Журналистік зерттеудің қалыптасуы және дамуы
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Журналистік зерттеудің қалыптасуы және дамуы
1.1 Журналистік зерттеу . журналистикадағы үздік жанр
1.2 АҚШ.тағы журналистік зерттеу және «Уотергейт» оқиғасы. фАҚШ.тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
1.2 АҚШ.тағы журналистік зерттеу және «Уотергейт» оқиғасы. фАҚШ.тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
1.3 Ресейдегі журналистік зерттеудің дамуы
II тарау. Журналистік зерттеудің қазақстандық баспасөздегі көрінісі
2.1 Отандық журналистік зерттеудің қалыптасуы
2.2 Қазақ тілді басылымдардағы журналистік зерттеу
2.3 Қазақстандағы орыс тілді басылымдарындағы журналистік зерттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Журналистік зерттеудің қалыптасуы және дамуы
1.1 Журналистік зерттеу . журналистикадағы үздік жанр
1.2 АҚШ.тағы журналистік зерттеу және «Уотергейт» оқиғасы. фАҚШ.тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
1.2 АҚШ.тағы журналистік зерттеу және «Уотергейт» оқиғасы. фАҚШ.тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
1.3 Ресейдегі журналистік зерттеудің дамуы
II тарау. Журналистік зерттеудің қазақстандық баспасөздегі көрінісі
2.1 Отандық журналистік зерттеудің қалыптасуы
2.2 Қазақ тілді басылымдардағы журналистік зерттеу
2.3 Қазақстандағы орыс тілді басылымдарындағы журналистік зерттеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тәуелсіздік жылдарында сөз бостандығымен бірге сөздік қорымызға «журналистік зерттеу» деген атау қосылды. Сөз бостандығы жоқ жерде мұндай терминнің болуы, әрине, мүмкін емес. Кәсіби лексиконымызға жуырда ғана енген бұл терминнің журналистика теориясы мен тәжірибесіндегі, сондай-ақ, жалпы қоғамдық-саяси өміріміздегі жаңа құбылыс болып табылатынына дау жоқ. Тәуелсіз баспасөзді дамыту, журналистік зерттеуді БАҚ өмірінде қалыптастыру деген оңайлықпен жүзеге асырылатын іс емес. Оның сыртында жоғары дамыған демократиялық елдердің өздерінде журналистиканың осы бір күрделі саласының даму тарихы тым алыста емес, беріректе жатыр.
Әлемге танымал Эмиль Золя, Марк Твен және басқа да жазушылар осы жанр классиктері болып саналады. «XX ғасыр басында мемлекет аппаратын қатаң сынға алған зерттеу журналистерін (олардың бірі – Сэмюэл Легхорн Клеменс, яғни Марк Твен) АҚШ Президенті Теодор Рузвельт 1906 жылы «макрейкерлер» (muckrakers), яғни «лас өсекке құмартушылар», «өкше сығалаушылар», «қазбалаушылар» деп атап, тіл тигізген».[1] Алайда, қоғамды лас қоқыстан тазартуды өздерінің басты ісіне айналдырған журналист-зерттеушілер «сүйікті істеріне» жоғарыдағыдай анықтаманың берілгеніне қарсылық көрсетпеген. Керісінше, дұрыс пікірмен қолдау көрсеткен.
Макрейкерлер «сары» журналистиканың қағидасыз тәжірибесінен аулақ болды. «Сонысымен де шығармашылық істерінде журналист этикасы нормаларын қатаң ұстаудың озық үлгісін көрсетті. Осылайша, олар Америка журналистикасына жаңа аура әкелді».[2]
АҚШ-та негізі қаланған макрейкерлер қозғалысы Америка журналистикасындағы іздеуші және әшкерелеуші, сыншыл бағыттың пайда болуына зор ықпалын тигізген. Әлем зерттеушілерінің арасынан осы үрдісті журналистиканың ерекше бір жанры деп қарастырғандар да баршылық.
Бүгінгі таңда 70-жылдары американ халқын дүр сілкіндіріп, президент Ричард Никсонды қызметінен кетірген аты шулы «Уотергейт ісі» журналистік зерттеу классикасы болып саналады. Ал президентті тақтан тайдырған мақалалар топтамасының авторлары: «The Washington Post» газетінің тілшілері Боб Вудворд пен Карл Берстайнның есімдері журналистика тарихында алтын әріппен жазылды деуге болады.
Алайда, АҚШ журналистикасының аталмыш жетістік шыңына жету тарихы 200 жылға созылғанын, қиын-қыстау кезеңнен өткенін, тәуелсіз журналистиканы өз мәні бойынша қалыптастыру үшін қыруар күш-қайрат жұмсалғанын тағы ұмытпауымыз керек. Онымен салыстырғанда егемендік таңы атып, туымызды желбіреткен кезден бүгінгі таңға дейінгі уақыт бөлігі қас қағым сәт екендігі баршаға аян. Дегенмен, біздің елде журналистік зерттеу болмады деп үзілді-кесілді айта алмаймыз. Бұған дәлел «қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болған» қазақ зиялыларының бірі – Шоқан Уәлихановтың Ыстықкөл, Жоңғария очерктерін атап айтуға болады.
Әлемге танымал Эмиль Золя, Марк Твен және басқа да жазушылар осы жанр классиктері болып саналады. «XX ғасыр басында мемлекет аппаратын қатаң сынға алған зерттеу журналистерін (олардың бірі – Сэмюэл Легхорн Клеменс, яғни Марк Твен) АҚШ Президенті Теодор Рузвельт 1906 жылы «макрейкерлер» (muckrakers), яғни «лас өсекке құмартушылар», «өкше сығалаушылар», «қазбалаушылар» деп атап, тіл тигізген».[1] Алайда, қоғамды лас қоқыстан тазартуды өздерінің басты ісіне айналдырған журналист-зерттеушілер «сүйікті істеріне» жоғарыдағыдай анықтаманың берілгеніне қарсылық көрсетпеген. Керісінше, дұрыс пікірмен қолдау көрсеткен.
Макрейкерлер «сары» журналистиканың қағидасыз тәжірибесінен аулақ болды. «Сонысымен де шығармашылық істерінде журналист этикасы нормаларын қатаң ұстаудың озық үлгісін көрсетті. Осылайша, олар Америка журналистикасына жаңа аура әкелді».[2]
АҚШ-та негізі қаланған макрейкерлер қозғалысы Америка журналистикасындағы іздеуші және әшкерелеуші, сыншыл бағыттың пайда болуына зор ықпалын тигізген. Әлем зерттеушілерінің арасынан осы үрдісті журналистиканың ерекше бір жанры деп қарастырғандар да баршылық.
Бүгінгі таңда 70-жылдары американ халқын дүр сілкіндіріп, президент Ричард Никсонды қызметінен кетірген аты шулы «Уотергейт ісі» журналистік зерттеу классикасы болып саналады. Ал президентті тақтан тайдырған мақалалар топтамасының авторлары: «The Washington Post» газетінің тілшілері Боб Вудворд пен Карл Берстайнның есімдері журналистика тарихында алтын әріппен жазылды деуге болады.
Алайда, АҚШ журналистикасының аталмыш жетістік шыңына жету тарихы 200 жылға созылғанын, қиын-қыстау кезеңнен өткенін, тәуелсіз журналистиканы өз мәні бойынша қалыптастыру үшін қыруар күш-қайрат жұмсалғанын тағы ұмытпауымыз керек. Онымен салыстырғанда егемендік таңы атып, туымызды желбіреткен кезден бүгінгі таңға дейінгі уақыт бөлігі қас қағым сәт екендігі баршаға аян. Дегенмен, біздің елде журналистік зерттеу болмады деп үзілді-кесілді айта алмаймыз. Бұған дәлел «қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып күн болған» қазақ зиялыларының бірі – Шоқан Уәлихановтың Ыстықкөл, Жоңғария очерктерін атап айтуға болады.
1. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 38
2. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, 2009 ж. №6. 28-б.
3. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 51
4. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 50
5. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 51-52
6. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, 2009 ж. №6. 30-б.
7. С. Медеубекұлы. Қазақ журналистикасының төл аталымдары. –Түркістан, 04.02.2010. 8-б.
8. С. Медеубекұлы. Айғақтама. // Бұқаралық коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар: халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. 154-б.
9. В. Стежфенского к кн: Нежелательные репортажи. – М. 1982.
10. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 269
11. Щепилова Г.Г. Публицистика Гюнтера Вальрафа. Свердловск, 1990.
12. Зоркая Н. Человек, который проходит сквозь стены. Репортер обвиняет. – М, 1988.
13. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 249
14. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 266
15. Сол жерде.
16. Старцев С. Андреотти оправдан. – Независимая газета, 28.09.1999.
17. Ильинский М. Неотмытые «Чистые руки». – Независимая газета. 20.02.2002.
18. Малеванный В. Глобальный электронный перехват. – Независимое военное обозрение. 11.08.2000.
19. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 72
20. Фонер Ф. Марк Твен – социалист-критик. – Москва, 1961. С. 26.
21. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 72
22. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 38
23. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 29
24. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 34
25. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 29
26. Дэвид Вейер, Дэн Нойес. Противоядие от летаргии. Журналистское расследование в США. – Журналист, №5, 1994. С. 35-36
27. Drudge Matt. Drudge Manifesto. New American Library, 2000. Р.13
28. CIA payoffs toppled Taliban. Woodward. – New York Post, 2002.11.17.
29. Allen Mike. CIА`s cash toppled Taliban. – The Washington Post, 2002.11.16
30. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 252
31. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. М.: Политздат,1983. С. 236
32. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 250
33. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 255
34. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 254
35. Newsline. – The Washington Post. 07.23.2001.
36. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 40
37. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 242
38. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 255
39. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974. Р. 43
40. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 104
41. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва,1991. С. 256
42. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 72
43. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва,1991. С. 256
44. Newsweek, 1974, May 20. Р. 28-31
45. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С 256
46. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 240
47. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 98
48. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974. P. 112
49. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 63
50. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 259
51. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009. 28-б.
52. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009. 29-б.
53. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980. 32-б.
54. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 31-33
55. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 48
56. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980. 12-б.
57. www.time.kz. сайтынын алынған.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Тертычный А.А. Расследовательская журналистика: Уч.пособие для вузов. – М: Аспект Пресс, 2002.
2. Шум Ю. Журналистское расследование. – Санкт-Петербург, 2008.
3. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – М.,1998.
4. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. Санкт-Петербург,2001.
5. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – М.: Наука, 1991.
6. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – М.: Политздат, 1983.
7. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – М. – 1991.
8. Фонер Ф. Марк Твен – социалист-критик. – Москва, 1961.
9. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – М.,1982.
10. Вальраф Г. Репортер обвиняет. – М., 1988.
11. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980.
12. Жақсылықбаева Р. Журналистік зерттеудегі публицистикалық пайымдар. Халықаралық ғылыми-практикалық және теориялық конференция материалдары, 6-7 желтоқсан 2006 ж. – Алматы, 2006.
13. Медеубекұлы С. Айғақтама. Бұқаралык коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар. Халықаралық ғылыми-практикалық және теориялық конференция материалдары, 6-7 желтоқсан 2006 жыл. – Алматы, 2006.
14. Мәулетұлы З., Шамақайнұлы Қ. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009.
15. Медеубекұлы С. Қазақ журналистикасының төл аталымдары. – Түркістан, 4.04.2010.
16. Вейер Д., Нойес Д. Противоядие от летаргии. Журналистское расследование в США. – Журналист, №5, 1994.
17. Старцев С. Андреотти оправдан. – Независимая газета, 28.09.1999.
18. Ильинский М. Неотмытые «Чистые руки». – Независимая газета, 20.02.2002.
19. Малеванный В. Глобальный электронный перехват. – Независимое военное обозрение, 11.08.2000.
20. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974.
21. Drudge Matt. Drudge Manifesto. New American Library. – New York, 2000.
22. CIA payoffs toppled Taliban. Woodward. – New York Post, 2002.11.17.
23. Allen Mike. CIА`s cash toppled Taliban. – The Washington Post, 2002.11.16
24. Newsline. – The Washington Post, 07.23.2001
25. Журналистам от журналистов: Справочник. – Издательство: Британский Совет, UN и British Embassy, 2007. // http://library.cjes.ru/online/
26. Ворошилов В.В. Журналистика. – Учебник. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А. 1999.
27. Михайлов С.А. Журналистика Соединенных Штатов Америки – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.
28. Рэндалл Дэвид. Универсальный журналист / Пер. с англ. Алексея Порьяза. – Алматы: Ценральноазиатская школа молодых журналистов, 1996.
29. Березин В.М. Теория массовой коммуникации. – Москва, 1997.
30. Ваксберг А. Нераскрытые тайны. – М.,1993.
31. Ворошилов В.В. История журналистики зарубежных стран. – Санкт-Петербург, 2000.
32. К. Бернстайн, Б. Вудворд. Вся королевская рать. – Нью-Йорк, 1974.
33. Л.Колодни, Р.Геттлин. Тихий поворот. – Нью-Йорк, 2001.
34. www.time.kz
35. www.hrc.utexas.edu
36. www.washingtonpost.com
37. www.journalism.org
38. www.politics.nuvvo.com
39. www.hnn.us
40. Журналистские расследования. Сборник статей. Проект «Развитие практики журналистских расследований по социально-значимым темам в Казахстане». – Алматы, 2011. С. 228
41. «Ана тілі» газеті.
42. «Дала мен қала» газеті.
43. «Түркістан» газеті.
2. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, 2009 ж. №6. 28-б.
3. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 51
4. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 50
5. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 51-52
6. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, 2009 ж. №6. 30-б.
7. С. Медеубекұлы. Қазақ журналистикасының төл аталымдары. –Түркістан, 04.02.2010. 8-б.
8. С. Медеубекұлы. Айғақтама. // Бұқаралық коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар: халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдары. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. 154-б.
9. В. Стежфенского к кн: Нежелательные репортажи. – М. 1982.
10. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 269
11. Щепилова Г.Г. Публицистика Гюнтера Вальрафа. Свердловск, 1990.
12. Зоркая Н. Человек, который проходит сквозь стены. Репортер обвиняет. – М, 1988.
13. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 249
14. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – Москва, 1982. С. 266
15. Сол жерде.
16. Старцев С. Андреотти оправдан. – Независимая газета, 28.09.1999.
17. Ильинский М. Неотмытые «Чистые руки». – Независимая газета. 20.02.2002.
18. Малеванный В. Глобальный электронный перехват. – Независимое военное обозрение. 11.08.2000.
19. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 72
20. Фонер Ф. Марк Твен – социалист-критик. – Москва, 1961. С. 26.
21. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 72
22. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. – Санкт-Петербург, 2001. С. 38
23. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 29
24. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 34
25. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – Москва,1998. С. 29
26. Дэвид Вейер, Дэн Нойес. Противоядие от летаргии. Журналистское расследование в США. – Журналист, №5, 1994. С. 35-36
27. Drudge Matt. Drudge Manifesto. New American Library, 2000. Р.13
28. CIA payoffs toppled Taliban. Woodward. – New York Post, 2002.11.17.
29. Allen Mike. CIА`s cash toppled Taliban. – The Washington Post, 2002.11.16
30. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 252
31. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. М.: Политздат,1983. С. 236
32. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 250
33. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 255
34. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 254
35. Newsline. – The Washington Post. 07.23.2001.
36. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 40
37. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 242
38. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 255
39. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974. Р. 43
40. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 104
41. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва,1991. С. 256
42. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – Москва: Наука, 1991. С. 72
43. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва,1991. С. 256
44. Newsweek, 1974, May 20. Р. 28-31
45. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С 256
46. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – Москва: Политздат,1983. С. 240
47. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 98
48. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974. P. 112
49. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 63
50. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – Москва, 1991. С. 259
51. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009. 28-б.
52. З. Мәулетұлы, Қ. Шамақайұлы. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009. 29-б.
53. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980. 32-б.
54. Шум Ю. Журналистское расследование. – СПб.:Изд-во СПбГУП 2008. С. 31-33
55. Константинов А. Журналистское расследование. История метода и современная практика. – М.: Олма-пресс, 2001. С. 48
56. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980. 12-б.
57. www.time.kz. сайтынын алынған.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Тертычный А.А. Расследовательская журналистика: Уч.пособие для вузов. – М: Аспект Пресс, 2002.
2. Шум Ю. Журналистское расследование. – Санкт-Петербург, 2008.
3. Уллмен Дж. Журналистское расследование: современные методы и техника. – М.,1998.
4. Журналистское расследование / Под. ред. А.Д. Константинова. Санкт-Петербург,2001.
5. Самуйлов С.М. Уотергейт: предпосылки, последствия, уроки. – М.: Наука, 1991.
6. Геевский И.А. Мафия, ЦРУ, Уотергейт: Очерки об организации. – М.: Политздат, 1983.
7. Иванян Э.А. От Джорджа Вашингтона до Джорджа Буша. Белый дом и пресса. – М. – 1991.
8. Фонер Ф. Марк Твен – социалист-критик. – Москва, 1961.
9. Вальраф Г. Нежелательные репортажи. – М.,1982.
10. Вальраф Г. Репортер обвиняет. – М., 1988.
11. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1980.
