Нарық экономикасы жағдайындағы аудит
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.бет
І. Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.бет
1.1 Аудиттің мәні мен мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.бет
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9.бет
1.3 Аудиттің компоненттері және олардың функциялары ... ... ... ...12.бет
ІІ. Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері ... ... ... ..15.бет
2.1 Аудиторлық тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау ... ... ..15.бет
2.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы
өзара байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.бет
ІІІ. Тәжірибелік аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.бет
Аудиторлық іріктеу және оның таба алмаған тәуекелге
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.бет
І. Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.бет
1.1 Аудиттің мәні мен мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.бет
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9.бет
1.3 Аудиттің компоненттері және олардың функциялары ... ... ... ...12.бет
ІІ. Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері ... ... ... ..15.бет
2.1 Аудиторлық тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау ... ... ..15.бет
2.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы
өзара байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.бет
ІІІ. Тәжірибелік аудиторлық қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.бет
Аудиторлық іріктеу және оның таба алмаған тәуекелге
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31.бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.бет
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың қажеттіліктерін ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуекелсіз бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші стандарттар енгізілуде, аудиторлар жұмыстарының сапасына кәсіби бақылау жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салады кәсіби мамандар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.
Нарықтық қатынастар кеңістігінде шаруашылықтың өз орнын тауып даму жолына түсуі оның өнім өндіру бағытын және эспорт пен импорттың көлемін сақтай отырып халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер мен нормативтік құжаттардың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда жедел шешуді талап етіп отырған осындай өзекті мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп пен аудитті халықаралық стандарттаға жауап беретіндей деңгейде ұйымдастыру.
Бухгалтерлік есеп шаруашылықтың тыныс-тіршілігін жайып салатын айнасы болса, аудит бухгалтерлік есептің тазалығын, пәрменділігін және тиімділігін қатаң талап етіп, әділ бағасын беретін төрешісі, әрі кеңес беріп жөн сілтейтін егіздің сыңарындай жаңашыры. Қарапайым тілмен айтқанда, бухгалтерлік есеп шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметін бейнелейтін жайылған дастарханы болса, аудит дастарханға қойылмаған немесе жетіспейтін тағамдарды дастархан иесіне құпия түрде бетіне айтатын азаматтық көзқарасты ұстанған сыншысы. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі аудиттің зертеу объектісі, тіршілік ету көзі болса, аудит – бухгалтерлік есептің сапасын, тиімділігін арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп жүргізуге жетелейді. Тәуеклсіздік алып егемендік ел болған қазіргі таңда аудиторлық қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, менің курстың жұмысым түсінікті болуы үшін үш бөлімге бөлініп қарастырылып отырмын. Әр бөлім тақырып ерекшеліктеріне байланысты аудиттің мақсаты мен міндеттері белгіленіп, аудитті ұйымдастырудың тәртібі баяндалған.
Бірінші бөлімде аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен бақылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Екінші бөлімде аудиторлық тәуекелдік туралы толық баяндалып, оның бақылау жолдары қарастырылды. Ал үшінші бөлімде тәжірибелік аудиторлық қорытынды жасалды.
Нарықтық қатынастар кеңістігінде шаруашылықтың өз орнын тауып даму жолына түсуі оның өнім өндіру бағытын және эспорт пен импорттың көлемін сақтай отырып халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер мен нормативтік құжаттардың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен тығыз байланысты. Бүгінгі таңда жедел шешуді талап етіп отырған осындай өзекті мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп пен аудитті халықаралық стандарттаға жауап беретіндей деңгейде ұйымдастыру.
Бухгалтерлік есеп шаруашылықтың тыныс-тіршілігін жайып салатын айнасы болса, аудит бухгалтерлік есептің тазалығын, пәрменділігін және тиімділігін қатаң талап етіп, әділ бағасын беретін төрешісі, әрі кеңес беріп жөн сілтейтін егіздің сыңарындай жаңашыры. Қарапайым тілмен айтқанда, бухгалтерлік есеп шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметін бейнелейтін жайылған дастарханы болса, аудит дастарханға қойылмаған немесе жетіспейтін тағамдарды дастархан иесіне құпия түрде бетіне айтатын азаматтық көзқарасты ұстанған сыншысы. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі аудиттің зертеу объектісі, тіршілік ету көзі болса, аудит – бухгалтерлік есептің сапасын, тиімділігін арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп жүргізуге жетелейді. Тәуеклсіздік алып егемендік ел болған қазіргі таңда аудиторлық қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, менің курстың жұмысым түсінікті болуы үшін үш бөлімге бөлініп қарастырылып отырмын. Әр бөлім тақырып ерекшеліктеріне байланысты аудиттің мақсаты мен міндеттері белгіленіп, аудитті ұйымдастырудың тәртібі баяндалған.
Бірінші бөлімде аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен бақылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Екінші бөлімде аудиторлық тәуекелдік туралы толық баяндалып, оның бақылау жолдары қарастырылды. Ал үшінші бөлімде тәжірибелік аудиторлық қорытынды жасалды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Әділет Пресс, 2003, 40-бет
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы: БОРКИ, 2004, 236-бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы, 2003, 271-бет
4. “Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы” Қазақстан Ресупыбликасының Заңы. Алматы: Юрист, 2003, 22-бет
5. “Аудиторлық қызмет туралы” Қазақстан Республикасының 1998ж. 200 қарашадағы Заңы (15.02.2003ж. жағдай бойынша өзгертулер мен толықтырулармен). Алматы: Юрист, 2003 14-бет
6. Қазақстан аудитінің халықаралық стандарттары. Алматы: Раритет, 2004 78-бет
7. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы, 2006
8. Абленов Д.О. Аудит негіздері. Алматы: Экономика, 2005
9. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит. Алматы: Қазақстан Университеті, 2004
10. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы: Экономика, 1995
11. Кошкимбаев С.Х. Аудит как неотъемлимая часть рыночных отношений (опыт, практика, перспективы). Алматы: Қаржы-қаражат, 1996
12. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. М: ИНФРА-М, 2001
13. Адамс Р. Основы аудита: пер. с англ. /Под ред. проф. Я.В.Соколова. М: ЮНИТИ, 1995
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы: БОРКИ, 2004, 236-бет
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. Алматы: Жеті Жарғы, 2003, 271-бет
4. “Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы” Қазақстан Ресупыбликасының Заңы. Алматы: Юрист, 2003, 22-бет
5. “Аудиторлық қызмет туралы” Қазақстан Республикасының 1998ж. 200 қарашадағы Заңы (15.02.2003ж. жағдай бойынша өзгертулер мен толықтырулармен). Алматы: Юрист, 2003 14-бет
6. Қазақстан аудитінің халықаралық стандарттары. Алматы: Раритет, 2004 78-бет
7. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. Алматы, 2006
8. Абленов Д.О. Аудит негіздері. Алматы: Экономика, 2005
9. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит. Алматы: Қазақстан Университеті, 2004
10. Дюсембаев К.Ш. Теория аудита. Алматы: Экономика, 1995
11. Кошкимбаев С.Х. Аудит как неотъемлимая часть рыночных отношений (опыт, практика, перспективы). Алматы: Қаржы-қаражат, 1996
12. Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит. М: ИНФРА-М, 2001
13. Адамс Р. Основы аудита: пер. с англ. /Под ред. проф. Я.В.Соколова. М: ЮНИТИ, 1995
ЖОСПАР:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-бет
І. Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4-бет
1.1 Аудиттің мәні мен
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-бе т
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 9-бет
1.3 Аудиттің компоненттері және олардың функциялары ... ... ... ...12-
бет
ІІ. Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері ... ... ... ..15-бет
2.1 Аудиторлық тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау ... ... ..15-
бет
2.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы
өзара
байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...26-бет
ІІІ. Тәжірибелік аудиторлық
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..31-бет
Аудиторлық іріктеу және оның таба алмаған тәуекелге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...34-бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..36-бет
КІРІСПЕ
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық
субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың қажеттіліктерін
ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуекелсіз
бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші
стандарттар енгізілуде, аудиторлар жұмыстарының сапасына кәсіби бақылау
жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салады кәсіби мамандар даярлауға
қосымша талаптар қойылуда.
Нарықтық қатынастар кеңістігінде шаруашылықтың өз орнын тауып даму
жолына түсуі оның өнім өндіру бағытын және эспорт пен импорттың көлемін
сақтай отырып халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер мен
нормативтік құжаттардың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық
қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен
тығыз байланысты. Бүгінгі таңда жедел шешуді талап етіп отырған осындай
өзекті мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп пен аудитті халықаралық
стандарттаға жауап беретіндей деңгейде ұйымдастыру.
Бухгалтерлік есеп шаруашылықтың тыныс-тіршілігін жайып салатын айнасы
болса, аудит бухгалтерлік есептің тазалығын, пәрменділігін және тиімділігін
қатаң талап етіп, әділ бағасын беретін төрешісі, әрі кеңес беріп жөн
сілтейтін егіздің сыңарындай жаңашыры. Қарапайым тілмен айтқанда,
бухгалтерлік есеп шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметін бейнелейтін
жайылған дастарханы болса, аудит дастарханға қойылмаған немесе жетіспейтін
тағамдарды дастархан иесіне құпия түрде бетіне айтатын азаматтық көзқарасты
ұстанған сыншысы. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі аудиттің зертеу
объектісі, тіршілік ету көзі болса, аудит – бухгалтерлік есептің сапасын,
тиімділігін арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп
жүргізуге жетелейді. Тәуеклсіздік алып егемендік ел болған қазіргі таңда
аудиторлық қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, менің курстың жұмысым түсінікті
болуы үшін үш бөлімге бөлініп қарастырылып отырмын. Әр бөлім тақырып
ерекшеліктеріне байланысты аудиттің мақсаты мен міндеттері белгіленіп,
аудитті ұйымдастырудың тәртібі баяндалған.
Бірінші бөлімде аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен
бақылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Екінші бөлімде аудиторлық
тәуекелдік туралы толық баяндалып, оның бақылау жолдары қарастырылды. Ал
үшінші бөлімде тәжірибелік аудиторлық қорытынды жасалды.
Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Аудиттің мәні мен мағынасы
Тәуелсіз бухгалтер-аудитор кәсібі өткен ғасырда Еуропаның акционерлік
қоғамдарында пайда болған. Мұның өзі акционерлік қоғамның есептілігіне
объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шынайы деректер
алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай объективті мәліметтерді
кәсіпкерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі
сөзбен –сөз ол естиді дегенді білдіреді. Бастапқыда ол тыңдаушы деген
сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдірді. Содан аудармасында
тыңдаушы дегенді білдіретін аудитор сөзі туындаған.
Орта ғасырдағы Еуропада сауатты және жаза білетін адамдар өте сирек
кездескен, сондықтан лауазымды адамдардың есептерін тыңдауға тиіс
қызметшіні аудитор деп атап кеткен.
Сол замандағы адамдар ауызша нысандағы есеп тіпті жазбаша есептен де
жақсы деп шынымен де пайымдаған, өйткені кез келген құжатты жасауға болады,
ал саған бастық-аудитордың қатал көздеріне қарап тұрғанда өтірік айту
мүмкін емес немесе ең болмаса, едәуір күрделі болады деп шешкен.
Аудит пен аудиторлық қызметтің әрекеті мен дамуы әр жеке мемлекетте
қалыптасқан экономиканың деңгейі мен тұрақтылығына байланысты жүзеге асты.
Мәселен Ұлыбританияда бухгалтер-аудиторлар шамамен ХІХ ғасырдың ортасында
пайда болды, ал мұнда міндетті аудит туралы заң 1862 жылы, Францияда 1867
жылы, АҚШ-та 1937 жылы шықты. Ресейде аудитор лауазымы алдымен мүліктік
сипаттағы белгілі даулар мен сотты шиеленістерді аудиторлардың есептік-
ревизиялық және заңдық тұрғыдан шешуі міндетімен 1 Петр әскер мен флот
үшін енгізген болатын (XVIII ғ. басында). Бірақ олар шағын жеке фирмалар
емес, Ресейдің әскери жене теңіз министрліктері жанындағы жоғары ревизиялық
әскери соттар мен тергеушілері болды, олардың қызмет ауқымы Батыстағы жай
шағын аудиторларлық фирмаларға қарағанда едәуір кең болды.
Әр елде аудитті ұйымдастырудың өзіндік ұлттық ерекшеліктері болады,
алайда бүкіл әлемдегі аудиторлар тұтастай алғанда сипаты бойынша шамамен
бірдей жұмыстарды орындайды.
Ұлттық дәстүрлер, сондай-ақ аудиторлардың қоғамдық ұйымдары аудиторлық
қызметтің аяқталуы мен дамуында өте үлкен рөл атқарады. Мәселен, АҚШ-та
аудиттің дамуына Америкалық ант берген бухгалтерлер институты (AICPA) үлкен
ықпалын тигізді .
Аудит бізге де таңсық болды деуге болмайды. Керісінше, шетелдік
есептілік-талдау практикасына қызығушылық білдірген бухгалтерлік есеп
жөніндегі мамандар аудиторлық қызмет сияқты құбылыс туралы білген. АҚШ-ғы
аудиторлық фирмалардың орындайтын қызметтерін зерттей келіп, олар бұл
қызмет туралы идеяның өзіне ерекше назар аудару керек екенін және оны
қолдану есеп пен өндірісті, басқаруды жетілдіру ісінде үлкен экономикалық
және ұйымдастырушылық әсер беретінін жазды.
Қазақстанда аудит пен аудиторлық қызмет 90-шы жылдардың басында, яғни
меншіктің көпжақты нысандарының әрекет етуіне және халық шаруашылығының
салаларында нарықтық экономиканың дамуына байланысты қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар бухгалтерлерге кәсіпорындар мен
ұйымдар қызметінің, бухгалтерлік есеп пен есептілікті, салық салуды жолға
қоюдың, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын қалыптастыру тәртібінің
құқықтық мәселелерін реттейтін нормативтік құжаттар ағыны келе бастады.
Қолданыстағы нормативтік құжаттарға жиі өзгерістер мен толықтырулар
енгізіледі (әсіресе бухгалтерлік есепті жүргізу мен салық салу бөлігінде),
олар түрлі себептерге байланысты салық төлеушілердің назарына жете
бермейді. Сондықтан да нормативтік құжаттардың кәсіпорындардың шаруашылық
қызметіне қатысты талаптарын сақтауда тәртіп бұзушылықтар орын ала бастады.
Қайсыбір заң актілерін кәсіпорындардың дұрыс қолдануына көмек көрсету
міндеттері жүктелген органдардың өздері де санының аздығы мен жүктелген
міндеттердің көптілігіне байланысты мұндай жұмысқа әзір емес болып шықты.
Осыған байланысты кәсіпорындардың қызметіне мемлекеттік емес
бақылаудың жаңа нысандарын құру қажеттілігі туындады, ол кәсіпорындарда
бухгалтерлік есеп пен есептілікті жақсарту, олардың коммерциялық қызметінің
тиімділігін жоғарлату мақсатымен бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және
жүргізу мәселелері бойынша консультациялар беруді қамтып еді. Яғни
аудитордың қызметіне деген қажеттілік кәсіпорындарды тікелей басқарумен
айналысушылардың (әкімшілік, менеджерлер), оның қызметіне қаражат
салушылардың (меншік иелері, акционерлер, инвесторлар), сондай-ақ
кәсіпорын қызметінің нәтижелері туралы ақпараттарды тұтынушы ретінде
мемлекеттің мүдделерінің оқшаулануына байланысты туындады.
Шынайы ақпараттың қолда бар болуы капитал нарығының қызмет тиімділігін
жоғарылатуға жағдай жасайды және экономикалық шешімдерді қабылдаудың
салдарынан бағалауға және болжауға мүмкіндік береді. Аудиторлық қызметті
тіпті ол міндетті болып табылмайтын жағдайларда жүргізу сөзсіз, маңызды
болып табылады.
Соңғы кездері кейбір кәсіпорындардың басшыларында қалыптасқан пікір
бойынша аудиторлық тексеру – бұл салық және басқа да мемлекеттік бақылау
органдары ұйыдардың шаруашылық қызметіне жүргізетін сол баяғы ревизия. Ал
шындығында,салық тексеруі мен аудиторлық тексеру-мүлдем әртүрлі заттар.
Егер біріншісі салықтардың есептелу дұрыстығын тексеруді және қателіктер
жіберілген жағдайда қаржылық санкциялар салуды өзінің негізгі міндеті етіп
қойса, аудиторлық тексерудің мақсаттары басқа болып келеді.
Аудитор ұйымдағы есеп пен есептіліктің жай-күйін зерттейді,
қателіктерді анықтайды, оларды жою жөнінде ұсыныстар жасайды, тіпті кейде
оларды түзетуге көмектеседі және түптеп келгенде, бухгалтерлік есептіліктің
дұрыстығы туралы өзінің кәсіби пікірін білдіреді.
Бүкіл әлемдегі өзін сыйлай білетін коммерциялық ұйымдар өздерінің
есептіліктерін міндетті түрде аудитордың қорытындысымен растайды. Сөйтіп
олар есептілікті әлеуетті пайдаланушылардың, құрылтайшылардың,
инвесторлардың, кредиторлардың, банктердің, сатып алушылардың,
жеткізушілердің және т.б. өздеріне деген сенімін арттыра түседі.
Меншік иелері, әсіресе бүкіл ұжымдық меншік иелері-акционерлер,
пайшылар, сондай-ақ кредиторлар кәсіпорынның көптеген және өте күрделі
операцияларының барлығы есептілікте заңды және дұрыс көрсетілгеніне өз
бетінше көз жеткізуге мүмкіндігі жоқ, өйткені олардың әдетте есептік
жазуларға рұқсаты және тиісті тәжірибесі жоқ, сондықтан аудиторлардың
қызметтерін қажетсінеді.
Кәсіпорындардың қызмет нәтижелері және олардың заңдарды сақтауы туралы
ақпаратты тәуелсіз растау мемлекетке экономика және салық салу саласында
шешімдер қабылдауы үшін қажет.
Аудиторлық тексерулер оларды қызықтырып отырған қаржы есептілігінің
дұрыстығын растау үшін мемлекеттік органдарға, судьяларға прокурорлар мен
тергеушілерге де қажет.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып аудиторлық қызметті
реттейтін заңды: Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы 1993
жылғы 18 қазандағы Заңын қабылдады. Бұл заң аудиторлық қызметтің құқықтық
негіздерін белгіледі, нарықтық жүйеде тәуелсіз бақылауды қалыптастыруға
және одан әрі дамытуға мүмкіндік берді. Осы заңның қабылдауына байланысты
біздің елдегі аудиторлық қызмет саласында елеулі өзгерістер бола бастады,
аудиторлық ұйымдар құрылып, табысты жұмыс істей бастады, аудиттың
нормативтік-құқықтық негізі жасала бастады. Бір сөзбен айтқанда, ол
аудитті ендіру мен дамыту ісіне өзінің оң ықпалын тигізді.
1998 жылғы 20 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті
Аудиторлық қызмет туралы жаңа заңға қол қойылды. Бұл заң отандық аудиттің
дамуындағы жаңа сатыны ашып берді. Оның қабылдануына байланысты
Қазақстандағы аудиторлық қызмет жаңа сапалық деңгейге өтті. Ол неғұрлым
дербеc, үшінші жақтар мен мемлекеттік органдардан тәуелсіз болып келеді.
Аудиторлар үшін халықаралық нормалар мен стандарттарға өту, халықаралық
институттармен қарым-қатынас пен ынтымақтастықты күшейту ісінде жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Қазақстан Республикасының Аудиторлар палатасы Қазақстан Республикасы
аудиторларының ұлттық танылған, бұқаралық кәсіби жалғыз ұйымы болып
табылады. Ол қабылданған Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес
құрылған және қоғадық бірлестік ұйымдық-құқықтық нысанымен Әділет
министрлігінде тіркелген.
Аудитор палатасы коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін өзі
басқаратын және өзін өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Қазіргі кезде оның қатарында 100-ге жуық аудиторлық фирмалар және 400-
ден астам жеке тұлғалар бар. Аудиторлар палатасының өзіндік рәмізі бар,
Палатаның туы бекітілген.
Палатаның жоғарғы органы Аудиторлардың республикалық конференциясы,
жұмысшы органы – Аудиторлар палатасының Кеңесі болып табылады.
Аудиторлар палатасы ЮСАИД бағдарламасының және ҚАРАНА
корпорациясының қолдауымен өзінің V Республикалық конференциясында
аудиттің 36 Халықаралық стандарттарын қабылдады және оларды бекіту үшін
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне берді. Қазақстан Республикасы
аудиторларының этика кодексі әзірленіп, бекітілді.
Кәсіби аудиторлардың біліктілік деңгейінің стандарттарын Республикалық
және аумақтық Палаталардың конференциясында құрылған Қазақстан
Республикасы аудиторларының тәуелсіз біліктілік комиссиясы әзірлейді және
өмірге енгізеді. Оның құрамына осы Палаталардың практик және ғалым кәсіби
аудиторлары санына бір-бірден өкілдер кірді. Қазақстан Республикасында осы
Біліктілік комиссиясы ғана өзі туралы ереженің негізінде аудиторлыққа
үміткерлердің біліктілік деңгейін әлімдік практикада жалпыға бірдей
қабылданған жеті пән бойынша емтихандар өткізу арқылы анықтайды.осы
аттестациядан өткен тұғалар аудитор атты жоғарғы біліктіліктің
тағайындалғаны туралы куәлікті және біліктілік куәлігінің нөмері
көрсетілген жеке мөрді алады.Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
реттеуші мемлекеттік орган ретінде аудиторлық қызметті лицензиялаумен
айналысады.
1998 жылы Аудиторлардың республикалық конференциясында Кәсіби
аудиторлар мен бухгалтерлердің институты құрылды.
Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі секілді аудит нарықты дамытудың
шешуші шарттарының бірі болып келе жатқанын айта кету керек,алайда оның
қазіргі қайшылықтары,күйі мен даму келешектері республикалық экономикалық
қиыншылықтарымен ғана анықталмайды, шын мәнісінде, біз оны зерделеуге және
халық шаруашылығының салаларына енгізуге енді ғана кірістік.
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы 1998 жылғы 20
қарашадағы Заңында көрсетілгендей:
Аудит аудиторлардың Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген
талаптарға сәйкес қаржы есептілігінің растығы мен жасалу объективтілігі
туралы тәуелсіз пікірді білдіру мақсатымен заңды және жеке тұлғалардың
(аудиттелетін субъектілер) қаржы есептілігін тексеруін білдіреді.
Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржы
есептілігіне аудит жүргізу жөніндегі кәсіпкерік қызметі. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар, қаржы есептілігін аудиттеуден басқа өз қызметінің
профилі мынандай қызметтерді көрсете алады:
- бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру, қалпына келтіру және жүргізу,
қаржы және статистика есептіліктерін жасау;
- салықты жоспарлау, бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептен
шығару, салық декларацияларын толтыру;
- қаржы-шаруашылық қызметтеріне талдау жасау;
- қаржылық, салықтық, банктік және өзге де шарушылық заңдарының
мәселелері бойынша консультация беру және ақпараттық қызмет
көрсету;
- қосымша кәсіби білім ретінде бухгалтерлік есепке, аудитке және
қаржы-шаруашылық қызметін талдауға оқыту;
- оқытушылық, ғылими қызмет;
- бухгалтерлік есепті автоматтандыру жөнінде ұсыныстар жасау, еспті
автоматтандырылған түрде жүргізуге оқыту;
- ғылыми әзірлеме, бухгалтерлік есеп, салық салу, шаруашылық құқық
бойынша әдістемелік оқулықтар, ұсыныстар шығару;
- бизнесті бағалау;
- бағалау қызметі;
- бағалы қағаздар нарығындағы қызмет;
- адвокаттық қызметпен байланысы жоқ заңдық қызметтер көрсету.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметтердің жекеленген
түрлерін көрсету тиісті лицензиялар алуды талап етеді, аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар мұндай лицензиясыз ол қызметтерді көрсетуге құқылы емес:
1.Аудиторлық қызметті жүзеге асыруға арналған лицензиясы бар
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар аудиторлық қызметті жүзеге асыруға
құқылы.
2.Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға осы бапта көзделмеген
кәсіпкерлік қызметтің өзге түрлерімен айналысуға тиым салынады.
Яғни лицензияның болуы аудитті жүргізуге қойылатын бірегей талап болып
табылады.
Тағы бір міндетті шарт аудитордың тәуелсіздігі болып табылады.
Аудитордың тәуелсіздігі:
- шаруашылық жүргізуші субъектінің аудиторды (аудиторлық ұйымды)
еркін таңдауымен;
- аудитор (аудиторлық фирма) мен клиент арасындағы шарттық
қатынастармен, мұның өзі аудитордың өз клиентін еркін таңдауына
және қандай да бір мемлекеттік органдардың нұсқауынан тәуелсіз
болуына мүмкіндік береді.
- клиентке белгілі болған кемшіліктерін жойғанға дейін аудиторлық
қорытындыны беруден бас тарту мүмкіндігімен;
- клиентпен туыстық немесе іскерлік қатынастар болған кезде
аудиторлық қызмет бойынша шарттық қатынастардан астам болатын
аудиторлық тексерудің мүмкін еместігімен;
- аудиторлар мен аудиторлық фирмаларға аудиторлық, консультациялық
және заңдармен рұқсат етілген басқа қызметтермен байланысты
шаруашылық коммерциялық және қаржылық қызметтермен айналысуға тиым
салумен белгіленеді.
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен міндеттері
Аудит басқа экономикалық ғылымдар сияқты шаруашылық субъектісінің
қызметі барысында қалыптасатын өндірістік қатынастарды зерттейді. Бірақ ол
бұл қызметтің белгілі бір дербес жағын зерттейді, мұның өзі оның пәнін
құрайды.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды роль атқарады. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық
жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тиімділігін арттыруға және тұтас қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын
жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да
қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулердің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бухгалтерлік есептілік пен шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі
туралы басқа экономикалық ақпаратты олардың толықтығын, дәлдігін және
растығын тиімді бағалау мақсатымен шарттық және құпиялық негізде, тәуелсіз
сараптау мен талдау жүзеге асыру, тапсырыс берушіге кәсіпорынның шынайы
қаржы жағдайы мен оның қаржылық болжамдарының мүмкіндігі туралы білікті
саясатының қолданыстағы заңдар мен нормативтік актілерге сәйкестігін
тексеру, клиенттерге оларды қызықтыратын мәселелер бойынша консультациялық
қызметтер көрсету аудиттің пәні болып табылады.
Аудиттің объектісі шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің қаржылық
жағы болып табылады. Аудитор тексерілушіден қолда бар есеп және басқа да
қаржы құжаттарын талап етуге құқылы.
Аудиттің басқа пәні - өндірістік, шаруашылық қызмет. Ол аудиторлық
тексеру өндірістік шығындар мен алынған түпкілікті нәтижелерді бағалаудан
тұрады. Бұл ретте ол өндіріс пен еңбектің ұйымдастырылуын, өндірістік
ресурстарды тиімді пайдаланудың қамтамасыз етілуін тексереді, шаруашылық
субъектісінің жұмысындағы кемшіліктерді түбегейлі талдайды және тексеріліп
отырған кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін арттыруға бағытталған
нақты ұсыныстарды әзірлейді.
Аудиттің тағы бір объектісі – шаруашылық субъектісінің бүкіл
қызметінің экономикалық тиімділігі. Кәсіпорынның жұмысындағы белгілі бір
басқарушылық шешімдердің салдары болған кемшіліктерге талдау жасалады.
Аудиттің келесі объектісі – қаржы-экономикалық тәртіп. Кәсіпорынның
немесе саланың қаржылық және экономикалық дамуының негізгі бағыттары
зерттеледі. Аудиторлардың ұсыныстары кейбір үрдістерін мақұлдаумен немесе
мақұлдамаумен ұштасады.
Аудиттің мақсаты мен міндеттері өте ауқымды.
Аудиттің негізгі мақсаты экономикалық субъектілердің бухгалтерлік
(қаржылық) есептілігінің растығын және олар жасаған қаржылық және
шаруашылық нормативтік актілерге сәйкестігін анықтау болып табылады.
Аудиттің мақсаты заңдармен, аудиторлық қызметті нормативтік реттеу
жүйесімен, аудитор мен клиенттің шарттық міндеттемелерімен белгіленеді.
Бухгалтерлік есептілік аудиттің мақсаты барлық мәнді қатынастарда
экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігін растығы туралы аудиторлық
ұйымның пікірін қалыптастыру және білдіру болып табылады.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қарытынды
есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
аспеутілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін бері. Аудит мақсатының стандартты анықтамасына
қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы қоятын
мақсатты түсінуіміз керек.
Жеке және ұжымдық меншік иелері – акционерлер, жарнашылар (пай
иелері), сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық
көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес
орындалғандығына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық
есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен
айырылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз аудиторлық
тексеру мемлекетке де экономика, қаржыландыру, несие беру, инвестициялау
және салық салу саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген
кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін
аудиторлық тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын
дәлелдеу үшін республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен
ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.
Аудиттің негізгі мақсаты қаржылық ресуртарды дұрыс пайдаланудың
резервтерін ашып беру, салықтардың есептелу дұрыстығына талдау жасау,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту, қызметтің шығындары мен
нәтижелерін, кірістер мен шығыстарды оңтайландыру жөніндегі шараларды
әзірлеу жөнінде клиентпен келісілген міндеттермен толықтырылуы мүмкін.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырған кезде аудиттің мақсаты
аудиторлық фирманың клиенттерінің коммерциялық қызметі жақсаруы үшін
жоғарғы саладағы консалтинктік қызметтер көрсету болып табылады.
Аудиторлық қызмет басқа кез-келген коммерциялық қызмет секілді жоғарғы
табысты болуға тиіс. Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін аудиторлардың алдына
мынадай негізгі міндеттер қойылады:
1.Кәсіпорынның қаржы есептілігінің дұрыстығын қамтамасыз ету, сөйтіп
қаржы есептерін пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге
дейін азайту.
2. Шешімдер қабылдау үшін қисынды түрде негізделген базаны құруға
мүмкіндік беретін жеткілікті дәрежедегі құзыретті мәмілелерді жинау және
бағалау.
3.Кәсіпорынның экономикасын немесе оның қызметінің белгілі бір
түрін,мысалы инвестициялық,маркетингтік және т.с.с қызметін жүйелі түрде
және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның жарғысына сәйкестігін,кәсіпорын жасаған
бизнес-жоспардың негіздігін тексеру.
5.Кәіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдардың сақталуын
бақылау,бухгалтерлік есепті жүргізу,есептілікті жасау мен мемлекеттік
органдар мен меншік иелерін шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету.
6.Бастапқы құжаттарды тексеру,олар арқылы шаруашылық операцияларының
шын мағынасына сәйкестігі анықталады. Бұл ретте операциялардың өздерінің
қолданыстағы заңдар мен заңдық нормативтерге сәйкестігін бақылау жүзеге
асырылады.
7.Клиенттерге бухгалтерлік есепті жүргізуді дұрыс ұйымдастыру
бөлігінде және клиенттерді қызықтыратын басқа мәселелер бойынша
консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттің меншігінің нығаюына және көркеюіне ықпал ету.
Аудиттің негізгі міндеттері осындай.
Ішкі аудит кезінде ақпараттық базаның кеңеюіне және талдау
рәсімдерінің басым жерлерінің өзгеруіне байланысты олардың саны өседі.
Аудиторлық қызметтің негізгі міндеттері экономикалық субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметін реттейтін заңнын сақталуын, бухгалтерлік есептің
жүргізілуін, қорытынды есепті құруды және пайдаланушыларды қаржылық жағдай
туралы ақпаратпен жабдықтауды сапалы тексеруді қамтамасыз етуде болып
табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп беру мәліметтері аудиторлық
қорытындымен дәлденбеген кәсіпкерлерге сенім аз болады. Сенімге ие болу
үшін экономикалық қатынастардың тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік
қатынастар қажет болады.
Сапалы тексеруді қамтамасыз ету үшін аудиторлық фирмаларға
бухгалтерлік, заңдық және жалпы экономикалық мәселелер бойынша
бағдарламалық қамтамасыз ету, анықтамалық әдебиет түріндегі толық
ақпараттық база қажет.
Аудиторлық фирмалардың маңызды міндеттерінің бірі өз қызметімен қатар
кез келген экономикалық субъект қызметінің рентабельділішіг қамтамасыз ету
болып табылады. аудиторлық жұмыс жоғары біліктілікті, аса көңіл бөлу мен
кәсіпқойлықты талап етеді. әрине, оған осы кәсіп мәртебесіне сай жоғары ақы
төленуі керек. Сонымен қатар үлкен табыс пен қызметі көрсетілген
тұтынушыларды көп ұмтылу кезінде аудиторлар клиенттерді таңдамай ала
алмайды. Бұл жерде болашақта аудиторлық фирма беделін түсірмес үшін
клиенттерді дұрыс таңдау қажет.
Сонымен қатар аудиторлық қызмет көрсетуді кеңейту саласында
маркетингтік зерттеулерді жүйелі жүргізу де аудиторлық фирманың міндеті
болып табылады. Қазір Қазақстандағы, әсіресе, үлкен қалалардағы аудиторлық
фирмалар саны күрт өсуде. Бұл нарық жағдайында бәсеке өсуіне әкелетін дұрыс
құбылыс. Аудиторлық қызмет көрсетудің сан алуандығы аудиторлдардың
қызметтің белгілі бір саласына мамандануын алып келеді. Қазақстанда
акционерлік қоғамдардың аудиті, сақтандыру компаниларының аудиті, банктік
аудит бөліп көріне бастады.
1.3.Аудиттің компоненттері және олардың функциялары.
Аудиттің мағанасын белгілеу шеңберінде бірқатар шешуші компоненттерді
атап өтуге болады, олар мыналар:
1. Шаруашылық жүргізуші субъект.
Кез келген аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның ауқымы
туралы айқын түсінік болып табылады. Олар нақты шаруашылық субъектісінің
параметрлерімен белгіленуі мүмкін.
Бірқатар жағдайларда бұл параметрлер біршама деңгейде ауысуы мүмкін,
мысалы ішкі аудит кезінде жекеленген заңдық субъектілер қарастырылмайды.
2. Ақпарат
Аудиторлық қызмет барысында клиент өзінің әрекеті мен жағдайына
қатынысы берген ақпарттар пайдаланылады.Аудитор бұл ақпаратты талдайды,оның
растығын анықтайды,тікелей өздері шығарған жаңа ақпаратты алады.Аудит
объектісі мен оны өткізуге мүдделі тұлғалардың арасындағы ақпараттық
олқылықты толтыруға тырысады.
Ақпараттық олқылық екі себеп бойынша туындайды:
1)әдетте есепте тексерушілер үшін қызықты болатын қандай да бір
ақпарат жетпей жатады;
2)есептердің растығына сенім жоқ,оған оларды баға беру мен
шешімдер қабылдау үшін негіз деп санауға болмайды.
3. Аудиторлардың біліктілігі
Аудитті жүзеге асырушы тұлғалар өз ісінде құзыретті мамандар
болуға тиіс,яғни тиісті фактілерді жинай білуге және бұл фактілерді
бағалауға негіз болатын өлшемдерді түсінуге тиіс.
4. Фактілерді жинау және бағалау
Фактілерді жинау мен бағалау аудиторлық тексерудің негізгі мағынасы
болып табылады. Фактілер-бұл аудиторлардың ауасы. Оларсыз ешқандай да
аудиторлық есеп тиімді жүргізілген зерттеудің нәтижесінде ретінде бағалана
алмайды.
5. Стандарттар мен өлшемдер
Іс-әрекетке қатысты жинақталған фактілер тексерудің құралы болып
табылады,стандарттарға немесе өлшемдерге сәйкес бағаланады.
Мұндай жалпыланған өлшемдер түпкілікті белгіленуі мүмкін; мысалы қаржы
есептілігінің сыртқы аудиті кезінде заңдық сипаттағы талаптар қойылған
жағдайда не ішкі аудит жағдайында, аталған экономикалық объектінің
басшылығы нақты тексеруге белгіленген жоспарлар мен ниеттерден шығуға тіс.
Мұндай өлшемдер аудиторлық зерттеудің мақсаттарын жеткілік
тиімділікпен белгілейді. Белгіленген өлшемдердің бар болуы мындай тұрғыдан
маңызды: олар үшін аудит жүргізілетін топтарға аудиторлық есептерді
хабарланатын нәтижелерінің маңызын түсінуіне мүмкіндік береді.
6. Аудиторлық есеп
Оның көмегімен аудитор тексеріс барысында ашылған жағдайлар туралы
және жасалған қорытындылар туралы хабарландырады.
Осы компоненттерсіз сапалы аудитті жүргізу мүмкін емес. Бірақ бұларды
бар болуы да оның негізгі принциптерін білместен аудиттің мақсатына табысты
жетуге болады дегенді білдірмейді.
Аудиторлар мен аудиторлық фирмалар көрсететін қызметтердің біз
қарастырған түрлеріне,оның негізгі мақсаттары мен міндеттеріне орай аудит
орындайтын негізгі функциялар туралы тұжырым жасауға болады(2-сызба)
Аудитор ең алдымен сараптама жасаумен, яғни тапсырыс берушіге оның
деректерінің қаншалықты рас және шынайы қаржылық жағдайды көрсететіні,
бухгалтерлік есептің жолға қойылуы, қолданыстағы заңдар мен бекітілген
нормативтік актілерге сәйкес келетіндігі туралы қорытынды беру мақсатымен
шарушылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есептілігін жария түрде
тексерумен айналысады. Талдау жасау фунциясы ең маңызды болып табылады.
Аудит кәсіпорынның тексеру аяқталған күнгі қаржылық жағдайы туралы ғана
емес, сондай-ақ бұл кәсіпорынның даму келешектері туралы тұжырым жасайды.
Негізгі функциялардың бірі консультациялық функция, яғни алаун түрлі
сұрақтар бойышна консультациялық қызметтер көрсету. Бұл аудиттің келешегі
бар және бөлінбес функциясы.
Бизнес саласындағы аудит бірқатар функцияларды орындайды:
бақылаушылық, саоаптаушылық, басқарушылық, кеңес берушілік. өндірістік және
ақпараттық.
Аудит, ауытқудың артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақытылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функциялардың пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.
Аудит орындайтын функциялар
Өндірістік функция: шарттық және ақылы негізде бухгалтердің
міндеттерін орындайды.
Сонымен аудит, меншіктің нысанына қарамастан, шаруашылық айналымына
қатысушылардың барлығының қызметінде маңызды рөл атқарады.
Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері
2.1 Тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау
Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект үшін
тәуекелдік – бұл нарық конъюктурасының өзгеруі (мысалы, тұтынушы-лардың
өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар
әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты
дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.
Ресейлік аудиторлық қызметтің №13 “маңыздылық пен аудиторлық тәуекел”
ережесі (стандарт) бұл ұғымды төмендегіше түсіндіреді: Аудитор тәуекелі
(аудиторлық тәуекел) – экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінде
табылмаған маңызды қателіктер және (немесе) бұрмалаулар болуы мүмкіндігін,
оның нақтылығын растаудан немесе мойындаудан кейін бухгалтерлік есептілікте
бұрмалаулар жоқ болған кезде маңызды бұрмалаулар бар деу ықтималдығын
білдіреді.
Ақылға қонымды сенімділік тұжырымдамасы орынсыз аудиторлық пікірдің
болуын жоққа шығармайды. Егер қаржылық есептілік айтарлықтай бұрмаланған
болса, аудитордың орынсыз пікір айту тәуекелі аудиторлық тәуекел деп
аталады.
Аудиторлық тәуекел – аудит аяқталып, аудиторлық оң пікір айтылып
қойғаннан кейін қаржылық есептілікте маңызды қателіктер болуы мүмкін
мойындауға даярлық шараларын білдіретін аудитордың кәсіпкерлік тәуекелі.
Басқа сөзбен айтқанда, аудиторлық тәуекел – аудит өз мойнына алуға даяр
субъективті белгіленген тәуекел деңгейі. Егер аудитор өзі үшін аудиторлық
тәуекелдіктің аз деңгейін бнлгілесе, бұл оның қаржылық есептілікте маңызды
қателер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылысын білдіреді.
Аудиторлық тәуекелдің деңгейі жайлы сөз ету үшін шаруашылық етуші
субъектінің өтімділігіне, өткен жылдардағы табыстар мен шығындар
деңгейіндегі өзгерістерге, қаржыландырудың пайдаланылған әдістеріне (егер
клиент көп мөлшерде қаржыландыру әдісін пайдаланып, қарыз құрылымы активтер
құрылымына сәйкес келмесе қаржылық қиыншылықтар ықтималдығы жоғары), клиент
операциясының табиғатына (шаруашылық етуші субъект тәуекелі көп қызмет
түрлерімен айналыса алады), менеджмент біліктілігіне талдау жасалады.
Кесте
Аудитор клиентті зерттеп, тәуекел деңгейіне әсер етуші факторлардың
әрқайсысының мәнін бағалауы керек. Аудит аяқталғаннан кейін де қаржылық
есептілікте маңызды қателер болуы мүмкіндігін жоққа шығармай, аудитор
зерттеу және факторларды бағалау негізінде субъективті түрде тәуекел
деңгейін белгілейді. Тексеріс барысында аулитор клиент жайлы қосымша
ақпараттар алып, өзінің аудиторлық тәуекел деңгейі туралы бағасын өзгертуі
мүмкін.
Аудиторлық тәуекел аудиторлық ұйымдар бизнесіндегі тәуекел болып
есептеледі, сондықтан оның шамасы оның аудиторлық қызмет көрсету
нарығындағы жағдайын көрсетеді. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін
аудиторлық тәуекел деңгейін төмендету керек.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны “қаржылық есеп беру
бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді” деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орындалуын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса,
бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен
сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық
тәуекел абсолюттік сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді.
Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100 %-ға дейін) арасындағы
диапазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды.
Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел)
экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондықтан аудитор қателер мен қателіктер
абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы
пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының
мәнін бағалап, аудит аяқталмағаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық
жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор
“қаржылық” есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер
сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.
Тексеру процесінде аудитолр клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық
тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 “Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау” ХАС-ында тәуекелдікке
анықтама берілген. “аудиторлық тәуекелдік – қаржылық есеп беру елеулі
бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді
дегенді білдіреді”. Аудиторлық тәуекелдік үш компоненті бар:
Бөлінбейтін тәуекелдік – не жеке тұрғанда немесе тиісті бақылау
жоқтығынан басқа бұрмалаулармен жиынтықта маңызды болатын бұрмалауларды
бекітуге шалдыққыштық. Басқаша айтқанда, бөлінбейтін тәуекел рұқсат
етілетін шамадан асатын, ішкі бақылаудың жағдайы мен тиімділігін
тексергенге дейінгі қателер болу ықтималдығын білдіреді.
Бөлінбейтін тәуекелдік (ажырамайтын) – шоттар сальдосы немесе
шаруашылық операциялардың қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген
жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар
бұрмалауларынан бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
Аудитор қаржылық есептілік деңгейіндегі ажырамайтын тәуекелдікті
тұтастай (аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде) және маңызды есептер
сальдосы және операциялар класы деңгейінде (аудит бағдарламасын жасау
кезінде) бағалауы керек.
Бөлінбейтін тәуекелді бағалау процесін айқын бір мәнді критерийлердің
біріңғай жүйесін орнату арқылы нысандау мүмкін емес. Сондықтан бұл мәселені
шешу іс жүзінде аудитордың кәсібилігі мен тәжірибесіне ғана байланысты.
Бөлінбейтін тәуекел көбіне клиенттің спецификасымен және оның ішкі
сипаттамаларымен, сондай-ақ кейде ішкі бақылау құралдарымен тексеруге
мүмкін болмайтын сыртқы орта жағдайларымен келісімде анықталады. Шындап
келгенде бұл шаруашылық етуші субъект үнемі өзінің оңтайлы даму
траекториясында бола алмау ықтималдығын көрсетеді. Бұл нақты клиентті
белгілі бір аудиторлық ұйым қабылдай ма, қабылдамай ма, оған байланыссыз
бұл тәуекелден ешқашан құтыла алмайсыз. Шаруашылық жасаушы субъектінің ішкі
бақылауды ұйымдастырғанға дейінгі сыртқы ортасы бұл тәуекел көзі болуы
мүмкін.
Бөлінбейтін тәуекелді бақылау кезінде аудитордың шешіміне көптеген
факторлар өз әсерін тигізеді. Мысалы, қаржылық есептілік деңгейінде оған
жататындар:
➢ субъект басшылығының адалдығы;
➢ субъект басшылығының тәжірибесі мен білімі;
➢ субъект басшылығына ерекше қысым жасау;
➢ субъект бизнесінің сипаты;
➢ субъект өз қызметін жүзеге асыратын салаға әсер етуші
факторлар.
Есепшоттар сальдосы мен операциялар класы деңгейінде бөлінбейтін
тәуекелді бағалау үшін аудитор кәсіби пайымын пайдаланып, төмендегідей
факторларды бағалайды:
• қаржылық есептілік есепшоттарын, олардың бұрмалануы да ықтимал;
• операциялар мен басқа да оқиғалар негізінде болатын, сондықтан
да оларды дұрыс рәсімдеу үлкен біліктілікті қажет ететін
күрделілікті;
• есепшоттар сальдосын анықтау кезінде пайымдау дәрежесін;
• активтердің шығындар мен заңсыз пайдаланылуға бейімділігін;
• кеғзең аяғында немесе аяғына таман ерекше және кешенді
операцияларды аяқтауы;
• әдеттегі өңдеу рәсімдеріне жатпайтын операцияларды.
Аудитор нақты бухгалтерлік есепшоттар мен шаруашылық операциялардың
біртиптес топтарына қатысты ажырамайтын тәуекелге баға беруге міндетті,
өйткені олардың белгілі бір типтері басқадарына қарағанда бұрмалауларға
үлкен дәрежеде бейім келеді. Аудитор қасақана бұрмалауға бейім келетін және
қасақана бұрмалау сипаты болатын есепшоттарды жеке-жеке қарастыруы керек.
Аудитор баланста көрсетілген жекелеген активтерді бағалау, егер ол
бастапқы құннан ерекшеленетін болса, қаншалықты объективті екенін тексеруі
керек. Бұл негізінен акцияларға, тауарлы-материалдық қорларға, т.б.
байланысты. Сондай-ақ үмітсіз борыштар, несиелік қарыздар анықтаудың
объективтілігі, дұрыстығы бойынша құрылатын резервтердің шынайлылығын
бағалау да мағңызды.
Ерекше және кешенді операцияларға келетін болсақ, жоспарлау кезеңінде
оларды анықтау аудитордың басты назарында болуы керек. Көбіне оларды
анықтау базасы ретінде Басты кітап пен шаруашылық келісімшарттарын зерреу
керек, онда стандартты емес, ерекше бухгалтерлік жазбалар тіркелген болуы
мүмкін. Осындай операциялардың себебінен болған аудиторлық тәуекел жоғарыда
аталған факторларға: заңнаманың жұмыс істеу дәрежесіне де, бухгалтерлік
персоналдың біліктілік деңгейіне де және бағалаудың объективтлігіне де
тікелей тәуелді болады.
Бөлінбейтін тәуекелді бағалау кезінде аудитор өткен аудиторлық
тексеріс нәтижелерін пайдалануына болады, олар ағымдағы кезеңнің ықтимал
қателіктерін көрсетіп беруі мүмкін. Алайда бұл кезеңде оның тексеріліп
жатқан жыл ішінде де әділетті екендігіне көз жеткізіп алуы керек. Бұған
дейінгі аудиторлық тексерс нәтижелері болмаған жағдайда бөлінбейтін
тәуекелдің деңгейі өте жоғары деп белгіленеді. Бөлінбейтін тәуекел деңгейін
анықтаудың нақты ережелер жоқтығына қарамастан, әдетте аудиторлар бағалау
кезінде консервативті болады. Көпшілік аудиторлар ең қолайлы жағдайлардың
өзінде бөлінбейтін тәуекел деңгейін 50%-дан анағұрлым жоғары, ал
негізделген маңызды қателіктер бар кезде тіпті 100% деңгейінде белгілейді.
Аудитордың бөлінбейтін тәуекел деңгейіне әсер ету мүмкіндігі жоққо
тән. Ол оны объективті болатын шынайлық деп қабылдауы керек.
Бөлінбейтін тәуекелдің бағасы аудиторлық тексеріс барысында, аудитор
қосымша ақпараттарға ие болған кезде өзгеруі мүмкін. Бұл аудитордың
аудиттелетін субъектінің қызмет ету ортасына әсер еткенін білдірмейді.
Алайда аудит барысында ол бұған дейін белгісіз болып келген, өзінің тәуекел
деңгейі жайлы көзқарасына әсер ететін қосымша мәліметтер табуы мүмкін.
Бөлінбейтін тәуекел деңгейін анықтау кезінде аудитор аудит жүргізу
мүмкіндігін бағалауы керек. Егер аудит мүмкін болмаса, аудитор одан бас
тартады. Ал егер аудитор тексеріс жүргізуге болады деп есептесе, келесі
кезекте бақылау тәуекелін алдын ала бағалау жүргізіледі.
Бақылау тәуекелі – есепшоттар сальдосы мен операциялар кластарында
болуы мүмкін бұрмалаудың (ол жеке-жеке немесе басқа есепшоттар сальдосы мен
операциялар кластарындағы бұрмалаулармен жиынтықта болуы мүмкін)
бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінде дер кезінде табылып,
түзетілмеу тәуекелі.
Қаржылық есептілік аудитін реттейтін мақсат пен жалпы принциптер 200
ХАС-ында бақылау тәуекелі – бекіту кезінде пайда болуы мүмкін және не жеке-
жеке немесе басқа бұрмалаулармен жиынтықта маңызды болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-бет
І. Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..4-бет
1.1 Аудиттің мәні мен
мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4-бе т
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 9-бет
1.3 Аудиттің компоненттері және олардың функциялары ... ... ... ...12-
бет
ІІ. Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері ... ... ... ..15-бет
2.1 Аудиторлық тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау ... ... ..15-
бет
2.2 Маңыздылық деңгейі мен аудиторлық тәуекелдік арасындағы
өзара
байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...26-бет
ІІІ. Тәжірибелік аудиторлық
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..31-бет
Аудиторлық іріктеу және оның таба алмаған тәуекелге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...34-бет
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..36-бет
КІРІСПЕ
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық
субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың қажеттіліктерін
ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуекелсіз
бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші
стандарттар енгізілуде, аудиторлар жұмыстарының сапасына кәсіби бақылау
жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салады кәсіби мамандар даярлауға
қосымша талаптар қойылуда.
Нарықтық қатынастар кеңістігінде шаруашылықтың өз орнын тауып даму
жолына түсуі оның өнім өндіру бағытын және эспорт пен импорттың көлемін
сақтай отырып халықаралық стандарттарды реттейтін нормативтер мен
нормативтік құжаттардың талаптарын бойына сіңіріп, қаржы-шаруашылық
қызметінде олардың орындалуын қамтамасыз ететін кешенді мәселелерді шешумен
тығыз байланысты. Бүгінгі таңда жедел шешуді талап етіп отырған осындай
өзекті мәселелердің бірі – бухгалтерлік есеп пен аудитті халықаралық
стандарттаға жауап беретіндей деңгейде ұйымдастыру.
Бухгалтерлік есеп шаруашылықтың тыныс-тіршілігін жайып салатын айнасы
болса, аудит бухгалтерлік есептің тазалығын, пәрменділігін және тиімділігін
қатаң талап етіп, әділ бағасын беретін төрешісі, әрі кеңес беріп жөн
сілтейтін егіздің сыңарындай жаңашыры. Қарапайым тілмен айтқанда,
бухгалтерлік есеп шаруашылықтың қаржы шаруашылық қызметін бейнелейтін
жайылған дастарханы болса, аудит дастарханға қойылмаған немесе жетіспейтін
тағамдарды дастархан иесіне құпия түрде бетіне айтатын азаматтық көзқарасты
ұстанған сыншысы. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі аудиттің зертеу
объектісі, тіршілік ету көзі болса, аудит – бухгалтерлік есептің сапасын,
тиімділігін арттырып, оны халықаралық өлшемдер мен стандарттарға негізделіп
жүргізуге жетелейді. Тәуеклсіздік алып егемендік ел болған қазіргі таңда
аудиторлық қызметке сұраныс күннен-күнге арта түсуде.
Жоғарыда аталғандарды түйіндей келе, менің курстың жұмысым түсінікті
болуы үшін үш бөлімге бөлініп қарастырылып отырмын. Әр бөлім тақырып
ерекшеліктеріне байланысты аудиттің мақсаты мен міндеттері белгіленіп,
аудитті ұйымдастырудың тәртібі баяндалған.
Бірінші бөлімде аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен
бақылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Екінші бөлімде аудиторлық
тәуекелдік туралы толық баяндалып, оның бақылау жолдары қарастырылды. Ал
үшінші бөлімде тәжірибелік аудиторлық қорытынды жасалды.
Нарық экономикасы жағдайында аудитті дамытудың
теориялық негіздері
1.1 Аудиттің мәні мен мағынасы
Тәуелсіз бухгалтер-аудитор кәсібі өткен ғасырда Еуропаның акционерлік
қоғамдарында пайда болған. Мұның өзі акционерлік қоғамның есептілігіне
объективті баға беру, кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы шынайы деректер
алу қажеттілігіне байланысты болды. Мұндай объективті мәліметтерді
кәсіпкерге тәуелсіз маман ғана бере алады.
Аудит сөзінің өзі латынның audio деген сөзінен шыққан, мұның өзі
сөзбен –сөз ол естиді дегенді білдіреді. Бастапқыда ол тыңдаушы деген
сөзді, яғни бір нәрсені тыңдап отырған адамды білдірді. Содан аудармасында
тыңдаушы дегенді білдіретін аудитор сөзі туындаған.
Орта ғасырдағы Еуропада сауатты және жаза білетін адамдар өте сирек
кездескен, сондықтан лауазымды адамдардың есептерін тыңдауға тиіс
қызметшіні аудитор деп атап кеткен.
Сол замандағы адамдар ауызша нысандағы есеп тіпті жазбаша есептен де
жақсы деп шынымен де пайымдаған, өйткені кез келген құжатты жасауға болады,
ал саған бастық-аудитордың қатал көздеріне қарап тұрғанда өтірік айту
мүмкін емес немесе ең болмаса, едәуір күрделі болады деп шешкен.
Аудит пен аудиторлық қызметтің әрекеті мен дамуы әр жеке мемлекетте
қалыптасқан экономиканың деңгейі мен тұрақтылығына байланысты жүзеге асты.
Мәселен Ұлыбританияда бухгалтер-аудиторлар шамамен ХІХ ғасырдың ортасында
пайда болды, ал мұнда міндетті аудит туралы заң 1862 жылы, Францияда 1867
жылы, АҚШ-та 1937 жылы шықты. Ресейде аудитор лауазымы алдымен мүліктік
сипаттағы белгілі даулар мен сотты шиеленістерді аудиторлардың есептік-
ревизиялық және заңдық тұрғыдан шешуі міндетімен 1 Петр әскер мен флот
үшін енгізген болатын (XVIII ғ. басында). Бірақ олар шағын жеке фирмалар
емес, Ресейдің әскери жене теңіз министрліктері жанындағы жоғары ревизиялық
әскери соттар мен тергеушілері болды, олардың қызмет ауқымы Батыстағы жай
шағын аудиторларлық фирмаларға қарағанда едәуір кең болды.
Әр елде аудитті ұйымдастырудың өзіндік ұлттық ерекшеліктері болады,
алайда бүкіл әлемдегі аудиторлар тұтастай алғанда сипаты бойынша шамамен
бірдей жұмыстарды орындайды.
Ұлттық дәстүрлер, сондай-ақ аудиторлардың қоғамдық ұйымдары аудиторлық
қызметтің аяқталуы мен дамуында өте үлкен рөл атқарады. Мәселен, АҚШ-та
аудиттің дамуына Америкалық ант берген бухгалтерлер институты (AICPA) үлкен
ықпалын тигізді .
Аудит бізге де таңсық болды деуге болмайды. Керісінше, шетелдік
есептілік-талдау практикасына қызығушылық білдірген бухгалтерлік есеп
жөніндегі мамандар аудиторлық қызмет сияқты құбылыс туралы білген. АҚШ-ғы
аудиторлық фирмалардың орындайтын қызметтерін зерттей келіп, олар бұл
қызмет туралы идеяның өзіне ерекше назар аудару керек екенін және оны
қолдану есеп пен өндірісті, басқаруды жетілдіру ісінде үлкен экономикалық
және ұйымдастырушылық әсер беретінін жазды.
Қазақстанда аудит пен аудиторлық қызмет 90-шы жылдардың басында, яғни
меншіктің көпжақты нысандарының әрекет етуіне және халық шаруашылығының
салаларында нарықтық экономиканың дамуына байланысты қалыптаса бастады.
Нарықтық қатынастардың дамуымен қатар бухгалтерлерге кәсіпорындар мен
ұйымдар қызметінің, бухгалтерлік есеп пен есептілікті, салық салуды жолға
қоюдың, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын қалыптастыру тәртібінің
құқықтық мәселелерін реттейтін нормативтік құжаттар ағыны келе бастады.
Қолданыстағы нормативтік құжаттарға жиі өзгерістер мен толықтырулар
енгізіледі (әсіресе бухгалтерлік есепті жүргізу мен салық салу бөлігінде),
олар түрлі себептерге байланысты салық төлеушілердің назарына жете
бермейді. Сондықтан да нормативтік құжаттардың кәсіпорындардың шаруашылық
қызметіне қатысты талаптарын сақтауда тәртіп бұзушылықтар орын ала бастады.
Қайсыбір заң актілерін кәсіпорындардың дұрыс қолдануына көмек көрсету
міндеттері жүктелген органдардың өздері де санының аздығы мен жүктелген
міндеттердің көптілігіне байланысты мұндай жұмысқа әзір емес болып шықты.
Осыған байланысты кәсіпорындардың қызметіне мемлекеттік емес
бақылаудың жаңа нысандарын құру қажеттілігі туындады, ол кәсіпорындарда
бухгалтерлік есеп пен есептілікті жақсарту, олардың коммерциялық қызметінің
тиімділігін жоғарлату мақсатымен бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және
жүргізу мәселелері бойынша консультациялар беруді қамтып еді. Яғни
аудитордың қызметіне деген қажеттілік кәсіпорындарды тікелей басқарумен
айналысушылардың (әкімшілік, менеджерлер), оның қызметіне қаражат
салушылардың (меншік иелері, акционерлер, инвесторлар), сондай-ақ
кәсіпорын қызметінің нәтижелері туралы ақпараттарды тұтынушы ретінде
мемлекеттің мүдделерінің оқшаулануына байланысты туындады.
Шынайы ақпараттың қолда бар болуы капитал нарығының қызмет тиімділігін
жоғарылатуға жағдай жасайды және экономикалық шешімдерді қабылдаудың
салдарынан бағалауға және болжауға мүмкіндік береді. Аудиторлық қызметті
тіпті ол міндетті болып табылмайтын жағдайларда жүргізу сөзсіз, маңызды
болып табылады.
Соңғы кездері кейбір кәсіпорындардың басшыларында қалыптасқан пікір
бойынша аудиторлық тексеру – бұл салық және басқа да мемлекеттік бақылау
органдары ұйыдардың шаруашылық қызметіне жүргізетін сол баяғы ревизия. Ал
шындығында,салық тексеруі мен аудиторлық тексеру-мүлдем әртүрлі заттар.
Егер біріншісі салықтардың есептелу дұрыстығын тексеруді және қателіктер
жіберілген жағдайда қаржылық санкциялар салуды өзінің негізгі міндеті етіп
қойса, аудиторлық тексерудің мақсаттары басқа болып келеді.
Аудитор ұйымдағы есеп пен есептіліктің жай-күйін зерттейді,
қателіктерді анықтайды, оларды жою жөнінде ұсыныстар жасайды, тіпті кейде
оларды түзетуге көмектеседі және түптеп келгенде, бухгалтерлік есептіліктің
дұрыстығы туралы өзінің кәсіби пікірін білдіреді.
Бүкіл әлемдегі өзін сыйлай білетін коммерциялық ұйымдар өздерінің
есептіліктерін міндетті түрде аудитордың қорытындысымен растайды. Сөйтіп
олар есептілікті әлеуетті пайдаланушылардың, құрылтайшылардың,
инвесторлардың, кредиторлардың, банктердің, сатып алушылардың,
жеткізушілердің және т.б. өздеріне деген сенімін арттыра түседі.
Меншік иелері, әсіресе бүкіл ұжымдық меншік иелері-акционерлер,
пайшылар, сондай-ақ кредиторлар кәсіпорынның көптеген және өте күрделі
операцияларының барлығы есептілікте заңды және дұрыс көрсетілгеніне өз
бетінше көз жеткізуге мүмкіндігі жоқ, өйткені олардың әдетте есептік
жазуларға рұқсаты және тиісті тәжірибесі жоқ, сондықтан аудиторлардың
қызметтерін қажетсінеді.
Кәсіпорындардың қызмет нәтижелері және олардың заңдарды сақтауы туралы
ақпаратты тәуелсіз растау мемлекетке экономика және салық салу саласында
шешімдер қабылдауы үшін қажет.
Аудиторлық тексерулер оларды қызықтырып отырған қаржы есептілігінің
дұрыстығын растау үшін мемлекеттік органдарға, судьяларға прокурорлар мен
тергеушілерге де қажет.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып аудиторлық қызметті
реттейтін заңды: Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы 1993
жылғы 18 қазандағы Заңын қабылдады. Бұл заң аудиторлық қызметтің құқықтық
негіздерін белгіледі, нарықтық жүйеде тәуелсіз бақылауды қалыптастыруға
және одан әрі дамытуға мүмкіндік берді. Осы заңның қабылдауына байланысты
біздің елдегі аудиторлық қызмет саласында елеулі өзгерістер бола бастады,
аудиторлық ұйымдар құрылып, табысты жұмыс істей бастады, аудиттың
нормативтік-құқықтық негізі жасала бастады. Бір сөзбен айтқанда, ол
аудитті ендіру мен дамыту ісіне өзінің оң ықпалын тигізді.
1998 жылғы 20 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті
Аудиторлық қызмет туралы жаңа заңға қол қойылды. Бұл заң отандық аудиттің
дамуындағы жаңа сатыны ашып берді. Оның қабылдануына байланысты
Қазақстандағы аудиторлық қызмет жаңа сапалық деңгейге өтті. Ол неғұрлым
дербеc, үшінші жақтар мен мемлекеттік органдардан тәуелсіз болып келеді.
Аудиторлар үшін халықаралық нормалар мен стандарттарға өту, халықаралық
институттармен қарым-қатынас пен ынтымақтастықты күшейту ісінде жаңа
мүмкіндіктер ашады.
Қазақстан Республикасының Аудиторлар палатасы Қазақстан Республикасы
аудиторларының ұлттық танылған, бұқаралық кәсіби жалғыз ұйымы болып
табылады. Ол қабылданған Аудиторлық қызмет туралы заңға сәйкес
құрылған және қоғадық бірлестік ұйымдық-құқықтық нысанымен Әділет
министрлігінде тіркелген.
Аудитор палатасы коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін өзі
басқаратын және өзін өзі қаржыландыратын ұйым болып табылады.
Қазіргі кезде оның қатарында 100-ге жуық аудиторлық фирмалар және 400-
ден астам жеке тұлғалар бар. Аудиторлар палатасының өзіндік рәмізі бар,
Палатаның туы бекітілген.
Палатаның жоғарғы органы Аудиторлардың республикалық конференциясы,
жұмысшы органы – Аудиторлар палатасының Кеңесі болып табылады.
Аудиторлар палатасы ЮСАИД бағдарламасының және ҚАРАНА
корпорациясының қолдауымен өзінің V Республикалық конференциясында
аудиттің 36 Халықаралық стандарттарын қабылдады және оларды бекіту үшін
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне берді. Қазақстан Республикасы
аудиторларының этика кодексі әзірленіп, бекітілді.
Кәсіби аудиторлардың біліктілік деңгейінің стандарттарын Республикалық
және аумақтық Палаталардың конференциясында құрылған Қазақстан
Республикасы аудиторларының тәуелсіз біліктілік комиссиясы әзірлейді және
өмірге енгізеді. Оның құрамына осы Палаталардың практик және ғалым кәсіби
аудиторлары санына бір-бірден өкілдер кірді. Қазақстан Республикасында осы
Біліктілік комиссиясы ғана өзі туралы ереженің негізінде аудиторлыққа
үміткерлердің біліктілік деңгейін әлімдік практикада жалпыға бірдей
қабылданған жеті пән бойынша емтихандар өткізу арқылы анықтайды.осы
аттестациядан өткен тұғалар аудитор атты жоғарғы біліктіліктің
тағайындалғаны туралы куәлікті және біліктілік куәлігінің нөмері
көрсетілген жеке мөрді алады.Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
реттеуші мемлекеттік орган ретінде аудиторлық қызметті лицензиялаумен
айналысады.
1998 жылы Аудиторлардың республикалық конференциясында Кәсіби
аудиторлар мен бухгалтерлердің институты құрылды.
Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі секілді аудит нарықты дамытудың
шешуші шарттарының бірі болып келе жатқанын айта кету керек,алайда оның
қазіргі қайшылықтары,күйі мен даму келешектері республикалық экономикалық
қиыншылықтарымен ғана анықталмайды, шын мәнісінде, біз оны зерделеуге және
халық шаруашылығының салаларына енгізуге енді ғана кірістік.
Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы 1998 жылғы 20
қарашадағы Заңында көрсетілгендей:
Аудит аудиторлардың Қазақстан Республикасының заңдарында бекітілген
талаптарға сәйкес қаржы есептілігінің растығы мен жасалу объективтілігі
туралы тәуелсіз пікірді білдіру мақсатымен заңды және жеке тұлғалардың
(аудиттелетін субъектілер) қаржы есептілігін тексеруін білдіреді.
Аудиторлық қызмет дегеніміз аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржы
есептілігіне аудит жүргізу жөніндегі кәсіпкерік қызметі. Аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар, қаржы есептілігін аудиттеуден басқа өз қызметінің
профилі мынандай қызметтерді көрсете алады:
- бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру, қалпына келтіру және жүргізу,
қаржы және статистика есептіліктерін жасау;
- салықты жоспарлау, бюджетке төленетін міндетті төлемдерді есептен
шығару, салық декларацияларын толтыру;
- қаржы-шаруашылық қызметтеріне талдау жасау;
- қаржылық, салықтық, банктік және өзге де шарушылық заңдарының
мәселелері бойынша консультация беру және ақпараттық қызмет
көрсету;
- қосымша кәсіби білім ретінде бухгалтерлік есепке, аудитке және
қаржы-шаруашылық қызметін талдауға оқыту;
- оқытушылық, ғылими қызмет;
- бухгалтерлік есепті автоматтандыру жөнінде ұсыныстар жасау, еспті
автоматтандырылған түрде жүргізуге оқыту;
- ғылыми әзірлеме, бухгалтерлік есеп, салық салу, шаруашылық құқық
бойынша әдістемелік оқулықтар, ұсыныстар шығару;
- бизнесті бағалау;
- бағалау қызметі;
- бағалы қағаздар нарығындағы қызмет;
- адвокаттық қызметпен байланысы жоқ заңдық қызметтер көрсету.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қызметтердің жекеленген
түрлерін көрсету тиісті лицензиялар алуды талап етеді, аудиторлар мен
аудиторлық ұйымдар мұндай лицензиясыз ол қызметтерді көрсетуге құқылы емес:
1.Аудиторлық қызметті жүзеге асыруға арналған лицензиясы бар
аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар аудиторлық қызметті жүзеге асыруға
құқылы.
2.Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға осы бапта көзделмеген
кәсіпкерлік қызметтің өзге түрлерімен айналысуға тиым салынады.
Яғни лицензияның болуы аудитті жүргізуге қойылатын бірегей талап болып
табылады.
Тағы бір міндетті шарт аудитордың тәуелсіздігі болып табылады.
Аудитордың тәуелсіздігі:
- шаруашылық жүргізуші субъектінің аудиторды (аудиторлық ұйымды)
еркін таңдауымен;
- аудитор (аудиторлық фирма) мен клиент арасындағы шарттық
қатынастармен, мұның өзі аудитордың өз клиентін еркін таңдауына
және қандай да бір мемлекеттік органдардың нұсқауынан тәуелсіз
болуына мүмкіндік береді.
- клиентке белгілі болған кемшіліктерін жойғанға дейін аудиторлық
қорытындыны беруден бас тарту мүмкіндігімен;
- клиентпен туыстық немесе іскерлік қатынастар болған кезде
аудиторлық қызмет бойынша шарттық қатынастардан астам болатын
аудиторлық тексерудің мүмкін еместігімен;
- аудиторлар мен аудиторлық фирмаларға аудиторлық, консультациялық
және заңдармен рұқсат етілген басқа қызметтермен байланысты
шаруашылық коммерциялық және қаржылық қызметтермен айналысуға тиым
салумен белгіленеді.
1.2 Аудиттің пәні, мақсаты мен міндеттері
Аудит басқа экономикалық ғылымдар сияқты шаруашылық субъектісінің
қызметі барысында қалыптасатын өндірістік қатынастарды зерттейді. Бірақ ол
бұл қызметтің белгілі бір дербес жағын зерттейді, мұның өзі оның пәнін
құрайды.
Аудит нарықтық экономика жағдайында барлық шаруашылық процесіне
қатысушылардың қызметінде маңызды роль атқарады. Ол анық ақпаратпен
қамтамасыз етеді, серіктестер арасындағы сенімділікті қалыптастыруға
септігін тигізеді, оңтайлы басқарушылық шешімдерді іріктеу мен
кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстарды әзірлейді, сондай-ақ қаржылық
жағдайды тұрақтандыруға, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тиімділігін арттыруға және тұтас қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайын
жақсартуға ықпал етеді.
Аудитті қаржылық, экономикалық, техникалық, заңдық және басқа да
қызмет салаларында жүргізуге болады. Аудиттің ең негізгі мақсаттарының бірі
– шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық есеп берулердің нақты
екендігін анықтау болып табылады.
Бухгалтерлік есептілік пен шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі
туралы басқа экономикалық ақпаратты олардың толықтығын, дәлдігін және
растығын тиімді бағалау мақсатымен шарттық және құпиялық негізде, тәуелсіз
сараптау мен талдау жүзеге асыру, тапсырыс берушіге кәсіпорынның шынайы
қаржы жағдайы мен оның қаржылық болжамдарының мүмкіндігі туралы білікті
саясатының қолданыстағы заңдар мен нормативтік актілерге сәйкестігін
тексеру, клиенттерге оларды қызықтыратын мәселелер бойынша консультациялық
қызметтер көрсету аудиттің пәні болып табылады.
Аудиттің объектісі шаруашылық жүргізуші субъекті қызметінің қаржылық
жағы болып табылады. Аудитор тексерілушіден қолда бар есеп және басқа да
қаржы құжаттарын талап етуге құқылы.
Аудиттің басқа пәні - өндірістік, шаруашылық қызмет. Ол аудиторлық
тексеру өндірістік шығындар мен алынған түпкілікті нәтижелерді бағалаудан
тұрады. Бұл ретте ол өндіріс пен еңбектің ұйымдастырылуын, өндірістік
ресурстарды тиімді пайдаланудың қамтамасыз етілуін тексереді, шаруашылық
субъектісінің жұмысындағы кемшіліктерді түбегейлі талдайды және тексеріліп
отырған кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін арттыруға бағытталған
нақты ұсыныстарды әзірлейді.
Аудиттің тағы бір объектісі – шаруашылық субъектісінің бүкіл
қызметінің экономикалық тиімділігі. Кәсіпорынның жұмысындағы белгілі бір
басқарушылық шешімдердің салдары болған кемшіліктерге талдау жасалады.
Аудиттің келесі объектісі – қаржы-экономикалық тәртіп. Кәсіпорынның
немесе саланың қаржылық және экономикалық дамуының негізгі бағыттары
зерттеледі. Аудиторлардың ұсыныстары кейбір үрдістерін мақұлдаумен немесе
мақұлдамаумен ұштасады.
Аудиттің мақсаты мен міндеттері өте ауқымды.
Аудиттің негізгі мақсаты экономикалық субъектілердің бухгалтерлік
(қаржылық) есептілігінің растығын және олар жасаған қаржылық және
шаруашылық нормативтік актілерге сәйкестігін анықтау болып табылады.
Аудиттің мақсаты заңдармен, аудиторлық қызметті нормативтік реттеу
жүйесімен, аудитор мен клиенттің шарттық міндеттемелерімен белгіленеді.
Бухгалтерлік есептілік аудиттің мақсаты барлық мәнді қатынастарда
экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігін растығы туралы аудиторлық
ұйымның пікірін қалыптастыру және білдіру болып табылады.
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты – аудиторға қаржылық қарытынды
есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
аспеутілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін бері. Аудит мақсатының стандартты анықтамасына
қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы қоятын
мақсатты түсінуіміз керек.
Жеке және ұжымдық меншік иелері – акционерлер, жарнашылар (пай
иелері), сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық
көптеген қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес
орындалғандығына және бухгалтерлік жазбалармен тоқсандық және жылдық
есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен
айырылған. Ұйым қызметі мен оның заңды орындалуын тәуелсіз аудиторлық
тексеру мемлекетке де экономика, қаржыландыру, несие беру, инвестициялау
және салық салу саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген
кәсіпорындар, ұлттық экономика салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін
аудиторлық тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын
дәлелдеу үшін республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен
ведомствалар, соттар, прокуратураға және басқаларға қажет.
Аудиттің негізгі мақсаты қаржылық ресуртарды дұрыс пайдаланудың
резервтерін ашып беру, салықтардың есептелу дұрыстығына талдау жасау,
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту, қызметтің шығындары мен
нәтижелерін, кірістер мен шығыстарды оңтайландыру жөніндегі шараларды
әзірлеу жөнінде клиентпен келісілген міндеттермен толықтырылуы мүмкін.
Консалтингтік қызметті жүзеге асырған кезде аудиттің мақсаты
аудиторлық фирманың клиенттерінің коммерциялық қызметі жақсаруы үшін
жоғарғы саладағы консалтинктік қызметтер көрсету болып табылады.
Аудиторлық қызмет басқа кез-келген коммерциялық қызмет секілді жоғарғы
табысты болуға тиіс. Бұл мақсаттарға қол жеткізу үшін аудиторлардың алдына
мынадай негізгі міндеттер қойылады:
1.Кәсіпорынның қаржы есептілігінің дұрыстығын қамтамасыз ету, сөйтіп
қаржы есептерін пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді қолайлы деңгейге
дейін азайту.
2. Шешімдер қабылдау үшін қисынды түрде негізделген базаны құруға
мүмкіндік беретін жеткілікті дәрежедегі құзыретті мәмілелерді жинау және
бағалау.
3.Кәсіпорынның экономикасын немесе оның қызметінің белгілі бір
түрін,мысалы инвестициялық,маркетингтік және т.с.с қызметін жүйелі түрде
және жан-жақты талдау.
4.Кәсіпорын қызметінің оның жарғысына сәйкестігін,кәсіпорын жасаған
бизнес-жоспардың негіздігін тексеру.
5.Кәіпорынның шаруашылық қызметін реттейтін заңдардың сақталуын
бақылау,бухгалтерлік есепті жүргізу,есептілікті жасау мен мемлекеттік
органдар мен меншік иелерін шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
жағдайы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету.
6.Бастапқы құжаттарды тексеру,олар арқылы шаруашылық операцияларының
шын мағынасына сәйкестігі анықталады. Бұл ретте операциялардың өздерінің
қолданыстағы заңдар мен заңдық нормативтерге сәйкестігін бақылау жүзеге
асырылады.
7.Клиенттерге бухгалтерлік есепті жүргізуді дұрыс ұйымдастыру
бөлігінде және клиенттерді қызықтыратын басқа мәселелер бойынша
консультациялық қызметтер көрсету.
8.Клиенттің меншігінің нығаюына және көркеюіне ықпал ету.
Аудиттің негізгі міндеттері осындай.
Ішкі аудит кезінде ақпараттық базаның кеңеюіне және талдау
рәсімдерінің басым жерлерінің өзгеруіне байланысты олардың саны өседі.
Аудиторлық қызметтің негізгі міндеттері экономикалық субъектінің қаржы-
шаруашылық қызметін реттейтін заңнын сақталуын, бухгалтерлік есептің
жүргізілуін, қорытынды есепті құруды және пайдаланушыларды қаржылық жағдай
туралы ақпаратпен жабдықтауды сапалы тексеруді қамтамасыз етуде болып
табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп беру мәліметтері аудиторлық
қорытындымен дәлденбеген кәсіпкерлерге сенім аз болады. Сенімге ие болу
үшін экономикалық қатынастардың тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік
қатынастар қажет болады.
Сапалы тексеруді қамтамасыз ету үшін аудиторлық фирмаларға
бухгалтерлік, заңдық және жалпы экономикалық мәселелер бойынша
бағдарламалық қамтамасыз ету, анықтамалық әдебиет түріндегі толық
ақпараттық база қажет.
Аудиторлық фирмалардың маңызды міндеттерінің бірі өз қызметімен қатар
кез келген экономикалық субъект қызметінің рентабельділішіг қамтамасыз ету
болып табылады. аудиторлық жұмыс жоғары біліктілікті, аса көңіл бөлу мен
кәсіпқойлықты талап етеді. әрине, оған осы кәсіп мәртебесіне сай жоғары ақы
төленуі керек. Сонымен қатар үлкен табыс пен қызметі көрсетілген
тұтынушыларды көп ұмтылу кезінде аудиторлар клиенттерді таңдамай ала
алмайды. Бұл жерде болашақта аудиторлық фирма беделін түсірмес үшін
клиенттерді дұрыс таңдау қажет.
Сонымен қатар аудиторлық қызмет көрсетуді кеңейту саласында
маркетингтік зерттеулерді жүйелі жүргізу де аудиторлық фирманың міндеті
болып табылады. Қазір Қазақстандағы, әсіресе, үлкен қалалардағы аудиторлық
фирмалар саны күрт өсуде. Бұл нарық жағдайында бәсеке өсуіне әкелетін дұрыс
құбылыс. Аудиторлық қызмет көрсетудің сан алуандығы аудиторлдардың
қызметтің белгілі бір саласына мамандануын алып келеді. Қазақстанда
акционерлік қоғамдардың аудиті, сақтандыру компаниларының аудиті, банктік
аудит бөліп көріне бастады.
1.3.Аудиттің компоненттері және олардың функциялары.
Аудиттің мағанасын белгілеу шеңберінде бірқатар шешуші компоненттерді
атап өтуге болады, олар мыналар:
1. Шаруашылық жүргізуші субъект.
Кез келген аудиторлық қызметті жүргізудің қажетті шарты оның ауқымы
туралы айқын түсінік болып табылады. Олар нақты шаруашылық субъектісінің
параметрлерімен белгіленуі мүмкін.
Бірқатар жағдайларда бұл параметрлер біршама деңгейде ауысуы мүмкін,
мысалы ішкі аудит кезінде жекеленген заңдық субъектілер қарастырылмайды.
2. Ақпарат
Аудиторлық қызмет барысында клиент өзінің әрекеті мен жағдайына
қатынысы берген ақпарттар пайдаланылады.Аудитор бұл ақпаратты талдайды,оның
растығын анықтайды,тікелей өздері шығарған жаңа ақпаратты алады.Аудит
объектісі мен оны өткізуге мүдделі тұлғалардың арасындағы ақпараттық
олқылықты толтыруға тырысады.
Ақпараттық олқылық екі себеп бойынша туындайды:
1)әдетте есепте тексерушілер үшін қызықты болатын қандай да бір
ақпарат жетпей жатады;
2)есептердің растығына сенім жоқ,оған оларды баға беру мен
шешімдер қабылдау үшін негіз деп санауға болмайды.
3. Аудиторлардың біліктілігі
Аудитті жүзеге асырушы тұлғалар өз ісінде құзыретті мамандар
болуға тиіс,яғни тиісті фактілерді жинай білуге және бұл фактілерді
бағалауға негіз болатын өлшемдерді түсінуге тиіс.
4. Фактілерді жинау және бағалау
Фактілерді жинау мен бағалау аудиторлық тексерудің негізгі мағынасы
болып табылады. Фактілер-бұл аудиторлардың ауасы. Оларсыз ешқандай да
аудиторлық есеп тиімді жүргізілген зерттеудің нәтижесінде ретінде бағалана
алмайды.
5. Стандарттар мен өлшемдер
Іс-әрекетке қатысты жинақталған фактілер тексерудің құралы болып
табылады,стандарттарға немесе өлшемдерге сәйкес бағаланады.
Мұндай жалпыланған өлшемдер түпкілікті белгіленуі мүмкін; мысалы қаржы
есептілігінің сыртқы аудиті кезінде заңдық сипаттағы талаптар қойылған
жағдайда не ішкі аудит жағдайында, аталған экономикалық объектінің
басшылығы нақты тексеруге белгіленген жоспарлар мен ниеттерден шығуға тіс.
Мұндай өлшемдер аудиторлық зерттеудің мақсаттарын жеткілік
тиімділікпен белгілейді. Белгіленген өлшемдердің бар болуы мындай тұрғыдан
маңызды: олар үшін аудит жүргізілетін топтарға аудиторлық есептерді
хабарланатын нәтижелерінің маңызын түсінуіне мүмкіндік береді.
6. Аудиторлық есеп
Оның көмегімен аудитор тексеріс барысында ашылған жағдайлар туралы
және жасалған қорытындылар туралы хабарландырады.
Осы компоненттерсіз сапалы аудитті жүргізу мүмкін емес. Бірақ бұларды
бар болуы да оның негізгі принциптерін білместен аудиттің мақсатына табысты
жетуге болады дегенді білдірмейді.
Аудиторлар мен аудиторлық фирмалар көрсететін қызметтердің біз
қарастырған түрлеріне,оның негізгі мақсаттары мен міндеттеріне орай аудит
орындайтын негізгі функциялар туралы тұжырым жасауға болады(2-сызба)
Аудитор ең алдымен сараптама жасаумен, яғни тапсырыс берушіге оның
деректерінің қаншалықты рас және шынайы қаржылық жағдайды көрсететіні,
бухгалтерлік есептің жолға қойылуы, қолданыстағы заңдар мен бекітілген
нормативтік актілерге сәйкес келетіндігі туралы қорытынды беру мақсатымен
шарушылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есептілігін жария түрде
тексерумен айналысады. Талдау жасау фунциясы ең маңызды болып табылады.
Аудит кәсіпорынның тексеру аяқталған күнгі қаржылық жағдайы туралы ғана
емес, сондай-ақ бұл кәсіпорынның даму келешектері туралы тұжырым жасайды.
Негізгі функциялардың бірі консультациялық функция, яғни алаун түрлі
сұрақтар бойышна консультациялық қызметтер көрсету. Бұл аудиттің келешегі
бар және бөлінбес функциясы.
Бизнес саласындағы аудит бірқатар функцияларды орындайды:
бақылаушылық, саоаптаушылық, басқарушылық, кеңес берушілік. өндірістік және
ақпараттық.
Аудит, ауытқудың артық шығындар мен ысыраптың алдын алу үшін оңтайлы
басқарушылық шешімдерді уақытылы анықтауы қажет. Бұл субъектілер қызметінің
қаржылық жағдайы мен қаржылық нәтижелерін, іскер белсенділігін болжау
ретіндегі аудиттің жаңа қосалқы функциялардың пайда болуымен шарттасылған.
Тәуелсіз қаржылық бақылау қабылданған этикалық және құқықтық нормаларды
сақтау арқылы тәрбиелік және әлеуметтік функцияларды орындайды.
Аудит орындайтын функциялар
Өндірістік функция: шарттық және ақылы негізде бухгалтердің
міндеттерін орындайды.
Сонымен аудит, меншіктің нысанына қарамастан, шаруашылық айналымына
қатысушылардың барлығының қызметінде маңызды рөл атқарады.
Аудиторлық тәуекелдік және оның компоненттері
2.1 Тәуекелдікдің түрлері және оларды бағалау
Кез келген қызметте тәуекелдік болады. Экономикалық субъект үшін
тәуекелдік – бұл нарық конъюктурасының өзгеруі (мысалы, тұтынушы-лардың
өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан тәртіп бұзушылық, сыртқы факторлар
әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік кәсіпорынның қаржылық есеп беруіне қатысты
дұрыс емес пікірдің қалыптасуында болып табылады.
Ресейлік аудиторлық қызметтің №13 “маңыздылық пен аудиторлық тәуекел”
ережесі (стандарт) бұл ұғымды төмендегіше түсіндіреді: Аудитор тәуекелі
(аудиторлық тәуекел) – экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігінде
табылмаған маңызды қателіктер және (немесе) бұрмалаулар болуы мүмкіндігін,
оның нақтылығын растаудан немесе мойындаудан кейін бухгалтерлік есептілікте
бұрмалаулар жоқ болған кезде маңызды бұрмалаулар бар деу ықтималдығын
білдіреді.
Ақылға қонымды сенімділік тұжырымдамасы орынсыз аудиторлық пікірдің
болуын жоққа шығармайды. Егер қаржылық есептілік айтарлықтай бұрмаланған
болса, аудитордың орынсыз пікір айту тәуекелі аудиторлық тәуекел деп
аталады.
Аудиторлық тәуекел – аудит аяқталып, аудиторлық оң пікір айтылып
қойғаннан кейін қаржылық есептілікте маңызды қателіктер болуы мүмкін
мойындауға даярлық шараларын білдіретін аудитордың кәсіпкерлік тәуекелі.
Басқа сөзбен айтқанда, аудиторлық тәуекел – аудит өз мойнына алуға даяр
субъективті белгіленген тәуекел деңгейі. Егер аудитор өзі үшін аудиторлық
тәуекелдіктің аз деңгейін бнлгілесе, бұл оның қаржылық есептілікте маңызды
қателер жоқ деген үлкен сенімділікке ұмтылысын білдіреді.
Аудиторлық тәуекелдің деңгейі жайлы сөз ету үшін шаруашылық етуші
субъектінің өтімділігіне, өткен жылдардағы табыстар мен шығындар
деңгейіндегі өзгерістерге, қаржыландырудың пайдаланылған әдістеріне (егер
клиент көп мөлшерде қаржыландыру әдісін пайдаланып, қарыз құрылымы активтер
құрылымына сәйкес келмесе қаржылық қиыншылықтар ықтималдығы жоғары), клиент
операциясының табиғатына (шаруашылық етуші субъект тәуекелі көп қызмет
түрлерімен айналыса алады), менеджмент біліктілігіне талдау жасалады.
Кесте
Аудитор клиентті зерттеп, тәуекел деңгейіне әсер етуші факторлардың
әрқайсысының мәнін бағалауы керек. Аудит аяқталғаннан кейін де қаржылық
есептілікте маңызды қателер болуы мүмкіндігін жоққа шығармай, аудитор
зерттеу және факторларды бағалау негізінде субъективті түрде тәуекел
деңгейін белгілейді. Тексеріс барысында аулитор клиент жайлы қосымша
ақпараттар алып, өзінің аудиторлық тәуекел деңгейі туралы бағасын өзгертуі
мүмкін.
Аудиторлық тәуекел аудиторлық ұйымдар бизнесіндегі тәуекел болып
есептеледі, сондықтан оның шамасы оның аудиторлық қызмет көрсету
нарығындағы жағдайын көрсетеді. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін
аудиторлық тәуекел деңгейін төмендету керек.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушының күтуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедураны “қаржылық есеп беру
бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді” деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орындалуын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сақталды, елеулі мәліметтер жинақталды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Егер аудитор өзі үшін аудиторлық тәуекелдіктің кіші деңгейін анықтаса,
бұл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен
сенімділікке ұмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық
тәуекел абсолюттік сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді.
Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100 %-ға дейін) арасындағы
диапазонда ауытқуы мүмкін, бірақ осы мәндер не жоғары не төмен болмайды.
Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел)
экономикалық тұрғыдан тиімсіз. Сондықтан аудитор қателер мен қателіктер
абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, қаржылық есеп беруді сыртқы
пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әрқайсысының
мәнін бағалап, аудит аяқталмағаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық
жеңісінің ықтималдылығын анықтауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор
“қаржылық” есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер
сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.
Тексеру процесінде аудитолр клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық
тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 “Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау” ХАС-ында тәуекелдікке
анықтама берілген. “аудиторлық тәуекелдік – қаржылық есеп беру елеулі
бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды береді
дегенді білдіреді”. Аудиторлық тәуекелдік үш компоненті бар:
Бөлінбейтін тәуекелдік – не жеке тұрғанда немесе тиісті бақылау
жоқтығынан басқа бұрмалаулармен жиынтықта маңызды болатын бұрмалауларды
бекітуге шалдыққыштық. Басқаша айтқанда, бөлінбейтін тәуекел рұқсат
етілетін шамадан асатын, ішкі бақылаудың жағдайы мен тиімділігін
тексергенге дейінгі қателер болу ықтималдығын білдіреді.
Бөлінбейтін тәуекелдік (ажырамайтын) – шоттар сальдосы немесе
шаруашылық операциялардың қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген
жағдайда, басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар
бұрмалауларынан бөлек, елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
Аудитор қаржылық есептілік деңгейіндегі ажырамайтын тәуекелдікті
тұтастай (аудиттің жалпы жоспарын жасаған кезде) және маңызды есептер
сальдосы және операциялар класы деңгейінде (аудит бағдарламасын жасау
кезінде) бағалауы керек.
Бөлінбейтін тәуекелді бағалау процесін айқын бір мәнді критерийлердің
біріңғай жүйесін орнату арқылы нысандау мүмкін емес. Сондықтан бұл мәселені
шешу іс жүзінде аудитордың кәсібилігі мен тәжірибесіне ғана байланысты.
Бөлінбейтін тәуекел көбіне клиенттің спецификасымен және оның ішкі
сипаттамаларымен, сондай-ақ кейде ішкі бақылау құралдарымен тексеруге
мүмкін болмайтын сыртқы орта жағдайларымен келісімде анықталады. Шындап
келгенде бұл шаруашылық етуші субъект үнемі өзінің оңтайлы даму
траекториясында бола алмау ықтималдығын көрсетеді. Бұл нақты клиентті
белгілі бір аудиторлық ұйым қабылдай ма, қабылдамай ма, оған байланыссыз
бұл тәуекелден ешқашан құтыла алмайсыз. Шаруашылық жасаушы субъектінің ішкі
бақылауды ұйымдастырғанға дейінгі сыртқы ортасы бұл тәуекел көзі болуы
мүмкін.
Бөлінбейтін тәуекелді бақылау кезінде аудитордың шешіміне көптеген
факторлар өз әсерін тигізеді. Мысалы, қаржылық есептілік деңгейінде оған
жататындар:
➢ субъект басшылығының адалдығы;
➢ субъект басшылығының тәжірибесі мен білімі;
➢ субъект басшылығына ерекше қысым жасау;
➢ субъект бизнесінің сипаты;
➢ субъект өз қызметін жүзеге асыратын салаға әсер етуші
факторлар.
Есепшоттар сальдосы мен операциялар класы деңгейінде бөлінбейтін
тәуекелді бағалау үшін аудитор кәсіби пайымын пайдаланып, төмендегідей
факторларды бағалайды:
• қаржылық есептілік есепшоттарын, олардың бұрмалануы да ықтимал;
• операциялар мен басқа да оқиғалар негізінде болатын, сондықтан
да оларды дұрыс рәсімдеу үлкен біліктілікті қажет ететін
күрделілікті;
• есепшоттар сальдосын анықтау кезінде пайымдау дәрежесін;
• активтердің шығындар мен заңсыз пайдаланылуға бейімділігін;
• кеғзең аяғында немесе аяғына таман ерекше және кешенді
операцияларды аяқтауы;
• әдеттегі өңдеу рәсімдеріне жатпайтын операцияларды.
Аудитор нақты бухгалтерлік есепшоттар мен шаруашылық операциялардың
біртиптес топтарына қатысты ажырамайтын тәуекелге баға беруге міндетті,
өйткені олардың белгілі бір типтері басқадарына қарағанда бұрмалауларға
үлкен дәрежеде бейім келеді. Аудитор қасақана бұрмалауға бейім келетін және
қасақана бұрмалау сипаты болатын есепшоттарды жеке-жеке қарастыруы керек.
Аудитор баланста көрсетілген жекелеген активтерді бағалау, егер ол
бастапқы құннан ерекшеленетін болса, қаншалықты объективті екенін тексеруі
керек. Бұл негізінен акцияларға, тауарлы-материалдық қорларға, т.б.
байланысты. Сондай-ақ үмітсіз борыштар, несиелік қарыздар анықтаудың
объективтілігі, дұрыстығы бойынша құрылатын резервтердің шынайлылығын
бағалау да мағңызды.
Ерекше және кешенді операцияларға келетін болсақ, жоспарлау кезеңінде
оларды анықтау аудитордың басты назарында болуы керек. Көбіне оларды
анықтау базасы ретінде Басты кітап пен шаруашылық келісімшарттарын зерреу
керек, онда стандартты емес, ерекше бухгалтерлік жазбалар тіркелген болуы
мүмкін. Осындай операциялардың себебінен болған аудиторлық тәуекел жоғарыда
аталған факторларға: заңнаманың жұмыс істеу дәрежесіне де, бухгалтерлік
персоналдың біліктілік деңгейіне де және бағалаудың объективтлігіне де
тікелей тәуелді болады.
Бөлінбейтін тәуекелді бағалау кезінде аудитор өткен аудиторлық
тексеріс нәтижелерін пайдалануына болады, олар ағымдағы кезеңнің ықтимал
қателіктерін көрсетіп беруі мүмкін. Алайда бұл кезеңде оның тексеріліп
жатқан жыл ішінде де әділетті екендігіне көз жеткізіп алуы керек. Бұған
дейінгі аудиторлық тексерс нәтижелері болмаған жағдайда бөлінбейтін
тәуекелдің деңгейі өте жоғары деп белгіленеді. Бөлінбейтін тәуекел деңгейін
анықтаудың нақты ережелер жоқтығына қарамастан, әдетте аудиторлар бағалау
кезінде консервативті болады. Көпшілік аудиторлар ең қолайлы жағдайлардың
өзінде бөлінбейтін тәуекел деңгейін 50%-дан анағұрлым жоғары, ал
негізделген маңызды қателіктер бар кезде тіпті 100% деңгейінде белгілейді.
Аудитордың бөлінбейтін тәуекел деңгейіне әсер ету мүмкіндігі жоққо
тән. Ол оны объективті болатын шынайлық деп қабылдауы керек.
Бөлінбейтін тәуекелдің бағасы аудиторлық тексеріс барысында, аудитор
қосымша ақпараттарға ие болған кезде өзгеруі мүмкін. Бұл аудитордың
аудиттелетін субъектінің қызмет ету ортасына әсер еткенін білдірмейді.
Алайда аудит барысында ол бұған дейін белгісіз болып келген, өзінің тәуекел
деңгейі жайлы көзқарасына әсер ететін қосымша мәліметтер табуы мүмкін.
Бөлінбейтін тәуекел деңгейін анықтау кезінде аудитор аудит жүргізу
мүмкіндігін бағалауы керек. Егер аудит мүмкін болмаса, аудитор одан бас
тартады. Ал егер аудитор тексеріс жүргізуге болады деп есептесе, келесі
кезекте бақылау тәуекелін алдын ала бағалау жүргізіледі.
Бақылау тәуекелі – есепшоттар сальдосы мен операциялар кластарында
болуы мүмкін бұрмалаудың (ол жеке-жеке немесе басқа есепшоттар сальдосы мен
операциялар кластарындағы бұрмалаулармен жиынтықта болуы мүмкін)
бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелерінде дер кезінде табылып,
түзетілмеу тәуекелі.
Қаржылық есептілік аудитін реттейтін мақсат пен жалпы принциптер 200
ХАС-ында бақылау тәуекелі – бекіту кезінде пайда болуы мүмкін және не жеке-
жеке немесе басқа бұрмалаулармен жиынтықта маңызды болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz