Психологиялық-педагогикалық жеке адам диагностикасы
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 бөлім. Психодиагностика мазмұнының көрнісі.
1. Психодиагностикаға кіріспе
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология.педагогикалық диагностиканың психология салаларымен байланысы.
1.3. Педагог.психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
2. модуль Психодиагностиканың даму тарихы.
2.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
2.2. XX ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
1 бөлім. Психодиагностика мазмұнының көрнісі.
1. Психодиагностикаға кіріспе
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология.педагогикалық диагностиканың психология салаларымен байланысы.
1.3. Педагог.психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
2. модуль Психодиагностиканың даму тарихы.
2.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
2.2. XX ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
Қазақстан Республикасы егемен ел болғалы педагогикалық білім беру мазмұнына да біршама өзгерістер енуде. Қоғамдағы жаңа әлеуметтік-саяси және мәдени жағдайларға байланысты оқу пәндерінің барлық түрлеріне де жаңаша талаптар қойылуда.
Психодиагностика ең алғаш дүниеге келген жері- Греция. VIII-ғасырдан бастап психиканың мәселелерді зерттеу барысында көптеген ғалымдар жұмыс жасады. XVIII ғасырда дүниеге танымды жақтаған кейбір буржуазиялық көзқарасты насихаттап келген. Көптеген адамдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады- деді. Психология дамуына себепші осы болды.
Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады. XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен психологиялық съездерді талқыланды. Съездер 1906, 1909, 1910, 1913, 1918 жылдары болды. Сол кезден бастап психология сұрақтары, «Весник психология» журналдары шықты. Совет психологиясының өз алдына ғылым болып бөлініп шығуына үлесін қосқан Лапатин, Лоски, Введенский болды. Сонымен қатар жаратыластану ғылым негізін салушы Павлов, Лазурский, Сечников, Лесков үлесі ерекше болды. Москвадағы психология институтының директоры Шелпанов аты әйгілі лабароториялық аппараттардан жабдықталған кабинеттерде эксперименталдық зерттеу әдісін жүргізуі ерекше жағдай туғызады.
Психология өз алдына дербес ғылым болып 1879 жылы 19 ғасырдан бастап бөлінді. Бұған себепші болған Вилгелем Вундтың Лейпсик қаласындағы тұңғыш рет лаборатория ұйымдастыруына байланысты. Өйткені Германияда өндірістік күштердің даму салаларына өндірістік күштердің талап тілектеріне сай эксперименталдық зерттеу әдістерінің жүргізілуі тарихта бірінші рет орын алды. Психология дамуына себепші осы болды. Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады.
XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен психологиялық съездерді талқыланды.
Психодиагностика психология ғылымының бір саласы ретінде XX ғасырда қарқынды дами бастады. Психодиагностиканың көзі эксперименталды психологиядан қалыптасты, Германияда 1879 жылы В. Вундттың ең алғашқы эксперименталды лабараториясымен тығыз байланысты. Бұл пәнге қазіргі туындап отырған қызығушылық психологиялық жұмыстың кеңейуіне және дамуынан туындап отыр.
Көптеген ғалымдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады деді. Жан барлық психикалық тіршілік негізгі себепші. Осының өзі сол кездегі адамның табиғат сырын дұрыс түсіне алмауына байланысты, бұлардың айтуынша табиғатқа табынбайтын ерекше күш бар деді. Адамның дамуын зерттейтін жеке бір сала ретіндегі бір пән болды.
Психодиагностика ең алғаш дүниеге келген жері- Греция. VIII-ғасырдан бастап психиканың мәселелерді зерттеу барысында көптеген ғалымдар жұмыс жасады. XVIII ғасырда дүниеге танымды жақтаған кейбір буржуазиялық көзқарасты насихаттап келген. Көптеген адамдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады- деді. Психология дамуына себепші осы болды.
Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады. XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен психологиялық съездерді талқыланды. Съездер 1906, 1909, 1910, 1913, 1918 жылдары болды. Сол кезден бастап психология сұрақтары, «Весник психология» журналдары шықты. Совет психологиясының өз алдына ғылым болып бөлініп шығуына үлесін қосқан Лапатин, Лоски, Введенский болды. Сонымен қатар жаратыластану ғылым негізін салушы Павлов, Лазурский, Сечников, Лесков үлесі ерекше болды. Москвадағы психология институтының директоры Шелпанов аты әйгілі лабароториялық аппараттардан жабдықталған кабинеттерде эксперименталдық зерттеу әдісін жүргізуі ерекше жағдай туғызады.
Психология өз алдына дербес ғылым болып 1879 жылы 19 ғасырдан бастап бөлінді. Бұған себепші болған Вилгелем Вундтың Лейпсик қаласындағы тұңғыш рет лаборатория ұйымдастыруына байланысты. Өйткені Германияда өндірістік күштердің даму салаларына өндірістік күштердің талап тілектеріне сай эксперименталдық зерттеу әдістерінің жүргізілуі тарихта бірінші рет орын алды. Психология дамуына себепші осы болды. Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады.
XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен психологиялық съездерді талқыланды.
Психодиагностика психология ғылымының бір саласы ретінде XX ғасырда қарқынды дами бастады. Психодиагностиканың көзі эксперименталды психологиядан қалыптасты, Германияда 1879 жылы В. Вундттың ең алғашқы эксперименталды лабараториясымен тығыз байланысты. Бұл пәнге қазіргі туындап отырған қызығушылық психологиялық жұмыстың кеңейуіне және дамуынан туындап отыр.
Көптеген ғалымдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады деді. Жан барлық психикалық тіршілік негізгі себепші. Осының өзі сол кездегі адамның табиғат сырын дұрыс түсіне алмауына байланысты, бұлардың айтуынша табиғатқа табынбайтын ерекше күш бар деді. Адамның дамуын зерттейтін жеке бір сала ретіндегі бір пән болды.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Төлешова Ұлмекен Болатқызы
Психологиялық-педагогикалық жеке адам диагностикасы
Оқу құралы
Алматы
Қазақ университеті
2010
П і к і р б і л д і р г е н д е р:
Психолгия ғылымдарының докторы, профессор С.Қ.Бердібаева
Психолгия ғылымдарының кандидаты, доцент И.Қ. Аманова
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ----------------------------------- -------------------------------
---------
1 бөлім. Психодиагностика мазмұнының көрнісі.
1. Психодиагностикаға кіріспе
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
1.3. Педагог-психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
2- модуль Психодиагностиканың даму тарихы.
2.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
2.2. XX ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
Алғы сөз
Қазақстан Республикасы егемен ел болғалы педагогикалық білім беру
мазмұнына да біршама өзгерістер енуде. Қоғамдағы жаңа әлеуметтік-саяси және
мәдени жағдайларға байланысты оқу пәндерінің барлық түрлеріне де жаңаша
талаптар қойылуда.
1 БӨЛІМ ПСИХОДИАГНОСТИКА МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРНІСІ.
1 ТАҚЫРЫП ПСИХОДИАГНОСТИКАҒА КІРІСПЕ
1.1 Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
1.3 Педагог-психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
Психодиагностика ең алғаш дүниеге келген жері- Греция. VIII-ғасырдан
бастап психиканың мәселелерді зерттеу барысында көптеген ғалымдар жұмыс
жасады. XVIII ғасырда дүниеге танымды жақтаған кейбір буржуазиялық
көзқарасты насихаттап келген. Көптеген адамдар адамның тәніне тәуелсіз жаны
болады- деді. Психология дамуына себепші осы болды.
Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына
байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны
қалыптасады. XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық
жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен
психологиялық съездерді талқыланды. Съездер 1906, 1909, 1910, 1913, 1918
жылдары болды. Сол кезден бастап психология сұрақтары, Весник психология
журналдары шықты. Совет психологиясының өз алдына ғылым болып бөлініп
шығуына үлесін қосқан Лапатин, Лоски, Введенский болды. Сонымен қатар
жаратыластану ғылым негізін салушы Павлов, Лазурский, Сечников, Лесков
үлесі ерекше болды. Москвадағы психология институтының директоры Шелпанов
аты әйгілі лабароториялық аппараттардан жабдықталған кабинеттерде
эксперименталдық зерттеу әдісін жүргізуі ерекше жағдай туғызады.
Психология өз алдына дербес ғылым болып 1879 жылы 19 ғасырдан бастап
бөлінді. Бұған себепші болған Вилгелем Вундтың Лейпсик қаласындағы тұңғыш
рет лаборатория ұйымдастыруына байланысты. Өйткені Германияда өндірістік
күштердің даму салаларына өндірістік күштердің талап тілектеріне сай
эксперименталдық зерттеу әдістерінің жүргізілуі тарихта бірінші рет орын
алды. Психология дамуына себепші осы болды. Сол кезден бастап Советтік
педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық,
физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады.
XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар
жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен
психологиялық съездерді талқыланды.
Психодиагностика психология ғылымының бір саласы ретінде XX ғасырда
қарқынды дами бастады. Психодиагностиканың көзі эксперименталды
психологиядан қалыптасты, Германияда 1879 жылы В. Вундттың ең алғашқы
эксперименталды лабараториясымен тығыз байланысты. Бұл пәнге қазіргі
туындап отырған қызығушылық психологиялық жұмыстың кеңейуіне және дамуынан
туындап отыр.
Көптеген ғалымдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады деді. Жан барлық
психикалық тіршілік негізгі себепші. Осының өзі сол кездегі адамның табиғат
сырын дұрыс түсіне алмауына байланысты, бұлардың айтуынша табиғатқа
табынбайтын ерекше күш бар деді. Адамның дамуын зерттейтін жеке бір сала
ретіндегі бір пән болды.
Диагностика – зерттеу процесi немесе объект туралы толық ақпарат
алудың жалпы тәсiлi.
Диагностика әлеуметтiк технологияның маңызды компонентi болып табылады
( мақсат - диагноз - болжам -бағдарлама - енгiзу және талдау). Осыған
байланысты әлеуметтiк әлеуметтiк қызметтiң практикасында әртүрлi зерттеу
әдiстерiнiң принциптерi, алгоритм процедуралары және тексеру тәсiлдерiн
қосатынөзiндiк диагностикалық технология қалыптасады.
Психодиагностика (психо... және diagnostikos - айырып тануға қабілетті)
- адамның психикалық қасиеті мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы
сандық сипатта бағалайтын және нақты сапалық тұрғыдан талдайтын, сөйтіп
адам психологиясының көрінісі туралы дұрыс болжамдық мәлімет беретін
ізденіс аумағы.
Психодиагностика қызмет жүйесінде, өзінің прициптік ерекшеліктері
бар. Зерттеу қатарында бірінші кезекте психодиагностиканы ғылыми-зерттеу
мен ғылыми-тәжірибиеден ажырату жатады. Егер бірінші тапсырма –
психикалық дамудың белгілі бір заңдылығын тіркеу болса, онда екіншісі
мақсат – нақты сұраққа жауап беру нақты психикалық пайда болулармен
бұзылыстарын табу болып табылары. Сондықтан да диагностика белгісі, практик
психолог үшін өз мақсаты болып табылмайды, ол әрқашанда басты тапсырмаға
сүйенеді – ол баланың психикалық дамуын рекомендация бойынша өңдеу немесе
осы дамуды коррекциялау. Осындай мәселелерді жетілдіруде осы оқу құралының
маңызы зор.
Студенттердің болашақ кәсіби қызметтерін меңгеру мақсатында оқушылардың
тұлғалық, жеке басының дамуын түсіне алу қабілетін қалыптастыру
диагностикасы туралы мәлімет беру арқылы төмендегідей міндеттер туындады:
- оқушы тұлғасының дамуы мен қалыптасу факторларымен танысу;
- мектептегі оқушылардың жан-жақты қалыптасу мәселелерін зерттеуді
студенттің игеруі;
- оқушылардың дүниетаным, таным үрдістерінің, танымдық қызығушылықтарының
қалыптасу жолдарын анықтау диагностикалық жұмыстар жүргізуі.
Психологиялық-педагогикалық жеке адам диагностикасы арнаулы курсы
барысында студенттер мынадай білімдерді игеруі тиіс: тұлғаның дамуы,
қалыптасу мәселелері туралы зерттеген отандық және әлемдік ғалымдар
еңбектері туралы мәліметтер; мектепте оқушылармен жүргізілетін сабақтан тыс
іс-шаралардың түрлерімен, олардың оқушы тұлғасын қалыптастыруға әсері,
педагогикалық-психологиялық кеңес беру, психодиагностикалық көмек беру,
зерттеу диагностикасы туралы және тағы басқа мәселелерді меңгеруі тиіс.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
Педагогика және психология ғылымдарының салаларымен де тығыз
байланысты. Атап айтсақ:
- арнаулы психология. Мұның өзі патопсихология, алегрофренопсихология,
сурдопсихология, типлопсихология болып бөлінеді.
- патопсихологияда- адамның психологиясының зақымдану саласын, психика әр
түрлі күйзеліске ұшырауын, соны бір жүйеге келтіріп, оқытып, тәрбиесі
мәселесімен шұғылданады.
- алегрофренопсихология-бала іштен туылған кезде, психология ауытқуына
байланысты өзгешеліктер болады. Осындай ақыл-ой кемтар бала мен оқыту
мәселесімен шұғылданады.
- сурдопсихология- есту мүшесі кем балалардың саңыраулардың, мылқаулардың
психологиясын бір жүйеге келтіріп, оқытып тәрбиелеу мәселемен шұғылданады.
- типлопсихология- нашар көретіндердің, соқырлардың, су қараңғылар
психологиясын зерттейді.
- жасерекшелік психологиясы. Бұл адамның тіршілігінің психикасы мен
даралық ойлары мен даму заңдарын зерттейді. Жасерекшелік психология өзі
бірнеше салаға бөлінеді. Балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы,
жастар психологиясы, ересектер психологиясы, геронтопсихологиясы,
педагогикалық психология және т.б.
1.2. Педагог-психолог қызметі және оның психодиагностиканың орны
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек.
Өйткені, ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол үшін
еңбек ететін тұлға.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Қазіргі таңда көптеген мектептерде педагог-психолог маманның әлеуметтік
қызметі кірістірілген. Кейбір мектептерде әсіресе ауылдық жерлерде педагог-
психолог маман көбінесе тәрбиешінің міндеттерін орындап түрлі сауықтыру
жұмыстарын атқарады. Бұрын осы іспен тәлімгер айналысатын. Тәжірибенің
нәтижесіне қарай осы мамандықтың кәсіби іс-әрекетi ерекше болатындығы бізге
мәлім.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі.
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет: ғылыми,
қолданбалы және практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазірі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және месе білім беру),
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық жүйесіндегі
жұмыстарына тікелей қатысты және психологиялық түзетулерді қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы -психологиялық
қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас тікелей құрылым
күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі педагогикалық-
психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып, өздеріне қатысты
да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі тиіс.
Сондай-ақ мектеп педагог-психологының қызметтік міндеттері
төмендегідей:
* жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық кезеңдерінде
балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін педагогикалық-
психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
* психологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып, мектеп
оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі дамуын
қамтуға ықпал етеді;
* мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша оқушылармен,
мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру, диагностикалық,
түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп оқушыларының
интеллектуады, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер ерекшеліктерін, олардың
қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді;
* оқуға психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат
ете отырып, бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің, сыныптардағы, сондай-ақ
мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады, оқушыларға ықпал етіп, жеке
көмек көрсетуге байланысты негізгі проблемаларды шешуге арналған
педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық кеңестерге қажетті ақпараттар
дайындайды;
* мектепте педагог- психология бөлмесін құруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады.
Сонымен қатар, педагог-психолог оқушының бойыну рухани-адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыра мақсатында төмендегідей іс-әрекеттер жүргізеді:
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық ізденісін
дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа, әдептілікке,
жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына ықпал жасауда
білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог, психолог, тәрбиеші, ақылшы, қамқоршы, жетекші, мейірімді жан.
Ал психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық, шыдамдылық,
адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Мектептегі педагог- психолог маман жалпы, орта және кәсіптік білім
беретін мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Бүгінгі мектеп психолгтары мен әлеуметтік педагогтардың алдында үлкен
күрделі міндеттер тұр, оны шешу үшін кәсіби білім мен іскерлікті меңгеру
керек.
Мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі мектеп педагог-психологі
рөлі ерекше деп атауға болады, өйткені олардың бірігіп атқарған жұмысының
нәтижесінде болашақ жеке адамның дұрыс, әрі жан-жақты жетік қалыптасуына
жол ашылады, баланың жекедаралық, шығармашылық, әлеуметтік қалыптасуына
негіз беріледі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу процесінің
педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің бірінші
сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде білімнің
мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу процесі
жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті және
субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды.
Жалпы мектеп педагог-психологі төмендегідей диагностикалық қызмет
атқарады:
• Психодиагностика –тұлға туралы жан-жақты ақпарат жинау:
• Психопрофилактика- дезадаптация, белгілі бір жағдайға
бейімделудің алдын-алу немесе жағымды психологиялық жұмысбастылық деңгейін
төмендету мен оның алдын-алу жұмыстарын жүзеге асыру;
• Психокоррекция- баланың психикасына мақсатты түрде әсер ету,
оның негізгі деңгейге, әрі жастық ерекшеліктеріне сәйкес теңестірушілік
жұмыстарды жүзеге асыру;
• Психологиялық кеңестер – мұғалімдерге, ата-аналарға,
оқушыларға қажетті психологиялық ақпарат бере отырып, өмірінде кездесетін
қайшылықтарды, өтпелі кезеңдерді жеңуге, әрі сапалы нәтижеге жетуіне ықпал
ету;
• Психотерапия –тұлғаның сапалық тұрғыға өзгеруіне байланысты
мәселелерді жүзеге асыруға бағытталады, тек адамның психикалық ауытқушылығы
болмаған жағдайда.
Осыған орай мектептерде педагог-психолог маман әлеуметтік
–психологиялық жұмыстарды атқарады:
1. Әлеуметтік-психологиялық ағарту шаралары. Дәріс, семинар
түрлеріндегі ақпараттық іс-шаралар. Дәріс мазмұны нақты мысалдарды
бейнелейтін көрнекіліктермен, осы заманғы озық техника мүмкіндіктерін
пайдаланумен байланыстырып отыру керек.
2. Психологиялық кеңестер жеке сипат алуы керек. Нақты мәселе бойынша
берілер кеңестер аса биязы, алдындағы адамның жүрегін жараламайтындай,
көңіліне қаяу салмайтындай, мәселенің шешілуіне сендіре білу, үміт отын
жағу арқылы кәсіби білікті түрде жүзеге асырылуы тиіс.
3. Ашық әңгіме пікірталасы –ортақ мақсат біріктірген ата-аналардың
көңіліндегі түйіткілерін ортаға салып, бір-бірімен пікір алмасу.
4. Психогимнастика- бұл баланың көңіл-күй ақуалын реттеуге
арналғанарнайы жаттығулар кешені. Негізгі мақсаты-қарым-қатыас барысындағы
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндіктерін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен
балалардың құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарады, сезімдерін сыртқа
шығаруды үйренеді, мінездерінде батылдық, әділдік, мейрімділік, өз-өзіне
сенімділік сапалары қалыптасады.
5. Психотренинг –бұл да қолданбалы психология ғылымының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсаты- қарым-қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруге және мінез-құлықты реттеуге бағытталған.
Педагог-психолог маманның iс-әрекетi әлеуметтiк ортаның әлеуметтiк-
мәдени жағдайын оңды өзгертуге мақсатты түрде педагогикалық тұрғысынан
бағытталған. Ортаны гуманизациялау мен педагогизациялау – бұл әлеуметтiк
педагог iс-әрекетiнiң рухани-адамгершiлiк негiзi мен мақсаты.
Педагог-психологтың негізгі мақсатына тоқталып өтелік:
• баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай
жасау;
• оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу;
• педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен, социологтар,
дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста болу;
Мектептегі педагогикалық-психологиялық қызыметтің бірі-баланың
психикалық саулығына яғни, жандүниелік, физиологиялық дамуына және ортада
қолайлы микроклимат қалыптастыру.
Олай болса, мектеп педагог-психологының моделін ұсынып көрелік.
Педагог-психологтың атқаратын қызметін жіктеу:
- ақпараттық (ақпарат беру);
- дамытушылық (ойлауы, елестетуі, тілді дамыту);
- мобилдік (мобилизационная) (істің, тапсырманың, жаттығудың орындалуын
қадағалау);
- қалыптастырушылық (сабақты, сыныптан тыс іс-әрекетті, әртүрлі деңгейдегі
тапсырмалар, өз бетімен жұмыс, т.б.);
- коммуникативті (ата-аналармен, басқа мұғалімдермен, әкімшілікпен,
психологтармен, валеологтармен қарым-қатынас);
- ұйымдастырушылық (оқытушыларды, басқа мұғалімдерді, ата-аналарды, өзін,
сабақты, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырады);
- зерттеушілік (жеке тұлға ретінде зерттеу);
Сынып жетекшісі, тәрбиешілердің атқаратын қызметтері:
- ұйымдастырушылық (сынып сағаттарын, сауалнамалар, экскурсия, т.б.
ұйымдастыру);
- тәрбиелілік (оқушылардың қабілеттерін кез келген әдіспен тєрбиелеу,
қалыптастыру, дамыту);
- ынталандыру (балалардың іс-әрекетін ынталандыру);
- коррекциялау (қайта түзету);
- диагностикалау (болжамдық зерттеулер жүргізу).
- психопрофилактика (психологиялық кеңестер беру, жеке жұмыс жасау).
Ал, диагоностикалық қызмет төмендегіше бөлінеді.
-Өз құзыреті шеңбері бойынша көмекті қажет ететін әлеуметтік қорғау.
-Әлеуметтік педагог кәмелетке жасы толмағандардың ата-аналарына
құқықтық білім беру мен тәрбиесін ұйымдастыру.
- Сынып жетекшісі медицина қызметкерiмен және мектептің басқа да
қызметкерлерімен, мысалға ата-аналар комитеті, құқық бұзушылардың алдын
алу кеңесі, оқушылардың өзін-өзі басқару органы, кәмелетке толмағандардың
құқығын қорғау жөніндегі комиссия, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-
қатынасын орнатады.
Диагностика барысында балалардың әлеуметтiк өмiрiнiң проблемалық
кеңiстiктегi жiктелуiн анықтайды:
- Таңдау бостандығы және әлеуметтiк шығармашылық (белсендiлiк жолы)
проблемалары- қалыптасқан әлеуметтiк өмiр нормаларындағы баланың сұранысы
мен қажеттiлiгiн қанағаттандыру жолындағы қиындықтар: баланың өз бағыты
деңгейiнде адамдарға өз қарым-қатынасын көрсетуi, өзiнiң жаңа статусын
орнатуы, әлеуметтiк ортаға ықпалы, т.б.;
- әлеуметтiк қатынастардың жаңа нормаларын жасаудағы қиындықтар;
- әлеуметтiк бейiмделу және бейiмделе алмау проблемалары ағымдағы
әлеуметтiк өмiр нормаларына үйрену және меңгеру кезiндегi қиындықтар,
баланың денсаулығы мен өмiрiне қатерлi әлеуметтiк қауiптi нормаларды бұзу
кезiнде туындайтын қиындықтар;
- әлеуметтiк бiрiгу және ажырату проблемалары – бала мүмкiндiгi мен
қажеттiлiгi, отбасының әлеуметтiк мүмкiндiгi, отбасы мүшелерiнiң
сұранысы, бiрiгу немесе ажырау кезiндегi қиындықтар; қажетсiз байланыстар
мен қарым-қатынастар, әлеуметтiк байланыстарды кеңейту немесе
бұрынғыларынан шығу кезiндегi дамудың қиындықтарын жүзеге асыруы тиіс.
Егер солақайлық сол латеральділік белгілермен (сол жүргізуші көз, сол
жүргізуші құлақ және т.б.) сәйкес келсе, жаққа қайта үйрету жүйке-
психикалық тозуға алып келуі мүмкін. Адам бойындағы қажет, түрткі, ниет,
тілек, ынта, ықылас т.б. қасиеттер танымдық қызығушылықты құрайды. Танымдық
қызығу адамды білімге, кәсіпке, іскерлікке, іс-әрекетілікке т.б.
итермелейді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Тұлғаның педагогикалық-психологиялық диагностика пәнінің міндеттерін
аайтыңыз.
2. Психодиагностика ұғымының шығу тарихы.
3. Қоғамдағы педагог-психолог маманның орны.
4. Педагог-психолог маманның қызметі.
5. Мектептегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері.
2- ТАҚЫРЫП XX ҒАСЫРДА ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
2.1. Психодиагностиканың эксперименталды психология саласында
құрылуы (В. Вундт, Ф. Гальтон, Г. Эбингауз және т.б.). Психологиялық
тестілеудің шығуы.
Психологиялық эксперимент – бұл етушінің және экспериментшінің
біріккен әрекетті, яғри экспериментшінің зеттеу бағыты әрекет етушінің
психикалық маңыздылығына жүгініді.