12. Жақсылықбаева Р. Журналистік зерттеудегі публицистикалық пайымдар. Халықаралық ғылыми-практикалық және теориялық конференция материалдары, 6-7 желтоқсан 2006 ж. – Алматы, 2006.
13. Медеубекұлы С. Айғақтама. Бұқаралык коммуникациялар теориясы және қазіргі заманғы технологиялар. Халықаралық ғылыми-практикалық және теориялық конференция материалдары, 6-7 желтоқсан 2006 жыл. – Алматы, 2006.
14. Мәулетұлы З., Шамақайнұлы Қ. Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны. – Ақиқат, №6, 2009.
15. Медеубекұлы С. Қазақ журналистикасының төл аталымдары. – Түркістан, 4.04.2010.
16. Вейер Д., Нойес Д. Противоядие от летаргии. Журналистское расследование в США. – Журналист, №5, 1994.
17. Старцев С. Андреотти оправдан. – Независимая газета, 28.09.1999.
18. Ильинский М. Неотмытые «Чистые руки». – Независимая газета, 20.02.2002.
19. Малеванный В. Глобальный электронный перехват. – Независимое военное обозрение, 11.08.2000.
20. Bernstein Carl, Woodward Bob. All the president’s men. – New York, 1974.
21. Drudge Matt. Drudge Manifesto. New American Library. – New York, 2000.
22. CIA payoffs toppled Taliban. Woodward. – New York Post, 2002.11.17.
23. Allen Mike. CIА`s cash toppled Taliban. – The Washington Post, 2002.11.16
24. Newsline. – The Washington Post, 07.23.2001
25. Журналистам от журналистов: Справочник. – Издательство: Британский Совет, UN и British Embassy, 2007. // http://library.cjes.ru/online/
26. Ворошилов В.В. Журналистика. – Учебник. – СПб.: Изд-во Михайлова В.А. 1999.
27. Михайлов С.А. Журналистика Соединенных Штатов Америки – СПб.: Изд-во Михайлова В.А., 2004.
28. Рэндалл Дэвид. Универсальный журналист / Пер. с англ. Алексея Порьяза. – Алматы: Ценральноазиатская школа молодых журналистов, 1996.
29. Березин В.М. Теория массовой коммуникации. – Москва, 1997.
30. Ваксберг А. Нераскрытые тайны. – М.,1993.
31. Ворошилов В.В. История журналистики зарубежных стран. – Санкт-Петербург, 2000.
32. К. Бернстайн, Б. Вудворд. Вся королевская рать. – Нью-Йорк, 1974.
33. Л.Колодни, Р.Геттлин. Тихий поворот. – Нью-Йорк, 2001.
34. www.time.kz
35. www.hrc.utexas.edu
36. www.washingtonpost.com
37. www.journalism.org
38. www.politics.nuvvo.com
39. www.hnn.us
40. Журналистские расследования. Сборник статей. Проект «Развитие практики журналистских расследований по социально-значимым темам в Казахстане». – Алматы, 2011. С. 228
41. «Ана тілі» газеті.
42. «Дала мен қала» газеті.
43. «Түркістан» газеті.
КІРІСПЕ
Тәуелсіздік жылдарында сөз бостандығымен бірге сөздік қорымызға
журналистік зерттеу деген атау қосылды. Сөз бостандығы жоқ жерде мұндай
терминнің болуы, әрине, мүмкін емес. Кәсіби лексиконымызға жуырда ғана
енген бұл терминнің журналистика теориясы мен тәжірибесіндегі, сондай-ақ,
жалпы қоғамдық-саяси өміріміздегі жаңа құбылыс болып табылатынына дау жоқ.
Тәуелсіз баспасөзді дамыту, журналистік зерттеуді БАҚ өмірінде қалыптастыру
деген оңайлықпен жүзеге асырылатын іс емес. Оның сыртында жоғары дамыған
демократиялық елдердің өздерінде журналистиканың осы бір күрделі саласының
даму тарихы тым алыста емес, беріректе жатыр.
Әлемге танымал Эмиль Золя, Марк Твен және басқа да жазушылар осы жанр
классиктері болып саналады. XX ғасыр басында мемлекет аппаратын қатаң
сынға алған зерттеу журналистерін (олардың бірі – Сэмюэл Легхорн Клеменс,
яғни Марк Твен) АҚШ Президенті Теодор Рузвельт 1906 жылы макрейкерлер
(muckrakers), яғни лас өсекке құмартушылар, өкше сығалаушылар,
қазбалаушылар деп атап, тіл тигізген.[1] Алайда, қоғамды лас қоқыстан
тазартуды өздерінің басты ісіне айналдырған журналист-зерттеушілер сүйікті
істеріне жоғарыдағыдай анықтаманың берілгеніне қарсылық көрсетпеген.
Керісінше, дұрыс пікірмен қолдау көрсеткен.
Макрейкерлер сары журналистиканың қағидасыз тәжірибесінен аулақ
болды. Сонысымен де шығармашылық істерінде журналист этикасы нормаларын
қатаң ұстаудың озық үлгісін көрсетті. Осылайша, олар Америка
журналистикасына жаңа аура әкелді.[2]
АҚШ-та негізі қаланған макрейкерлер қозғалысы Америка
журналистикасындағы іздеуші және әшкерелеуші, сыншыл бағыттың пайда болуына
зор ықпалын тигізген. Әлем зерттеушілерінің арасынан осы үрдісті
журналистиканың ерекше бір жанры деп қарастырғандар да баршылық.
Бүгінгі таңда 70-жылдары американ халқын дүр сілкіндіріп, президент
Ричард Никсонды қызметінен кетірген аты шулы Уотергейт ісі журналистік
зерттеу классикасы болып саналады. Ал президентті тақтан тайдырған
мақалалар топтамасының авторлары: The Washington Post газетінің тілшілері
Боб Вудворд пен Карл Берстайнның есімдері журналистика тарихында алтын
әріппен жазылды деуге болады.
Алайда, АҚШ журналистикасының аталмыш жетістік шыңына жету тарихы 200
жылға созылғанын, қиын-қыстау кезеңнен өткенін, тәуелсіз журналистиканы өз
мәні бойынша қалыптастыру үшін қыруар күш-қайрат жұмсалғанын тағы
ұмытпауымыз керек. Онымен салыстырғанда егемендік таңы атып, туымызды
желбіреткен кезден бүгінгі таңға дейінгі уақыт бөлігі қас қағым сәт
екендігі баршаға аян. Дегенмен, біздің елде журналистік зерттеу болмады деп
үзілді-кесілді айта алмаймыз. Бұған дәлел қараңғы қазақ көгіне өрмелеп
шығып күн болған қазақ зиялыларының бірі – Шоқан Уәлихановтың Ыстықкөл,
Жоңғария очерктерін атап айтуға болады. Бұл очерктер өз алдына зерттеу
болып табылатыны айдан анық. Бүгінде бұл жаңа жанр репортаж, шолу немесе
очерк негізінде қолданылып жүр. Сонымен қатар, журналистік зерттеу
талаптарын анықтауда аздап қателесу де бар. Кейбір бұқаралық ақпарат
құралдары рұқсатсыз жазып алынған сөйлесулерді жарияласа да, белгілі бір
жолмен алынған құжаттарды да, біреудің атына кір келтіретін материалдарды
да журналистік зерттеу деп жүргендерін байқап қаламыз.
Ендеше, журналистік зерттеу дегеніміздің өзі не?
Әлемдік журналистика теориясында бүгінгі күнге дейін бұл терминге
нақтылы ғылыми анықтама берілген жоқ.[3] Сондықтан журналистика теориясына
есімдері белгілі Джон Уллмен мен Майкл Берлиннің журналистік зерттеу
терминіне берген анықтамаларын қарастырайық. Джон Уллмен: Журналистік
зерттеу – өзіндік бастама және жеке дара жұмысқа негізделген, белгілі бір
жекелеген тұлғалар немесе ұйымдар құпия сақтағысы келген маңызды тақырыпқа
арналған журналистік материал. Оның негізгі бөлшектері: журналист өзге
біреу жүргізбеген зерттеумен айналысады, материалдың тақырыбы оқырман
немесе телекөрермен үшін аса қызықты болуы шарт және хаттамада көрсетілген
деректер мен мәліметтерді әлдекімдер көпшілік назарынан жасырып қалғысы
келеді,[4]- десе, Бостон Университетінің журналистика пәнінің оқытушысы,
New York Post газетінің тілшісі Майкл Берлин бұл терминге төмендегідей
анықтама берген: Журналистік зерттеу – қоғам үшін аса маңызды жаңалық
болатын материал. Ол: жекелеген адамдармен сұхбат, құпия құжаттарды
тексеру, жеке бақылау, т.с.с. ақпарат көздеріне негізделіп жүргізіледі[5].
Ендеше қазақ баспасөзіндегі журналистік зерттеу деп аталып жүрген бұл
термин ағылшын тілді елдерде Investigative journalism, ал Ресейде
журналистское расследование дегенге қаншалықты сәйкес келеді? Түпкілікті
мағынасын орыс тіліндегі баламасы толық ашатын секілді. Біздің зерттеу
сөзіміз ағылшын тілінің scientific research, орыс тілінің исследование
сөзімен төркіндес болып келеді. Сондықтан журналистік зерттеу дегеннен
гөрі іздестіру, із кесу секілді сөздерін қолдансақ әлдеқайда тиімді
болатын түрі бар[6], - дейді Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің журналистика
кафедрасының оқытушысы, доцент, филология ғылымдарының кандидаты Қуандық
Шамақайұлы Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны деген
мақаласында.
Әрине, атаудың өзінде дәлдік болмаса, өмірдегі істің барысында
түсінбестіктің салдарынан қайшылық тумасына кім кепіл?!
Филология ғылымдарының кандидаты, ҚазҰУ журналистика факультетінің
Баспа ісі кафедрасының меңгерушісі С.Медеубек қазақ журналистикасында бар
осы әдістің табиғатын толық ашып беру мақсатында оны журналистік іздеу,
журналистік зерттеу және журналистік тексеріс деп үшке бөліп
қарастырды. Әрқайсысына анықтама беріп, түпкілікті мағынасына қаншалықты
сәйкес келетінін көрсетеді.
Алғашқы нұсқа: журналистік іздеу.
Іздеумен журналистен басқа кәсіп иесі де айналыса алатындықтан, оған
журналистік деген анықтауыш өзге іздеу түрлерінен ажырату үшін
алынғандығы күмәнсіз. Екі сөзден құралған бұл тіркес айқындамадан гөрі
сипаттамаға жауап береді. Яғни қандай іздеу? деген сұрақты тілеп тұр. Ал
аталымға, термин сөздерге ғылымда сипаттама берілмейді, тек айқындама
(дифиница) берілетіні анық. Егер журналистік деген сөзді алып тастасақ,
жалғыз іздеу деген сөз қалады да, ол ең әуелі қайту?, не істеу? деген
сұрақтарға жауап беретін етістік күйінде, одан кейін ғана етістіктен
жасалған зат есім тұлғасында көрінеді. Кәсіби аталым болу үшін бір ғана
мағынаға ие, әрі не? деген сұраққа жауап беретін, жіктелетін, септелетін,
басы ашық дара атау сөз болуы керек. Оның үстінде айтылып жүрген тіркес
орысшадан аударылғандықтан, дәл мағынаны беріп тұрған жоқ. Орысшада
расследование деп алынған. Ал іздеудің аудармасы искать. Әрине, бұл
істі қолға алғанда журналист әуелі іздеумен айналысады. Бірақ, іздеу
дегеннің астарынан жоғалғанды табу мақсаты ғана көрінеді. Болды. Журналист
іздеуді, жоғалғанды табуды ғана мұрат тұтпайды. Оның міндеті одан да үлкен,
салмақты да мәнді. Іздеп тапқан материалды ғана берсе, ол ешқашан да
зерттеу болмайды. Сондықтан да осы күндері телефоннан жазылған әңгімені,
кездейсоқ табылған маңызды құжаттарды жарияласа, оны журналистік зерттеу
деп жар салатындар да аз еместігіне көзіміз жетіп отыр.
Екінші нұсқа: журналистік зерттеу. Қазіргі қазақ тілінде қалыптасқан
зерттеу дегеннің ұғымы – орысша айтқанда – исследование. Рас,
журналистское расследование дегеннің астарында зерттеушілік әрекет
болатынын ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ расследование мен
исследование орыс тілінде бір мағына бермейді. Оның үстіне журналистік
кәсіпке зерттеушілік әрекет жат емес. Журналист кез-келген мақаласына
қажетті материалдарды іздейді, табады, тапқанын салыстырады, таразылайды,
іріктейді, содан кейін барып іріктелгендерді өз идеясына бағындыра
пайдаланады. Бірақ, ол үнемі журналистское расследование болып шықпайды.
Расследование дегеннің астарында ізге түсу, із ашу деген ұғым
айқынырақ көрінеді. Демек, ізге түсу үшін уақыттан ұтылмау керек. Кешіксе,
із суиды, көмескіленеді, ақиқатқа айғақ жолға бастайды. Журналистік кәсіби
әдістің мәні осында. Яғни жеделдік, лездік, шапшаңдық – басты ұстаным. Ал
зерттеу дегеннің ар жағында уақытпен шектелу ұғымы жоққа тән. Айтылып
отырған журналистік әдіс бір ғана іздеумен немесе бір ғана зерттеумен
шектелмейтіні анық.
Үшінші нұсқа: журналистік тексеріс.
Журналист тексеретін тергеуші емес. Бұл да орыс тілінен тікелей
аударма. Түпнұсқаға мағынасы жақын. Бірақ тексеру дегеннің орысшасы -
проверять, проверка, проверить. Бұл сөз бен расследование деген
сөздің мағынасы бір еместігін айтып жатудың қажеті жоқ. Дегенмен, сөз болып
отырған журналистік әдісте тексеру ісі үнемі жүргізіліп отырады. Әсіресе,
құжаттардың, деректердің, мағлұматтардың дұрыс не бұрысын, шын я жалған
екендігіне көзді анық жеткізу үшін тексеру – басты міндет. Солай болса да,
бұл да жарты жолда қалған жұмыс болып шығады. Өйткені, басты мақсат –
тексеру ғана емес.
Сонымен, журналист іздеді, тапты, зерттеді, тексерді делік, іс осымен
бітті ме? Әрине, жоқ! Журналистің ең ізгі де басты мұраты – бұқараның
санасына қозғау салу, қоғамдық пікір тудырып, мемлекеттің алға жылжуына
ықпал ету. Ол үшін журналист іздеу, зерттеу, тексеруден өткен материалдарын
халыққа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жайып салады. Міне, бұған
дейінгі аталымдарда журналистік әдістің мазмұнын ашып беретін осы әрекет
көрінбей қалған... Басқаша айтқанда, замансөздік (публицистикалық) мәні
айқындалмаған. Расследование - құқықтық органдар айналысатын, заң
қызметкерлері жүзеге асыратын әрекет, әрі соған байланысты санаға сіңісті
болып кеткен заңнамалық аталым болғандықтан, енді келіп дәл осындай іспен
журналист айналысып, шындықты ашуға ат салысқан соң, оның журналистік
деген анықтауыш арқылы айтылуы дұрыс көрінеді. Бірақ бұл журналистік
әдістің бір ғана қырын ашып бере алады. Яғни құқықтық шараларға қатысты
шындықты ғана қамтиды. Ал біз білетін, өз тәжірибемізде бастан өткерген
салаларды қамтымайды. Сондықтан да бұл аталымға әлдеқайда кеңірек қарау
керек. Сонымен...
Тіл қолданысымызда айғақ, айғақкер деген сөздер бар. Айғақкер –
шындықты растаушы немесе өтірікті жоққа шығарушы адам. Ал айғақ – болған
оқиғаның, құбылыстың, жасалған істің, қылмыстың, айтылған сөздің бұлтартпас
ақиқатын айқындап, дәл өзін ашып бере алатын адам немесе тікелей себеп
болатын зат, дерек, мәлімет, ақпарат, құжат. Айғақ болған жерде шындық
ашылмай қалмайды.
Демек, жоғарыда айтылғандардың түйіні сол – қазақ журналистикасының
бұл әдісінің аталымын журналистік зерттеу демей, айғақтама деп атаған
жөн.[7]
Бұл – журналистің өткен тарихтағы немесе бүгінгі өмірдегі ашылмай
жатқан ақиқатты өз ізденісі арқылы ашып, халыққа жария етуі. Оның қосымша
тапқан деректері, мәліметтері, куәландыратын құжаттары және солардың
негізінде жарияланған туындылары айғақтама материалдарының жиынтығы болып
есептеледі. Осы материалдар арқылы белгісіз себептермен айтылмай келген,
яки жабылып қалған немесе әлдебір күштердің ықпалымен бұрмаланған, болмаса
мемлекеттік мүддеге, ұлттық мұратқа қайшы келетін, кесірін тигізетін
шындықты ашады. Осы ашылған шындық журналистік жолмен халыққа жария етілсе
ғана ол айғақтама бола алады.[8]
Бұл тақырыпты бүге-шігесіне дейін сараптап, саралап, ғылыми тұжырым
жасап отырған ғалым С. Медеубекұлы: Жаһандану заманында ғылыми аталымдар
мен терминдердің ана тілімізде нұсқалары ұмытылып бара жатыр. Сондықтан
бүгінгі қолданыстағы тілімізді байырғы қазақ тіліндегі төл атаулармен
байытқан ләзім, - деп, журналистік зерттеу дегеннің орнына айғақтама
терминін енгізуді ұсынып отыр.
Әлемдік зерттеу журналистикасында қоғамдық санаға қозғау салған, сол
ісімен жер жүзіне аты шыққан журналистер аз емес. Мысалы, АҚШ-та: Вьетнам
соғысы кезіндегі Малай елді мекенін бейуаз тұрғындарымен бірге күлін көкке
ұшырып, жер бетінен құртып жіберген жауыздықтың ізіне түсіп әшкерелеген
Сеймур Херш, АҚШ-тағы экология қозғалысына ықпал еткен Рейгел Карсон,
әйгілі Уотергейт қылмысын ашып, президент Ричард Никсонды тақтан
тайдырған Боб Вудворд пен Карл Бернстайн; Чехияда: Сабина Слонкова;
Германияда: Гюнтер Вальраф; Швецияда: Ян Гийо мен Питер Брэтт және т.б.
жоғарыда аталған журналистердің жұмыс барысында кәсіби этиканы сақтауы,
әртүрлі әдістерді пайдалануы, жалпы біздің қоғамымыз үшін жаңа жанр болып
отырған зерттеу журналистикасының дамуына елеулі үлес қосқандары баршаға
аян. Осы журналистердің мысалдары негізінде жалпы журналистік зерттеу
деген не?, оны қалай жүргізеді?, қоғам үшін маңызы неде? деген
сұрақтарға жауап тапқандаймын. Әрі олардың зерттеулерінің қоғам үшін
қаншалықты маңызды болғанына көзімді жеткіздім. Әрі мені болашақ маман
ретінде қатты қызықтырды. Сондықтан да мен бітіру жұмысымның тақырыбын:
Журналистік зерттеудің қоғамдағы маңызы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келер болсам, БАҚ-тың төртінші билік
ретіндегі қызметі мен маңызы көбінесе журналистік зерттеу арқылы
анықталатыны белгілі. Бүгінгі таңда сөз бостандығы мен тәуелсіз баспасөздің
құрамдас бөлігі болып отырған журналистік зерттеу асыл сөздің қадірін
білетін қазақ бұқаралық ақпарат құралдарында аса қарқынды дамуда. Сондықтан
да болашақ журналистердің бұл жанрдың теориясымен шетелдік журналистерінің,
әсіресе, американдық зерттеу журналистерінің мысалы негізінде танысуы шарт.
Өйткені, бұл феномен ең алғаш АҚШ-та пайда болған еді. Бұл ақпарат пен
деректер бүгінгі таңдағы ең озық теоретиктердің пікірлері мен зерттеулері
болып табылатындықтан өте құнды.
Бітіру жұмысымды осы тақырыпта жазуымның басты мақсаты - журналистік
зерттеу классикасы болып саналатын Уотергейттен бастап, журналистік
зерттеудің бүгінгі күнге дейінгі даму динамикасын зерттеу, Уотергейттің
жалпы журналистік зерттеудің дамуына әсерін анықтау, шетелдік журналистік
зерттеудің үлгілерін саралап, біздің еліміздегі журналистік зерттеудің
деңгейін, қоғамдағы маңызын анықтау болып табылады.
Міндеттерім:
- Жалпы, АҚШ-та журналистік зерттеу феноменінің қалыптасуын
қарастырып, сипаттама беру;
- XX ғасырдың зерттеу журналистикасының тарихына алтын әріппен
енген Уотергейт оқиғасын қарастыру;
- Уотергейттің зерттеу журналистикасының дамуына әсерін
шетелдік және отандық мысал негізінде қарастыру;
- Бүгінгі қазақ басылымдарындағы журналистік зерттеуге кеңінен тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлем журналистикасында журналистік зерттеу
бүгінде жаңаша жанр емес. Сондықтан оның теориялық қырын ашатын оқу
құралдары да аз емес. Мысалы: А.А. Тертычныйдың, А.Д. Константиновтың, Дж.
Уллменнің, С.А. Михайловтың және т.б. қазақ тілінде осы тақырыпта жазылған
С. Медеубекұлы, З. Мәулетұлы мен Қ. Шамақайұлының зерттеулері аса маңызды
болды.
Уотергейт оқиғасына қатысты мәліметтер Геевскийдің, С.М. Самуйловтың,
Э.А. Иванянның кітаптарынан, ағылшын тілінде Н.Йанай, С.М. Липсет, У.
Шнайдер сияқты ғалымдардың зерттеулерінен, Б.Сассманның Никсон және
Уотергейт (The Great Cover-up: Nixon and the Scandal of Watergate) және
Карл Бернстайн мен Боб Вудвордтың Президенттің бүкіл жасағы (Вся
королевская рать) кітаптарынан алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Журналистік зерттеу тақырыбында жазылған
зерттеу еңбектерінің қазақ тілінде жоқтың қасы екендігі баршаға аян. Сол
себептен, зерттеу журналистикасының озық үлгілерін қарастырып, оларды
жинақтап, ана тіліміздегі басылымдарда жарық көріп жатқан зерттеулермен
таныстырып отырмын. Зерттеу нәтижесін журналистік зерттеу курсын
жетілдіру үшін пайдалануға болады.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Магистрлік бітіру жұмысымда теориялық
талдау, салыстырмалы-сараптамалық баға беру және ғылыми тұрғыда тұжырымдап
дәлелдеу әдістерін қолдандым. Журналистік зерттеудің пайда болуынан
бүгінгі күнге дейінгі даму динамикасын теорялық-танымдық тұжырымдарға
сәйкестендіріп, салыстырмалы түрде зерттедім.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР Ұлттық
Кітапханасы мен бүкіләлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадым. Сондай-ақ, қазақстандық және американдық басылымдар мен ғылыми
туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Магистрлік бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі
екі тараудан, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сондай-ақ, қосымша ретінде тақырыпқа қатысты жиналған материалдар
тіркеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Журналистік зерттеудің қалыптасуы және дамуы
1.1 Журналистік зерттеу – журналистикадағы үздік жанр
Әлемдік зерттеу журналистикасының орны әрбір елдегі сөз бостандығы мен
тәуелсіз баспасөздің деңгейіне тікелей байланысты. Сондай-ақ, журналистік
зерттеуді дамытуға мүмкіндік жасай алатын, азат, дербес, пікір
алуандылықтың мінберіне айналған БАҚ-тың болуы да өз септігін тигізері
сөзсіз. Бірақ демократия нышандары қалыптасқан шет мемлекеттерде бұл
жағдайдың әртүрлі болуы заңды құбылыс. Мысалы, Ұлыбританияда бірнеше
ғасырлар бойы алдыңғы қатарлы БАҚ-ы мемлекеттегі саясат жақтаушысының рөлін
атқарып келеді. Ал Швецияда баспасөз бостандығы мен сөз бен ой еркіндігінің
мықтап қалыптасуына да талай жылдар кетті. Соңғы он жыл көлемінде ғана
Испанияның бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірді қалыптастыруды өз
қолдарына алып отыр.
Франция мен Бельгия елдерінің зерттеумен айналысатын журналистері,
тіптен, сот алдында да өздерінің құпия ақпарат көздерін ашпауға құқылы.
Зерттеу кезінде алынған ақпараттың барлығы тексерістен өткенін ғана
дәлелдеу қажеттілігі туады. Француз зерттеу журналистерінің корсикан
сепаратистері сияқты лаңкес топтармен жұмыс істеп, ақпарат алғандары бүкіл
әлемге белгілі. Қолдарында нақты айғақтары бар журналистер құқық қорғау
органдарына кей ақпаратты беруден бас тартқан болатын. Біздің басты
мақсатымыз – ақпарат көзін ашу емес, ақпаратты тарату деп көрсеткені де
есімізде.
Ал Германияда бұл жағдай керісінше. Журналист жариялаған әрбір
ақпаратын, расталған айғақтармен, ақпараттың кімнен және қалай алынғанын
толық ашуы шарт. Мысалы, егер ақпарат белігілі бір құжаттан цитата ретінде
алынса, бұл құжаттың қолжазбасы (оригинал) таныстырылуы керек. Сондай-ақ,
Германиядағы журналистердің кәсіби этикасына келетін болсақ, олар ақпарат
көзін сатып алуға қарсылықтарын білдіруде.
Чехия сияқты социалистік елдің өзінде журналистік зерттеу - белең алған
жанрлардың бірі. Мысалы, 28 жасар жас журналист Сабина Слонкованың
журналистік зерттеуі нәтижесінде көптеген лауазымды адамдар сот алдында
жауапқа тартылды. Оның зерттеу мақалалары Млада фронта днес және
Господаржске новины газеттерінде жарық көрген болатын. 2001 жылы Чехияның
сыртқы істер министрлігінің хатшысы, елдегі жемқорлықпен күрес
компаниясының төрағасы Карел Срба (Karel Srba) жайлы жарияланған мақалалар
нәтижесінде былықты істері үшін сотқа тартылды. Кейін анықталғандай Карел
Сбра Мәскеуде Чехия мемлекетінің меншігі болып табылатын бірнеше ғимаратты
жалға берген екен. Сенаттың берген ресми хабарламасы бойынша, бұл Чехияның
экономикасына 3 млн. доллар көлемінде зардап тигізген екен. Сабина Слонкова
бұл істің әрбір бүге-шігесіне ерекше мән беріп, зерттеген болатын. Зерттеу
кезінде көптеген құжаттармен танысып, көптеген сұхбаттар жүргізген екен.
Осындай операциялардың нәтижесінде бірнеше лауазымды тұлғалардың өздерінің
материалдық жағдайларын едәуір жақсартқандары анықталды. Зерттеу
мақалаларында олардың жемқорлық әрекеттері әшкереленді.
Соңғы жылдары бұрынғы әлеуметтік елдердегі журналист-зерттеушілердің
қызметі жайында ақпараттар көбеюде. Чех өкілі Сабина Слонкова (Sabina
Slonkova) өз Отанында ең жоғарғы шенеуніктердің бірін түрмеге жабуға дейін
жетті. Чехия сыртқы істер министрлігінің бұрынғы бас хатшысы Карел Срба
(Karel Srba) үкіметте үлкен ықпалға ие болды, тіпті, жемқорлыққа қарсы
күрес компаниясын басқарды, дегенмен, Слонкова оның жалпы құны үш жүз мың
долларға бағланатын жеке мүлкі жайлы деректерді жариялағанда, хатшы олардың
қайдан алынғанын түсіндіріп бере алмады. Журналист әшкерелеуді
жалғастырып, шенеуніктің бірнеше лас істерін ашты, ал мәліметтерді жариялау
Србаның игілікті және уайымсыз өмірінен үміт үзуге әкеп соқтыруы мүмкін
еді. Сол кезде ол журналист қызды өлтіруге тапсырыс беруге бел байлайды,
бұл үшін шенеунік он төрт рет сотталған адамды жалдайды. Қылмыскер кейіннен
келісімнен бас тартып, полицияға келеді, тапсырыстан хабардар болған
полиция операцияны жақсы ұйымдастырып, тапсырыс беруші мен оның
көмекшілерін қолға түсіреді.
Ал 2003 жылы жарық көрген зерттеу мақалаларының топтамасы Чехия мен
Ресей арасындағы қатынастарға арналды. Онда Ресейден әкелініп жатқан
сапасыз техника жайлы айтылды. Әсіресе, әңгіме Ресейден әкелінген МИ-36
әскери тікұшақтары жайлы болатын. Бірақ, өкінішке қарай, айғақтардың
аздығынан, журналистік зерттеудің нәтижесі бұл пікірдің растығын дәделдей
алмады.
Еуропа елдерінің ішінен зерттеу журналистикасы Швецияда қарқынды дамуда
десе болады. Өйткені, бұл елде баспасөз бостандығы бәрінен де жоғары
қойылған. Тіпті әлем бойынша баспасөзге арналған ең бірінші заң Швецияда
1766 жылы қабылданған болатын. Ал 1812 жылы енгізілген түзетулерден кейін
ол мемлекет Конституциясының бір тарауына айналды.
Осы елде журналистік зерттеудің пайда болуына өзінің ықпалын тигізген
әйгілі жазушы Юхан Август Стринберг еді. 1879 жылы оның ең алғашқы Қызыл
бөлме атты романы жарық көреді. Швецияда бұған дейін осындай мазмұндағы
кітаптар шықпаған еді. Қызыл бөлме кітабынан швед қоғамы өзін айнадан
көргендей әсерде болды. Қоғамның, заманның барлық келеңсіз жақтары кітапта
көрініс тапты. XIX ғасырдың 70-жылдарында Скандинавия мемлекеттерімен саяси
және интеллектуалдық бірлікті ойластырған басшылыққа Стринбергтің ащы
шындығы ұнамады.
Юхан Август Стриндберг (August Strindberg, 1849-1912) Стокгольмде
туған. Әкесінің сарай маңында туыстары болып, ол жас кезінен негоцианттар
арасында берік орынды иеленді. Алайда банкротқа ұшырау және үй қызметкеріне
үйлену Стриндбергтің әкесін қалыпты ортадан алыстатып жіберді, болашақ
жазушы өмір жолын кедейлікте бастады.
Өзінің Қызыл бөлме атты тұңғыш романын Стринберг 1879 жылы жазды.
Бұған дейін Швецияда мұндай кітаптар болған жоқ еді. Алғаш рет швед қоғамы
өзіне сырттан көз салып, бұл көрініске көңілі толмады. XIX ғасырдың 70-
жылдары скандинавиялық елдердің пан-скандинавизм мен жаңа мәдениетке
негізделген саяси және интеллектуалды бірігуі жайлы толғанған Швеция үшін
Стриндбергтің айыптаулары негізсіз көрінді. Жаңа хандық повесть-
памфлетіндегі (1882) сын таңқаларлықтай қабылданды. Жазушы қоғамдық
ұстанымдарға наразылығын білдіруден тайынбады. Оның айтқандары нысанаға дөп
тиіп жатты. Соңында, Стокгольм қоғамының төзімі таусылып, Стриндберг
Швециядан кетуге мәжбүр болды. Ол өз Отанына тек жеті жылдан кейін оралды.
1902 жылы Стриндберг өзінің публицистикалық қызметін қайта жалғастырды
– баспасөзде басып шығарған мақалаларында жалпы сайлау құқығы жайлы
жұмысшылардың талаптарын қолдады, Швед академиясы мен Нобель комитетін
сынға алды. Бұл уақыттың лас істерді әшкерелеушілер кезеңімен тұспа-тұс
келуі тегін емес. Америкаға жиі барып, макрейкерлермен танысу швед
журналистерін әлеуметтік мәселелерге көбірек назар аударуға итермеледі.
Соның жарқын мысалы ретінде үйге жалданатын қызметкерлер өмірімен жетік
танысу үшін жас журналист Эстер Нордстоум бай жанұяға үй қызметкері ретінде
жалданады, осылай ол вальрафинг (Wallraffing), яғни жасырын жұмыс істеуді
тұңғыш ашқан адам атанды. 1914 жылы Нордстоум қызметкерлердің ішіндегі
қызметкер әйел атты кітап жазып шығарды, бұл жалпыұлттық пікірталасқа
ұласып, швед зерттеу журналистикасының бастауы болды.
Уотергейт оқиғасының тікелей әсерінің көрінісі іспеттес, 1973 жылы
Швецияда Ай-Би (IB) ақпараттық бюросына қатысты журналистік зерттеу - швед
журналистикасының жетістігі болып табылады.
1973 жылы ФибКультурафронт апталық журналында IB ақпараттық
бюросының барлау әрекеттерін әшкерелейтін мақалалар топтамасы жарық көреді.
Бұл істің зерттелуі Уотергейт оқиғасындағыдай екі жас журналистер Ян Гийо
мен Питер Брэттке тапсырылады. Олардың ақпарат көзі – бұл ақпараттық
бюроның агенті Хакан Исаксон еді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, IB
қоғамдық ұйымдар мен партияларды заңсыз барлаумен, шпионажбен айналысқаны
анықталды. Зерттеу кезінде анықталған ең елеулі факт, бұл – IB ақпарат
бюросының Кеңес Үкіметіне шпионаж мақсатымен арнайы тікұшақпен бармақшы
болғанының анықталуы еді. Бұл жағдай саяси дағдарысқа әкеп тірегені де
сөзсіз.
Швед Үкіметі журналистерді мемлекеттік құпияны жария еткендері үшін
айыптады. Екі журналист жауапқа тартылып, қысқа мерзімге абақтыға қамалған
болатын. Ян Гийо мен Питер Брэттің сотталуы – Швед мемлекетінде баспасөз
еркіндігінің бар-жоғы жайлы түрлі пікірлерге себепші болды. Ақпараттық
бюроның заңсыз қызметі жайлы ақпаратты басқа тілшілері де тарата бастады.
Олардың зерттеулері IB мен социал-демократтар партиясы арасындағы қарым-
қатынастың болғандығын айқындады.
Ян Гийо абақтыдан жеңімпаз болып шықты. Ол онда уақытын бекер
өткізбеген екен. Өзіне жазба машинасын сұратқан ол, түрмеде отырып көптеген
мақалалар мен кітаптар жазған болатын.
IB ақпараттық бюросының былығын зерттеген Ян Гийо – швед
журналистикасындағы журналистік зерттеу жанрында жазатын ең танымал
журналисі. Ал бүгінгі таңда Стокгольмдегі журналистер клубының төрағасы
қызметін атқарып отыр. Оның бүкіл әлемге танылған келесі журналистік
зерттеуі – Швеция премьер-министрі Улоф Пальменің өлімін зерттеу болып
табылады. Оның циклдік мақалаларының арқасында сот үкімімен кінәлі деп
танылған адамның кінәсіз екені дәлелденіп, сотталғандар түрмеден босатылды.
Швецияда журналистік зерттеудің дамуы көптеген қылмыстық істердің
ашылуына түрткі болды. Мысалы, көп жылдар бойы журналистік зерттеулерін
жүргізген журналистік жұп: ағайынды Бо Андерссон (Bo Andersson) мен Кристоф
Андерссон (Christoph Andersson) Швецияның қару-жарақ шығаратын Бофос
концерні мен демократиялық Германия мемлекетінің Штази құпия мекемесімен
операцияларын ашты. Журналистер Швед қаруының бірнеше жылдан бері
социалистік Германияға сатылып жатқандығы және оның Шығыс пен Батыс
блоктардағы шекараны қорғау үшін пайдаланғандығын анықтады.
2000 жылы Афтонбладет газетінің тілшілері Ричард Анберг пен Эрик
Курсос интернет арқылы швед қыздарын шетелге сатқан ұйымды тауып, зерттеп,
тергеу органдарына тапсырған болатын.
Бүгінгі таңда Швеция журналистикасында ең көп кездесетін жанр –
журналистік зерттеу жанры. Көптеген тәуелсіз журналистер әртүрлі тақырыпқа
зерттеулер жүргізіп, өздерінің мақалалары мен телевизиялық репортаждарын
түрлі БАҚ өкілдеріне сатып жүргені де жалған емес.
Әлемдегі ең ірі зерттеу журналистерінің ұйымы болып табылатын –
Граванде журналистер (Gravande journalists) осы Швецияда орналасқан.
Бүгінде онда екі мыңға жуық журналист тіркелген көрінеді.
Германиядағы журналистік зерттеудің негізін салған, талай даулы
мәселелерді шешіп, даурықпа еңбектер жазған батыс зерттеуші журналисі –
Гюнтер Вальраф. Оның есімі туған жері Германияда ғана емес, бүкіл әлемге
әйгілі еді.
Гюнтер Вальраф (Gunter Wallraf) 1942 жылы 2 қазанда Кельнге жақын
қалашықта дүниеге келді. Оның журналистік бастамасы Бундесвердегі менің
күнделігім. 1963-1964 - әскери оқу-жаттығу кезінде мылтықпен атудан бас
тартқандығы жайлы оқиғадан басталады. Күн сайын таңертең алаңға шыққанда,
ол қолына қарудың орнына гүлмен көмкерілген таяқты алды, ал ант қабылдау
мәтінін жазатын кезде ол: Федеративті республикаға адал қызмет етуге
салтанатты түрде ант беремін... дегенге қарусыз деген сөзді қосты.
Соңында оны әлсіздігі үшін әскери қызметтен босатылды. Вальрафтың аты
шулы даңқы осылай басталды, оның арты елең еткізер мақалаларымен ұласып,
дамып жатты.
Вальраф ұзақ уақыт бойы беллетристиканың тек таңдаулы ортаға ғана қажет
екендігіне сенімді болды, сондықтан өз әріптестерін романдар мен пьесалар
жазудан бас тартып, банктердің, ірі өндіріс орындарының, биржалардың,
саясаткерлер мен сауданың сыртқы өмірі жайлы сөз қозғауға шақырды[9].
Вальраф әскерде қызмет еткеннен кейін екі жыл бойы ГФР ірі зауыттарында
жұмыс істеді, мұнда ол еңбек әлемін зерттеп, таныды. Осы зерттеудің
нәтижесі Сен бізге қажетсің (1966) кітабы болды. Онда журналист өзінің
алған әсерлеріне сүйене отырып, жұмысшы таптың халықтық капитализм
бейнесінің қоғамда кең жайылған көрінісінен алшақ өмірін нақты сипаттай
білді.
Келесі уақытта Вальрафтың шығармашылық әдістері елеулі өзгеріске
ұшырайды: ол тек көргенін ғана сипаттап жазбайды, болған оқиғаның
себептеріне жету үшін өз репортаждарындағы кейіпкер болмысын сомдайды.
Вальраф еңбек биржаларына барған жұмыссыз, түнеу үйінде қонатын қаңғыбас,
саудадан капитал жинаған өндіруші, Германияда шетелдік жұмысшылар тап
болатын дискриминацияны басынан өткерген гастарбайтер кейпінде де болды.
Бұл әдіс – пәлендей, әрі әлеуметтанудан алынып, пайдаланылған тәсіл. Ол
әлеуметтануда арнайы бақылау әдісі деп аталады. Оны Көмір королі
романын жазу үшін Э.Синклер де пайдаланып, Колорадо штатында шахтер
қызметін атқарды.
1960-жылдары бұл әдіс кеңес журналистикасында үлкен сұранысқа ие болып,
онда журналист мамандығын өзгертеді атауына ие болды. Аталған тәсілді
Анатолий Гудимов табысты пайдаланып, Экономикалық газеттегі өзінің
репортаждарында біресе автоинспектор, бірде ұзақ жол жүргізушісі, ал бірде
дүңгіршек сатушысы кейпіне енді.
Вальраф жеткен жетістіктерінен де ұзаққа шабады. Ол мамандықты
ауыстырумен қанағаттанбай, өзі атағандай, қайшылықтар әрекетін
тәжірибеден өткізеді. Вальраф ойлап тапқан ақпарат жинау әдісін Батыс
журналистік орта соның есімімен атады, ал процесстің өзі вальрафен деген
атауға ие болды (яғни, Вальраф секілді әрекет ету)[10]. 1974 жылы ол
ақпарат жинау кезінде бірінші рет өз кейпін өзгертеді. Вальрафтың жаңа
тәжірибесі сәтті шықты, оның көмегімен журналист Федеративті Германия
Республикасындағы Швецияның бас консулы иелігіндегі сақтау концернінде
үстемдік ететін тәртіп жайында баяндады.
Вальраф көп нәрсеге қол жеткізді. 1976 жылдың басында Португалияға
сапарында журналист дайындық үстіндегі фашистік дүрбелеңнің алдын алды.
Расында, бұл кездейсоқтық еді. Ол келісімшілермен байланысып, олардың
алдында өзін мықты батысгермандық қаржы ұйымының толық өкілі ретінде
таныстырды. Португалдықтар үшін бұл ашық әңгімеге шақыратын фактор
болғандықтан, Вальрафқа осы жағдай қиындық тудырмады, алайда ол өзінің
қармағына қандай ірі балықтың түсетінін тіпті қиялында да болжамаған
еді[11].
Аталған жағдайда ірі балық генерал Спинола болды, ол Дюссельдорфқа
мықты қолдаушылардың президентімен кездесуге асықты. Бұл кездесуге
келетін ешкім табылмады, себебі келісімшілермен әңгімесінде толық өкілді
сомдаған Вальраф президент рөліне біреуді тауып үлгермеген еді. Жаңсақ
президент соңғы сәтте табылып, тіпті генерал Спиноланың көңілінен шықты.
Осы таңғажайып жүздесудің нәтижесінде, Вальраф теңдессіз магнитті жазбаның
иегері болды, осының негізінде Бір келісімнің әшкереленуі атты кітап
жарыққа шықты.
Вальрафтың әдістерін шынайы, таза деп айту қиын, бірақ, журналистік
зерттеу жүргізуде олардың нәтижелілігін мойындамауға болмайды. Журналистің
өз сөзінде: Өз әдістерімді ақтамаймын. Мен оларды қажетті деп санаймын,-
дейді. Осы тұста біз ең басты нәрсеге көз жеткіземіз: журналист-
зерттеушінің өз әрекетінде адамгершілік пен ар-ұят шегінен асып кететін
нәрсеге құқы бар ма? деген сұрақ туындайды.
Жеңімпаздарды тергемейтіні белгілі, десек те, Вальрафқа мұның түк
қатысы жоқ: оны жауапқа тартқан сот үкімдері жеткілікті. Солардың ішіндегі
ең атақтысы – Вальрафқа қарсы Шпрингер ісі жеті жылға созылды.
- Вальраф жобаларының ішіндегі ең қызықты жоба - Бильд газетінде
жасаған тәжірибесі. Аксел Цезарь Шпрингер империясына қарсы шығу үшін
журналист Бильд ганноверлік бөліміне Ганс Эсер лақап атымен жұмысқа
кіреді. Бұл әріптестік төрт айға созылып, Вальрафқа оңайлықпен берілмеді.
Дәл осы сәтте ол бірінші рет ойын басталмас бұрын, рөлден қуана-қуана бас
тартқысы келгені жайында сөз қозғады[12].
Бильд газеті ұлы қарапайымдылықтың газеті деп аталды, оның
журналистері маңызды нәрселер жайында жай, қарапайым ой қозғай
білетіндігімен мақтанды. Редакция дәліздерінде Бильд - бұл аңдуға
алынған, босқындарды қорғайтын және кедейлерге көмектесіп, ауруларға
жеңілдік әкелетін газет. Шпрингер деген сөздерді оқуға болатын еді.
Вальраф бұл пікірдің жаңсақ екендігін, Бильд газетінің оқырмандарға нағыз
мәселелерді байқауға мүмкіндік бермейтін анаша секілді әсер ететінін, елдің
саяси және моральды келбетінің шағын бөлігін көрсететін газет екенін
дәлелдегісі келді. Алайда, мұны іске асыру Португалиядағы фашистік
дүрбелеңді тоқтатудан да күрделі болып шықты. Газетті өз заңдары биледі.
Бильд газетіне жұмыс істегендер Шпрингер империясының бір бөлшегіне
айналып, оның ережелеріне бағынды. Мұнда қызмет ету – тек ақша табу емес,
бұл - өмір салтына айналады. Жуық арада осыны Вальраф та сезінеді. Бәрібір
не өзгеріп жатыр? – деп жазады ол күнделігінде. – кейбір оқиғалар көз
алдыңда өтіп жатқандықтан, ерікті-еріксіз сен де соған қосылып кетесің. Сол
баз баяғы қалпыңда қалғандай кейіп жасаудың түк қажеті жоқ[13].
1977 жылы Сенсацияның туылуы атты кітап жарыққа шығады. Онда Вальраф
Бильд газетінің ақпаратты тек қысқартылған күйінде беріп қоймай,
деректерді ойдан шығаратынын айтады. Тіпті, қырық жолдық заметканы
жариялағанда да, газет тенденциялық қалпын сақтауға тырысады. Автор
Бильдтің сүйікті тақырыптары – сенсациялық өлімдер, зорлық, махаббат
хикаялары, вампирлер, ұшқыш өзге планета обьектілері деп көрсетеді. Газет
өз оқырмандарына қорқыныш ұялатып, апаттар мен катаклизмдер үрей
туғызатынын жазады.
Осыдан соң Шпрингер концерні Вальрафқа қарсы шабуылға шығады.
Германияның конститутциялық соты кітапта редакция ішіндегі отырыстың
жазылуы баспасөз бостандығы ережелерінің бұзылуы болып есептеледі және
мұндайға жол берілмеуі тиіс деп үкім шығарады. Бірінен соң бірі үш сот
процесі өтеді. Соған қарамастан, 1979 жылы Вальрафтың Айыптаудың куәлары.
Бильдті сипаттау жалғасуда атты кітабы, ал 1981 жылы Бас тартқанға
дейінгі Бильд анықтамасы шығармасы басылып шығады. Вальраф медициналық
терминологияға жүгіне отырып, Бильд газетіне арналған өзінің үш кітабы да
оның ауру тарихын көрсететінін айтты: анамнез, диагноз, терапия.
Бильд газетін әшкерелеу Вальрафқа оңайлыққа түспеді. Шпрингердің
шынжырлы иттері оның телефон арқылы болған әр әңгімесін жасырын тыңдап,
жазып отырды[14]. Қарсыластар жиналған мұрағат материалдарының жартысына
жуығын жойып жіберді, алайда олар қалған мәліметтердің микропленкаға
жазылып, сенімді жерге сақталғанын білген жоқ. 1980 жылы 18 наурызда Хайнц
Вильманн өз пәтерінде өлі күйінде табылды. Бұл адам бұрын Бильд газетінің
кельндік бөлімінде редактор болып жұмыс істеген және Вальрафтың ақпарат
берушісі мен айыптаудың басты куәгері болатын. Анықтау нәтижелері өлімнің
табиғи екенін анықтады. Бірақ редактордың ұдайы қоқан-лоқыға тап болып,
оны бір рет соққыға алғанын ескерсек, нәтижеге сену қиын.
Алайда, Вальрафтың еңбегі еш кетпеді. Төрт жүзге жуық жазушылар мен
журналистер Шпрингер басылымдарымен бірге серіктес болудан бас тартты,
Анти-Бильд бюросы құрылып, жалған айыптаудан зардап шеккендерге көмек
көрсетілді. Бұдан басқа Вальрафтың ең маңызды қол жеткізген нәтижесі –
бұрын осы газетке әбден сенген миллиондаған оқырмандардың көзін ашты.
2003 жылдың басында Вальраф бірнеше неміс құқық қорғаушыларымен бірге
Шешенстанды және Ингушетиядағы шешен қашқындарының лагерлерін көру үшін
Ресейге келді. Алайда, Мәскеудің Шереметьево әуежайында журналисті ұстап,
Германияға қайта аттандырып жіберді.
Тағы осы тұста айта кететін бір жайт, әскерден келе салысымен
журналистикаға бірден араласа қоймады, қара жұмысқа ден қояды. Әлеуметтік
сатының төменгі класымен бірге жұмыс істейді, адамдармен танысып араласа
бастайды. Осыдан қара жұмысшылардың еңбегін пайдаланатын алпауыттар туралы
жазуды ұйғарады. Кейін журналистикаға араласқанда Менің мақсатым –
еліміздегі демократияға қарсы келетін әрекеттердің алдын алу[15], - деп
жазды Вальраф.
Еуропадағы журналистік зерттеудің тағы бір ерекше дамыған жері – Италия
десек қателеспеспіз. Себебі, осы күнге дейін әлемге әйгілі итальян
мафиялары жайлы баспасөз үндемей отыра алмайтыны белгілі. Нағыз қылмыстың
ортасы атанған бұл елде небір сұмдық қылмыстық оқиғалар орын алған болатын.
Ал бұның барлығы БАҚ-та көрініс тапқан.
Италияда бұқаралық ақпарат құралдары жайлы келесідей пікір қалыптасқан
көрінеді: БАҚ-тың басты мақсаты – ақпарат тарату. Ол өз тарапынан ешқандай
айып тағып, сот үкімін шығармаған жөн. Себебі, бұл БАҚ-тың ісі емес.
Бірақ бұл пікір зерттеу журналистерін тоқтата алмады. Олар оқиғаның мән-
жайын зерттеумен қатар өздері моральдық сот жүргізді, айып тақты, үкім
шығарды.
Журналистік зерттеуді осындай түрде жеткізуді Карминэ (Мино)
Пекореллидің (Mino Pecorelli) сүйікті ісі еді. Ол оқиғаны бүге-шігесіне
дейін зерттеп, өз ұстанымдарын, өз көзқарастарын батыл білдіретін.
Италиядағы көптеген аты шулы істерді осы Пекорелли зерттеулері арқылы
халыққа жария болғаны белгілі.
Белгілі итальян зерттеу журналисі Мино Пекорелли 1979 жылы құпия
жағдайда өмірімен қоштасты. Оның өлімін тергеу органдары ғана емес, сондай-
ақ, БАҚ өкілдері де зерттей бастады. Зерттеу барысында журналистің өлімін
Италия премьер-министрі, сенатор Джулио Андреотти ұйымдастырып, соның
бұйрығымен жүзеге асқаны анықталды. Бұл зерттеу жұмыстары біраз жылға
созылды. 1999 жылы Перуджа қаласының соты жалпы саны - 168 отырыс, 231
куәгер мен жалпы алғанда 33 сағатқа созылған отырыстардан кейін
Андреоттидің ақтап алды. Оның бұл іске ешқандай қатысы жоқ деген үкім
шығарды[16].
Сонда да қайтыс болған журналистің ісі ел премьер-министірінің саяси
имиджіне өз әсерін тигізбей қоймады. Қарапайым халық үкіметке
сенбейтіндерін еркін айта бастады. Жалпы, сол жылдарда Италияда орын алған
саяси ахуал да дұрыс болмайтын.
1993 жылы бұл іс жаңа леп алғандай болды. Мафиялар арасында Пентито
бүркеншік атымен белгілі – Томмазо Бушетта елең еткізерлік хабарлама
жасады. Оның айтуы бойынша, Андреотти өзінің Коза Нострадағы достарынан
тым білгіштеніп кеткен журналист Пеккорелидің өлтірілуін сұрапты. Себебі,
журналист өз зерттеулерінің нәтижесінде Италияның премьер-министріне қарсы
деректер жинап қойған екен. Бұл айғақтардың елге жария болмауын қадағалау
мақсатында Андреотти осындай қадамға барады. Бұл хабарламалар бүкіл итальян
газет беттерінен өз орнын тапса, телеарналар үлкен пікір сайыс алаңына
айналды. БАҚ осы шулы оқиғаға қатысты әрбір мәліметті халыққа жеткізді.
Пентитоның хабарламасынан кейін де, Андреоттидің кінәсіз, іске еш қатысы
жоқ екені хабарланады. 2002 жылдың қараша айында Перуджа қаласының соты
премьер-министрдің зерттеуші журналист өліміне қатыстылығын дәлелдеп, оны
24 жылға бас бостандығынан айыратынын хабарлайды. Сондай-ақ, осы іске Коза
Ностра мафиясының басшысы Гаэтано Бадаламентидің де қатысы бар екені
анықталып, сот оны да 24 жылға бас бостандығынан айырғанды жөн көрді. Ол
журналистік зерттеу жүргізген Мино Пекореллиді оны шығармақшы болған кітабы
үшін өлтіргені анықталады.
Журналист Андреоттиге дейінгі премьер-министр Альдо Мороның күнделігі
қолына түседі. Онда оның экстремистерге тұтқынға түскендігі жайлы жазбалар,
Андреоттидің мафиямен байланысы жайлы, оның шынайы бет-пердесін ашатын
ыстық фактілер келтірілген болатын. Осы айғақтарды жүйелеп, өз
зерттеулерін жүргізген Мино Пекорелли премьер-министр Андреоттидің нағыз
кім екенін көрсету мақсатында кітап шығармақшы болады. Бірақ оны жарыққа
шығарып үлгермейді. 1979 жылы 20 наурызда өз көлігінде өлтірілген болатын.
Осы елді дүр сілкіндірген іс Таза қолдар операциясы деген атқа ие
болды. Андреоттидің 1992 жылы мафиямен күреске қарсы ұйымдастырған
операциясының атауы да Таза қолдар деп аталған. Сондықтан Мино
Пекореллидің өліміне қатысты зерттеулердің осылай аталуының да себебі –
премьер-министрдің жүргізген парадоксальді әрекетіне тікелей
байланысты[17].
Ал бүгінгі таңда итальян зерттеу журналистерінің басты нысаны – премьер-
министр Сильвио Берлускони болып отыр. Мемлекеттегі телеарналар мен газет-
журналдардың жартысы оның иелігінде болғанына қарамастан, баспасөз
беттерінде премьер-министрдің экономикалық қылмыстары, жемқор әрекеттері
жайлы материалдар жарық көріп тұрады.
Халықаралық зерттеуші журналистер консорциумы (International
Consortium of Investigative Journalists) ұйымдастырған әйгілі журналистік
зерттеу - Эшелон ісі деген атқа ие болды. Бұл өткен ғасырдың 70-80
жылдарында өткен зерттеулер легі болатын. Әрі оны бір емес, бірнеше
журналист жүргізді.
1970 жылы британ ғалымдары бірінші болып бүкіләлемдік электронды
шпионаж жүйесі Эшелон жайлы сөз қозғаған болатын. Ғалымдар бұл іске
қатысты өз пікірлерін батыл айта бастады. Үкімет болса, бұл пікірдің теріс
екенін көндіруден аянбады. Нәтижесінде британдық ғалымдар мемлекеттік
құпияны бүкіл елге жариялағаны үшін жауапқа тартылды. Осы кезде Гардиан
газетінің журналисі Дункан Кэмпбелл үшін бұл істі аяғына дейін жеткізу – ар-
намыстың мәселесі еді. Ол журналистік зерттеу жүргізуге бел буды. Ағылшын
тілді елдердің журналистері мен ғалымдары да бей-жай қалмады. Осылайша,
1984 жылы Жаңа Зеландияның ғалымы Оуэн Уилкес (Owen Wilkes) жасырын
радиоэлектронды барлау станциясы жайлы ақпаратты жария етті. Бұл
хабарламадан кейін премьер-министр Роберт Молдун (Robert Moldun) осыдан 7
жыл бұрын үкімет құпия барлау қызметін ұйымдастырғанын хабарлады. Оны
Үкіметтік байланыс құралдарының қауіпсіздік бюросы деп атады. Ол АҚШ,
Ұлыбритания, Австралия, Канада сияқты ағылшын тілді мемлекеттерде, сондай-
ақ, НАТО-ға кіретін мемлекеттерде электронды барлау жүргізгенін хабарлайды.
Осы ресми хабар тарағаннан кейін, арасына бірнеше күн салып, бір американ
газетінде сенатор Стром Термондтың телефонының тыңдалғаны жайлы мақала
жарық көреді. Ал 1992 жылы Обсервер газетінің тілшісі елдегі Халықаралық
амнистия мен Христиандарға көмек ұйымдары ағылшын барлау қызметімен
жасырын тыңдалғанын мәлімдейтін фактілер келтіреді.
Ал 1996 жылы Жаңа Зеландияның зерттеуші журналисі Ники Хэгер (Nicky
Hager) Құпия билік атты кітабын халыққа табыстады. Онда Эшелон
электронды барлау жүйесінің тарихы және оның не мақсатта құрылғаны жайлы
құнды мәліметтер келтірген.
1998 жылы Дункан Кэмпбелл Эшелон жайлы баяндамасын парламент
отырысында оқыды. Ол өзінің журналистік зерттеу негізінде жиналған
фактілерді тізбектеп берген болатын. Эшелон электронды барлау қызметінің
жұмысын ұйымдастыруға қатысып, әлемге әйгілі Майкрасофт, Лотус,
Нетскейп компанияларының қызметін де атап өтті[18]. Еуропа
парламентіндегі осы баяндамадан кейін АҚШ өзінің орталық барлау
басқармасына (ЦРУ-ге) сыртқы саясаттағы барлау әрекеттеріне қатысты зерттеу
жүргізуді тапсырады. Австралия да өзінің қауіпсіздігіне қатысты бұл сұраққа
бей-жай қарамады.
Ал Азиядағы журналистік зерттеуді жүргізіп, талай даулы мәселелерді
шешіп, даурықпа мақалалар жазған қырғыздың зерттеуші журналисі – Ұлықбек
Бабақұлов жайлы айтпай кету мүмкін емес.
Оның бүкіл қырғыз жұртын елең еткізген зерттеу мақалалар циклі –
жындыханадағы ауруларға жүргізетін эксперименттер жайлы еді. Ал біздің
елімізге қатысты зерттеуінде Бабақұлов өз елінен Қазақстандағы темекі
плантацияларына құл ретінде сатылады. Журналист Қырғызстандағы әлеуметтік
жағдайдың нашарлығы, соның салдарынан туындаған құлдарды сату бизнесі
туралы мәселелерді көтерді.
Қырғыздың зерттеу журналисі – Ұлықбек Бабақұлов, Freedom House ұйымының
БАҚ жөніндегі кеңесшісі, Voice of Freedom қоғамдық қорының төрағасы, ал
бүгінгі таңда Московский комсомолец - Кыргызстан газетінің бас редакторы
қызметін атқарады.
Жоғарыда келтірілген мысалдар негізінде әлемдік зерттеу
журналистикасының даму динамикасын байқай аламыз. Келтірілген мысалдар
Уотергейт оқиғасынан кейінгі жылдары орын алғандығын ұмытпаған жөн. Әрі
бұл оқиғаның әлемдік зерттеу журналистикасына тигізген әсерін, ықпалын осы
мысалдардан аңғару қиын емес.
Осы мысалдар мен бүгінгі әлемдік зерттеу журналистикасының жағдайын
салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ, келесідей тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, Уотергейт оқиғасынан кейінгі жылдары зерттеу
журналистерінің сүйікті тақырыбы саясат еді. Бүгінгі таңда әлемдік зерттеу
журналистикасының тәжірибесінен әлеуметтік мәселелердің жиі көтерілетінін
байқауға болады.
Екіншіден, қазіргі таңда атақ-даңққа бөленуді қалайтын журналистердің
көбісі журналистік зерттеу жанрын таңдайтындары белгілі. Бірақ мұндай
мақалалар зерттеуден гөрі сары басылымдардың материалдарына жақын болып
келеді.
Үшіншіден, енді төртінші билік саясаттың емес, халықтың мұң-
мұқтажының жаршысы болып отыр.
1.2 АҚШ-тағы журналистік зерттеу және Уотергейт оқиғасы.
фАҚШ-тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
Демократияға қадам басқан біздің отандық журналистикада журналистік
зерттеуді жүргізетін журналистер мен жанр енді дамып келе жатқанымен, алыс-
жақын шет елдерде журналистік зерттеу бұрыннан келе жатқан жанрлардың бірі
болып табылады. Ендеше, АҚШ-тағы журналистік зерттеудің даму және қалыптасу
тарихына көз жүгіртіп, жанр болып қалыптасу үшін қанша уақыт керек болғанын
айқындайық.
Өткен ғасырдың сонау 20-30 жылдары қаламы ұшталған американдық
журналистер сыбайлас жемқорлықты әшкерелеу мақсатында жаза бастады. Олар
шенеуніктерді, биліктің алпауыттарын, қылмыстық топтардың қылмыстарын
тергеп, тексеріп, былықтарын аша бастады. Жаңа жанрдың тақырыптарын қоғам
өзі анықтап беріп отырды. Олар: сыбайлас жемқорлық, қала бұзақылары,
алаяқтық.
Негізінен, АҚШ-тағы нағыз журналистік зерттеу Марк Твеннің Алтындалған
ғасырынан басталады. Әйгілі жазушы Марк Твен (1835-1910 ж.ж.), шын аты –
Сэмюэл Ленгхорн Клеменс – сол жылдары аты шулы макрейкерлердің, яғни
қазбалаушылардың бірі еді.
XIX ғасырдың 20-40 жылдарында орын алған Америкадағы өнеркәсіп
төңкерісі көптеген адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тәуелсіздік жылдарында сөз бостандығымен бірге сөздік қорымызға
журналистік зерттеу деген атау қосылды. Сөз бостандығы жоқ жерде мұндай
терминнің болуы, әрине, мүмкін емес. Кәсіби лексиконымызға жуырда ғана
енген бұл терминнің журналистика теориясы мен тәжірибесіндегі, сондай-ақ,
жалпы қоғамдық-саяси өміріміздегі жаңа құбылыс болып табылатынына дау жоқ.
Тәуелсіз баспасөзді дамыту, журналистік зерттеуді БАҚ өмірінде қалыптастыру
деген оңайлықпен жүзеге асырылатын іс емес. Оның сыртында жоғары дамыған
демократиялық елдердің өздерінде журналистиканың осы бір күрделі саласының
даму тарихы тым алыста емес, беріректе жатыр.
Әлемге танымал Эмиль Золя, Марк Твен және басқа да жазушылар осы жанр
классиктері болып саналады. XX ғасыр басында мемлекет аппаратын қатаң
сынға алған зерттеу журналистерін (олардың бірі – Сэмюэл Легхорн Клеменс,
яғни Марк Твен) АҚШ Президенті Теодор Рузвельт 1906 жылы макрейкерлер
(muckrakers), яғни лас өсекке құмартушылар, өкше сығалаушылар,
қазбалаушылар деп атап, тіл тигізген.[1] Алайда, қоғамды лас қоқыстан
тазартуды өздерінің басты ісіне айналдырған журналист-зерттеушілер сүйікті
істеріне жоғарыдағыдай анықтаманың берілгеніне қарсылық көрсетпеген.
Керісінше, дұрыс пікірмен қолдау көрсеткен.
Макрейкерлер сары журналистиканың қағидасыз тәжірибесінен аулақ
болды. Сонысымен де шығармашылық істерінде журналист этикасы нормаларын
қатаң ұстаудың озық үлгісін көрсетті. Осылайша, олар Америка
журналистикасына жаңа аура әкелді.[2]
АҚШ-та негізі қаланған макрейкерлер қозғалысы Америка
журналистикасындағы іздеуші және әшкерелеуші, сыншыл бағыттың пайда болуына
зор ықпалын тигізген. Әлем зерттеушілерінің арасынан осы үрдісті
журналистиканың ерекше бір жанры деп қарастырғандар да баршылық.
Бүгінгі таңда 70-жылдары американ халқын дүр сілкіндіріп, президент
Ричард Никсонды қызметінен кетірген аты шулы Уотергейт ісі журналистік
зерттеу классикасы болып саналады. Ал президентті тақтан тайдырған
мақалалар топтамасының авторлары: The Washington Post газетінің тілшілері
Боб Вудворд пен Карл Берстайнның есімдері журналистика тарихында алтын
әріппен жазылды деуге болады.
Алайда, АҚШ журналистикасының аталмыш жетістік шыңына жету тарихы 200
жылға созылғанын, қиын-қыстау кезеңнен өткенін, тәуелсіз журналистиканы өз
мәні бойынша қалыптастыру үшін қыруар күш-қайрат жұмсалғанын тағы
ұмытпауымыз керек. Онымен салыстырғанда егемендік таңы атып, туымызды
желбіреткен кезден бүгінгі таңға дейінгі уақыт бөлігі қас қағым сәт
екендігі баршаға аян. Дегенмен, біздің елде журналистік зерттеу болмады деп
үзілді-кесілді айта алмаймыз. Бұған дәлел қараңғы қазақ көгіне өрмелеп
шығып күн болған қазақ зиялыларының бірі – Шоқан Уәлихановтың Ыстықкөл,
Жоңғария очерктерін атап айтуға болады. Бұл очерктер өз алдына зерттеу
болып табылатыны айдан анық. Бүгінде бұл жаңа жанр репортаж, шолу немесе
очерк негізінде қолданылып жүр. Сонымен қатар, журналистік зерттеу
талаптарын анықтауда аздап қателесу де бар. Кейбір бұқаралық ақпарат
құралдары рұқсатсыз жазып алынған сөйлесулерді жарияласа да, белгілі бір
жолмен алынған құжаттарды да, біреудің атына кір келтіретін материалдарды
да журналистік зерттеу деп жүргендерін байқап қаламыз.
Ендеше, журналистік зерттеу дегеніміздің өзі не?
Әлемдік журналистика теориясында бүгінгі күнге дейін бұл терминге
нақтылы ғылыми анықтама берілген жоқ.[3] Сондықтан журналистика теориясына
есімдері белгілі Джон Уллмен мен Майкл Берлиннің журналистік зерттеу
терминіне берген анықтамаларын қарастырайық. Джон Уллмен: Журналистік
зерттеу – өзіндік бастама және жеке дара жұмысқа негізделген, белгілі бір
жекелеген тұлғалар немесе ұйымдар құпия сақтағысы келген маңызды тақырыпқа
арналған журналистік материал. Оның негізгі бөлшектері: журналист өзге
біреу жүргізбеген зерттеумен айналысады, материалдың тақырыбы оқырман
немесе телекөрермен үшін аса қызықты болуы шарт және хаттамада көрсетілген
деректер мен мәліметтерді әлдекімдер көпшілік назарынан жасырып қалғысы
келеді,[4]- десе, Бостон Университетінің журналистика пәнінің оқытушысы,
New York Post газетінің тілшісі Майкл Берлин бұл терминге төмендегідей
анықтама берген: Журналистік зерттеу – қоғам үшін аса маңызды жаңалық
болатын материал. Ол: жекелеген адамдармен сұхбат, құпия құжаттарды
тексеру, жеке бақылау, т.с.с. ақпарат көздеріне негізделіп жүргізіледі[5].
Ендеше қазақ баспасөзіндегі журналистік зерттеу деп аталып жүрген бұл
термин ағылшын тілді елдерде Investigative journalism, ал Ресейде
журналистское расследование дегенге қаншалықты сәйкес келеді? Түпкілікті
мағынасын орыс тіліндегі баламасы толық ашатын секілді. Біздің зерттеу
сөзіміз ағылшын тілінің scientific research, орыс тілінің исследование
сөзімен төркіндес болып келеді. Сондықтан журналистік зерттеу дегеннен
гөрі іздестіру, із кесу секілді сөздерін қолдансақ әлдеқайда тиімді
болатын түрі бар[6], - дейді Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-нің журналистика
кафедрасының оқытушысы, доцент, филология ғылымдарының кандидаты Қуандық
Шамақайұлы Демократиялық қоғамдағы журналистік зерттеудің орны деген
мақаласында.
Әрине, атаудың өзінде дәлдік болмаса, өмірдегі істің барысында
түсінбестіктің салдарынан қайшылық тумасына кім кепіл?!
Филология ғылымдарының кандидаты, ҚазҰУ журналистика факультетінің
Баспа ісі кафедрасының меңгерушісі С.Медеубек қазақ журналистикасында бар
осы әдістің табиғатын толық ашып беру мақсатында оны журналистік іздеу,
журналистік зерттеу және журналистік тексеріс деп үшке бөліп
қарастырды. Әрқайсысына анықтама беріп, түпкілікті мағынасына қаншалықты
сәйкес келетінін көрсетеді.
Алғашқы нұсқа: журналистік іздеу.
Іздеумен журналистен басқа кәсіп иесі де айналыса алатындықтан, оған
журналистік деген анықтауыш өзге іздеу түрлерінен ажырату үшін
алынғандығы күмәнсіз. Екі сөзден құралған бұл тіркес айқындамадан гөрі
сипаттамаға жауап береді. Яғни қандай іздеу? деген сұрақты тілеп тұр. Ал
аталымға, термин сөздерге ғылымда сипаттама берілмейді, тек айқындама
(дифиница) берілетіні анық. Егер журналистік деген сөзді алып тастасақ,
жалғыз іздеу деген сөз қалады да, ол ең әуелі қайту?, не істеу? деген
сұрақтарға жауап беретін етістік күйінде, одан кейін ғана етістіктен
жасалған зат есім тұлғасында көрінеді. Кәсіби аталым болу үшін бір ғана
мағынаға ие, әрі не? деген сұраққа жауап беретін, жіктелетін, септелетін,
басы ашық дара атау сөз болуы керек. Оның үстінде айтылып жүрген тіркес
орысшадан аударылғандықтан, дәл мағынаны беріп тұрған жоқ. Орысшада
расследование деп алынған. Ал іздеудің аудармасы искать. Әрине, бұл
істі қолға алғанда журналист әуелі іздеумен айналысады. Бірақ, іздеу
дегеннің астарынан жоғалғанды табу мақсаты ғана көрінеді. Болды. Журналист
іздеуді, жоғалғанды табуды ғана мұрат тұтпайды. Оның міндеті одан да үлкен,
салмақты да мәнді. Іздеп тапқан материалды ғана берсе, ол ешқашан да
зерттеу болмайды. Сондықтан да осы күндері телефоннан жазылған әңгімені,
кездейсоқ табылған маңызды құжаттарды жарияласа, оны журналистік зерттеу
деп жар салатындар да аз еместігіне көзіміз жетіп отыр.
Екінші нұсқа: журналистік зерттеу. Қазіргі қазақ тілінде қалыптасқан
зерттеу дегеннің ұғымы – орысша айтқанда – исследование. Рас,
журналистское расследование дегеннің астарында зерттеушілік әрекет
болатынын ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ расследование мен
исследование орыс тілінде бір мағына бермейді. Оның үстіне журналистік
кәсіпке зерттеушілік әрекет жат емес. Журналист кез-келген мақаласына
қажетті материалдарды іздейді, табады, тапқанын салыстырады, таразылайды,
іріктейді, содан кейін барып іріктелгендерді өз идеясына бағындыра
пайдаланады. Бірақ, ол үнемі журналистское расследование болып шықпайды.
Расследование дегеннің астарында ізге түсу, із ашу деген ұғым
айқынырақ көрінеді. Демек, ізге түсу үшін уақыттан ұтылмау керек. Кешіксе,
із суиды, көмескіленеді, ақиқатқа айғақ жолға бастайды. Журналистік кәсіби
әдістің мәні осында. Яғни жеделдік, лездік, шапшаңдық – басты ұстаным. Ал
зерттеу дегеннің ар жағында уақытпен шектелу ұғымы жоққа тән. Айтылып
отырған журналистік әдіс бір ғана іздеумен немесе бір ғана зерттеумен
шектелмейтіні анық.
Үшінші нұсқа: журналистік тексеріс.
Журналист тексеретін тергеуші емес. Бұл да орыс тілінен тікелей
аударма. Түпнұсқаға мағынасы жақын. Бірақ тексеру дегеннің орысшасы -
проверять, проверка, проверить. Бұл сөз бен расследование деген
сөздің мағынасы бір еместігін айтып жатудың қажеті жоқ. Дегенмен, сөз болып
отырған журналистік әдісте тексеру ісі үнемі жүргізіліп отырады. Әсіресе,
құжаттардың, деректердің, мағлұматтардың дұрыс не бұрысын, шын я жалған
екендігіне көзді анық жеткізу үшін тексеру – басты міндет. Солай болса да,
бұл да жарты жолда қалған жұмыс болып шығады. Өйткені, басты мақсат –
тексеру ғана емес.
Сонымен, журналист іздеді, тапты, зерттеді, тексерді делік, іс осымен
бітті ме? Әрине, жоқ! Журналистің ең ізгі де басты мұраты – бұқараның
санасына қозғау салу, қоғамдық пікір тудырып, мемлекеттің алға жылжуына
ықпал ету. Ол үшін журналист іздеу, зерттеу, тексеруден өткен материалдарын
халыққа бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жайып салады. Міне, бұған
дейінгі аталымдарда журналистік әдістің мазмұнын ашып беретін осы әрекет
көрінбей қалған... Басқаша айтқанда, замансөздік (публицистикалық) мәні
айқындалмаған. Расследование - құқықтық органдар айналысатын, заң
қызметкерлері жүзеге асыратын әрекет, әрі соған байланысты санаға сіңісті
болып кеткен заңнамалық аталым болғандықтан, енді келіп дәл осындай іспен
журналист айналысып, шындықты ашуға ат салысқан соң, оның журналистік
деген анықтауыш арқылы айтылуы дұрыс көрінеді. Бірақ бұл журналистік
әдістің бір ғана қырын ашып бере алады. Яғни құқықтық шараларға қатысты
шындықты ғана қамтиды. Ал біз білетін, өз тәжірибемізде бастан өткерген
салаларды қамтымайды. Сондықтан да бұл аталымға әлдеқайда кеңірек қарау
керек. Сонымен...
Тіл қолданысымызда айғақ, айғақкер деген сөздер бар. Айғақкер –
шындықты растаушы немесе өтірікті жоққа шығарушы адам. Ал айғақ – болған
оқиғаның, құбылыстың, жасалған істің, қылмыстың, айтылған сөздің бұлтартпас
ақиқатын айқындап, дәл өзін ашып бере алатын адам немесе тікелей себеп
болатын зат, дерек, мәлімет, ақпарат, құжат. Айғақ болған жерде шындық
ашылмай қалмайды.
Демек, жоғарыда айтылғандардың түйіні сол – қазақ журналистикасының
бұл әдісінің аталымын журналистік зерттеу демей, айғақтама деп атаған
жөн.[7]
Бұл – журналистің өткен тарихтағы немесе бүгінгі өмірдегі ашылмай
жатқан ақиқатты өз ізденісі арқылы ашып, халыққа жария етуі. Оның қосымша
тапқан деректері, мәліметтері, куәландыратын құжаттары және солардың
негізінде жарияланған туындылары айғақтама материалдарының жиынтығы болып
есептеледі. Осы материалдар арқылы белгісіз себептермен айтылмай келген,
яки жабылып қалған немесе әлдебір күштердің ықпалымен бұрмаланған, болмаса
мемлекеттік мүддеге, ұлттық мұратқа қайшы келетін, кесірін тигізетін
шындықты ашады. Осы ашылған шындық журналистік жолмен халыққа жария етілсе
ғана ол айғақтама бола алады.[8]
Бұл тақырыпты бүге-шігесіне дейін сараптап, саралап, ғылыми тұжырым
жасап отырған ғалым С. Медеубекұлы: Жаһандану заманында ғылыми аталымдар
мен терминдердің ана тілімізде нұсқалары ұмытылып бара жатыр. Сондықтан
бүгінгі қолданыстағы тілімізді байырғы қазақ тіліндегі төл атаулармен
байытқан ләзім, - деп, журналистік зерттеу дегеннің орнына айғақтама
терминін енгізуді ұсынып отыр.
Әлемдік зерттеу журналистикасында қоғамдық санаға қозғау салған, сол
ісімен жер жүзіне аты шыққан журналистер аз емес. Мысалы, АҚШ-та: Вьетнам
соғысы кезіндегі Малай елді мекенін бейуаз тұрғындарымен бірге күлін көкке
ұшырып, жер бетінен құртып жіберген жауыздықтың ізіне түсіп әшкерелеген
Сеймур Херш, АҚШ-тағы экология қозғалысына ықпал еткен Рейгел Карсон,
әйгілі Уотергейт қылмысын ашып, президент Ричард Никсонды тақтан
тайдырған Боб Вудворд пен Карл Бернстайн; Чехияда: Сабина Слонкова;
Германияда: Гюнтер Вальраф; Швецияда: Ян Гийо мен Питер Брэтт және т.б.
жоғарыда аталған журналистердің жұмыс барысында кәсіби этиканы сақтауы,
әртүрлі әдістерді пайдалануы, жалпы біздің қоғамымыз үшін жаңа жанр болып
отырған зерттеу журналистикасының дамуына елеулі үлес қосқандары баршаға
аян. Осы журналистердің мысалдары негізінде жалпы журналистік зерттеу
деген не?, оны қалай жүргізеді?, қоғам үшін маңызы неде? деген
сұрақтарға жауап тапқандаймын. Әрі олардың зерттеулерінің қоғам үшін
қаншалықты маңызды болғанына көзімді жеткіздім. Әрі мені болашақ маман
ретінде қатты қызықтырды. Сондықтан да мен бітіру жұмысымның тақырыбын:
Журналистік зерттеудің қоғамдағы маңызы деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектілігіне келер болсам, БАҚ-тың төртінші билік
ретіндегі қызметі мен маңызы көбінесе журналистік зерттеу арқылы
анықталатыны белгілі. Бүгінгі таңда сөз бостандығы мен тәуелсіз баспасөздің
құрамдас бөлігі болып отырған журналистік зерттеу асыл сөздің қадірін
білетін қазақ бұқаралық ақпарат құралдарында аса қарқынды дамуда. Сондықтан
да болашақ журналистердің бұл жанрдың теориясымен шетелдік журналистерінің,
әсіресе, американдық зерттеу журналистерінің мысалы негізінде танысуы шарт.
Өйткені, бұл феномен ең алғаш АҚШ-та пайда болған еді. Бұл ақпарат пен
деректер бүгінгі таңдағы ең озық теоретиктердің пікірлері мен зерттеулері
болып табылатындықтан өте құнды.
Бітіру жұмысымды осы тақырыпта жазуымның басты мақсаты - журналистік
зерттеу классикасы болып саналатын Уотергейттен бастап, журналистік
зерттеудің бүгінгі күнге дейінгі даму динамикасын зерттеу, Уотергейттің
жалпы журналистік зерттеудің дамуына әсерін анықтау, шетелдік журналистік
зерттеудің үлгілерін саралап, біздің еліміздегі журналистік зерттеудің
деңгейін, қоғамдағы маңызын анықтау болып табылады.
Міндеттерім:
- Жалпы, АҚШ-та журналистік зерттеу феноменінің қалыптасуын
қарастырып, сипаттама беру;
- XX ғасырдың зерттеу журналистикасының тарихына алтын әріппен
енген Уотергейт оқиғасын қарастыру;
- Уотергейттің зерттеу журналистикасының дамуына әсерін
шетелдік және отандық мысал негізінде қарастыру;
- Бүгінгі қазақ басылымдарындағы журналистік зерттеуге кеңінен тоқталу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлем журналистикасында журналистік зерттеу
бүгінде жаңаша жанр емес. Сондықтан оның теориялық қырын ашатын оқу
құралдары да аз емес. Мысалы: А.А. Тертычныйдың, А.Д. Константиновтың, Дж.
Уллменнің, С.А. Михайловтың және т.б. қазақ тілінде осы тақырыпта жазылған
С. Медеубекұлы, З. Мәулетұлы мен Қ. Шамақайұлының зерттеулері аса маңызды
болды.
Уотергейт оқиғасына қатысты мәліметтер Геевскийдің, С.М. Самуйловтың,
Э.А. Иванянның кітаптарынан, ағылшын тілінде Н.Йанай, С.М. Липсет, У.
Шнайдер сияқты ғалымдардың зерттеулерінен, Б.Сассманның Никсон және
Уотергейт (The Great Cover-up: Nixon and the Scandal of Watergate) және
Карл Бернстайн мен Боб Вудвордтың Президенттің бүкіл жасағы (Вся
королевская рать) кітаптарынан алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Журналистік зерттеу тақырыбында жазылған
зерттеу еңбектерінің қазақ тілінде жоқтың қасы екендігі баршаға аян. Сол
себептен, зерттеу журналистикасының озық үлгілерін қарастырып, оларды
жинақтап, ана тіліміздегі басылымдарда жарық көріп жатқан зерттеулермен
таныстырып отырмын. Зерттеу нәтижесін журналистік зерттеу курсын
жетілдіру үшін пайдалануға болады.
Зерттеудің тәсілдік негіздері. Магистрлік бітіру жұмысымда теориялық
талдау, салыстырмалы-сараптамалық баға беру және ғылыми тұрғыда тұжырымдап
дәлелдеу әдістерін қолдандым. Журналистік зерттеудің пайда болуынан
бүгінгі күнге дейінгі даму динамикасын теорялық-танымдық тұжырымдарға
сәйкестендіріп, салыстырмалы түрде зерттедім.
Зерттеудің негізгі нысаны. Басты деректемелік негіз ретінде ҚР Ұлттық
Кітапханасы мен бүкіләлемдік ғаламтор сайттарындағы деректерге сілтеме
жасадым. Сондай-ақ, қазақстандық және американдық басылымдар мен ғылыми
туындылар да негізгі құрал ретінде пайдаланылды.
Магистрлік бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, негізгі
екі тараудан, қорытынды, сілтемелер мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Сондай-ақ, қосымша ретінде тақырыпқа қатысты жиналған материалдар
тіркеліп отыр.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I тарау. Журналистік зерттеудің қалыптасуы және дамуы
1.1 Журналистік зерттеу – журналистикадағы үздік жанр
Әлемдік зерттеу журналистикасының орны әрбір елдегі сөз бостандығы мен
тәуелсіз баспасөздің деңгейіне тікелей байланысты. Сондай-ақ, журналистік
зерттеуді дамытуға мүмкіндік жасай алатын, азат, дербес, пікір
алуандылықтың мінберіне айналған БАҚ-тың болуы да өз септігін тигізері
сөзсіз. Бірақ демократия нышандары қалыптасқан шет мемлекеттерде бұл
жағдайдың әртүрлі болуы заңды құбылыс. Мысалы, Ұлыбританияда бірнеше
ғасырлар бойы алдыңғы қатарлы БАҚ-ы мемлекеттегі саясат жақтаушысының рөлін
атқарып келеді. Ал Швецияда баспасөз бостандығы мен сөз бен ой еркіндігінің
мықтап қалыптасуына да талай жылдар кетті. Соңғы он жыл көлемінде ғана
Испанияның бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірді қалыптастыруды өз
қолдарына алып отыр.
Франция мен Бельгия елдерінің зерттеумен айналысатын журналистері,
тіптен, сот алдында да өздерінің құпия ақпарат көздерін ашпауға құқылы.
Зерттеу кезінде алынған ақпараттың барлығы тексерістен өткенін ғана
дәлелдеу қажеттілігі туады. Француз зерттеу журналистерінің корсикан
сепаратистері сияқты лаңкес топтармен жұмыс істеп, ақпарат алғандары бүкіл
әлемге белгілі. Қолдарында нақты айғақтары бар журналистер құқық қорғау
органдарына кей ақпаратты беруден бас тартқан болатын. Біздің басты
мақсатымыз – ақпарат көзін ашу емес, ақпаратты тарату деп көрсеткені де
есімізде.
Ал Германияда бұл жағдай керісінше. Журналист жариялаған әрбір
ақпаратын, расталған айғақтармен, ақпараттың кімнен және қалай алынғанын
толық ашуы шарт. Мысалы, егер ақпарат белігілі бір құжаттан цитата ретінде
алынса, бұл құжаттың қолжазбасы (оригинал) таныстырылуы керек. Сондай-ақ,
Германиядағы журналистердің кәсіби этикасына келетін болсақ, олар ақпарат
көзін сатып алуға қарсылықтарын білдіруде.
Чехия сияқты социалистік елдің өзінде журналистік зерттеу - белең алған
жанрлардың бірі. Мысалы, 28 жасар жас журналист Сабина Слонкованың
журналистік зерттеуі нәтижесінде көптеген лауазымды адамдар сот алдында
жауапқа тартылды. Оның зерттеу мақалалары Млада фронта днес және
Господаржске новины газеттерінде жарық көрген болатын. 2001 жылы Чехияның
сыртқы істер министрлігінің хатшысы, елдегі жемқорлықпен күрес
компаниясының төрағасы Карел Срба (Karel Srba) жайлы жарияланған мақалалар
нәтижесінде былықты істері үшін сотқа тартылды. Кейін анықталғандай Карел
Сбра Мәскеуде Чехия мемлекетінің меншігі болып табылатын бірнеше ғимаратты
жалға берген екен. Сенаттың берген ресми хабарламасы бойынша, бұл Чехияның
экономикасына 3 млн. доллар көлемінде зардап тигізген екен. Сабина Слонкова
бұл істің әрбір бүге-шігесіне ерекше мән беріп, зерттеген болатын. Зерттеу
кезінде көптеген құжаттармен танысып, көптеген сұхбаттар жүргізген екен.
Осындай операциялардың нәтижесінде бірнеше лауазымды тұлғалардың өздерінің
материалдық жағдайларын едәуір жақсартқандары анықталды. Зерттеу
мақалаларында олардың жемқорлық әрекеттері әшкереленді.
Соңғы жылдары бұрынғы әлеуметтік елдердегі журналист-зерттеушілердің
қызметі жайында ақпараттар көбеюде. Чех өкілі Сабина Слонкова (Sabina
Slonkova) өз Отанында ең жоғарғы шенеуніктердің бірін түрмеге жабуға дейін
жетті. Чехия сыртқы істер министрлігінің бұрынғы бас хатшысы Карел Срба
(Karel Srba) үкіметте үлкен ықпалға ие болды, тіпті, жемқорлыққа қарсы
күрес компаниясын басқарды, дегенмен, Слонкова оның жалпы құны үш жүз мың
долларға бағланатын жеке мүлкі жайлы деректерді жариялағанда, хатшы олардың
қайдан алынғанын түсіндіріп бере алмады. Журналист әшкерелеуді
жалғастырып, шенеуніктің бірнеше лас істерін ашты, ал мәліметтерді жариялау
Србаның игілікті және уайымсыз өмірінен үміт үзуге әкеп соқтыруы мүмкін
еді. Сол кезде ол журналист қызды өлтіруге тапсырыс беруге бел байлайды,
бұл үшін шенеунік он төрт рет сотталған адамды жалдайды. Қылмыскер кейіннен
келісімнен бас тартып, полицияға келеді, тапсырыстан хабардар болған
полиция операцияны жақсы ұйымдастырып, тапсырыс беруші мен оның
көмекшілерін қолға түсіреді.
Ал 2003 жылы жарық көрген зерттеу мақалаларының топтамасы Чехия мен
Ресей арасындағы қатынастарға арналды. Онда Ресейден әкелініп жатқан
сапасыз техника жайлы айтылды. Әсіресе, әңгіме Ресейден әкелінген МИ-36
әскери тікұшақтары жайлы болатын. Бірақ, өкінішке қарай, айғақтардың
аздығынан, журналистік зерттеудің нәтижесі бұл пікірдің растығын дәделдей
алмады.
Еуропа елдерінің ішінен зерттеу журналистикасы Швецияда қарқынды дамуда
десе болады. Өйткені, бұл елде баспасөз бостандығы бәрінен де жоғары
қойылған. Тіпті әлем бойынша баспасөзге арналған ең бірінші заң Швецияда
1766 жылы қабылданған болатын. Ал 1812 жылы енгізілген түзетулерден кейін
ол мемлекет Конституциясының бір тарауына айналды.
Осы елде журналистік зерттеудің пайда болуына өзінің ықпалын тигізген
әйгілі жазушы Юхан Август Стринберг еді. 1879 жылы оның ең алғашқы Қызыл
бөлме атты романы жарық көреді. Швецияда бұған дейін осындай мазмұндағы
кітаптар шықпаған еді. Қызыл бөлме кітабынан швед қоғамы өзін айнадан
көргендей әсерде болды. Қоғамның, заманның барлық келеңсіз жақтары кітапта
көрініс тапты. XIX ғасырдың 70-жылдарында Скандинавия мемлекеттерімен саяси
және интеллектуалдық бірлікті ойластырған басшылыққа Стринбергтің ащы
шындығы ұнамады.
Юхан Август Стриндберг (August Strindberg, 1849-1912) Стокгольмде
туған. Әкесінің сарай маңында туыстары болып, ол жас кезінен негоцианттар
арасында берік орынды иеленді. Алайда банкротқа ұшырау және үй қызметкеріне
үйлену Стриндбергтің әкесін қалыпты ортадан алыстатып жіберді, болашақ
жазушы өмір жолын кедейлікте бастады.
Өзінің Қызыл бөлме атты тұңғыш романын Стринберг 1879 жылы жазды.
Бұған дейін Швецияда мұндай кітаптар болған жоқ еді. Алғаш рет швед қоғамы
өзіне сырттан көз салып, бұл көрініске көңілі толмады. XIX ғасырдың 70-
жылдары скандинавиялық елдердің пан-скандинавизм мен жаңа мәдениетке
негізделген саяси және интеллектуалды бірігуі жайлы толғанған Швеция үшін
Стриндбергтің айыптаулары негізсіз көрінді. Жаңа хандық повесть-
памфлетіндегі (1882) сын таңқаларлықтай қабылданды. Жазушы қоғамдық
ұстанымдарға наразылығын білдіруден тайынбады. Оның айтқандары нысанаға дөп
тиіп жатты. Соңында, Стокгольм қоғамының төзімі таусылып, Стриндберг
Швециядан кетуге мәжбүр болды. Ол өз Отанына тек жеті жылдан кейін оралды.
1902 жылы Стриндберг өзінің публицистикалық қызметін қайта жалғастырды
– баспасөзде басып шығарған мақалаларында жалпы сайлау құқығы жайлы
жұмысшылардың талаптарын қолдады, Швед академиясы мен Нобель комитетін
сынға алды. Бұл уақыттың лас істерді әшкерелеушілер кезеңімен тұспа-тұс
келуі тегін емес. Америкаға жиі барып, макрейкерлермен танысу швед
журналистерін әлеуметтік мәселелерге көбірек назар аударуға итермеледі.
Соның жарқын мысалы ретінде үйге жалданатын қызметкерлер өмірімен жетік
танысу үшін жас журналист Эстер Нордстоум бай жанұяға үй қызметкері ретінде
жалданады, осылай ол вальрафинг (Wallraffing), яғни жасырын жұмыс істеуді
тұңғыш ашқан адам атанды. 1914 жылы Нордстоум қызметкерлердің ішіндегі
қызметкер әйел атты кітап жазып шығарды, бұл жалпыұлттық пікірталасқа
ұласып, швед зерттеу журналистикасының бастауы болды.
Уотергейт оқиғасының тікелей әсерінің көрінісі іспеттес, 1973 жылы
Швецияда Ай-Би (IB) ақпараттық бюросына қатысты журналистік зерттеу - швед
журналистикасының жетістігі болып табылады.
1973 жылы ФибКультурафронт апталық журналында IB ақпараттық
бюросының барлау әрекеттерін әшкерелейтін мақалалар топтамасы жарық көреді.
Бұл істің зерттелуі Уотергейт оқиғасындағыдай екі жас журналистер Ян Гийо
мен Питер Брэттке тапсырылады. Олардың ақпарат көзі – бұл ақпараттық
бюроның агенті Хакан Исаксон еді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, IB
қоғамдық ұйымдар мен партияларды заңсыз барлаумен, шпионажбен айналысқаны
анықталды. Зерттеу кезінде анықталған ең елеулі факт, бұл – IB ақпарат
бюросының Кеңес Үкіметіне шпионаж мақсатымен арнайы тікұшақпен бармақшы
болғанының анықталуы еді. Бұл жағдай саяси дағдарысқа әкеп тірегені де
сөзсіз.
Швед Үкіметі журналистерді мемлекеттік құпияны жария еткендері үшін
айыптады. Екі журналист жауапқа тартылып, қысқа мерзімге абақтыға қамалған
болатын. Ян Гийо мен Питер Брэттің сотталуы – Швед мемлекетінде баспасөз
еркіндігінің бар-жоғы жайлы түрлі пікірлерге себепші болды. Ақпараттық
бюроның заңсыз қызметі жайлы ақпаратты басқа тілшілері де тарата бастады.
Олардың зерттеулері IB мен социал-демократтар партиясы арасындағы қарым-
қатынастың болғандығын айқындады.
Ян Гийо абақтыдан жеңімпаз болып шықты. Ол онда уақытын бекер
өткізбеген екен. Өзіне жазба машинасын сұратқан ол, түрмеде отырып көптеген
мақалалар мен кітаптар жазған болатын.
IB ақпараттық бюросының былығын зерттеген Ян Гийо – швед
журналистикасындағы журналистік зерттеу жанрында жазатын ең танымал
журналисі. Ал бүгінгі таңда Стокгольмдегі журналистер клубының төрағасы
қызметін атқарып отыр. Оның бүкіл әлемге танылған келесі журналистік
зерттеуі – Швеция премьер-министрі Улоф Пальменің өлімін зерттеу болып
табылады. Оның циклдік мақалаларының арқасында сот үкімімен кінәлі деп
танылған адамның кінәсіз екені дәлелденіп, сотталғандар түрмеден босатылды.
Швецияда журналистік зерттеудің дамуы көптеген қылмыстық істердің
ашылуына түрткі болды. Мысалы, көп жылдар бойы журналистік зерттеулерін
жүргізген журналистік жұп: ағайынды Бо Андерссон (Bo Andersson) мен Кристоф
Андерссон (Christoph Andersson) Швецияның қару-жарақ шығаратын Бофос
концерні мен демократиялық Германия мемлекетінің Штази құпия мекемесімен
операцияларын ашты. Журналистер Швед қаруының бірнеше жылдан бері
социалистік Германияға сатылып жатқандығы және оның Шығыс пен Батыс
блоктардағы шекараны қорғау үшін пайдаланғандығын анықтады.
2000 жылы Афтонбладет газетінің тілшілері Ричард Анберг пен Эрик
Курсос интернет арқылы швед қыздарын шетелге сатқан ұйымды тауып, зерттеп,
тергеу органдарына тапсырған болатын.
Бүгінгі таңда Швеция журналистикасында ең көп кездесетін жанр –
журналистік зерттеу жанры. Көптеген тәуелсіз журналистер әртүрлі тақырыпқа
зерттеулер жүргізіп, өздерінің мақалалары мен телевизиялық репортаждарын
түрлі БАҚ өкілдеріне сатып жүргені де жалған емес.
Әлемдегі ең ірі зерттеу журналистерінің ұйымы болып табылатын –
Граванде журналистер (Gravande journalists) осы Швецияда орналасқан.
Бүгінде онда екі мыңға жуық журналист тіркелген көрінеді.
Германиядағы журналистік зерттеудің негізін салған, талай даулы
мәселелерді шешіп, даурықпа еңбектер жазған батыс зерттеуші журналисі –
Гюнтер Вальраф. Оның есімі туған жері Германияда ғана емес, бүкіл әлемге
әйгілі еді.
Гюнтер Вальраф (Gunter Wallraf) 1942 жылы 2 қазанда Кельнге жақын
қалашықта дүниеге келді. Оның журналистік бастамасы Бундесвердегі менің
күнделігім. 1963-1964 - әскери оқу-жаттығу кезінде мылтықпен атудан бас
тартқандығы жайлы оқиғадан басталады. Күн сайын таңертең алаңға шыққанда,
ол қолына қарудың орнына гүлмен көмкерілген таяқты алды, ал ант қабылдау
мәтінін жазатын кезде ол: Федеративті республикаға адал қызмет етуге
салтанатты түрде ант беремін... дегенге қарусыз деген сөзді қосты.
Соңында оны әлсіздігі үшін әскери қызметтен босатылды. Вальрафтың аты
шулы даңқы осылай басталды, оның арты елең еткізер мақалаларымен ұласып,
дамып жатты.
Вальраф ұзақ уақыт бойы беллетристиканың тек таңдаулы ортаға ғана қажет
екендігіне сенімді болды, сондықтан өз әріптестерін романдар мен пьесалар
жазудан бас тартып, банктердің, ірі өндіріс орындарының, биржалардың,
саясаткерлер мен сауданың сыртқы өмірі жайлы сөз қозғауға шақырды[9].
Вальраф әскерде қызмет еткеннен кейін екі жыл бойы ГФР ірі зауыттарында
жұмыс істеді, мұнда ол еңбек әлемін зерттеп, таныды. Осы зерттеудің
нәтижесі Сен бізге қажетсің (1966) кітабы болды. Онда журналист өзінің
алған әсерлеріне сүйене отырып, жұмысшы таптың халықтық капитализм
бейнесінің қоғамда кең жайылған көрінісінен алшақ өмірін нақты сипаттай
білді.
Келесі уақытта Вальрафтың шығармашылық әдістері елеулі өзгеріске
ұшырайды: ол тек көргенін ғана сипаттап жазбайды, болған оқиғаның
себептеріне жету үшін өз репортаждарындағы кейіпкер болмысын сомдайды.
Вальраф еңбек биржаларына барған жұмыссыз, түнеу үйінде қонатын қаңғыбас,
саудадан капитал жинаған өндіруші, Германияда шетелдік жұмысшылар тап
болатын дискриминацияны басынан өткерген гастарбайтер кейпінде де болды.
Бұл әдіс – пәлендей, әрі әлеуметтанудан алынып, пайдаланылған тәсіл. Ол
әлеуметтануда арнайы бақылау әдісі деп аталады. Оны Көмір королі
романын жазу үшін Э.Синклер де пайдаланып, Колорадо штатында шахтер
қызметін атқарды.
1960-жылдары бұл әдіс кеңес журналистикасында үлкен сұранысқа ие болып,
онда журналист мамандығын өзгертеді атауына ие болды. Аталған тәсілді
Анатолий Гудимов табысты пайдаланып, Экономикалық газеттегі өзінің
репортаждарында біресе автоинспектор, бірде ұзақ жол жүргізушісі, ал бірде
дүңгіршек сатушысы кейпіне енді.
Вальраф жеткен жетістіктерінен де ұзаққа шабады. Ол мамандықты
ауыстырумен қанағаттанбай, өзі атағандай, қайшылықтар әрекетін
тәжірибеден өткізеді. Вальраф ойлап тапқан ақпарат жинау әдісін Батыс
журналистік орта соның есімімен атады, ал процесстің өзі вальрафен деген
атауға ие болды (яғни, Вальраф секілді әрекет ету)[10]. 1974 жылы ол
ақпарат жинау кезінде бірінші рет өз кейпін өзгертеді. Вальрафтың жаңа
тәжірибесі сәтті шықты, оның көмегімен журналист Федеративті Германия
Республикасындағы Швецияның бас консулы иелігіндегі сақтау концернінде
үстемдік ететін тәртіп жайында баяндады.
Вальраф көп нәрсеге қол жеткізді. 1976 жылдың басында Португалияға
сапарында журналист дайындық үстіндегі фашистік дүрбелеңнің алдын алды.
Расында, бұл кездейсоқтық еді. Ол келісімшілермен байланысып, олардың
алдында өзін мықты батысгермандық қаржы ұйымының толық өкілі ретінде
таныстырды. Португалдықтар үшін бұл ашық әңгімеге шақыратын фактор
болғандықтан, Вальрафқа осы жағдай қиындық тудырмады, алайда ол өзінің
қармағына қандай ірі балықтың түсетінін тіпті қиялында да болжамаған
еді[11].
Аталған жағдайда ірі балық генерал Спинола болды, ол Дюссельдорфқа
мықты қолдаушылардың президентімен кездесуге асықты. Бұл кездесуге
келетін ешкім табылмады, себебі келісімшілермен әңгімесінде толық өкілді
сомдаған Вальраф президент рөліне біреуді тауып үлгермеген еді. Жаңсақ
президент соңғы сәтте табылып, тіпті генерал Спиноланың көңілінен шықты.
Осы таңғажайып жүздесудің нәтижесінде, Вальраф теңдессіз магнитті жазбаның
иегері болды, осының негізінде Бір келісімнің әшкереленуі атты кітап
жарыққа шықты.
Вальрафтың әдістерін шынайы, таза деп айту қиын, бірақ, журналистік
зерттеу жүргізуде олардың нәтижелілігін мойындамауға болмайды. Журналистің
өз сөзінде: Өз әдістерімді ақтамаймын. Мен оларды қажетті деп санаймын,-
дейді. Осы тұста біз ең басты нәрсеге көз жеткіземіз: журналист-
зерттеушінің өз әрекетінде адамгершілік пен ар-ұят шегінен асып кететін
нәрсеге құқы бар ма? деген сұрақ туындайды.
Жеңімпаздарды тергемейтіні белгілі, десек те, Вальрафқа мұның түк
қатысы жоқ: оны жауапқа тартқан сот үкімдері жеткілікті. Солардың ішіндегі
ең атақтысы – Вальрафқа қарсы Шпрингер ісі жеті жылға созылды.
- Вальраф жобаларының ішіндегі ең қызықты жоба - Бильд газетінде
жасаған тәжірибесі. Аксел Цезарь Шпрингер империясына қарсы шығу үшін
журналист Бильд ганноверлік бөліміне Ганс Эсер лақап атымен жұмысқа
кіреді. Бұл әріптестік төрт айға созылып, Вальрафқа оңайлықпен берілмеді.
Дәл осы сәтте ол бірінші рет ойын басталмас бұрын, рөлден қуана-қуана бас
тартқысы келгені жайында сөз қозғады[12].
Бильд газеті ұлы қарапайымдылықтың газеті деп аталды, оның
журналистері маңызды нәрселер жайында жай, қарапайым ой қозғай
білетіндігімен мақтанды. Редакция дәліздерінде Бильд - бұл аңдуға
алынған, босқындарды қорғайтын және кедейлерге көмектесіп, ауруларға
жеңілдік әкелетін газет. Шпрингер деген сөздерді оқуға болатын еді.
Вальраф бұл пікірдің жаңсақ екендігін, Бильд газетінің оқырмандарға нағыз
мәселелерді байқауға мүмкіндік бермейтін анаша секілді әсер ететінін, елдің
саяси және моральды келбетінің шағын бөлігін көрсететін газет екенін
дәлелдегісі келді. Алайда, мұны іске асыру Португалиядағы фашистік
дүрбелеңді тоқтатудан да күрделі болып шықты. Газетті өз заңдары биледі.
Бильд газетіне жұмыс істегендер Шпрингер империясының бір бөлшегіне
айналып, оның ережелеріне бағынды. Мұнда қызмет ету – тек ақша табу емес,
бұл - өмір салтына айналады. Жуық арада осыны Вальраф та сезінеді. Бәрібір
не өзгеріп жатыр? – деп жазады ол күнделігінде. – кейбір оқиғалар көз
алдыңда өтіп жатқандықтан, ерікті-еріксіз сен де соған қосылып кетесің. Сол
баз баяғы қалпыңда қалғандай кейіп жасаудың түк қажеті жоқ[13].
1977 жылы Сенсацияның туылуы атты кітап жарыққа шығады. Онда Вальраф
Бильд газетінің ақпаратты тек қысқартылған күйінде беріп қоймай,
деректерді ойдан шығаратынын айтады. Тіпті, қырық жолдық заметканы
жариялағанда да, газет тенденциялық қалпын сақтауға тырысады. Автор
Бильдтің сүйікті тақырыптары – сенсациялық өлімдер, зорлық, махаббат
хикаялары, вампирлер, ұшқыш өзге планета обьектілері деп көрсетеді. Газет
өз оқырмандарына қорқыныш ұялатып, апаттар мен катаклизмдер үрей
туғызатынын жазады.
Осыдан соң Шпрингер концерні Вальрафқа қарсы шабуылға шығады.
Германияның конститутциялық соты кітапта редакция ішіндегі отырыстың
жазылуы баспасөз бостандығы ережелерінің бұзылуы болып есептеледі және
мұндайға жол берілмеуі тиіс деп үкім шығарады. Бірінен соң бірі үш сот
процесі өтеді. Соған қарамастан, 1979 жылы Вальрафтың Айыптаудың куәлары.
Бильдті сипаттау жалғасуда атты кітабы, ал 1981 жылы Бас тартқанға
дейінгі Бильд анықтамасы шығармасы басылып шығады. Вальраф медициналық
терминологияға жүгіне отырып, Бильд газетіне арналған өзінің үш кітабы да
оның ауру тарихын көрсететінін айтты: анамнез, диагноз, терапия.
Бильд газетін әшкерелеу Вальрафқа оңайлыққа түспеді. Шпрингердің
шынжырлы иттері оның телефон арқылы болған әр әңгімесін жасырын тыңдап,
жазып отырды[14]. Қарсыластар жиналған мұрағат материалдарының жартысына
жуығын жойып жіберді, алайда олар қалған мәліметтердің микропленкаға
жазылып, сенімді жерге сақталғанын білген жоқ. 1980 жылы 18 наурызда Хайнц
Вильманн өз пәтерінде өлі күйінде табылды. Бұл адам бұрын Бильд газетінің
кельндік бөлімінде редактор болып жұмыс істеген және Вальрафтың ақпарат
берушісі мен айыптаудың басты куәгері болатын. Анықтау нәтижелері өлімнің
табиғи екенін анықтады. Бірақ редактордың ұдайы қоқан-лоқыға тап болып,
оны бір рет соққыға алғанын ескерсек, нәтижеге сену қиын.
Алайда, Вальрафтың еңбегі еш кетпеді. Төрт жүзге жуық жазушылар мен
журналистер Шпрингер басылымдарымен бірге серіктес болудан бас тартты,
Анти-Бильд бюросы құрылып, жалған айыптаудан зардап шеккендерге көмек
көрсетілді. Бұдан басқа Вальрафтың ең маңызды қол жеткізген нәтижесі –
бұрын осы газетке әбден сенген миллиондаған оқырмандардың көзін ашты.
2003 жылдың басында Вальраф бірнеше неміс құқық қорғаушыларымен бірге
Шешенстанды және Ингушетиядағы шешен қашқындарының лагерлерін көру үшін
Ресейге келді. Алайда, Мәскеудің Шереметьево әуежайында журналисті ұстап,
Германияға қайта аттандырып жіберді.
Тағы осы тұста айта кететін бір жайт, әскерден келе салысымен
журналистикаға бірден араласа қоймады, қара жұмысқа ден қояды. Әлеуметтік
сатының төменгі класымен бірге жұмыс істейді, адамдармен танысып араласа
бастайды. Осыдан қара жұмысшылардың еңбегін пайдаланатын алпауыттар туралы
жазуды ұйғарады. Кейін журналистикаға араласқанда Менің мақсатым –
еліміздегі демократияға қарсы келетін әрекеттердің алдын алу[15], - деп
жазды Вальраф.
Еуропадағы журналистік зерттеудің тағы бір ерекше дамыған жері – Италия
десек қателеспеспіз. Себебі, осы күнге дейін әлемге әйгілі итальян
мафиялары жайлы баспасөз үндемей отыра алмайтыны белгілі. Нағыз қылмыстың
ортасы атанған бұл елде небір сұмдық қылмыстық оқиғалар орын алған болатын.
Ал бұның барлығы БАҚ-та көрініс тапқан.
Италияда бұқаралық ақпарат құралдары жайлы келесідей пікір қалыптасқан
көрінеді: БАҚ-тың басты мақсаты – ақпарат тарату. Ол өз тарапынан ешқандай
айып тағып, сот үкімін шығармаған жөн. Себебі, бұл БАҚ-тың ісі емес.
Бірақ бұл пікір зерттеу журналистерін тоқтата алмады. Олар оқиғаның мән-
жайын зерттеумен қатар өздері моральдық сот жүргізді, айып тақты, үкім
шығарды.
Журналистік зерттеуді осындай түрде жеткізуді Карминэ (Мино)
Пекореллидің (Mino Pecorelli) сүйікті ісі еді. Ол оқиғаны бүге-шігесіне
дейін зерттеп, өз ұстанымдарын, өз көзқарастарын батыл білдіретін.
Италиядағы көптеген аты шулы істерді осы Пекорелли зерттеулері арқылы
халыққа жария болғаны белгілі.
Белгілі итальян зерттеу журналисі Мино Пекорелли 1979 жылы құпия
жағдайда өмірімен қоштасты. Оның өлімін тергеу органдары ғана емес, сондай-
ақ, БАҚ өкілдері де зерттей бастады. Зерттеу барысында журналистің өлімін
Италия премьер-министрі, сенатор Джулио Андреотти ұйымдастырып, соның
бұйрығымен жүзеге асқаны анықталды. Бұл зерттеу жұмыстары біраз жылға
созылды. 1999 жылы Перуджа қаласының соты жалпы саны - 168 отырыс, 231
куәгер мен жалпы алғанда 33 сағатқа созылған отырыстардан кейін
Андреоттидің ақтап алды. Оның бұл іске ешқандай қатысы жоқ деген үкім
шығарды[16].
Сонда да қайтыс болған журналистің ісі ел премьер-министірінің саяси
имиджіне өз әсерін тигізбей қоймады. Қарапайым халық үкіметке
сенбейтіндерін еркін айта бастады. Жалпы, сол жылдарда Италияда орын алған
саяси ахуал да дұрыс болмайтын.
1993 жылы бұл іс жаңа леп алғандай болды. Мафиялар арасында Пентито
бүркеншік атымен белгілі – Томмазо Бушетта елең еткізерлік хабарлама
жасады. Оның айтуы бойынша, Андреотти өзінің Коза Нострадағы достарынан
тым білгіштеніп кеткен журналист Пеккорелидің өлтірілуін сұрапты. Себебі,
журналист өз зерттеулерінің нәтижесінде Италияның премьер-министріне қарсы
деректер жинап қойған екен. Бұл айғақтардың елге жария болмауын қадағалау
мақсатында Андреотти осындай қадамға барады. Бұл хабарламалар бүкіл итальян
газет беттерінен өз орнын тапса, телеарналар үлкен пікір сайыс алаңына
айналды. БАҚ осы шулы оқиғаға қатысты әрбір мәліметті халыққа жеткізді.
Пентитоның хабарламасынан кейін де, Андреоттидің кінәсіз, іске еш қатысы
жоқ екені хабарланады. 2002 жылдың қараша айында Перуджа қаласының соты
премьер-министрдің зерттеуші журналист өліміне қатыстылығын дәлелдеп, оны
24 жылға бас бостандығынан айыратынын хабарлайды. Сондай-ақ, осы іске Коза
Ностра мафиясының басшысы Гаэтано Бадаламентидің де қатысы бар екені
анықталып, сот оны да 24 жылға бас бостандығынан айырғанды жөн көрді. Ол
журналистік зерттеу жүргізген Мино Пекореллиді оны шығармақшы болған кітабы
үшін өлтіргені анықталады.
Журналист Андреоттиге дейінгі премьер-министр Альдо Мороның күнделігі
қолына түседі. Онда оның экстремистерге тұтқынға түскендігі жайлы жазбалар,
Андреоттидің мафиямен байланысы жайлы, оның шынайы бет-пердесін ашатын
ыстық фактілер келтірілген болатын. Осы айғақтарды жүйелеп, өз
зерттеулерін жүргізген Мино Пекорелли премьер-министр Андреоттидің нағыз
кім екенін көрсету мақсатында кітап шығармақшы болады. Бірақ оны жарыққа
шығарып үлгермейді. 1979 жылы 20 наурызда өз көлігінде өлтірілген болатын.
Осы елді дүр сілкіндірген іс Таза қолдар операциясы деген атқа ие
болды. Андреоттидің 1992 жылы мафиямен күреске қарсы ұйымдастырған
операциясының атауы да Таза қолдар деп аталған. Сондықтан Мино
Пекореллидің өліміне қатысты зерттеулердің осылай аталуының да себебі –
премьер-министрдің жүргізген парадоксальді әрекетіне тікелей
байланысты[17].
Ал бүгінгі таңда итальян зерттеу журналистерінің басты нысаны – премьер-
министр Сильвио Берлускони болып отыр. Мемлекеттегі телеарналар мен газет-
журналдардың жартысы оның иелігінде болғанына қарамастан, баспасөз
беттерінде премьер-министрдің экономикалық қылмыстары, жемқор әрекеттері
жайлы материалдар жарық көріп тұрады.
Халықаралық зерттеуші журналистер консорциумы (International
Consortium of Investigative Journalists) ұйымдастырған әйгілі журналистік
зерттеу - Эшелон ісі деген атқа ие болды. Бұл өткен ғасырдың 70-80
жылдарында өткен зерттеулер легі болатын. Әрі оны бір емес, бірнеше
журналист жүргізді.
1970 жылы британ ғалымдары бірінші болып бүкіләлемдік электронды
шпионаж жүйесі Эшелон жайлы сөз қозғаған болатын. Ғалымдар бұл іске
қатысты өз пікірлерін батыл айта бастады. Үкімет болса, бұл пікірдің теріс
екенін көндіруден аянбады. Нәтижесінде британдық ғалымдар мемлекеттік
құпияны бүкіл елге жариялағаны үшін жауапқа тартылды. Осы кезде Гардиан
газетінің журналисі Дункан Кэмпбелл үшін бұл істі аяғына дейін жеткізу – ар-
намыстың мәселесі еді. Ол журналистік зерттеу жүргізуге бел буды. Ағылшын
тілді елдердің журналистері мен ғалымдары да бей-жай қалмады. Осылайша,
1984 жылы Жаңа Зеландияның ғалымы Оуэн Уилкес (Owen Wilkes) жасырын
радиоэлектронды барлау станциясы жайлы ақпаратты жария етті. Бұл
хабарламадан кейін премьер-министр Роберт Молдун (Robert Moldun) осыдан 7
жыл бұрын үкімет құпия барлау қызметін ұйымдастырғанын хабарлады. Оны
Үкіметтік байланыс құралдарының қауіпсіздік бюросы деп атады. Ол АҚШ,
Ұлыбритания, Австралия, Канада сияқты ағылшын тілді мемлекеттерде, сондай-
ақ, НАТО-ға кіретін мемлекеттерде электронды барлау жүргізгенін хабарлайды.
Осы ресми хабар тарағаннан кейін, арасына бірнеше күн салып, бір американ
газетінде сенатор Стром Термондтың телефонының тыңдалғаны жайлы мақала
жарық көреді. Ал 1992 жылы Обсервер газетінің тілшісі елдегі Халықаралық
амнистия мен Христиандарға көмек ұйымдары ағылшын барлау қызметімен
жасырын тыңдалғанын мәлімдейтін фактілер келтіреді.
Ал 1996 жылы Жаңа Зеландияның зерттеуші журналисі Ники Хэгер (Nicky
Hager) Құпия билік атты кітабын халыққа табыстады. Онда Эшелон
электронды барлау жүйесінің тарихы және оның не мақсатта құрылғаны жайлы
құнды мәліметтер келтірген.
1998 жылы Дункан Кэмпбелл Эшелон жайлы баяндамасын парламент
отырысында оқыды. Ол өзінің журналистік зерттеу негізінде жиналған
фактілерді тізбектеп берген болатын. Эшелон электронды барлау қызметінің
жұмысын ұйымдастыруға қатысып, әлемге әйгілі Майкрасофт, Лотус,
Нетскейп компанияларының қызметін де атап өтті[18]. Еуропа
парламентіндегі осы баяндамадан кейін АҚШ өзінің орталық барлау
басқармасына (ЦРУ-ге) сыртқы саясаттағы барлау әрекеттеріне қатысты зерттеу
жүргізуді тапсырады. Австралия да өзінің қауіпсіздігіне қатысты бұл сұраққа
бей-жай қарамады.
Ал Азиядағы журналистік зерттеуді жүргізіп, талай даулы мәселелерді
шешіп, даурықпа мақалалар жазған қырғыздың зерттеуші журналисі – Ұлықбек
Бабақұлов жайлы айтпай кету мүмкін емес.
Оның бүкіл қырғыз жұртын елең еткізген зерттеу мақалалар циклі –
жындыханадағы ауруларға жүргізетін эксперименттер жайлы еді. Ал біздің
елімізге қатысты зерттеуінде Бабақұлов өз елінен Қазақстандағы темекі
плантацияларына құл ретінде сатылады. Журналист Қырғызстандағы әлеуметтік
жағдайдың нашарлығы, соның салдарынан туындаған құлдарды сату бизнесі
туралы мәселелерді көтерді.
Қырғыздың зерттеу журналисі – Ұлықбек Бабақұлов, Freedom House ұйымының
БАҚ жөніндегі кеңесшісі, Voice of Freedom қоғамдық қорының төрағасы, ал
бүгінгі таңда Московский комсомолец - Кыргызстан газетінің бас редакторы
қызметін атқарады.
Жоғарыда келтірілген мысалдар негізінде әлемдік зерттеу
журналистикасының даму динамикасын байқай аламыз. Келтірілген мысалдар
Уотергейт оқиғасынан кейінгі жылдары орын алғандығын ұмытпаған жөн. Әрі
бұл оқиғаның әлемдік зерттеу журналистикасына тигізген әсерін, ықпалын осы
мысалдардан аңғару қиын емес.
Осы мысалдар мен бүгінгі әлемдік зерттеу журналистикасының жағдайын
салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ, келесідей тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, Уотергейт оқиғасынан кейінгі жылдары зерттеу
журналистерінің сүйікті тақырыбы саясат еді. Бүгінгі таңда әлемдік зерттеу
журналистикасының тәжірибесінен әлеуметтік мәселелердің жиі көтерілетінін
байқауға болады.
Екіншіден, қазіргі таңда атақ-даңққа бөленуді қалайтын журналистердің
көбісі журналистік зерттеу жанрын таңдайтындары белгілі. Бірақ мұндай
мақалалар зерттеуден гөрі сары басылымдардың материалдарына жақын болып
келеді.
Үшіншіден, енді төртінші билік саясаттың емес, халықтың мұң-
мұқтажының жаршысы болып отыр.
1.2 АҚШ-тағы журналистік зерттеу және Уотергейт оқиғасы.
фАҚШ-тағы журналистік зерттеудің қалыптасу және даму тарихы
Демократияға қадам басқан біздің отандық журналистикада журналистік
зерттеуді жүргізетін журналистер мен жанр енді дамып келе жатқанымен, алыс-
жақын шет елдерде журналистік зерттеу бұрыннан келе жатқан жанрлардың бірі
болып табылады. Ендеше, АҚШ-тағы журналистік зерттеудің даму және қалыптасу
тарихына көз жүгіртіп, жанр болып қалыптасу үшін қанша уақыт керек болғанын
айқындайық.
Өткен ғасырдың сонау 20-30 жылдары қаламы ұшталған американдық
журналистер сыбайлас жемқорлықты әшкерелеу мақсатында жаза бастады. Олар
шенеуніктерді, биліктің алпауыттарын, қылмыстық топтардың қылмыстарын
тергеп, тексеріп, былықтарын аша бастады. Жаңа жанрдың тақырыптарын қоғам
өзі анықтап беріп отырды. Олар: сыбайлас жемқорлық, қала бұзақылары,
алаяқтық.
Негізінен, АҚШ-тағы нағыз журналистік зерттеу Марк Твеннің Алтындалған
ғасырынан басталады. Әйгілі жазушы Марк Твен (1835-1910 ж.ж.), шын аты –
Сэмюэл Ленгхорн Клеменс – сол жылдары аты шулы макрейкерлердің, яғни
қазбалаушылардың бірі еді.
XIX ғасырдың 20-40 жылдарында орын алған Америкадағы өнеркәсіп
төңкерісі көптеген адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz