол бастапқы қайырымдылық көрсетуші
күшке сенуден шығып отыр. Осылайша, Тәңірге табыну өмірге келеді.

ТӘҢІРГЕ, ЖЕР-СУ, ҰМАЙҒА ТАБЫНУ. ДАЛА ДӘСТҮРІНІҢ ЖАЛҒАСТЫҒЫ

Жоғарыдағы көк аспан көне түрік дүниетанымының темір қазығы тәрізді.
Бұл қазықты ол жоғарғы Тәңір әлемі, тіршіліктің тірегі Жер мен Су
орналасқан ортаңғы әлем деп екіге бөледі. Аспанға (Тәңірге) табыну діни
нанымда маңызды орын алады, бұл түсінікті де, сондықган болар Көкке табыну
түркілер арасында кең таралған. Аспан тұрғындары өздерінің қанатты
арғымактарына мініп, аспан күмбезін шарлайды, түрік қағандары да Аспанға
ұқсас, асқақ, оларды Көкте туғандар дейді. Көне түркі жазба мұраларында
былай делінеді: Аспан менің әкем Ильтериш-қаған мен анам Ильбилыяка-тунды
жоғарыдан басқара отырып, оларды (халықтан) биікке көтеріп, асқақтатты.
Көк Аспан мен Жер - Суға табынушылықтың пайда болуын адамның табиғат
алдындағы мәңгілік парыздарлығымен, оның қиындықта қолдап, аштық пен
зілзаладан сақтайтын, азық-түлікпен қамтамасыз ететін ізгі құдайлар мен пір
иелеріне үнемі алғыс білдіру ниетімен байланыстыруға болады. Нақты өмір
шындығын түсіну адамға жәрдем беретін жоғарғы Көк аспан әлемі бар екені
туралы түсінікті қалыптастырды. Көне түркілер үшін әлемдегі ең биік шыңның
Хан-Тәңірі атануы да кездейсоқтық емес.
Аспанды жоғары құдай ретінде талдау және малшылардың тиімді қозғалыс
бағыттары мен орталықтарын анықтауға ынталылығы Тәңірді, оның әртүрлі
құрылымдарында қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Бұл құрылымдар
өздерінің дүниетанымдық бірлігін сақтап қалды. Бұл аспектіге тереңдемей-ақ,
Аспан образындағы эмпирикалық шындықтың үш тұтас бірлігін атап етуге
болады. Біріншіден, оны көруге - сезінуге болады.
Екіншіден, ол рухани рәмізділік, себебі Тәңір құдайылық болып
табылады. Үшіншіден, бұл құрылым әрі реалды, әрі идеалды болғандықтан
әртүрлі ипостастарда әрекет ете алады. Аспан өз қызметінде шындық пен
рәміздің бірлігі, ал бұл жайдың салдары өте маңызды.
Ежелгі қазақтардың болмыс шындығына етене сіңгені туралы
жоғарыда айтылған постулатқа қайтып оралу олардың дүние түйсінуіндегі Аспан
ұғымына түсінік беруді қажет етеді. Малшы ең алдымен жарық жұлдыз Шолпанды
іздейді (шопан Шолпанды іздейді), Темірқазық пен Жетіқарақшының орналасуына
қарайды. Шолпан жұлдызының маңыздылығы соншалық, ежелгі шопандар оны барлық
адамдардың ата-мекені, жан тәнге қонғанға дейін соны мекендеді
деп таныды. Осыдан нақты аспан денесі мен оның дүниені жаратушы
рухани рәміз ретінде идеалдануының синкретті тұтасуын көреміз.
Реалдылық пен идеалдылықтың мағыналық бірлігі бұл жерде айрықша көзге
түседі. Сол сияқты Айды көне бақташылар ғарыштың, адамзаттың
анасы санады.
Бұл әсіресе, оның бетіне қара дақтар түсіп, кәрі кемпірге ұқсаған
толық ай кезінде ерекше байқалады.
Көріп отырғанымыздай, Тәңір тылсым мәңді Аспан, құдайылық қана емес,
қазақтардың көне діни нанымдарында бәрін жаратушы бастау болды.
Жер-Су Тәңірімен байланысты ғана емес, оған қарама-қарсы тұрған жер
беті ретінде түсінілді. Себебі, қазақтар жазық жерде өмір сүруге
бейімделген еді. Алайда, қазақтарда Алтай сияқты таулы жерлер де аз емес.
Мысалы, Көк бөрі аяқ-қолы жоқ баланы құтқарып, одан алғашқы түркілерді
туған Хантай тауларын еске алайық. Құдіретті Жер-Су құдайлары түркілерді
қоршаған дүние оларға жаз басы көрінгендіктен құдайлық қасиетке ие болды.
Сондықтан ата-мекен, өмірлік кеңістік ұғымы негізгілер болып табылады.
Бұл жер мен суды өзімдікі және басқанікі, досымдікі және жауымдікі деп
бөліп, өз жері мен суын киелі қасиетке бөлеудің негізі болды. Жерді
этникалық тап территориясымен салыстыру бұл түсінікті құдайлық қасиетке
теңеп, оны киелендіруге әкелді.
Тәңір жоғары құдай, аталық бастау болып табылса, соған сай Жер-Су
аналық бастау ретінде суреттеледі. Өйткені, өну-өсу, құнарлылық Жермен
байланысты болды. Көктемгі қайта түлеу (жыл басы Наурыз), күзгі өнім алу
сияқты ежелгі түркілер мейрамы осыған дәлел. Бұл көпшілікке урандық Тәңір
мен хтондық Жер-Су құдайларын жіктеуге негіз болды. Егер Тәңір енді ғана
кейбір аморфтық белгілерге ие бола бастаса, Жер-Су материалды ана
бейнесімен салыстырылды. Алайда, ежелгі түркі нанымдарында тағы бір әйел
құдайы -Ұмай да кездеседі. Ол - үйдегі ошақтың, балалардың, кейіннен өнер
атаулының қорушысы болды) Салыстырмалы мифологияда оған моңғол халқының
Этугені сәйкес келеді. Құдай ана Ұмайды көптеген ғалымдар ежелгі үнділік
Умамен салыстырады. Ұмай терминінің өзі "жатыр", "бала орны" дегенді
білдіреді. Ал бұл осы ұғымның аналық бастаумен байла-нысын көрсетеді.
Абақан өзенінен табылған көне түркі жазуына назар аударайық. "Бу атамыз
Умаі баг біз, біз уіа алпар озін алаті (алаті) кылмадын озлақ ат озлак ат
озін уч аріг алмадын іыта азанчума козунчума адырылма іч алінму иіу
ардамим. — Атымыз біздің Ұмай бег, ер батырлар мұрагеріміз. Өзіңді өзің
қинамадың. Үш ердің өз арғымағы ажырасар-да...Сен менің жақсы әдеттерім мен
үміттерімнен айырылма. Менің даңқым ішкі халықта"
Ұмай рөлі ең алдымен адам баласының тууы соған тәуелді болуымен
сипатталады. Баланың дүниеге келуінде Ұмайдың маңыздылығы сонша, мысалы,
армян авторы Каганкатваци албан епископы Исраэлдің хазарларды шоқындыруын
суреттей келе, Ұмайды Афродитамен салыстырады. Жамбыл облысындағы
Билікөлден тас тұғыр табылған, ол Тәңір мен Ұмай жұбына табынған түркілер
бейнеленген Құдырғын тастарына ұқсас. Бұл уақыттарда патшайымдарды Ұмаймен
салыстыру кең таралды: Умай тег огим (Менің патшайым-анам Ұмай тәрізді).
Бұл оның барлық тіршілік иесі ретіндегі маңызының артқандығын көрсетеді.
Ұмайға табыну белгілі бір дәрежеде түркі халықтарында әлгкүнге дейін
сақталған. Толғақ ауыр болғанда жас әйелдер оның атын атап шақырған, жаңа
туған жас сәбидің шырайлы жүзіне қарап, Ұмай түнде келіп оларды күтіп-
бағып, шомылдырып кетеді деп сенген. Туғаннан кәмелеттік жасқа жеткенге
шейін бұл құдай оны қолдап-қолпаштап отырады. Ол балаларды көркем өнерге,
ән салуға, жыр айтуға үйретеді, олардың бойындағы эстетикалық сезімді
қалыптастырады. Сондықтан, Ұмай өнердің, қолөнер мен ғылымның (әрине, сол
уақыттағы ғылымды дамыған деп айтуға болмас) қолдаушысы болып көрінеді. Бұл
тұрғыда қазақтарда әлі күнге дейін сақталған жас ұрпаққа үлгі, тәрбие,
білім беру және рухани жетілу Ұмай есімімен байланыстыруының маңызы зор.
Ұмай құдайының шыңдықты көркем-тәжірибелік игерумен, әсіресе бейнелеу
өнерімен ассоциациалануының ролі ерекше. Жақында Алматы қаласында "Ұмай"
атты сурет галереясы құрылып, қызмет етуде. Бұл аталмыш құдайлықтың тек
ежелгі түркілер мен қазақтар арасында кең таралмағанын, оның осы күндері
де, шыңдықгы көркем игеруге, оның терең рухани мәнін тануға шақыру көрініс
тапқанын аңғартады. Қазақтарда исламның қатаң тыйым салуына қарамастан
сақталып келе жатқан жыртыс беру, ағаш бұтағына мата байлау рәсімдері осы
архаизмнен бастау алады және аталмыш жердің киелі иесінің ықыласын алуға
байланысты. Бұл жерлеу рәсіміңде айқын байқалады. Жан тәннен бөлініп шығып,
туыстарының жерлеу рәсімін дұрыс өткізуін қадағалайды. Төменгі әлемнен
жақын туысының жаны ұшып келіп, екеуі қырық күн бойы жерлеу, еске алу
дәстүрін байқап отырады. Егер салт-дәстүр бұзылмай, қалыпқа сай өткізілсе
екеуі төменгі әлемге аттанады. Кейде жанды төменгі әлемге шығарып салу үшін
шаман шақырылады.
Жоғары және Ортаңғы әлемнен бөлек, көне наным-сенімдерде Төменгі әлем
туралы түсінік бар. Онда өлім құдайы, жер асты патшасы Ерлік өмір сүреді.
Адам жаны елген соң осында түседі. Бұл әлемде адамның көз жасынан құралған
Тоймадым өзені ағып жатады. Белгілі орыс этнографы А.В.Анохин: осы өзеннің
арғы бетінде Ерлік патшалығы бар, барлық адамның жаны соның иелігінде деп
жазады. Ерлік әр түн сайын жер бетіне шығып, адамдардьі өлтіріп, жандарын
өзімен бірге алып кетеді. Ол сұлу қыздарды аспаз-күң, ал жас жігіттерді
атқосшы етеді. Бір күні Үлген өз сарайынан адамдардың жоғалып, азайып
кеткенін байқайды. Соңда ол Ерліктің қаруына басқа оқ дәрі салып қояды.
Ерлік түнде қару атқанда қатты жарылыс шығады. Ерлік қаруын тастап, жер
астына қашады. Содан бері ол адам жандарын алып келуге өзі бармай,
шабармандарын жіберетін болыпты- деп жазады. Адамдар әртүрлі болады.
Алдымен, бір аңызға сәйкес, бар тіршіліктің қожасы ғажап адам дүниеге
келеді. Ақ және қара түстер пайда болып, бір-біріне қарсы тұрады. Қара адам
пайда болып, ол зұлымдықты, соғыс пен араздықты туғызады. Сол кезде ақ адам
да дүниеге келеді, ол өзімен бірге жарық пен жылу әкеледі, күн мен
жұлдыздар қозғалысын реттеп, әлеуметтік өмір бітімдерін қалыпқа келтіреді.
Осыған орай, адамдар да әртүрлі болады. Ақ түсті, әдетте ер адам, ізгі
рух болып табылады. Ол адамдарға күш-қуат беруші, қорған болып табылады.
Жерде қызыл түсті рухтар өмір сүреді. Олар қайтыс болған дінбасылардың
рухы, сондықтан храмдар жанында жасайды. Қара түсті әйелдер мен ерлер - ең
жаман рухтар, олар өте қатыгез. Кең далада мит-раизммен теңестірілетін Бон
дінінің тарихында бес жағымсыз сезім бар. Олар: даңғойлық, құмарлық, ашу,
көре алмаушылық, надаңдық. Бұл бес сезімді ақ түсті Митра ғана жеңе алады.
Адамдар осы бес удың шырмауынан шыға алмай қалады. Сондықтан, ортаңғы -
адамдар әлемі күйзеліске толы.
Алайда, адамдар қара рухтардың әсерінен құтқарып, емдетіп, болмыс
айналымындағы құдайларды ауыстыратын мейірімді ұстаз келеді деген хабар
бар. Бұл жерде әрбір дінге тән адамдардың жанын аман қалатын, оларды
өнегелі өмір сүруге үйрететін миссия келеді деген идея кездеседі.
Әзірге дүниеде мейірімділік аз, қатыгездік пен ашкөздік мол, жер
тұрғындары санының өсуі жағдайды одан әрі ушықтырып жібереді. Сөйтіп,
адамдардың тұрмысы адам төзгісіз болды. Барлығы адамдарды күйзелістен
құтқарып, тұрмысын жеңілдететін мейірімді ұстаздың, миссияның келуін күтті.
Міне, сөйтіп, болмыстың таза нәрестесі де келеді. Жарық дүниеге, құдайларға
барып, жақсылық жасауға жіберуін өтінді. Даналық жарық дүние құдайы оған
былай деп кеңес береді: құдайларды үйретем деп әуре болма, олардың
рахаттанудан қолдары тимейді... Асураларды үйретіп әуре болма олардың өмірі
жеңіс пен жеңілістің толғанысына толы, жан-жануарды оқытып әуре болма,
оларда ақыл жоқ. Үйретсең, адамдарды үйрет, ақылға құлақ салған болмыс
нәрестесі патша келінінің құрсағына қонады. Сөйтіп, дүниеге жаңа адам
келіп, жаңа ілім таралады. Оның мәні, зұлымдықпен күресу, бес кінәрат
сезімді түбегейлі жеңу, тән қапасын жою, ол үшін лхомоға сиыну қажет. Өсіп-
жетілген Шентраб аса көркем, романтикалық стилде ізгілікті жаратушы лхомо
сферасын, мәнді жүзеге асырды, Жер-Сумен жарықты, Жер, Су, От пен Жел
лхомосын суреттейді.

ШАМАНИЗМ ЖӘНЕ ПҮТҚА ТАБЫНУШЫЛЫК, САБАҚТАСТЫҚ МӘСЕЛЕСІ. ОЛАРДЫҢ ӨШПЕС
МАҢЫЗЫ

Көне түркілердің анимистік көзқарастары шаманизммен байланысты.
Шамандық әртүрлі бітімдерде әлі күнге дейін сақталған. Бір-бірімен тылсым
арқылы жалғасқан үш дүние (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) оларды байланыстырып
тұратын ерекше адамдарды, яғни шамандарды талап етті. Бақсы зікір салған
кезде экстазға түсіп, үш әлемді байланыстырады. Л.Н.Гумилев рухтармен қарым-
қатынасқа түсуді шаманизм деп атаған, ол ертеден келе жатқан құбылыс,
табиғатпең байланысы болмаған, практикалық сипатта болып, оған
психологиялық және сексуальдік экзальтация барысында қол жеткен.
Қазақтардың алғашқы бақсы шаманы Қорқыт Ата болды, ол туралы Ш.Уәлиханов
жазған еді. Біз Қорқыт Атаның қазақтарды және оларға көршілес жатқан
халықтарды қобыз ойнауға, түркі халықтарының аңыздарын жырлауға үйреткенін
атап өтейік.
Жосалы қаласының маңында Сырдария жағасында орналасқан оның бейіті
халықта киелі жер саналады. Бұл түсінік мүсылмандыққа дейінгі кезеңнен
бастау алады. В.В.Бартольд "Қорқыт егер оғыздардан мұраланса, бұл табынудың
Сырдарияда мыңдаған жыл тарихы бар, Сырдарияның оғыздар өміріндегі ең
маңызды кезеңі X ғасыр болды" - деп жазады. Әрине, VIII-ғасырда өмір сүрген
Қорқыт-ата Қазақстан тұрғындарының тарихындағы алғашқы шаман деуге болмас.
Бақсылықтың тамыры тереңде, біздің дәуіріміздің басында жатыр деп айтуға
болады. Алайда, Қорқыт шамандық патриархтың, бақсы мен жыршының, әнші мен
сәуегейдің бар сипатын өз бойына жинақтаған. Бұлардың арасындағы құпия
байланыс әлі күнге дейін сақталып келеді. Өзбек тіліндегі "бахшы" елші,
шаманмен қатар жыршы, халық аңызшысы дегеңді білдіретіш құпия емес. Қазақ
дінтануында шамандықты алғашқы болып зерттеген Ш.Уәлиханов болды. Ол бұл
тақырыпқа "Қырғыздардағы шамандықтың белгілері" деген арнайы еңбек жазды.
Бұл құбылысқа қызығушылық танытып, еңбек арнаған ғалымдар қатарынан
Т.Карлейль, Я.Банзаров, Г.Н.Потанин, Ф.Поярков, А.Диваев, Б.Досымбековтерді
атауға болады. Ал кеңес дәуірінде шамандықгы зерттеуде И.АЛеханский,
Ә.Х.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев атты Қазақстан ғалымдары көп еңбек сіңірді.
Ш.Ш.Уәлиханов шамандықтың мәні мен амбиваленттілігін былай деп
көрсетті: "Шамандық бір жағынан табиғатқа бас ию; адам табиғаттың әсерімен
әрекет етеді және өмір сүреді. Мұндай жағдайда шамандық өткір материализм
ретінде танылады. Екінші жағынан, адам өліп бара жатып езі құдайлана
бастайды — ал бұл өткір спиритуализм. Бұл идея мифологиялық қателіктерге
ұшырамай, қоғамдық шарттарға және зандарға толық мүмкіндік беруімен
құндылығын жоғарылата түседі.
Шаманның көзқарасы бойынша, кез-келген сырқаттың материалдық негізі
жоқ, ол құдайлар мен рухтардың кеңілі толмауының салдары, сондықган
сырқатты емдеу рухтарға жақын адам-шаманның араласуын талап етеді. Жеңіл
сырқатты шамандар әлі күнге дейін дұға оқып, үшкіру, ал ауыр сырқатты зікір
салу арқылы емдейді. Егер ортодоксальді шамандар үшін дабыл қағып зікір
салу тән болса, қазақ бақсылары қобыз қолданған.
Дәстүрге сай рухтарды Үлы, Орта, Кіші деп бөлген және осыған сәйкес
жебеушісіне қарай шамандарды да топ-топқа бөлген. Үлы бақсылар барлық
ауруларды емдеген, малды құрбандыққа шалған, толғақ қабылдаған, өз рухтарын
албастымен күреске шақырған. Әдетте, олар тамағына қылышты сабына дейін
салған, қызған темір жалаған, кеудесін балғаменен сабалаған.
Бұл манипуляциялар қобыз әуені, ән сарынымен ұштасқан. Мұның мәнісі
рухтарды шақыру болды, ал бақсы соңында аузынан ақ көбік ағып, құлайтынды.
Біраз уақыт өткеннен кейін ол рухтардан алған аянды жариялаған, бұл аян
міндетті түрде орындауды талап еткен. Сеанс кезінде бақсының мандайы мен
бетінде темір инелер пайда болғанын, ал қолдарында тырнақтардың орнында
пышақтар шыққанын көргендер де бар.
Көне қазақтар жамандық та, жақсылық та жазмыштан, ал шамандар
өздерінің жебеушілерінің арқасыңда бұл жазмышты болжай алады деп сенді.
Қазақ аңыздарында дию, пері, шайтан, албасты, жындар, марту - зұлым
рухтар болып саналады. Олар адамға тек зұлымдық, жауыздық жасайды.
Мысалы, марту әдетте аяғы ауыр әйелдерге бақытсыздық әкеледі.
Бақсылар адамдарды зұлым рухтардың әсерінен қорғап, болашақты
болжайды. Бұл көріпкелдік қамшымен сабалау, атын атап шақыру және т.б.
арқылы рухпен тілдесу барысында жүзеге асады. Кейде бақсылар науқасты емдеу
үшін ыстық темірді жалайды немесе оны тістеп алып, зұлым рухтарды қуып шығу
үшін оны айнала жүгіреді. Сонан соң олар қамшымен сабалап науқас бойынан
дерт өкелген шайтандарды қуады. Бақсының негізгі құралы қобыз, сондықтан ол
киелі аспап саналады. Кейде қобыз орнына домбыра қолданылған қазіргі кезде
қазақтардағы шамандық мәдениет пен бақсылық өнері исламмен тұтасып кеткен.
Алайда, дәстүрлі сенімдер сілемі әлі де сақталуда. Бұл емшілер тамыр ұстап,
қай жері ауыратынын айтқанда, құмалақ ашқанда, айналайын, Тәңір жарылқасын
дегенде, Тәңірберген деп есім бергенде және т.б. жәйттерде айқын көрініс
берді.
Бақсы үшін өзгерген сана қалыпты жағдай. Қазіргі кездегі бір бақсы 11
жасында оның алдынан түйеге мініп кесіп өткен, бет ауызы қисайған адамның
қатты қорқытқанын айтады. Кішкене қыз тіпті үйіне қайтып оралғанын да
білмейді. Ол бет алды күле береді, одан соң оның бет ауызы қисайып, бір
көзі мүлдем кішірейіп кетеді. Ол шамандықты қабылдағанша басы айналып,
қорқынышты түстер көреді. Жөнсіз сөйлеп, өзімен-өзі әңгімелеседі, бейтаныс
адамдарды елестетеді. Жасы ұлғайған сайын бақсы өзгерген сана жағдайына
бойлап ене береді Шамандықтың тұқым қуалау арқылы даритыны көп нәрсені
аңғартады. Адам парасатында тек жеке тұлғанікі болып табылмайтын элементтер
бар екені белгілі болды. Бұл жерде ежелгі адамның биологиялық және
саналықсыз дамуы туралы айтуға болады.
Бұл тарихқа дейінгі кезенді қамтиды және ол кезде адам психикасының
көне бөлігі, тұрпайы парасаты көзге түседі. Адам санасында тек жеке тұлғаға
ғана тән емес психикалық бітімдер сол дәуірден мұраланған, олар көмескі
санада ұяланады. Олар әдетте тікелей түқым қуу арқылы беріледі. Адамның
көне санасы тек сол халыққа тән мәңгілік ұжымдық бейнелері мен мифологиялық
көріністерінің іздерін сақтап қалады. Сонда құпияға толы халық мифологиясы
негізгі білім көзіне айналады. Бұл білім көзі бақсы үшін де, шамандыкты
танып-білуге ұмтылған дінтанушы үшін де маңызды.

БУДДИЗМНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ.
ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІК ҚҰРУДАҒЫ ДІННІҢ
ӘМБЕБАП ТҮРІНІҢ КАЖЕТТІЛІГІ

Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм
келді. Бумынның ұлы Мұханқаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо-
қаған "Нирвана-сутрадан" бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға
жарлық берді. Негізі қаланған сәттен-ақ Түркі қағанаты будда сеніміне бет
бұрды, бұл оның түркілер үшін қаншалықты маңызды болғанын көрсетеді.
Таспара-қаған кезінде үндіден шақырылған буддист Чина-гупта өз
серіктерінің көмегімен халықгы бір дін төңірегіне біріктіру мақсатында
буддизмді қағанаттың мемлекеттік дініне айналдырды. Археологиялық деректер
бұл сенімнің бастапқыда шығыстан келгенін және оның секта ретінде Шығыс
Қазақстанда болғанын көрсетеді. 1969 ж. Ф.Х.Арсланованың жетекшілігімен
көне түркі тіліндегі жазбасы бар қала айна табады: "Металдың сапасы мен
айнаның типі оның жергілікті (Қазақстан не Оңтүстік Сібір) екендігіне күмән
келтірмейді. Биіктігі 1,2 көне түркі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.