Процестің ұйымдасуы мен реттелуінің әрекет қарым – қатынас болып
табылады. әрекет етуші өзінің өмірлік тәжірбиесімен,мотивімен, эксперимент
жүргізушіге келеді. Зеттеудің нәтижесі тұлғаның экспериментшімен қарым –
қатынасынан көрінеді. Бұл мәселемен психологиялық эксперименттегі
әлеуметтік – писихология айналысады.
Психологиялық эксперимент бүтіндей жағдай ретінде қарастырылады.
Баланың тестілеу кезіндегі байқалған интелектісінің әсері 10-20 – шы болып
табылады. Баланың интелектуалды дамуы Бине – Симонның тесті бойынша оның
әлеуметтік статусымен байланысты болады. Ол кез келген зерттеуде, таңдауда,
кез – келген уақытта және елде көрінеді. Психология басына әлеуметтік
тапсырмадан тәелді деді және Ф.Гальтонның гипотезасын қолданды, яғни ол
қарым – қатынастың элитасын дарынды адамдардан құралу керек деді. Алайда
тестілеу кезінде әртүрлі қарым – қатынастың түрлері және сөйлеутәсілдерін
қолданса, баланың интелектісінде түрлі әлеуметтік беттері көрінеді. Кеңес
психологтары жоғары интелектіні жұмысшы от басынан байқайд.
Тестілеу мамандары бұл нәтижені қабылдамайды, ғылыми өлшеуде
стандарттау және унификация процедурасы бұзылған. Барлық психологтар
эксперименттің нәтижесінде байқалады деді. Эксперименттің процедурасы
үлкендерге қарағанда балаларға көп әсер етеді. Бұны түсіндіруде баланың
ерекшк психологиясынан көрінеді.
- Балалардың үлкендермен қарым-қытынасында, олар өте эмотциональды
болады. Үлкендер балаларға психологиялық фигура болады. Яғни ол пайдалы
немесе қауыпті, ұнамды немесе сенімді, одан алыс болуы қажет. Көп балалар
үлкендерге яағни танымайтындарға үнағысы келеді немесе оларман сөйлесуге
қашқалақтайды. Экспениментшімен қатынас Экспенименті анықтайды.
- Жеке ерекшеліктердің балада пайда болуы жағдайға байланысты болады.
Жағдайдың негізі қарым – қатынаста көрінеді. Яғни бала эксперимент алушымен
жақсы қатынаста болуы тиіс және оның сұрақтары мен талаптарын түсінуі
керек.ол өзінің тілінде жақындарымен сөйлеседі, ал әдеби тілді білмейді,
яғни экспериментші әдеби тілде сөйлесе оған эмотциональді болмайды, ол тек
әлеуметтік бетке жатпаса ғана болады. Экспериментке бала үйренбеген сөйлеу
тәсілдерін қосса (сөйлеу манарасы, пантомимика) ол күшті болады.
- Эксперимент алушыға қарағанда бала алады балада жарқын көріністер
болады яғни эксперименттегі жағдайды талқылай алады. Пиаженің
экспериментіне сонымен қарады және автордлар келесі аргументтерді айтты.
Бала эксперименті ойын ретінде қарауы мүмкін. Эксперимент жүргізуші бір
ыдыстан екінші ыдысқа құядыда баладан судың көлемінің сақталғаныны сұрайды.
Балаға дұрыс жауап қызық емес көрінедіде эксперимент жүргізушімен ойнай
кетеді. Ол оған сиқырлы стакан мен фокус көрсетуі мүмкін немесе ойынға
қатысуды ойша бейнелейді. Бала өзінің фантазияларын ашуы мүмкін емес. Ол
Пиаженің критикасы. Рациональды қабылдаудағы жағдай даму интелектісінің
деңгейін анықтайды. Алайда мәселе шешіл мейді, экспериментшілерге баланың
дұрыс түсінуін, оның өтінішін қарап дұрыс жауап беру.
Психологиялық экспериментті әлеументтік – психологиялық аспектісін
қараған С.Розенцвейк болады ол 1933 жылы осы мәселе бойынша аналитикалық
тұжырым шығарды, ол басты қарым – қатынастағы факторларды белгіледі, яғни
эксперименттің нәтижесін білу үшін;
1. қателер бақылаушымен қарым – қатынас кезінде олар әрекет
етушінің реаксия кезіндегі байланыс критериі.
2. әрекет етушінің мотиватциясына байланысты қателер әрекет
етуші қызығушылыққа негізделіуі мүмкін немесе
менменділігімен көрініуі мүмкін, яғни эксперимент алушының
мақсатымен сәйкес келеді. Ал эксперименттің мағынасы мен
мақсатын өзіндегімен сәйкестігі.
3. қателік әсерлер эксперимент алушымен әрекет етушінің
түйсігімен байланысты.
Әрекет етуші экспериментке өз еркімен немесе итермелеу арқылы қатысуы
мүмкін. Экспериментке қатысудың өзі әрекет әтущіде мінездік көріністерін
туғызады, яғни артефактордың әсерінін орташа танымалысыы плацебо эфектісі,
Хотторн эфуктісі , аудиториялар эфуктісі арқылы табылады. әрекет
етушінің ойынша дәрілер олардың жазылуына әсер етсе оларда жағдайдың
жақсаруын бақылайды. Бұл эфект сендіру және өзін сендіру механизміне
негізделген.
Хоттрнның эфектісі фабрикадағы әлеуметтік – психологиялық зеттеу
жүргізілгінде көрінеді, психологтардың жүргізген экспериментінде әрекет
етушіні қызықтыру орың назарын аударуда.
Зеттеуге қатысушылар өздерін эксперимент алушылар ойлағандай ұстады.
Хотториннің эффектісінен қашуға болады егердғе әрекеттенушіге зерітеудің
гифотезасын айтпаса және өтірік айтса.
әлеуметтік күшейту эффектісі немесе топтық эффектіні Г.Зайонцен
қарады, кез-келген сыртқы бақылауда эксперимент алушы және оның
асситентінің қатысуы адамның мінез – құлқын өзгертеді. Спортсмендерде бұл
эффект байқалады: айырмашылық нәтижлерінде ғана Зайонц әрекет етушілердің
нәтижелі көрсеткіштердің төмендеуі көрермендерді қатысуы кезінде көрінеді.
Қосымша зерттеулерден кейін мынандай байланыстар байқалады:
• Әсерді әрбір бақылаушы көрсетпейді, ол компонентті, мағыналы
орындайтын және баға беретіндерде байқалады. Неғұрлым бақылаушы жоғары
болса соғұрлым эффект мықты болады.
• Тапсырма көп болған сайын, әсер күшті. Жаңа қылықтар мен іскерлік,
интелектуалдылық қатынасқа әсерін тигізеді. Керісінше, ескі қарапайым,
перцептивті және сенсомоторлы үйренулер оңай көрінеді.
• Ортақ іс және жаттыру бақылаушының көбеюі эффектіні күшейтеді.
• Алаңдатушы әрекет етуші жаңа және ескі тапсырмаларды орындағанде,
яғни интелектуалды күшті керек еткен кезде көп ауырлықты тартады,
эмотсионаолыққа қарағанда.
А.Я. Анцупов пен А.И. Шипиловтар тұлғаралық кикілжіңдер себептерін
төмендегідей жіктеп көрсетеді:
• Қиын өмірлік жағдайларды қабылдау;
• Қалыптаспаған өмірлік құндылықтар мен принциптер;
• Үнемі тұрақсыздық, тұрақты бағдар мен мінез-құлық жүйесін терістеу;
• Жағдайды шынайы түсінбеу, икемді бола алмау;
• Пессимизмі;
• Өз әрекеті мен мінез-құлқын дұрыс басқара алмау;
• Қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты өз мүмкіндіктерін
бағалай алмау;
• Жеке пісіп жетілу деңгейінің жетіспеушілігі;
• Өзін-өзі дұрыс бағалай алмау: не асыра бағалау, не төмен бағалау;
• Проблемалардың көптігі, уақытында оларды шеше алмау құмдағы басын
тыққан страус күйі;
• Бәрін бірден және тез орындауды қалауы, әсіресе қиын проблеманы;
• Үнемі өтірік айту;
• Шектен тыс үнемі стрессте болу. Стресс күйіндегі адам жиі жағдайда
кикілжіңге барады. Стресс көп жағдайда тұлғаішілік кикілжің себебі,
әрі салдары болады. Ерекше шамадағы стрессті ескерту әлеуметтік
және тұлғааралық кикілжіңдерді ескертуде маңызды шарт болады.
• Ауру, шаршау, реніне жоғары жауапкершілік мжәне тағы басқалары.
Отбасы тұлғааралық кикілжіңдер себептерін А.Я. Анцупов пен А.И.
Шипилов еңбектерінде төмендегідей топтарға бөлінген:
• Психожыныстық келіспеушілік;
• Жұбайдың бірінің ерекше өз қажетін өтеуге ұмтылуы (ішімдік, азарттық
ойындар т.б.);
• Демалысты өткізу қажеттілігінің түрлілігі;
• Үй шаруасын жүргізуде өзара түсінуде, қарым-қатынаста өтелмеген
қажеттіліктер;
• Бала пайда болуына орай проблемалардың тууы; (әйелдің шаруасына
көңіл бөлудің азаюы және т.б.);
Топаралық кикілжіңдердің өлшенуі жоғарыдағы авторлар пікірінше
келесі себептерге тән:
• Топаралық жаугершілік-өзгелерге жаулық;
• Қызығулар бойынша келіспеулер;
• Топішілік фаворотизм-яғни өзге топ адамдарына қарсылық таныту т.б.
А.Я. Анцупов пен А.И. Шипилов пікірінше еңбек кикілжің себептері келесі:
• Еңбек жағдайын жақсартуда әкімшіліктің әрекетсіздігі;
• Жұмыссыздықтың өсуі;
• Жұмысшыларды заңсыз қуғындау;
• Басшылардың ақша қаражатын мақсатсыз жұмсау;
• Еңбекақыны өз мерзімінде төлемеу;
• Еңбек келісімдерінің бұзылуы;
• Қызмет берушінің еңбек заңдылық нормаларын бұзуы, ескермеуі.
Ұлтаралық кикілжіңдердің себептері мыналар:
• Ұлттық өзіндік сапаның деңгейі, дұрыс, төмен немесе жоғары бағалау
(эгоистік ұмтылыстардың байқалуы);
• Қоғамда көптеген проблеманың болуы;
• Алғашқы екі себепті қолдануға қабілетті саяси күштердің болуы және
т.б. ғалымдар тұжырым жасайды.
2.2. Тесті құру технологиясы мен психодиагностиканың негізгі
инструменті. Тесттің түрлері. Проективті әдістердің анықтамасы.
Тест ( ағылшынша test-тексеру) тұлғаның белгілі бір психологиялық
құрамының даму деңгейін, білімін анықтауға көмектесетін тапсырмалар
жүйесі. Тест - жеке тұлғаның даралық-психологиялық қасиеттерін, сондай-ақ
білімін, білігі мен машығын салыстырмалы шамалармен өлшеуге арналаған
стандартталған тапсырмаларды тексеру психологиялық диагностиканың негізгі
әдістерінің бірі. Тестік модельдік жағдайлар болып табылады, олар арқылы
индивидтің тән сипатты реакциялары анықталып, зерделенетін нышан
көрсеткіштерінің жиынтығы деп есептеледі.
Тест термині ең алғаш рет 1890 жылы Англияда енгізілді. Тесттер 1905
жылы балалар психологиясын анықтау кең тарады. Осы кезде Францияда дарынды
балаларды анықтайтын бірнеше тесттердің сериясы дайындалып шығарылса, 1910
жылы психодиагностиканың практикасында да, Германияда кәсіптік іріктеуде
тесттердің сериясы шығарылды.
Ұсынылып отырған тесттер студенттердің педагогикалық пәндер бойынша
білімдерін текусетуге, өзін тануға көмектеседі, бірақ алынған нәтижелерді
абсолютке айналдырудың қажеті жоқ.
3 модуль Жас ерекшелік психодиагностикасы
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалар психодиагностикасы.
3.2. Мектеп жасындағы балалардың диагностикасы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру – бұл
қоғам мүшелерінің адамгершілік, ақыл – ой мәдени дамуының жоғары деңгейін
және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие
берудің үздіксіз үрдісі деп атап көрсетті.
Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы,
еркі өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескере
отырып, оқушы-ның білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың
ақыл – ой қабіле-тін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсат
– мүддесін айқын-дауға, жеке басылық қасиеттерін дамытып оны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу мектеп өміріндегі осы үздіксіз
тәрбие үрдісінің ғана жемісі болмақ.
Бастауыш мектептегі оқу жұмысының әр саласына бейімделу балада
бірден қалыптаспайды. Осыған біраз мерзім үйрену керек. Сонымен қатар
балалардың оқуға белсенділігі сабақтарда әр түрлі.
Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін тапсырманы қалай орындау-
дың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген тапсырманы жаттап
алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға икемділігінің
молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінің, қалай жұмыс істеуге ешкім
оны үйретпегендігіген кездеседі.
М.М. Мұқанов өзінің жас және педагогикалық психология деген
еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға екі түрлі жолмен
берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты
бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру үшін
берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты
жаттау үшін соның мәтіні беріледі. Осы мәтінге өзгеріс енгізуге рұқсат
етілмейді. Сол мәтінге сүйене отырып, бала оны жаттап алады 6,80б.
Баланың оқу әрекеті арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың
танымдық іс - әрекетінің дамуына көмегін тигізеді. Біздің зерттеу
жұмысымыздың қарастырып отырған негізгі объектісі бастауыш сыныптағылардың
оқыту үрдісіндегі танымдық іс - әрекетті дамыту болғандықтан:
• Оқыту үрдісінің ерекшелігі;
• Оқыту арқылы жаңа және қызықты білімді меңгеру;
• Оқыту ақыл береді;
• Білім алу топпен бірге өтеді;
• Оқыту білімділік пен сауаттылық береді;
• Оқыту мұғалімнің жеке ерекшелігі негізінде көрінеді;
• Жақсы баға алумен көрсетіледі.
Қандай іс - әрекет болмасын қиын құрылымнан тұрады. Іс - әрекет жеке
әрекеттерден тұрады да, алдыға қойған мақсатқа жетуге бағыттайды.
Бастауыш мектепте оқыту іс - әрекеті жетекші болады. Сондай – ақ
танымдық іс - әрекеттің үрдісінің жүйелі қалыптасатын кезеңі. Бастауыш
мектеп жасының ерекшелігі мен маңыздылығын терең зерттеген психолог
ғалымдар Д.Б Эльконин, В.В Давыдов, олардың ісін жалғастырушылар Л.И.
Айдарова, А.К. Дусавский, Г.А. Цукерман және тағы басқалары.
Д.Б. Эльконин мектепке баланың қатынас жүйесі әлеуметтік ортаға
байланысты құрылады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік
қатынасының екі ортасын көрсетті: бала - ересек және бала - балалар.
Бұл жүйелер ойын іс - әрекетіне байланысты. Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович,
И.С. Славина осыны эксперименттік жолмен көрсетті. Біріншіден, үлкендер
баладан: Сен қалай оқисың? деп сұрайды. Бала - мұғалім жүйесі
біртіндеп бала өмірінің негізгі ортасы болады, өмір шарттарының барлық
жағымды жақтары осыған байланыстырады. Яғни бала - мұғалім жүйесінде
бірінші бала - қоғам қатынастары жүзеге асады. Осындай қарам –
қатынастардың барысында белгілі нақтылы жағдай іс - әрекетке
қатысушылардың талқысына түседі. Бұны С.М. Жақыпов еңбегінде нақты
жағдайларды талдау деп көрсетіп, оны әр түрлі тұрғыдан байқайтындығын
айтқан. Бұл әлеуметтік ситуация баланың дамуы үшін ерекше іс - әрекетті
талап етеді. Бұл іс - әрекет оқыту іс - әрекеті деп аталады. Ал, бірақ
осы іс - әрекеттің орындалуының мәні мен мағынасы танымдық іс -
әрекеттің негізінде қабылданады.
Сөйтіп, қандай да болмасын оқу үрдісінің нәтижесін оқушылардың өз
бетінше танымдық іс - әрекетінен, оқытушы мен оқушының біріккен іс -
әрекеті арқылы оқу мен оқыту үрдісінің органикалық үйлесуі пайда болады
деп көрсеткен. Мұғалімнің көңіл бөлуіне бала сенгіш орындаушы ретінде
қарайды. Осыған байланысты бастауыш мектеп оқушыларының дұрыс шешім
қабылдауына жағдай жасалып, оның зейіні белсенді әрекеттенеді. Бірақ
мұғалім де, ата – аналар да баланың мүмкіндігін ұмытпаулары керек.
Мектепке түсу танымдық іс - әрекеттердің ішінде ойлаудың дамуына күшті әсер
етеді. Бала үлкендерден сен мүлдем тырыспайсың деген сөз естиді.
Бірақ ол тырысу деген сөздің мағынасын түсінбейді. Сол үшін де өзінің
күшін қай бағытқа бұру керек екендігін білмейді. Бастауыш мектеп жасы
адамзат қауымының әлі толығымен қалыптаспаған мүшесі 51,27б.
А.В. Скрипченко бастауыш мектеп оқушыларының математикалық ойлауы
қабілеттік пен талдап қорытуға байланысты, ол эксперименттік жолмен 2 – ші
сынып оқушылары 3 – ші, 4 – ші сыныптарға қарағанда қабілеті жоғары болады
деп көрсетті. 2 – ші сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетіне ересектер
жақсы әсер етсе, олардағы білім болашақта соғұрлым терең және тиянақты
болады 34,86б.
В.В. Давыдов пен Д.Б. Элькониннің еңбектерінде оқыту іс - әрекеті
мынадай компоненттерден тұрады: 1. Оқыту тапсырмасы. 2. Оқыту әрекеті. 3.
Бақылау 5,9б.
Осы компоненттер арқылы оқушының психикалық дамуы жетекші роль
атқарады. Бастауыш мектеп оқушыларының теориялық білімінің шеберлііне
сүйсініп іс қылуын меңгеру (оқи алу - шеберлігі), болашақтағы ғылымның
негізі болады.
Бала бастауыш мектепке келгеннен кейін барлық мектеп ұжымының алдына
қоятын өзекті мәселесі оқытудың тиімділігін қалай арттыру және оқушы
берілген білімді ғана меңгеріп қана қоймай, өз бетінше ойлай алуға
қалай үйретуге болады тағы басқа көптеген сұрақтар туындайды
15,29б.
А.С. Выготскийдің теориясымен басқа психологтарда 6-7 жастағы бала
өміріндегі дағдарыс кезең болып табылады, - деді. Бұл жастаға
балалардың танымдық іс - әрекетінің дамуын педагогикалық – психологияның
статусына жоспарлаудың мазмұны 4 – кезеңге бөліп қарастыруға болады.
1. Танымдық іс - әрекет аймағы, ойлаудың даму деңгейі, оқыту әрекеті
арқылы ақыл – ой әрекетінде ішкі жоспарын құру, тілдің даму деңгейі
бастауыш сынып оқушыларының жазу мен сурет салу моторикасын дамыту;
2. Бастауыш сынып баланың танымдық іс - әрекетін қарым – қатынастың
тигізетін ерекшелігі: құбылыстармен араласу арқылы коллективтік іс -
әрекетке, келіспеушіліктерді достық жолмен шешуге үйренеді, педагогпен
қарым – қатынасы, мұғалімге деген құрмет, әлеуметтік және этикалық
өлшемдерді сақтау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық ерекшелігінің аймағы, оқу
мотивациясының жеке ерекшеліктері, мектепке тұрақты эмоциялық қалыпты
сақтаудың әсері;
4. Оқушы іс - әрекетінде мектептің жүйелілік принципінің тигізетін әсері,
мектеп туралы, мұғалім туралы оқытудың маңыздылығы туралы дұрыс сезімнің
қалыптасуы арқылы әсер ету.
Қазіргі балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі – бастауыш
мектеп оқушыларының психикасын дамыту мәселесі.
Зерттеулерде бұл мәселені психология ғылымының дәстүрлі анықталған
жолдарымен қарастырады: бастауыш мектеп оқушыларының психикалық даму
заңдары мен шарттарын балаларда жүйелілік бақылау жодарымен оқыту,
тәжірибе жүргізу жолдары арқылы танымдық іс - әрекеттің нақты
ерекшеліктерін бала жасының бір қалыптасқан жас кезеңінен екіншісіне
өткен даму кезеңін анықтайтын жолдар көрсетті.
Осы жолдар арқылы оқытуда баланың танымдық іс - әрекетін салыстырып
және зерттеуден алған нәтижелердің сапасындағы өзгерістер дамудың
дұрыс жағын көрсетеді.
Түсініктемелер негізінде психологиялық теориялар құрылады. Басқа сөзбен
айтқанда бала психикасының дамуын зерттейтін констатациялық серияның
міндеттері:
1. Проблемалы жағдайларды шешуді талап ететін тапсырмаларды жасау;
2. Оқытуға дейінгі сақталу прпинципінің деңгейін анықтау;
3. Көрнекті көріністің алдында заттарды бағалау мен сөздік ой –
пікірлердің байланысын зерттеу.
Оқыту үрдісіндегі танымдық іс - әрекеттің дамуы бастауыш мектептің жас
ерекшелігіне байланысты теориялық білімнің мазмұны жетекші іс - әрекет
болып табылады.
С.Л. Рубинштейн адамның білімі ойлау әрекетімен (абстрактілі, талдап
қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субъектінің танымдық іс -
әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс - әрекетінсіз
дәлелсіз болады.
Сондықтан да білім бір жағынан, ойлау әрекетінің нәтижесі ретінде,
екінші жағынан осы нәтижені алған үрдіс ретінде қаралады.
Д.С. Смирнов танымдық іс - әрекетті жүйе ретінде қарастыра келе былай
деді: Танымның қандай болмасын нақты актілері танымдық іс - әрекет
барысында басталады, мысалы, дүние туралы негізгі көзқарас, оны
бейнелеу кейіннен тиянақтау, толтыру, түзету.
Танымдық іс - әрекеттің негізінде берілген білім баланың есінде ұзақ
сақталып, өз нәтижесін көрсете алады.
Д.Б. Элькониннің Жас өспірімдердің психикалық дамуын қандай іс -
әрекет алға бастайды деген мақаласында мынадай үш түрлі қағиданы
негізге алады: жетекші іс - әрекет, психикалық жаңа білім, жас
дағдарысы. Осы ұғымдарды бастауыш мектепке баланың танымдық іс -
әрекетінің дамуына әсер етуі, біріншіден, жетекші іс - әрекеттің мазмұнына
және осы жастың негізгі бағытының дамуына байланысты деп қарастырады.
Екіншіден, жетекші іс - әрекет бастауыш мектепте оқыту болғандықтан оларда
психологиялық жаңа білім қарастырады. Үшіншіден, мектепке түскен бала үлкен
дағдарысты бастан кешіреді.
Жоғарыда айтылған мектепке бейімделу бірінші жарты жылдықта болады. Бұл
жаста мынадай бейімделулерден өтеді:
• Мектепке баланың әлеуметтік – психологиялық бейімделуі үшін жағдай
жасауы (сынып коллективіне үйренуі, балаларға қойылатын бірдей
талапқа, құрбалары мен мұғалімнің қарам – қатынас мөлшерінің
қалыптасуына) керек;
• Оқыту үлгеріміне балалардың психологиялық дайындығын көтеруге, білімді
меңгеруге, танымдық дамуына көмектеседі;
• Оқыту бағдарламасына бейімделеді.
1 - ші сынып соңында баланың мектепке бейімделуі аяқталып, баланың
танымдық әрекетінің дамуы 2 - ші сыныпта басталады. Сыртқы даму іс -
әрекетінің және оқытудың барлық түрінің әсері ішкі логикалық ақыл – ой
операциясының қалыптасуына танымдық іс - әрекеттің дамуы арқылы қол
жеткізеді.
4 модуль Кәсіби психодиагностика.
4.1. Кәсіби таңдау мен кәсіби бағытталудағы психодиагностика.
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі-жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда психология, педагогика ғылымыдарының өзекті
мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім
беруде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды
жасауға қабілетті, дүние көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Қазіргі
уақытта Қазақстанда болып жатқан өндірістік қатынастардың түбірлі
өзгерістері нарық экономикасы жағдайында жұмыс істейтін жоғары мамандар
даярлауды қажет етеді және мамандық еңгейіне жаңа биік талап қояды.
Мамандар даярлаудың сапалық тиімділігін көтеру, тұтас алғанда жоғарғы оқу
орнындағы студенттерді теориялық және практикалық тұрғыда дайындаудың
маңызы зор.
Адам өміріндегі ең маңызды шешімдердің бірі - мамандықты таңдау немесе
адамның қоғамда өзін-өзітанытуының негізі ретінде кәсіби тұрғыда өзін-өзі
анықтауы.
Мамандықты таңдау түсінігін әртүрлі мағынада анықтауға болады,
алайда олардың барлығы өзін-өзі кәсіби тұрғыда анықтауы дегеніміз -
субъекттің ішкі ресурстарын талдау және оларды кәсіптің қажет ететін
талаптарымен салыстыру нәтижесінде жүзеге асатын таңдау деген ойды алып
жүреді. Анықтаманың мазмұны біріншіден, таңдаушы адамды (таңдау
субъектісі), екіншіден, таңдайтын нәрсені (таңдау объектісі) сияқты
мамандық таңдау құбылысының екі жақтылығын көрсетеді. Субъект пен объекттің
сипаттамасы өте көп, ол мамандық таңдау құбылысының орнықты болып келмеуі
де осымен түсіндіріледі.
Мамандық таңдау-бір өлшемді акт жағдайлар мен мамандық таңдау емес, ол
ұзақтығы сыртқы субъектісінің индивидуалды ерекшеліктеріне байланысты болып
келетін сатылардан тұратын үрдіс болып саналады.
Психологиялық әдебиеттерде мамандық таңдаудың қалай қалыптасатыны және
осы процеске қандай факторлар әсер ететіні жайлы бір жақты көзқарас жоқ.
Бұл мәселеге қатысты бірнеше көзқарас бар, олардың өзін қорғайтын нақты
дәлелдер бар. Бұл әрине, кәсіби тұрғыда өзін- өзі анықтау процеінің
күрделілігімен және мамандық таңдау ситуациясының екі жақтылығымен
түсіндіріледі.
Зерттеушілердің көпшілігі мамандық таңдауға іс-әрекетті таңдау сияқты
қарайтын көзқарасты ұстанады.
Бұл жағдайда, бірінші жағынан, іс- әрекет субъектісі ретіндегі адамның
міндеттемесі, екіншіден, оның сипаттамасы, мазмұны, іс-әрекет түрі мен оның
объектісі зерттеудің пәні ретінде жүреді. Бұл ереже адамның өзін-өзі кәсіби
тұрғыда анықтауы еңбек субъектісінің даму процесі ретінде түсіндіріледі.
Соған орай, егерде мамандықпен еңбек іс-әрекетінің талаптарына жеке
тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келетін болса, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Төлешова Ұлмекен Болатқызы
Психологиялық-педагогикалық жеке адам диагностикасы
Оқу құралы
Алматы
Қазақ университеті
2010
П і к і р б і л д і р г е н д е р:
Психолгия ғылымдарының докторы, профессор С.Қ.Бердібаева
Психолгия ғылымдарының кандидаты, доцент И.Қ. Аманова
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ----------------------------------- -------------------------------
---------
1 бөлім. Психодиагностика мазмұнының көрнісі.
1. Психодиагностикаға кіріспе
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
1.3. Педагог-психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
2- модуль Психодиагностиканың даму тарихы.
2.1. Психодиагностика тарихы және ғылыми қалыптасуы.
2.2. XX ғасырда психодиагностиканың даму тарихы.
Алғы сөз
Қазақстан Республикасы егемен ел болғалы педагогикалық білім беру
мазмұнына да біршама өзгерістер енуде. Қоғамдағы жаңа әлеуметтік-саяси және
мәдени жағдайларға байланысты оқу пәндерінің барлық түрлеріне де жаңаша
талаптар қойылуда.
1 БӨЛІМ ПСИХОДИАГНОСТИКА МАЗМҰНЫНЫҢ КӨРНІСІ.
1 ТАҚЫРЫП ПСИХОДИАГНОСТИКАҒА КІРІСПЕ
1.1 Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
1.3 Педагог-психолог қызметіндегі психодиагностиканың орны
1.1. Психодиагностика түсінігі және курстың мазмұны мен міндеттері.
Психодиагностика ең алғаш дүниеге келген жері- Греция. VIII-ғасырдан
бастап психиканың мәселелерді зерттеу барысында көптеген ғалымдар жұмыс
жасады. XVIII ғасырда дүниеге танымды жақтаған кейбір буржуазиялық
көзқарасты насихаттап келген. Көптеген адамдар адамның тәніне тәуелсіз жаны
болады- деді. Психология дамуына себепші осы болды.
Сол кезден бастап Советтік педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына
байланысты адамның психикалық, физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны
қалыптасады. XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық
жұмыстар жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен
психологиялық съездерді талқыланды. Съездер 1906, 1909, 1910, 1913, 1918
жылдары болды. Сол кезден бастап психология сұрақтары, Весник психология
журналдары шықты. Совет психологиясының өз алдына ғылым болып бөлініп
шығуына үлесін қосқан Лапатин, Лоски, Введенский болды. Сонымен қатар
жаратыластану ғылым негізін салушы Павлов, Лазурский, Сечников, Лесков
үлесі ерекше болды. Москвадағы психология институтының директоры Шелпанов
аты әйгілі лабароториялық аппараттардан жабдықталған кабинеттерде
эксперименталдық зерттеу әдісін жүргізуі ерекше жағдай туғызады.
Психология өз алдына дербес ғылым болып 1879 жылы 19 ғасырдан бастап
бөлінді. Бұған себепші болған Вилгелем Вундтың Лейпсик қаласындағы тұңғыш
рет лаборатория ұйымдастыруына байланысты. Өйткені Германияда өндірістік
күштердің даму салаларына өндірістік күштердің талап тілектеріне сай
эксперименталдық зерттеу әдістерінің жүргізілуі тарихта бірінші рет орын
алды. Психология дамуына себепші осы болды. Сол кезден бастап Советтік
педагогикасы экономикамен, қоғам дамуына байланысты адамның психикалық,
физикалық ерекшеліктерін қабілеті мен дарыны қалыптасады.
XX ғасырдан бастап экспериментті психология-лабораториялық жұмыстар
жүргізеді. Мұндай жұмыстар Москвада, Харковте, Казанда болып өткен
психологиялық съездерді талқыланды.
Психодиагностика психология ғылымының бір саласы ретінде XX ғасырда
қарқынды дами бастады. Психодиагностиканың көзі эксперименталды
психологиядан қалыптасты, Германияда 1879 жылы В. Вундттың ең алғашқы
эксперименталды лабараториясымен тығыз байланысты. Бұл пәнге қазіргі
туындап отырған қызығушылық психологиялық жұмыстың кеңейуіне және дамуынан
туындап отыр.
Көптеген ғалымдар адамның тәніне тәуелсіз жаны болады деді. Жан барлық
психикалық тіршілік негізгі себепші. Осының өзі сол кездегі адамның табиғат
сырын дұрыс түсіне алмауына байланысты, бұлардың айтуынша табиғатқа
табынбайтын ерекше күш бар деді. Адамның дамуын зерттейтін жеке бір сала
ретіндегі бір пән болды.
Диагностика – зерттеу процесi немесе объект туралы толық ақпарат
алудың жалпы тәсiлi.
Диагностика әлеуметтiк технологияның маңызды компонентi болып табылады
( мақсат - диагноз - болжам -бағдарлама - енгiзу және талдау). Осыған
байланысты әлеуметтiк әлеуметтiк қызметтiң практикасында әртүрлi зерттеу
әдiстерiнiң принциптерi, алгоритм процедуралары және тексеру тәсiлдерiн
қосатынөзiндiк диагностикалық технология қалыптасады.
Психодиагностика (психо... және diagnostikos - айырып тануға қабілетті)
- адамның психикалық қасиеті мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы
сандық сипатта бағалайтын және нақты сапалық тұрғыдан талдайтын, сөйтіп
адам психологиясының көрінісі туралы дұрыс болжамдық мәлімет беретін
ізденіс аумағы.
Психодиагностика қызмет жүйесінде, өзінің прициптік ерекшеліктері
бар. Зерттеу қатарында бірінші кезекте психодиагностиканы ғылыми-зерттеу
мен ғылыми-тәжірибиеден ажырату жатады. Егер бірінші тапсырма –
психикалық дамудың белгілі бір заңдылығын тіркеу болса, онда екіншісі
мақсат – нақты сұраққа жауап беру нақты психикалық пайда болулармен
бұзылыстарын табу болып табылары. Сондықтан да диагностика белгісі, практик
психолог үшін өз мақсаты болып табылмайды, ол әрқашанда басты тапсырмаға
сүйенеді – ол баланың психикалық дамуын рекомендация бойынша өңдеу немесе
осы дамуды коррекциялау. Осындай мәселелерді жетілдіруде осы оқу құралының
маңызы зор.
Студенттердің болашақ кәсіби қызметтерін меңгеру мақсатында оқушылардың
тұлғалық, жеке басының дамуын түсіне алу қабілетін қалыптастыру
диагностикасы туралы мәлімет беру арқылы төмендегідей міндеттер туындады:
- оқушы тұлғасының дамуы мен қалыптасу факторларымен танысу;
- мектептегі оқушылардың жан-жақты қалыптасу мәселелерін зерттеуді
студенттің игеруі;
- оқушылардың дүниетаным, таным үрдістерінің, танымдық қызығушылықтарының
қалыптасу жолдарын анықтау диагностикалық жұмыстар жүргізуі.
Психологиялық-педагогикалық жеке адам диагностикасы арнаулы курсы
барысында студенттер мынадай білімдерді игеруі тиіс: тұлғаның дамуы,
қалыптасу мәселелері туралы зерттеген отандық және әлемдік ғалымдар
еңбектері туралы мәліметтер; мектепте оқушылармен жүргізілетін сабақтан тыс
іс-шаралардың түрлерімен, олардың оқушы тұлғасын қалыптастыруға әсері,
педагогикалық-психологиялық кеңес беру, психодиагностикалық көмек беру,
зерттеу диагностикасы туралы және тағы басқа мәселелерді меңгеруі тиіс.
1.2 Психология-педагогикалық диагностиканың психология салаларымен
байланысы.
Педагогика және психология ғылымдарының салаларымен де тығыз
байланысты. Атап айтсақ:
- арнаулы психология. Мұның өзі патопсихология, алегрофренопсихология,
сурдопсихология, типлопсихология болып бөлінеді.
- патопсихологияда- адамның психологиясының зақымдану саласын, психика әр
түрлі күйзеліске ұшырауын, соны бір жүйеге келтіріп, оқытып, тәрбиесі
мәселесімен шұғылданады.
- алегрофренопсихология-бала іштен туылған кезде, психология ауытқуына
байланысты өзгешеліктер болады. Осындай ақыл-ой кемтар бала мен оқыту
мәселесімен шұғылданады.
- сурдопсихология- есту мүшесі кем балалардың саңыраулардың, мылқаулардың
психологиясын бір жүйеге келтіріп, оқытып тәрбиелеу мәселемен шұғылданады.
- типлопсихология- нашар көретіндердің, соқырлардың, су қараңғылар
психологиясын зерттейді.
- жасерекшелік психологиясы. Бұл адамның тіршілігінің психикасы мен
даралық ойлары мен даму заңдарын зерттейді. Жасерекшелік психология өзі
бірнеше салаға бөлінеді. Балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы,
жастар психологиясы, ересектер психологиясы, геронтопсихологиясы,
педагогикалық психология және т.б.
1.2. Педагог-психолог қызметі және оның психодиагностиканың орны
Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда
кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы
керек.
Өйткені, ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол үшін
еңбек ететін тұлға.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Қазіргі таңда көптеген мектептерде педагог-психолог маманның әлеуметтік
қызметі кірістірілген. Кейбір мектептерде әсіресе ауылдық жерлерде педагог-
психолог маман көбінесе тәрбиешінің міндеттерін орындап түрлі сауықтыру
жұмыстарын атқарады. Бұрын осы іспен тәлімгер айналысатын. Тәжірибенің
нәтижесіне қарай осы мамандықтың кәсіби іс-әрекетi ерекше болатындығы бізге
мәлім.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі.
Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет: ғылыми,
қолданбалы және практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.
Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің
зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика
жасау, қазірі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық
білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және месе білім беру),
білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық жүйесіндегі
жұмыстарына тікелей қатысты және психологиялық түзетулерді қамтиды.
Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және
әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін
жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық
жағынан қамтамасыз ету.
Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі
(балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы -психологиялық
қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас тікелей құрылым
күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі педагогикалық-
психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып, өздеріне қатысты
да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі тиіс.
Сондай-ақ мектеп педагог-психологының қызметтік міндеттері
төмендегідей:
* жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық кезеңдерінде
балаларға қажетті жағдайларды жеке көмек беру үшін педагогикалық-
психологиялық зерттеуді жүзеге асыру;
* психологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып, мектеп
оқушыларының әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі дамуын
қамтуға ықпал етеді;
* мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша оқушылармен,
мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру, диагностикалық,
түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп оқушыларының
интеллектуады, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер ерекшеліктерін, олардың
қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді;
* оқуға психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат
ете отырып, бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;
педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің, сыныптардағы, сондай-ақ
мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады, оқушыларға ықпал етіп, жеке
көмек көрсетуге байланысты негізгі проблемаларды шешуге арналған
педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық кеңестерге қажетті ақпараттар
дайындайды;
* мектепте педагог- психология бөлмесін құруды және қажетті құжаттарды
сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне
алады.
Сонымен қатар, педагог-психолог оқушының бойыну рухани-адамгершілік
қасиеттерді қалыптастыра мақсатында төмендегідей іс-әрекеттер жүргізеді:
- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық ізденісін
дамыту;
- пәнге терең қызығушылығын арттыру;
- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру;
- оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық
белсенділігін арттыра оқыту;
- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;
- білім базасын арттыру;
- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін
жоғарылата дамыта оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа, әдептілікке,
жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына ықпал жасауда
білімді мықты құрал ретінде қолдану.
- педагог, психолог, тәрбиеші, ақылшы, қамқоршы, жетекші, мейірімді жан.
Ал психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық, шыдамдылық,
адамшылық, кең пейілдік қасиеттері басым болуы қажет.
Мектептегі педагог- психолог маман жалпы, орта және кәсіптік білім
беретін мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды,
педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді,
қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін
пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың
сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің
психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен
нормативті құжаттарды білуге тиісті.
Бүгінгі мектеп психолгтары мен әлеуметтік педагогтардың алдында үлкен
күрделі міндеттер тұр, оны шешу үшін кәсіби білім мен іскерлікті меңгеру
керек.
Мектептерде оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі мектеп педагог-психологі
рөлі ерекше деп атауға болады, өйткені олардың бірігіп атқарған жұмысының
нәтижесінде болашақ жеке адамның дұрыс, әрі жан-жақты жетік қалыптасуына
жол ашылады, баланың жекедаралық, шығармашылық, әлеуметтік қалыптасуына
негіз беріледі.
Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу процесінің
педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің бірінші
сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде білімнің
мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу процесі
жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті және
субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды.
Жалпы мектеп педагог-психологі төмендегідей диагностикалық қызмет
атқарады:
• Психодиагностика –тұлға туралы жан-жақты ақпарат жинау:
• Психопрофилактика- дезадаптация, белгілі бір жағдайға
бейімделудің алдын-алу немесе жағымды психологиялық жұмысбастылық деңгейін
төмендету мен оның алдын-алу жұмыстарын жүзеге асыру;
• Психокоррекция- баланың психикасына мақсатты түрде әсер ету,
оның негізгі деңгейге, әрі жастық ерекшеліктеріне сәйкес теңестірушілік
жұмыстарды жүзеге асыру;
• Психологиялық кеңестер – мұғалімдерге, ата-аналарға,
оқушыларға қажетті психологиялық ақпарат бере отырып, өмірінде кездесетін
қайшылықтарды, өтпелі кезеңдерді жеңуге, әрі сапалы нәтижеге жетуіне ықпал
ету;
• Психотерапия –тұлғаның сапалық тұрғыға өзгеруіне байланысты
мәселелерді жүзеге асыруға бағытталады, тек адамның психикалық ауытқушылығы
болмаған жағдайда.
Осыған орай мектептерде педагог-психолог маман әлеуметтік
–психологиялық жұмыстарды атқарады:
1. Әлеуметтік-психологиялық ағарту шаралары. Дәріс, семинар
түрлеріндегі ақпараттық іс-шаралар. Дәріс мазмұны нақты мысалдарды
бейнелейтін көрнекіліктермен, осы заманғы озық техника мүмкіндіктерін
пайдаланумен байланыстырып отыру керек.
2. Психологиялық кеңестер жеке сипат алуы керек. Нақты мәселе бойынша
берілер кеңестер аса биязы, алдындағы адамның жүрегін жараламайтындай,
көңіліне қаяу салмайтындай, мәселенің шешілуіне сендіре білу, үміт отын
жағу арқылы кәсіби білікті түрде жүзеге асырылуы тиіс.
3. Ашық әңгіме пікірталасы –ортақ мақсат біріктірген ата-аналардың
көңіліндегі түйіткілерін ортаға салып, бір-бірімен пікір алмасу.
4. Психогимнастика- бұл баланың көңіл-күй ақуалын реттеуге
арналғанарнайы жаттығулар кешені. Негізгі мақсаты-қарым-қатыас барысындағы
кедергілерді жеңу, өзін және басқаларды түсіне білуін жетілдіру, өзін-өзі
таныта білу мүмкіндіктерін жасау. Психогимнастика курсынан толық өткен
балалардың құрдастарымен қарым-қатынасы жақсарады, сезімдерін сыртқа
шығаруды үйренеді, мінездерінде батылдық, әділдік, мейрімділік, өз-өзіне
сенімділік сапалары қалыптасады.
5. Психотренинг –бұл да қолданбалы психология ғылымының белсенді
әдістерінің бірі. Басты мақсаты- қарым-қатынас іскерлігін дамытуға,
сезімталдықты жетілдіруге және мінез-құлықты реттеуге бағытталған.
Педагог-психолог маманның iс-әрекетi әлеуметтiк ортаның әлеуметтiк-
мәдени жағдайын оңды өзгертуге мақсатты түрде педагогикалық тұрғысынан
бағытталған. Ортаны гуманизациялау мен педагогизациялау – бұл әлеуметтiк
педагог iс-әрекетiнiң рухани-адамгершiлiк негiзi мен мақсаты.
Педагог-психологтың негізгі мақсатына тоқталып өтелік:
• баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай
жасау;
• оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу;
• педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен, социологтар,
дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста болу;
Мектептегі педагогикалық-психологиялық қызыметтің бірі-баланың
психикалық саулығына яғни, жандүниелік, физиологиялық дамуына және ортада
қолайлы микроклимат қалыптастыру.
Олай болса, мектеп педагог-психологының моделін ұсынып көрелік.
Педагог-психологтың атқаратын қызметін жіктеу:
- ақпараттық (ақпарат беру);
- дамытушылық (ойлауы, елестетуі, тілді дамыту);
- мобилдік (мобилизационная) (істің, тапсырманың, жаттығудың орындалуын
қадағалау);
- қалыптастырушылық (сабақты, сыныптан тыс іс-әрекетті, әртүрлі деңгейдегі
тапсырмалар, өз бетімен жұмыс, т.б.);
- коммуникативті (ата-аналармен, басқа мұғалімдермен, әкімшілікпен,
психологтармен, валеологтармен қарым-қатынас);
- ұйымдастырушылық (оқытушыларды, басқа мұғалімдерді, ата-аналарды, өзін,
сабақты, сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырады);
- зерттеушілік (жеке тұлға ретінде зерттеу);
Сынып жетекшісі, тәрбиешілердің атқаратын қызметтері:
- ұйымдастырушылық (сынып сағаттарын, сауалнамалар, экскурсия, т.б.
ұйымдастыру);
- тәрбиелілік (оқушылардың қабілеттерін кез келген әдіспен тєрбиелеу,
қалыптастыру, дамыту);
- ынталандыру (балалардың іс-әрекетін ынталандыру);
- коррекциялау (қайта түзету);
- диагностикалау (болжамдық зерттеулер жүргізу).
- психопрофилактика (психологиялық кеңестер беру, жеке жұмыс жасау).
Ал, диагоностикалық қызмет төмендегіше бөлінеді.
-Өз құзыреті шеңбері бойынша көмекті қажет ететін әлеуметтік қорғау.
-Әлеуметтік педагог кәмелетке жасы толмағандардың ата-аналарына
құқықтық білім беру мен тәрбиесін ұйымдастыру.
- Сынып жетекшісі медицина қызметкерiмен және мектептің басқа да
қызметкерлерімен, мысалға ата-аналар комитеті, құқық бұзушылардың алдын
алу кеңесі, оқушылардың өзін-өзі басқару органы, кәмелетке толмағандардың
құқығын қорғау жөніндегі комиссия, қоғамдық ұйымдармен өзара қарым-
қатынасын орнатады.
Диагностика барысында балалардың әлеуметтiк өмiрiнiң проблемалық
кеңiстiктегi жiктелуiн анықтайды:
- Таңдау бостандығы және әлеуметтiк шығармашылық (белсендiлiк жолы)
проблемалары- қалыптасқан әлеуметтiк өмiр нормаларындағы баланың сұранысы
мен қажеттiлiгiн қанағаттандыру жолындағы қиындықтар: баланың өз бағыты
деңгейiнде адамдарға өз қарым-қатынасын көрсетуi, өзiнiң жаңа статусын
орнатуы, әлеуметтiк ортаға ықпалы, т.б.;
- әлеуметтiк қатынастардың жаңа нормаларын жасаудағы қиындықтар;
- әлеуметтiк бейiмделу және бейiмделе алмау проблемалары ағымдағы
әлеуметтiк өмiр нормаларына үйрену және меңгеру кезiндегi қиындықтар,
баланың денсаулығы мен өмiрiне қатерлi әлеуметтiк қауiптi нормаларды бұзу
кезiнде туындайтын қиындықтар;
- әлеуметтiк бiрiгу және ажырату проблемалары – бала мүмкiндiгi мен
қажеттiлiгi, отбасының әлеуметтiк мүмкiндiгi, отбасы мүшелерiнiң
сұранысы, бiрiгу немесе ажырау кезiндегi қиындықтар; қажетсiз байланыстар
мен қарым-қатынастар, әлеуметтiк байланыстарды кеңейту немесе
бұрынғыларынан шығу кезiндегi дамудың қиындықтарын жүзеге асыруы тиіс.
Егер солақайлық сол латеральділік белгілермен (сол жүргізуші көз, сол
жүргізуші құлақ және т.б.) сәйкес келсе, жаққа қайта үйрету жүйке-
психикалық тозуға алып келуі мүмкін. Адам бойындағы қажет, түрткі, ниет,
тілек, ынта, ықылас т.б. қасиеттер танымдық қызығушылықты құрайды. Танымдық
қызығу адамды білімге, кәсіпке, іскерлікке, іс-әрекетілікке т.б.
итермелейді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Тұлғаның педагогикалық-психологиялық диагностика пәнінің міндеттерін
аайтыңыз.
2. Психодиагностика ұғымының шығу тарихы.
3. Қоғамдағы педагог-психолог маманның орны.
4. Педагог-психолог маманның қызметі.
5. Мектептегі педагог-психолог қызметінің ерекшеліктері.
2- ТАҚЫРЫП XX ҒАСЫРДА ПСИХОДИАГНОСТИКАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ.
2.1. Психодиагностиканың эксперименталды психология саласында
құрылуы (В. Вундт, Ф. Гальтон, Г. Эбингауз және т.б.). Психологиялық
тестілеудің шығуы.
Психологиялық эксперимент – бұл етушінің және экспериментшінің
біріккен әрекетті, яғри экспериментшінің зеттеу бағыты әрекет етушінің
психикалық маңыздылығына жүгініді.
Процестің ұйымдасуы мен реттелуінің әрекет қарым – қатынас болып
табылады. әрекет етуші өзінің өмірлік тәжірбиесімен,мотивімен, эксперимент
жүргізушіге келеді. Зеттеудің нәтижесі тұлғаның экспериментшімен қарым –
қатынасынан көрінеді. Бұл мәселемен психологиялық эксперименттегі
әлеуметтік – писихология айналысады.
Психологиялық эксперимент бүтіндей жағдай ретінде қарастырылады.
Баланың тестілеу кезіндегі байқалған интелектісінің әсері 10-20 – шы болып
табылады. Баланың интелектуалды дамуы Бине – Симонның тесті бойынша оның
әлеуметтік статусымен байланысты болады. Ол кез келген зерттеуде, таңдауда,
кез – келген уақытта және елде көрінеді. Психология басына әлеуметтік
тапсырмадан тәелді деді және Ф.Гальтонның гипотезасын қолданды, яғни ол
қарым – қатынастың элитасын дарынды адамдардан құралу керек деді. Алайда
тестілеу кезінде әртүрлі қарым – қатынастың түрлері және сөйлеутәсілдерін
қолданса, баланың интелектісінде түрлі әлеуметтік беттері көрінеді. Кеңес
психологтары жоғары интелектіні жұмысшы от басынан байқайд.
Тестілеу мамандары бұл нәтижені қабылдамайды, ғылыми өлшеуде
стандарттау және унификация процедурасы бұзылған. Барлық психологтар
эксперименттің нәтижесінде байқалады деді. Эксперименттің процедурасы
үлкендерге қарағанда балаларға көп әсер етеді. Бұны түсіндіруде баланың
ерекшк психологиясынан көрінеді.
- Балалардың үлкендермен қарым-қытынасында, олар өте эмотциональды
болады. Үлкендер балаларға психологиялық фигура болады. Яғни ол пайдалы
немесе қауыпті, ұнамды немесе сенімді, одан алыс болуы қажет. Көп балалар
үлкендерге яағни танымайтындарға үнағысы келеді немесе оларман сөйлесуге
қашқалақтайды. Экспениментшімен қатынас Экспенименті анықтайды.
- Жеке ерекшеліктердің балада пайда болуы жағдайға байланысты болады.
Жағдайдың негізі қарым – қатынаста көрінеді. Яғни бала эксперимент алушымен
жақсы қатынаста болуы тиіс және оның сұрақтары мен талаптарын түсінуі
керек.ол өзінің тілінде жақындарымен сөйлеседі, ал әдеби тілді білмейді,
яғни экспериментші әдеби тілде сөйлесе оған эмотциональді болмайды, ол тек
әлеуметтік бетке жатпаса ғана болады. Экспериментке бала үйренбеген сөйлеу
тәсілдерін қосса (сөйлеу манарасы, пантомимика) ол күшті болады.
- Эксперимент алушыға қарағанда бала алады балада жарқын көріністер
болады яғни эксперименттегі жағдайды талқылай алады. Пиаженің
экспериментіне сонымен қарады және автордлар келесі аргументтерді айтты.
Бала эксперименті ойын ретінде қарауы мүмкін. Эксперимент жүргізуші бір
ыдыстан екінші ыдысқа құядыда баладан судың көлемінің сақталғаныны сұрайды.
Балаға дұрыс жауап қызық емес көрінедіде эксперимент жүргізушімен ойнай
кетеді. Ол оған сиқырлы стакан мен фокус көрсетуі мүмкін немесе ойынға
қатысуды ойша бейнелейді. Бала өзінің фантазияларын ашуы мүмкін емес. Ол
Пиаженің критикасы. Рациональды қабылдаудағы жағдай даму интелектісінің
деңгейін анықтайды. Алайда мәселе шешіл мейді, экспериментшілерге баланың
дұрыс түсінуін, оның өтінішін қарап дұрыс жауап беру.
Психологиялық экспериментті әлеументтік – психологиялық аспектісін
қараған С.Розенцвейк болады ол 1933 жылы осы мәселе бойынша аналитикалық
тұжырым шығарды, ол басты қарым – қатынастағы факторларды белгіледі, яғни
эксперименттің нәтижесін білу үшін;
1. қателер бақылаушымен қарым – қатынас кезінде олар әрекет
етушінің реаксия кезіндегі байланыс критериі.
2. әрекет етушінің мотиватциясына байланысты қателер әрекет
етуші қызығушылыққа негізделіуі мүмкін немесе
менменділігімен көрініуі мүмкін, яғни эксперимент алушының
мақсатымен сәйкес келеді. Ал эксперименттің мағынасы мен
мақсатын өзіндегімен сәйкестігі.
3. қателік әсерлер эксперимент алушымен әрекет етушінің
түйсігімен байланысты.
Әрекет етуші экспериментке өз еркімен немесе итермелеу арқылы қатысуы
мүмкін. Экспериментке қатысудың өзі әрекет әтущіде мінездік көріністерін
туғызады, яғни артефактордың әсерінін орташа танымалысыы плацебо эфектісі,
Хотторн эфуктісі , аудиториялар эфуктісі арқылы табылады. әрекет
етушінің ойынша дәрілер олардың жазылуына әсер етсе оларда жағдайдың
жақсаруын бақылайды. Бұл эфект сендіру және өзін сендіру механизміне
негізделген.
Хоттрнның эфектісі фабрикадағы әлеуметтік – психологиялық зеттеу
жүргізілгінде көрінеді, психологтардың жүргізген экспериментінде әрекет
етушіні қызықтыру орың назарын аударуда.
Зеттеуге қатысушылар өздерін эксперимент алушылар ойлағандай ұстады.
Хотториннің эффектісінен қашуға болады егердғе әрекеттенушіге зерітеудің
гифотезасын айтпаса және өтірік айтса.
әлеуметтік күшейту эффектісі немесе топтық эффектіні Г.Зайонцен
қарады, кез-келген сыртқы бақылауда эксперимент алушы және оның
асситентінің қатысуы адамның мінез – құлқын өзгертеді. Спортсмендерде бұл
эффект байқалады: айырмашылық нәтижлерінде ғана Зайонц әрекет етушілердің
нәтижелі көрсеткіштердің төмендеуі көрермендерді қатысуы кезінде көрінеді.
Қосымша зерттеулерден кейін мынандай байланыстар байқалады:
• Әсерді әрбір бақылаушы көрсетпейді, ол компонентті, мағыналы
орындайтын және баға беретіндерде байқалады. Неғұрлым бақылаушы жоғары
болса соғұрлым эффект мықты болады.
• Тапсырма көп болған сайын, әсер күшті. Жаңа қылықтар мен іскерлік,
интелектуалдылық қатынасқа әсерін тигізеді. Керісінше, ескі қарапайым,
перцептивті және сенсомоторлы үйренулер оңай көрінеді.
• Ортақ іс және жаттыру бақылаушының көбеюі эффектіні күшейтеді.
• Алаңдатушы әрекет етуші жаңа және ескі тапсырмаларды орындағанде,
яғни интелектуалды күшті керек еткен кезде көп ауырлықты тартады,
эмотсионаолыққа қарағанда.
А.Я. Анцупов пен А.И. Шипиловтар тұлғаралық кикілжіңдер себептерін
төмендегідей жіктеп көрсетеді:
• Қиын өмірлік жағдайларды қабылдау;
• Қалыптаспаған өмірлік құндылықтар мен принциптер;
• Үнемі тұрақсыздық, тұрақты бағдар мен мінез-құлық жүйесін терістеу;
• Жағдайды шынайы түсінбеу, икемді бола алмау;
• Пессимизмі;
• Өз әрекеті мен мінез-құлқын дұрыс басқара алмау;
• Қажеттіліктерді қанағаттандыруға байланысты өз мүмкіндіктерін
бағалай алмау;
• Жеке пісіп жетілу деңгейінің жетіспеушілігі;
• Өзін-өзі дұрыс бағалай алмау: не асыра бағалау, не төмен бағалау;
• Проблемалардың көптігі, уақытында оларды шеше алмау құмдағы басын
тыққан страус күйі;
• Бәрін бірден және тез орындауды қалауы, әсіресе қиын проблеманы;
• Үнемі өтірік айту;
• Шектен тыс үнемі стрессте болу. Стресс күйіндегі адам жиі жағдайда
кикілжіңге барады. Стресс көп жағдайда тұлғаішілік кикілжің себебі,
әрі салдары болады. Ерекше шамадағы стрессті ескерту әлеуметтік
және тұлғааралық кикілжіңдерді ескертуде маңызды шарт болады.
• Ауру, шаршау, реніне жоғары жауапкершілік мжәне тағы басқалары.
Отбасы тұлғааралық кикілжіңдер себептерін А.Я. Анцупов пен А.И.
Шипилов еңбектерінде төмендегідей топтарға бөлінген:
• Психожыныстық келіспеушілік;
• Жұбайдың бірінің ерекше өз қажетін өтеуге ұмтылуы (ішімдік, азарттық
ойындар т.б.);
• Демалысты өткізу қажеттілігінің түрлілігі;
• Үй шаруасын жүргізуде өзара түсінуде, қарым-қатынаста өтелмеген
қажеттіліктер;
• Бала пайда болуына орай проблемалардың тууы; (әйелдің шаруасына
көңіл бөлудің азаюы және т.б.);
Топаралық кикілжіңдердің өлшенуі жоғарыдағы авторлар пікірінше
келесі себептерге тән:
• Топаралық жаугершілік-өзгелерге жаулық;
• Қызығулар бойынша келіспеулер;
• Топішілік фаворотизм-яғни өзге топ адамдарына қарсылық таныту т.б.
А.Я. Анцупов пен А.И. Шипилов пікірінше еңбек кикілжің себептері келесі:
• Еңбек жағдайын жақсартуда әкімшіліктің әрекетсіздігі;
• Жұмыссыздықтың өсуі;
• Жұмысшыларды заңсыз қуғындау;
• Басшылардың ақша қаражатын мақсатсыз жұмсау;
• Еңбекақыны өз мерзімінде төлемеу;
• Еңбек келісімдерінің бұзылуы;
• Қызмет берушінің еңбек заңдылық нормаларын бұзуы, ескермеуі.
Ұлтаралық кикілжіңдердің себептері мыналар:
• Ұлттық өзіндік сапаның деңгейі, дұрыс, төмен немесе жоғары бағалау
(эгоистік ұмтылыстардың байқалуы);
• Қоғамда көптеген проблеманың болуы;
• Алғашқы екі себепті қолдануға қабілетті саяси күштердің болуы және
т.б. ғалымдар тұжырым жасайды.
2.2. Тесті құру технологиясы мен психодиагностиканың негізгі
инструменті. Тесттің түрлері. Проективті әдістердің анықтамасы.
Тест ( ағылшынша test-тексеру) тұлғаның белгілі бір психологиялық
құрамының даму деңгейін, білімін анықтауға көмектесетін тапсырмалар
жүйесі. Тест - жеке тұлғаның даралық-психологиялық қасиеттерін, сондай-ақ
білімін, білігі мен машығын салыстырмалы шамалармен өлшеуге арналаған
стандартталған тапсырмаларды тексеру психологиялық диагностиканың негізгі
әдістерінің бірі. Тестік модельдік жағдайлар болып табылады, олар арқылы
индивидтің тән сипатты реакциялары анықталып, зерделенетін нышан
көрсеткіштерінің жиынтығы деп есептеледі.
Тест термині ең алғаш рет 1890 жылы Англияда енгізілді. Тесттер 1905
жылы балалар психологиясын анықтау кең тарады. Осы кезде Францияда дарынды
балаларды анықтайтын бірнеше тесттердің сериясы дайындалып шығарылса, 1910
жылы психодиагностиканың практикасында да, Германияда кәсіптік іріктеуде
тесттердің сериясы шығарылды.
Ұсынылып отырған тесттер студенттердің педагогикалық пәндер бойынша
білімдерін текусетуге, өзін тануға көмектеседі, бірақ алынған нәтижелерді
абсолютке айналдырудың қажеті жоқ.
3 модуль Жас ерекшелік психодиагностикасы
3.1. Мектепке дейінгі жастағы балалар психодиагностикасы.
3.2. Мектеп жасындағы балалардың диагностикасы.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру – бұл
қоғам мүшелерінің адамгершілік, ақыл – ой мәдени дамуының жоғары деңгейін
және кәсіби біліктілігін қамтамасыз етуге бағытталған оқыту мен тәрбие
берудің үздіксіз үрдісі деп атап көрсетті.
Әрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы,
еркі өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескере
отырып, оқушы-ның білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың
ақыл – ой қабіле-тін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсат
– мүддесін айқын-дауға, жеке басылық қасиеттерін дамытып оны қоғам
талабына сай іске асыруға көмектесу мектеп өміріндегі осы үздіксіз
тәрбие үрдісінің ғана жемісі болмақ.
Бастауыш мектептегі оқу жұмысының әр саласына бейімделу балада
бірден қалыптаспайды. Осыған біраз мерзім үйрену керек. Сонымен қатар
балалардың оқуға белсенділігі сабақтарда әр түрлі.
Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін тапсырманы қалай орындау-
дың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген тапсырманы жаттап
алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға икемділігінің
молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінің, қалай жұмыс істеуге ешкім
оны үйретпегендігіген кездеседі.
М.М. Мұқанов өзінің жас және педагогикалық психология деген
еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға екі түрлі жолмен
берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты
бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап іздестіру үшін
берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі, мысалы, тақпақты
жаттау үшін соның мәтіні беріледі. Осы мәтінге өзгеріс енгізуге рұқсат
етілмейді. Сол мәтінге сүйене отырып, бала оны жаттап алады 6,80б.
Баланың оқу әрекеті арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың
танымдық іс - әрекетінің дамуына көмегін тигізеді. Біздің зерттеу
жұмысымыздың қарастырып отырған негізгі объектісі бастауыш сыныптағылардың
оқыту үрдісіндегі танымдық іс - әрекетті дамыту болғандықтан:
• Оқыту үрдісінің ерекшелігі;
• Оқыту арқылы жаңа және қызықты білімді меңгеру;
• Оқыту ақыл береді;
• Білім алу топпен бірге өтеді;
• Оқыту білімділік пен сауаттылық береді;
• Оқыту мұғалімнің жеке ерекшелігі негізінде көрінеді;
• Жақсы баға алумен көрсетіледі.
Қандай іс - әрекет болмасын қиын құрылымнан тұрады. Іс - әрекет жеке
әрекеттерден тұрады да, алдыға қойған мақсатқа жетуге бағыттайды.
Бастауыш мектепте оқыту іс - әрекеті жетекші болады. Сондай – ақ
танымдық іс - әрекеттің үрдісінің жүйелі қалыптасатын кезеңі. Бастауыш
мектеп жасының ерекшелігі мен маңыздылығын терең зерттеген психолог
ғалымдар Д.Б Эльконин, В.В Давыдов, олардың ісін жалғастырушылар Л.И.
Айдарова, А.К. Дусавский, Г.А. Цукерман және тағы басқалары.
Д.Б. Эльконин мектепке баланың қатынас жүйесі әлеуметтік ортаға
байланысты құрылады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалардың әлеуметтік
қатынасының екі ортасын көрсетті: бала - ересек және бала - балалар.
Бұл жүйелер ойын іс - әрекетіне байланысты. Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович,
И.С. Славина осыны эксперименттік жолмен көрсетті. Біріншіден, үлкендер
баладан: Сен қалай оқисың? деп сұрайды. Бала - мұғалім жүйесі
біртіндеп бала өмірінің негізгі ортасы болады, өмір шарттарының барлық
жағымды жақтары осыған байланыстырады. Яғни бала - мұғалім жүйесінде
бірінші бала - қоғам қатынастары жүзеге асады. Осындай қарам –
қатынастардың барысында белгілі нақтылы жағдай іс - әрекетке
қатысушылардың талқысына түседі. Бұны С.М. Жақыпов еңбегінде нақты
жағдайларды талдау деп көрсетіп, оны әр түрлі тұрғыдан байқайтындығын
айтқан. Бұл әлеуметтік ситуация баланың дамуы үшін ерекше іс - әрекетті
талап етеді. Бұл іс - әрекет оқыту іс - әрекеті деп аталады. Ал, бірақ
осы іс - әрекеттің орындалуының мәні мен мағынасы танымдық іс -
әрекеттің негізінде қабылданады.
Сөйтіп, қандай да болмасын оқу үрдісінің нәтижесін оқушылардың өз
бетінше танымдық іс - әрекетінен, оқытушы мен оқушының біріккен іс -
әрекеті арқылы оқу мен оқыту үрдісінің органикалық үйлесуі пайда болады
деп көрсеткен. Мұғалімнің көңіл бөлуіне бала сенгіш орындаушы ретінде
қарайды. Осыған байланысты бастауыш мектеп оқушыларының дұрыс шешім
қабылдауына жағдай жасалып, оның зейіні белсенді әрекеттенеді. Бірақ
мұғалім де, ата – аналар да баланың мүмкіндігін ұмытпаулары керек.
Мектепке түсу танымдық іс - әрекеттердің ішінде ойлаудың дамуына күшті әсер
етеді. Бала үлкендерден сен мүлдем тырыспайсың деген сөз естиді.
Бірақ ол тырысу деген сөздің мағынасын түсінбейді. Сол үшін де өзінің
күшін қай бағытқа бұру керек екендігін білмейді. Бастауыш мектеп жасы
адамзат қауымының әлі толығымен қалыптаспаған мүшесі 51,27б.
А.В. Скрипченко бастауыш мектеп оқушыларының математикалық ойлауы
қабілеттік пен талдап қорытуға байланысты, ол эксперименттік жолмен 2 – ші
сынып оқушылары 3 – ші, 4 – ші сыныптарға қарағанда қабілеті жоғары болады
деп көрсетті. 2 – ші сынып оқушыларының танымдық іс - әрекетіне ересектер
жақсы әсер етсе, олардағы білім болашақта соғұрлым терең және тиянақты
болады 34,86б.
В.В. Давыдов пен Д.Б. Элькониннің еңбектерінде оқыту іс - әрекеті
мынадай компоненттерден тұрады: 1. Оқыту тапсырмасы. 2. Оқыту әрекеті. 3.
Бақылау 5,9б.
Осы компоненттер арқылы оқушының психикалық дамуы жетекші роль
атқарады. Бастауыш мектеп оқушыларының теориялық білімінің шеберлііне
сүйсініп іс қылуын меңгеру (оқи алу - шеберлігі), болашақтағы ғылымның
негізі болады.
Бала бастауыш мектепке келгеннен кейін барлық мектеп ұжымының алдына
қоятын өзекті мәселесі оқытудың тиімділігін қалай арттыру және оқушы
берілген білімді ғана меңгеріп қана қоймай, өз бетінше ойлай алуға
қалай үйретуге болады тағы басқа көптеген сұрақтар туындайды
15,29б.
А.С. Выготскийдің теориясымен басқа психологтарда 6-7 жастағы бала
өміріндегі дағдарыс кезең болып табылады, - деді. Бұл жастаға
балалардың танымдық іс - әрекетінің дамуын педагогикалық – психологияның
статусына жоспарлаудың мазмұны 4 – кезеңге бөліп қарастыруға болады.
1. Танымдық іс - әрекет аймағы, ойлаудың даму деңгейі, оқыту әрекеті
арқылы ақыл – ой әрекетінде ішкі жоспарын құру, тілдің даму деңгейі
бастауыш сынып оқушыларының жазу мен сурет салу моторикасын дамыту;
2. Бастауыш сынып баланың танымдық іс - әрекетін қарым – қатынастың
тигізетін ерекшелігі: құбылыстармен араласу арқылы коллективтік іс -
әрекетке, келіспеушіліктерді достық жолмен шешуге үйренеді, педагогпен
қарым – қатынасы, мұғалімге деген құрмет, әлеуметтік және этикалық
өлшемдерді сақтау;
3. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық ерекшелігінің аймағы, оқу
мотивациясының жеке ерекшеліктері, мектепке тұрақты эмоциялық қалыпты
сақтаудың әсері;
4. Оқушы іс - әрекетінде мектептің жүйелілік принципінің тигізетін әсері,
мектеп туралы, мұғалім туралы оқытудың маңыздылығы туралы дұрыс сезімнің
қалыптасуы арқылы әсер ету.
Қазіргі балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі – бастауыш
мектеп оқушыларының психикасын дамыту мәселесі.
Зерттеулерде бұл мәселені психология ғылымының дәстүрлі анықталған
жолдарымен қарастырады: бастауыш мектеп оқушыларының психикалық даму
заңдары мен шарттарын балаларда жүйелілік бақылау жодарымен оқыту,
тәжірибе жүргізу жолдары арқылы танымдық іс - әрекеттің нақты
ерекшеліктерін бала жасының бір қалыптасқан жас кезеңінен екіншісіне
өткен даму кезеңін анықтайтын жолдар көрсетті.
Осы жолдар арқылы оқытуда баланың танымдық іс - әрекетін салыстырып
және зерттеуден алған нәтижелердің сапасындағы өзгерістер дамудың
дұрыс жағын көрсетеді.
Түсініктемелер негізінде психологиялық теориялар құрылады. Басқа сөзбен
айтқанда бала психикасының дамуын зерттейтін констатациялық серияның
міндеттері:
1. Проблемалы жағдайларды шешуді талап ететін тапсырмаларды жасау;
2. Оқытуға дейінгі сақталу прпинципінің деңгейін анықтау;
3. Көрнекті көріністің алдында заттарды бағалау мен сөздік ой –
пікірлердің байланысын зерттеу.
Оқыту үрдісіндегі танымдық іс - әрекеттің дамуы бастауыш мектептің жас
ерекшелігіне байланысты теориялық білімнің мазмұны жетекші іс - әрекет
болып табылады.
С.Л. Рубинштейн адамның білімі ойлау әрекетімен (абстрактілі, талдап
қорыту және т.б.) бірлікте көрінеді. Білім субъектінің танымдық іс -
әрекетінің қатынасынсыз туындамайды және танымдық іс - әрекетінсіз
дәлелсіз болады.
Сондықтан да білім бір жағынан, ойлау әрекетінің нәтижесі ретінде,
екінші жағынан осы нәтижені алған үрдіс ретінде қаралады.
Д.С. Смирнов танымдық іс - әрекетті жүйе ретінде қарастыра келе былай
деді: Танымның қандай болмасын нақты актілері танымдық іс - әрекет
барысында басталады, мысалы, дүние туралы негізгі көзқарас, оны
бейнелеу кейіннен тиянақтау, толтыру, түзету.
Танымдық іс - әрекеттің негізінде берілген білім баланың есінде ұзақ
сақталып, өз нәтижесін көрсете алады.
Д.Б. Элькониннің Жас өспірімдердің психикалық дамуын қандай іс -
әрекет алға бастайды деген мақаласында мынадай үш түрлі қағиданы
негізге алады: жетекші іс - әрекет, психикалық жаңа білім, жас
дағдарысы. Осы ұғымдарды бастауыш мектепке баланың танымдық іс -
әрекетінің дамуына әсер етуі, біріншіден, жетекші іс - әрекеттің мазмұнына
және осы жастың негізгі бағытының дамуына байланысты деп қарастырады.
Екіншіден, жетекші іс - әрекет бастауыш мектепте оқыту болғандықтан оларда
психологиялық жаңа білім қарастырады. Үшіншіден, мектепке түскен бала үлкен
дағдарысты бастан кешіреді.
Жоғарыда айтылған мектепке бейімделу бірінші жарты жылдықта болады. Бұл
жаста мынадай бейімделулерден өтеді:
• Мектепке баланың әлеуметтік – психологиялық бейімделуі үшін жағдай
жасауы (сынып коллективіне үйренуі, балаларға қойылатын бірдей
талапқа, құрбалары мен мұғалімнің қарам – қатынас мөлшерінің
қалыптасуына) керек;
• Оқыту үлгеріміне балалардың психологиялық дайындығын көтеруге, білімді
меңгеруге, танымдық дамуына көмектеседі;
• Оқыту бағдарламасына бейімделеді.
1 - ші сынып соңында баланың мектепке бейімделуі аяқталып, баланың
танымдық әрекетінің дамуы 2 - ші сыныпта басталады. Сыртқы даму іс -
әрекетінің және оқытудың барлық түрінің әсері ішкі логикалық ақыл – ой
операциясының қалыптасуына танымдық іс - әрекеттің дамуы арқылы қол
жеткізеді.
4 модуль Кәсіби психодиагностика.
4.1. Кәсіби таңдау мен кәсіби бағытталудағы психодиагностика.
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі-жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда психология, педагогика ғылымыдарының өзекті
мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім
беруде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды
жасауға қабілетті, дүние көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау. Қазіргі
уақытта Қазақстанда болып жатқан өндірістік қатынастардың түбірлі
өзгерістері нарық экономикасы жағдайында жұмыс істейтін жоғары мамандар
даярлауды қажет етеді және мамандық еңгейіне жаңа биік талап қояды.
Мамандар даярлаудың сапалық тиімділігін көтеру, тұтас алғанда жоғарғы оқу
орнындағы студенттерді теориялық және практикалық тұрғыда дайындаудың
маңызы зор.
Адам өміріндегі ең маңызды шешімдердің бірі - мамандықты таңдау немесе
адамның қоғамда өзін-өзітанытуының негізі ретінде кәсіби тұрғыда өзін-өзі
анықтауы.
Мамандықты таңдау түсінігін әртүрлі мағынада анықтауға болады,
алайда олардың барлығы өзін-өзі кәсіби тұрғыда анықтауы дегеніміз -
субъекттің ішкі ресурстарын талдау және оларды кәсіптің қажет ететін
талаптарымен салыстыру нәтижесінде жүзеге асатын таңдау деген ойды алып
жүреді. Анықтаманың мазмұны біріншіден, таңдаушы адамды (таңдау
субъектісі), екіншіден, таңдайтын нәрсені (таңдау объектісі) сияқты
мамандық таңдау құбылысының екі жақтылығын көрсетеді. Субъект пен объекттің
сипаттамасы өте көп, ол мамандық таңдау құбылысының орнықты болып келмеуі
де осымен түсіндіріледі.
Мамандық таңдау-бір өлшемді акт жағдайлар мен мамандық таңдау емес, ол
ұзақтығы сыртқы субъектісінің индивидуалды ерекшеліктеріне байланысты болып
келетін сатылардан тұратын үрдіс болып саналады.
Психологиялық әдебиеттерде мамандық таңдаудың қалай қалыптасатыны және
осы процеске қандай факторлар әсер ететіні жайлы бір жақты көзқарас жоқ.
Бұл мәселеге қатысты бірнеше көзқарас бар, олардың өзін қорғайтын нақты
дәлелдер бар. Бұл әрине, кәсіби тұрғыда өзін- өзі анықтау процеінің
күрделілігімен және мамандық таңдау ситуациясының екі жақтылығымен
түсіндіріледі.
Зерттеушілердің көпшілігі мамандық таңдауға іс-әрекетті таңдау сияқты
қарайтын көзқарасты ұстанады.
Бұл жағдайда, бірінші жағынан, іс- әрекет субъектісі ретіндегі адамның
міндеттемесі, екіншіден, оның сипаттамасы, мазмұны, іс-әрекет түрі мен оның
объектісі зерттеудің пәні ретінде жүреді. Бұл ереже адамның өзін-өзі кәсіби
тұрғыда анықтауы еңбек субъектісінің даму процесі ретінде түсіндіріледі.
Соған орай, егерде мамандықпен еңбек іс-әрекетінің талаптарына жеке
тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келетін болса, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz