Нарықтық экономикадағы еңбекақы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
I БӨЛIМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1.1. Еңбекақының экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Еңбекақының нысандары мен түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. «МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС» ААҚ.ДА ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБIН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Жұмысшылар құ´рамы және жұмыс уақытын пайдалану есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2.3. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.да өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.4. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.ында еңбек ресурстары мен еңбекақы қорын пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
III БӨЛIМ. «МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС» ААҚ.ДА ЕҢБЕКАҚЫ АУДИТI ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1. Еңбекақыға аудиторлық тексерiстi ұйымдастырудың тәртiбi.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
3.2. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.ында еңбекақысының аудитiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ...ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
I БӨЛIМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1.1. Еңбекақының экономикалық мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Еңбекақының нысандары мен түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. «МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС» ААҚ.ДА ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБIН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2. Жұмысшылар құ´рамы және жұмыс уақытын пайдалану есебi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2.3. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.да өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.4. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.ында еңбек ресурстары мен еңбекақы қорын пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
III БӨЛIМ. «МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС» ААҚ.ДА ЕҢБЕКАҚЫ АУДИТI ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1. Еңбекақыға аудиторлық тексерiстi ұйымдастырудың тәртiбi.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
3.2. «Мұнайгазқұрылыс» ААҚ.ында еңбекақысының аудитiн ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ...ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
Нарықтың экономика жағдайында кәсiпорын жұмысының нәтижелiгiн анықтайтын экономикалық механизмдердiң бiрi – еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастыру, оның рөлiн жоғарлату объективтi қажеттiлiк болып табылады.. Жұмыс берушiлердiң кәсiпорынның негiзгi қызметiнен алынған табысы мен жалданбалы жұмысшылардың еңбекақысы шығарылған өнiмнiң, жасалынған жұмыстың өтiмiне, оның бағасына және өзiндiк құнына байланысты, басқаша айтқанда рынок тауарларының, жұмыстары мен қызметтерiнiң көбеюiне, сұрыпталымының ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың сапасы мен бағалылығына байланысты. Оған еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыру механизмдерiн дұрыс басқару және оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады.
Еңбек шығындары ресурстардың шығын төмендетуге, Ґнемдi пайдалануға әсер етедi. Кәсiпорындардың қызметтерiнiң жалпы экономикалық нәтижесi мен еңбектi қолдану нәтижелiгiнiң өзара байланысы еңбек шығындарының төмендеуiн қажет етедi, кәсiпорындардағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың рөлiн жоғарылатады.
Еңбекақы – жұмысшының жасаған еңбекгiнiң қґны, яғни бағасының ақшалай өлшемi. Кәсiпорынның еңбекақы төлеудегi саясаты кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi және оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi. Себебi, еңбекақы жұмыс күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бiрi. Мiне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем.
Нарықтың экономика жағдайындағы кәспорындар жұмысын ұйымдастыруда еңбек пен еңбекақынық есебiн диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып табылады.
Еңбек шығындары ресурстардың шығын төмендетуге, Ґнемдi пайдалануға әсер етедi. Кәсiпорындардың қызметтерiнiң жалпы экономикалық нәтижесi мен еңбектi қолдану нәтижелiгiнiң өзара байланысы еңбек шығындарының төмендеуiн қажет етедi, кәсiпорындардағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың рөлiн жоғарылатады.
Еңбекақы – жұмысшының жасаған еңбекгiнiң қґны, яғни бағасының ақшалай өлшемi. Кәсiпорынның еңбекақы төлеудегi саясаты кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi және оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi. Себебi, еңбекақы жұмыс күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бiрi. Мiне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем.
Нарықтың экономика жағдайындағы кәспорындар жұмысын ұйымдастыруда еңбек пен еңбекақынық есебiн диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Ата Заңы, 30 тамыз 1995 жыл. – Алматы: жетi жарғы, 1996
2. Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңы, 10 желтоқсан 1999жыл. – Астана, №494-1 КРЗ
3. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономки и образования в Казахстане. – Алматы, 1998
4. Управление персоналом организации. Под ред. А.Я. Кибанова.- М.: 1997
5. Тимошенко Л.С. Трудовые отношения в Казахстане. – Алматы. 1999
6. Скобара В.В. Аудит: методология и организация. – М.: 1998
7. Ковалева О.В., Константинов Ю.П. Аудит. – М.: 2000
2. Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» Заңы, 10 желтоқсан 1999жыл. – Астана, №494-1 КРЗ
3. Мамыров Н.К. Проблемы развития экономки и образования в Казахстане. – Алматы, 1998
4. Управление персоналом организации. Под ред. А.Я. Кибанова.- М.: 1997
5. Тимошенко Л.С. Трудовые отношения в Казахстане. – Алматы. 1999
6. Скобара В.В. Аудит: методология и организация. – М.: 1998
7. Ковалева О.В., Константинов Ю.П. Аудит. – М.: 2000
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 4
I БӨЛIМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1. Еңбекақының экономикалық
мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Еңбекақының нысандары мен
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1. МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС ААҚ-ДА ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБIН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Жұмысшылар құ´рамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 32
3. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .42
4. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек ресурстары мен еңбекақы қорын
пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..63
III БӨЛIМ. МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС ААҚ-ДА ЕҢБЕКАҚЫ АУДИТI ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1. Еңбекақыға аудиторлық тексерiстi ұйымдастырудың тәртiбi..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
2. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбекақысының аудитiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ...ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .90
КIРIСПЕ
Нарықтың экономика жағдайында кәсiпорын жұмысының нәтижелiгiн
анықтайтын экономикалық механизмдердiң бiрi – еңбек және еңбекақы есебiн
ұйымдастыру, оның рөлiн жоғарлату объективтi қажеттiлiк болып табылады..
Жұмыс берушiлердiң кәсiпорынның негiзгi қызметiнен алынған табысы мен
жалданбалы жұмысшылардың еңбекақысы шығарылған өнiмнiң, жасалынған жұмыстың
өтiмiне, оның бағасына және өзiндiк құнына байланысты, басқаша айтқанда
рынок тауарларының, жұмыстары мен қызметтерiнiң көбеюiне, сұрыпталымының
ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың сапасы мен бағалылығына
байланысты. Оған еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыру механизмдерiн дұрыс
басқару және оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады.
Еңбек шығындары ресурстардың шығын төмендетуге, Ґнемдi пайдалануға
әсер етедi. Кәсiпорындардың қызметтерiнiң жалпы экономикалық нәтижесi мен
еңбектi қолдану нәтижелiгiнiң өзара байланысы еңбек шығындарының төмендеуiн
қажет етедi, кәсiпорындардағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
рөлiн жоғарылатады.
Еңбекақы – жұмысшының жасаған еңбекгiнiң қґны, яғни бағасының ақшалай
өлшемi. Кәсiпорынның еңбекақы төлеудегi саясаты кәсiпорында басқарудың
құрамды бөлiгi және оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi.
Себебi, еңбекақы жұмыс күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың
маңыздысының бiрi. Мiне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға
болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған
қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем.
Нарықтың экономика жағдайындағы кәспорындар жұмысын ұйымдастыруда
еңбек пен еңбекақынық есебiн диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып
табылады.
Жоғары айтылғандарға байланысты диплом жұмысының мақсаты болып
нарықтың экономика жағдайындағы кәсiпорындардың тиiмдi қызметiн
ұйымдастырудағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың есебi, оның алатын
рөлi, кәсiпорында еңбек пен еңбекақының бухгалтерлiк есебi мен аудиторлық
тексерiстi ұйымдастыру, жұмысшылармен еңбекақы жөнiнен және есеп берушi
тґлғалармен есеп айырысу тiртiбiн, олардың негiздi жҐргiзiлуi табылады.
Осы мақсатқа сәйкес диплом жұмысын орындауда төмендегiдей мiндеттер
қойылады:
• Еңбекақының экономикалық мәнiн ашып көрсету;
• Еңбекақының нысандары мен түрлерiн анықтау;
• Жұмысшылар құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебiнiң тәртiбiн
анықтау;
• Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
негiзiн көрсету;
• аталған қоғамдағы өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн ұйымдастыру
ерекшелiктерiн қарастыру, сондай-ақ Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек
ресурстары мен еңбекақы қорын пайдалануға талдау жасау;
• Еңбекақы бойынша есеп айрысудың тiзбектiлiгiн тексерудi анықтау;
• Кәсiпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн және жұмыс уақытын
тиiмдi пайдалануына және еңбекақы қорын пайдалануға талдау жүргiзу
және т.б.
Диплом жұмысын орындау барысында мынадай нәтижелер алынды:
• Еңбек және еңбеақының есебiн тиiмдi ұйымдастыру кәсiпорын жұмысының
тиiмдiлiгiнiң маңызды шарты болып табылады;
• Аталған кәсiпорында еңбек пен еңбекақыны есебiн ұйымдастыру еңбекақы
төлеудiң тарифтiк жүйесiне негiзделген;
• Еңбек және еңбекақының есебiн ұйымдастыруды аудиторлық тексеру
кәсiпорында жұмысшылармен, есеп берушi тұлғалармен, бюджетпен және
бюджеттен тыс қорлармен уақытылы және толық есеп айырысуын қамтамасыз
ететiн негiзгi шарт болып табылатыны;
• Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек және еңбекақының есебiн ұйымдастыру
заңнамаға сай жүргiзiледi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу электронды
ақпараттық жүйесiне негiзделедi;
Бұл алынған нәтижелер тәжiрибе жүзiнде кәсiпорындар қызметiнде
қолданылып, елiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық ахуалын жақсартуда, рынокта
бәсеккеге қабiлеттi кәсiпорындар санын көбейтуге зор ықпал ететiнi сөзсiз.
Жұмыстың қорытындысында кәсiпоырндар жұмысының тиiмдi дамуын, ондағы
еңбек пен еңбекақының есебiн ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн жолдар
қарастырылып, дипломдық жұмыс бойынша қысқаша қорытынды жасалған.
I БӨЛIМ. НАРЫЅТЫЅ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1. Еңбекақының экономикалық мәнi
Нарықтық экономиканың және нарықтық қатынастардың ең маңызды жаңы
адамдардың еңбек қызметтерiн толыссыз жандандыруында. Еңбектiң табиғаты,
қоғам дамуындағы рөлi өзгермесе де, әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-
саяси сипаты жағынан байланыссыз болса да, нарықтық экономика кезеңiнде
еңбек қатынастары, еңбектi басқару, еңбекақыны есептеудi ұйымдастыру
жолдары түбегейлi өзгердi. Егер нарық қатынастары еңбек әулетiнiң
нәтижелiгiне, еңбек өнiмдiлiгiнiң сапасына, адамдардың еңбекке деген
көзқарасының өзгеруiне әсерiн тигiзбейтiн болса, онда нарықты экономика
өзiнiң жоғары деңгейлi мәнiн жоғалтқан болар едi.
Нарықтық экономика жағдайында адамның кез келген еңбек қызметi, атап
айтқанда, ой қуаты, энергиясы, уақыт шығындары нысанында, жұмыстың тәсiлiне
қарамай еңбек болып есептеледi.
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңында: еңбек қатынастары
– тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негiзiнде белгiлi бiр
еңбек қызметiн жүзеге асыруы жөнiнде туындайтын жұмыс берушi мен қызметкер
арасындағы қатынастар делiнген.
Адамның алдына қойған мақсаты, оны ынталандыратын уәждер зор рөл
атқарады, олардың бастысы еңбектi, жұмыс күшiн ақшалай бағалау.
Еңбекақы – еңбек құнының, яғни бағасының ақшалай өлшемi. Еңбекақы
жөнiндегi саясат кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi болып табылады және
оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi. Себебi, еңбекақы жұмыс
күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бiрi. Мiне,
сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған
қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы
қажеттi өнiмнiң құнына тең және оның ақшалай түрi болып табылады. Нарық
жағдайында тауар ретiнде еңбек өнiмiнiң нарығы мойындаған еңбекақы төлемi
жұмсалған шығындарға емес, еңбектiң нәтижесiне төленедi. Тауарларды
өткiзуден түскен қаражаттар тауар өндiрушiлердiң еңбегiнiң саны мен сапасын
бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негiзгi көзiн бағалаудағы
жоғарғы белгi болып табылады.
Еңбекақы кәсiпорын қызметкерлерiнiң жалақысына баратын өнiм өндiруге
және сатуға кеткен шығындардың бiр бөлiгi. Бұлардан басқа еңбекақыны
мынадай факторлар анықтайды:
Жұмыс күшi, яғни құны. Бұл қызметкердiң өмiрiне қажет және оның еңбек
қабiлетiн қалпына келтiруге жәрдемдесетiн заттардың жинақ құны. Бұларға
жататындар:
• жұмыскердiң қажеттiлiгiн қанағаттандыратын мүлiк құны;
• оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
• оның отбасының өмiр сүруiне қажеттi заттардың құны.
Нақтылы жұмыс күшiнiң құны қажеттi өнiм көлемiн анықтайды. Оның
өзiндiк жұмыс күшiнiң құны әр елде әр түрлi және уақыт өткен сайын өзгерiп
те отырады.
Жұмысшының еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақыны ұлғайтуға мүмкiндiк
бередi. Бiрақ, оның өзiнде еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақының өсуiндей
шапшаң болады. Мысалы, күрделi, қиын жұмыстардың ақысы неғұрлым жоғары
болады. Ал сирек және қауiптi мамандық немесе ерекше талантты адамдардың
шығармашылық еңбектерi және т.б. жоғары бағаланады.
Қазiргi қоғамда қажеттi өнiмнiң барлығы жұмыскерге жеке еңбекақы
түрiнде берiлмейдi. Қажеттi өнiмнiң бiр бөлiгi әлеуметтенедi (қоғамданады)
және әр түрлi салық, есептеп беру арқылы мемлекетке қоғамдық тұтыну қорына
кетедi (денсаулық сақтау, бiлiм беру, зейнетақы қорларын қамтамасыз ету
және т.б.).
Кәсiпорында жалақы саясатын әзiрлеуде және оны ұйымдастыруда әдiлдiк,
еңбек бiлiктiлiгiнiң деңгейi, зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене
еңбегiнiң есебi, еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адалдығы үшiн
ынталандыру, ақаулық жiбергенi және өзiнiң мiндетiне жауапсыздықпен
қарағандығынан жағымсыз жағдайлар болғаны үшiн материалдық жазалау, еңбек
өнiмдiлiгiнiң өрлеу қарқыны орта жалақының өрлеу қарқынына қарағанда озық
жүруi, инфляцияның деңгейiне сай жалақыны индекстеу, өндiрiстiЎң
қажеттiлiгiн ең үлкен деңгейде қамтамасыз ету үшiн үдемелi нысананы және
жалақы жүйесiн қолдану қағиадалары қолданылады.
Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындағы еңбекақының
айырмашылықтары:
• мемлекеттiк иелiгiндегi кәсiпорындарда жалақы үкiмет актiлерiмен
реттеледi, ал жеке кәсiпорындарда кәсiпорын әкiмшiлiгi шешiмiмен (бiрақ,
ең аз жалақы жөнiндегi белгiленген заңнан кем болмауы керек);
• мемлекеттiк кәсiпорындарда жалақы тiркеледi, яғни тұрақты болады (арту
индекстеу есебiнен тұрады);
• мемлекеттiк кәсiпорындарда жұмыс орны мен жалақы кепiлдi, ал мемлекеттiк
емес кәсiпорындарда олар оның экономикалық жағдайына қарай анықталады.
Қазiргi уақытта, Қазақстанда еңбекақыны реформалау (өзгерту),
мемлекеттiң кепiлделген ең қысқа күнелту деңгейiн қамтамасыз етумен және
ақы төлеудiң жоғарғы деңгейiнен шектеулердi жүйелi түрде алып тастаумен
байланысты.
Еңбек қатынастарын реттеудiң нормасы болып тарифтiк келiсiмнiң және
ұжымдық келiсiм – шарттың негiзiнде жасалған жұмыс берушiлер мен
кәсiподақтардың арасындағы, жұмысшылар мен қызметшiлердiң арасындағы
еңбекақы төлеу бойынша келiсiм – шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада мiндеттi төлемге жататын мемлекеттiк әлеуметтiк норматив
тәрiздi еңбеақының ең аз мөлшерi бекiтiлген. Ең төменгi еңбекақы ең төменгi
тұтыну бюджетiнiң негiзiнде тағайындалады және әлеуметтiк факторларға
байланысты сараланады.
Ең төменгi еңбекақының экономикалық мағынасы өнiмдi еңбектегi және
жұмыс күшiн үдайы өндiрудегi жұмысшының қабiлеттiлiгiн қолдауды бiлдiредi.
Еңбектiң бүгiнгi бағасы экономикалық дәлелденген деңгейiнен тым алыс.
Статистикалық мәлiметтер бойынша ағымдық жылдың қыркүйек айында өнеркәсiпте
жұмыс жасайтын қызметкерлердiң орташа номиналдық (көрсетiлген) еңбекақысы
12724 теңгенi құрады немесе Қазақстан Республикасының ұлттық Банкiдегi АҚШ
долларының орташа өлшенген курсы бойынша 85$ құрады, сонымен бiрге
қызметкерлердiң еңбекақысының абсолюттiк деңгейi өз - өзiнен төмен емес,
оған еңбек өнiмдiлiгi әсер етедi, яғни өнiмдiлiк деңгейi бойынша
қазақстандық өнеркәсiптер дамыған елдерден 3-5 есе төмен, ал еңбекақының
деңгейiндегi қарама-қайшылық 10-15 есеге тең. Төмендегi соңғы 3 жылдағы
республикадағы нарықтық экономиканың даму серпiнiнде халықтарға қызмет
көрсету және өнiм өндiру салаларындағы жұмыс жасайтын қызметкерлердiң
еңбекақының ең төменгi мөлшерi көрсетiлген.
2002-2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы бойынша ең төменгi
еңбекақы мөлшерi
1.1. - кесте
Ең төменгi еңбекақы мөлшерi
2002 жыл 6000 теңге
2003 жыл 6500 теңге
2004 жыл 7000 теңге
Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтiк бағытталған нарықтық
экономикаға көшу кезiнде ең төменгi деңгейдегi еңбек ақыны мемлекет
кепiлдендiредi және жоғарғы деңгейдегi еңбекақыға шек қойылмайды. Бұл
еңбектi материалды ынталандырудың және еңбек өнiмдiлiгiн арттырудың басты
құралы болып, қоғамдық өндiрiстi тиiмдi дамытуға ықпал етедi. Еңбекақы
деңгейi халық шаруашылығы саласына қарай өзiндiк ерекшелiгiмен айқындалып,
ол бес қағидаға негiзделедi.
Бiрiншi қағида – еңбектiң күрделiгi. Күрделi, бiлiктiлiктi еңбек жай
еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбек ақы жоғары болуы
тиiс.
Екiншi қағида – еңбек жағдайына қарай жiктеу. Еңбек жағдайы жеңiл және
ауыр; қалыпты және зиянды болуы мүмкiн. Сондықтан қалыпты жағдайда еңбек
еткендерге қарағанда, ауыр әрi зиянды жұмыс iстейтiндер жалақыны көп алуы
тиiс.
Үшiншi қағида – елiмiздiң дамуын байқататын экономиканың ең қажеттi
салаларында басқаларына қарағанда өсiм мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртiншi қағида – экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелiгiмен байланысты. Еңбекақыға әртүрлi экономикалық
аймақтарда аудандық коэффициент белгiленiп, жалақыға қосымша түрiнде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффициент 1,15 құрайды. Демек,
елiмiзде барлық салаларда жұмыс iстейтiндер жалақысына 15% қосымша қосып
алады.
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 9-шы қаңтарындағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбекақы төлеу туралы
қаулысына сай, жалақыны есептегенде қолданып жүрген салалық, аудандық
коэффициенттер мөлшерi сақталады. Таулы, құмды және суссыз жерлердегi жұмыс
күшiн, экономикалық келеңсiз аймақта тұратындарға коэффициенттер сақталады.
Бесiншi қағида – қызметкер өзi еңбек ететiн жердегi және жалпы ұжымның
еңбек нәтижесiмен байланысты.
2004 жылдан бастап экономиканың барлық салаларына бiрыңғай тарифтiк
тор енгiзу керек туралы еңбекақы төлеудiң сұрақтарымен үкiмет қанша
айналысса да, еңбекақы ұйымдастырудағы кемшiлiктердiң пайда болуы заң және
нормативтiк актiлердiң жоқ болуына байланысты.Әрине, мұнымен барлық мәселе
шешiле қоймайды, сондықтан еңбектiң мәртебесiн көтеретiн, мамандардың және
Ғалымдардың бiрлескен күштерiнiң көмегiмен еңбекақының жолдарын дұрыс
анықтай аламыз.
Еңбекшiлер табысын кепiлденген деңгейiн қорғауды жүзеге асыратын
бiрыңғай тарифтiк тор еңбекақы төлеу реформасының негiзi болып табылады.
Осының нәтижесiнде, оның базалық бөлiгi болып, халық шаруашылығының
саласындағы әрбiр жұмысшыға кепiлденген минималдық еңбекақы табылады.
Еңбекақының екiншi бөлiгi (бонустар, өтемдiк және тағы да баста төлемдер)
ұйымдарда, кәсiпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын,
разрядқа, бiлiктiлiк топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың
еңбек стаждарына, бiлiктiлiктерiне, қабiлеттiлiктерiне және қолда бар
ақшалардың мөлшерiне байланысты төленедi.
Еңбек сипатының сандық және сапалығын есепке ала отырып, тарифтiк жүйе
еңбекақыны ұйымдастырады және реттейдi. Тарифтiк жүйеге тарифтiк-
квалификалық анықтама мен тарифтiк тор және тарифтiк өсiм енедi.
Тарифтiк-квалификалық анықтамаға шаруашылық саласының көптеген жұмыс
түрлерiнiң сипаттамасы мен тiзiмi кiредi. Жұмыстың барлық түрi
күрделiлiгiне қарай разрядқа бөлiнедi және жұмыс атқарушының бiлiмi мен
орындау iскерлiгiне талаптар көрсетiледi.
Тарифтiк ставка жұмысшының разрядқа байланысты уақыт өлшемiнде
еңбекақы мөлшерiн айқындауға мүмкiндiк бередi.
Тарифтiк тор кез келген саладағы маман еңбегiнiң бiлiктiлiгi мен
бiлiксiздiгiнiң арасын айқындауға қызмет етедi. Тор белгiлi сандық
разрядтардан тұрады және оған сай келетiн коэффициенттер болуы керек. Яғни,
бiрыңғай тарифтiк торда бiрiншi разрядтағы жұмысшылардан басталып
басшылардан аяқталатын қызметкерлердiң разрядтарының тарифтiк
коэффициенттерiнiң мәтiнi көрсетiледi.
Бiрыңғай тарифтiк торда 21 тарифтiк разряд бар. 21 тарифтiк разряд
халық шаруашылығында жұмыс жасайтын барлық қызметкерлерге таратылады. 21
тарифтiк разряд шаруашылықтағы жүргiзу нышанына, меншiк нышанына және
бюджеттiк ұйымдарға тәуелсiз барлық кәсiпорындарға арналған:
• 1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
• 6-15 разрядтар бойынша – сызықтық қызметкерлер;
• 4-11 разрядтар бойынша – орта бiлiмдi мамандар;
• 7-15 разрядтар бойынша - жоғары бiлiмдi мамандар;
• 10-20 разрядтар бойынша – кәсiпорынның басшылары, бөлiмдердiң,
функционалдық қызметтердiң басшылары;
• 9-21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесi халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек
процесiнде орындалған жалпы қызметтердiң бағдарына байланысты болған соң,
жұмысшылардың дәрежесi бiр топта көрсетiледi.
Қазақстан Республикасының бюджеттiк салаларындағы қызметкерлердiң
еңбекақыларына арналған бiрыңғай тарифтiк тор қызметкерлердiң дәрежесiн,
мiндетiн, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтiк
коэффициенттерiн көрсете отырып, әр түрлi топтардағы қызметкерлердiң
еңбекақысындағы ара- қатынастардың мәтiнiн көрсетедi.
Траифтiк коэффициент әртүрлi разрятың ставкасы қанша ретке өскендiгiн
1-шi разряд ставкасымен салыстыра көрсетедi.
1.2. - кесте
Еңбекақы төлеудiңТарифтiк Еңбекақы төлеудiң Тарифтiк
разрядтары коэффициенттер разрядтары коэффициенттер
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,43
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Тарифтiк торға тарифтiк коэффициенттердiң абсолюттiк және салыстырмалы
өсуi, разрядтардың саны және диапозон (ауқым) жатады.
1) жұмысшыларға разряд диапазоны 1-ден 8-шi разряд арасында;
2) мұғалiмдерге 6-дан 13-шi разряд арасында;
3) Жоғарғы оқу орындарындағы оқытушыларға 11-ден 21-шi разряд арасында
болулары шарт.
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргiзу кезiнде, кәсiпорындарға
еңбекақы төлемдерiн өздерi еркiн реттеген. Мемлекеттiң бюджет саласындағы
қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша бiрыңғай тарифтiк тор көрсетiлген.
Еңбекақы күрделi еңбектi жақсы жақсы ынталандыру үшiн, кәсiпорындарда
жауапкершiлiктiң деңгейi, орындалатын жұмыстың күрделiлiгi, қызметкердiң
бiлiктiгi және еңбекақының деңгейi арасындағы тiкелей байланыстарды
орнатқан.
2. Еңбекақының нысандары мен түрлерi
Еңбекақының түрлерi мен нысандары өз алдына еңбектiң нәтижесiн қамтып
көрсететiн, сандық және сапалық көрсеткiштер жиынтығының көмегiмен
жұмсалған, еңбектiң санына және сапасына тәуелдi еңбекақы мөлшерiнiң
бекiтiлу тәсiлдерiн көрсетедi.
Мақсаттың iшiнен басты нәрсе болып еңбек өлшемi мен еңбекақы өлшемi
арасындағы дұрыс арақатынасты қамтамасыз ету, сонымен қатар тиiмдi еңбекте
жұмысшылардың мүдделерiн көтеру болып табылады.
Қазiргi кезде барлық әлемдiк қауымдастық елдерiнде еңбекақының
негiзiнен екi нысаны қолданылады: мерзiмдi және кесiмдi. Бiздiң елдiң
жағдайында олардың әрқайсысы жүйелерге жiктеледi.
Кесiмдi жалақы қажеттi сапада шығарылған өнiмнiң мөлшерiне қарай
төленедi. Жұмысшының еңбегiн нормалау мен есептеу қиынға түскенде мерзiмдi
еңбекақыны қолданады. Шығарылған жеке өнiм жұмысшының өзiне ғана емес бүкiл
технологиялық процеспен байланысты болғанда мерзiмдi еңбекақы қолданылады.
Еңбекақының кесiмдi нысаны қызметтiң көлемдiк, сандық көрсеткiштi
жақсартуды ынталандырады. Ол өндiрiс учаскелерiнде қол еңбегiнiң немесе
машиналы – қол еңбегiнiң басымдылығы жағдайында қолданылады, дәл осы
жағдайда өндiрiлген өнiмнiң көлемiн және оның сапасын арттыру және еңбек
мөлшерiн белгiлеудiң негiздiлiгiн ескерту қажет. Мерзiмдiк ақы төлеу
кезiнде еңбек өлшемi – пайдаланылған уақыт болып табылады, ал табыс болса,
нақты пайдаланылған уақыттың жалақысына немесе қызметкердiң тарифтiк
мөлшерлемесiне байланысты есептелiнедi.
Еңбекақы мына формула бойынша есептелiнедi:
ЕА = ЕА + ПУ, (1)
мұндағы: ЕА – еңбекақы;
ТС – бiлiктiлiк разрядындағы жұмысшының меншiктенген тарифтiк мөлшерлемесi;
ПУ – нақты пайдаланылған уақыт.
Кесiмдi ақы төлеу кезiнде еңбек өлшемi жұмысшының өндiрген өнiмi болып
табылатын және белгiленген (тиiмдi) кесiмдi бағалауды қоспағанда, тап осы
кездегi жүйеде еңбекақы өнiмнiң әрбiр бiрлiгiне есептелiнедi, сондықтан
табыс өндiрiлген өнiмнiң санына және сапасына тәуелдi. Табыс мына формула
бойынша есептелiнедi:
ЕА = КБ х ‡М, (2)
мұндағы: ЕА – еңбекақы;
ЅБ - өнiм бiрлiгiнiң кесiмдi бағаламасы;
‡М - дайындалған өнiмнiң мөлшерi.
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi немесе мерзiмдi нышанын талдау бiрнеше
факторларға тәуелдi:
• қолданылатын жабдықтың сипатына;
• технологиялық процестiң ерекшелiгiне;
• еңбектi және өндiрiстi ұйымдастыруға;
• материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;
• өнiм сапасына қойылатын талаптарға байланысты.
Кесiмдi нысаны мына жағдайларда қолданылады:
• тiкелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандық
көрсеткiштерiнiң бар болуы;
• жұмысшының өндiрiмiн немесе орындалған жұмыстың көлемiн арттыру
мүмкiншiлiгi;
• осы учаскеде жұмысшыларды өнiм өндiрiмiнiң немесе орындалған жұмыстың
көлемiн онан әрi арттыруды ынталандыру қажеттiлiгi;
• орындалатын жұмыс көлемiнiң дәлме – дәл есептеу мүмкiншiлiгi;
• техникалық негiзделген еңбек мөлшерiн қолдану.
Еңбекақының кесiмдi нысаны мына төмендегi жағдайларда пайдалануды
ұсынуға болмайды, егер де:
• өнiмнiң сапасы нашарласа;
• техникалық тәртiптемелер бұзылса;
• жабдықтардың қызмет көрсетулерi нашарланса;
• қауiпсiздiк техника талабы бұзылса;
• шикiзаттар және материалдар артық жұмсалса.
Еңбекақының мерзiмдiк нысанында қызметкерлерге еңбекақы белгiленген
тарифтiк мөлшерлемеге немесе өндiрiсте нақты жұмыс iстеген уақытындағы
қызмет ақысына қарай белгiленедi.
Еңбекақының мерзiмдiк нысаны жұмыс iстеушiлердiң бiлiктiлiгiн көтеру
және еңбек тәртiбiн нығайтуды ынталандырады.
Еңбек мерзiмдiк ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:
• егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнiмдiлiгiн арттыру
есебiнен өнiм шығаруды молайтуға ықпалын тигiзе алмаса;
• егер де қажеттi келiсiмдi бағалауды белгiлеу үшiн өндiрiмнiң сандық
көрсеткiштерiнiң жоқ болуы;
• ақы төлеудiң мөлшерi дұрыс қолданған жағдайда:
• еңбекке мерзiмдiк ақы төлеу нысанын қолдану шарттары:
• учаскелердi жұмыс орындарында жұмыстың бас көрсеткiшi болып табылатын
өнiмнiң және жұмыстың жоғары сапалылығын қамтамасыз ету;
• жабдықтарға қызмет көрсетудегi орындалған жұмыстар, сол сияқты
конвейерлiк желiстегi реттелмеген ырғақтар;
• жұмыстарда көп қажет ететiн шығындарды есептеу және еңбектi мөлшерлеу,
экономикалық мақсатқа сәйкес, сол сияқты қызметкердiң еңбегi толық
мөлшерлеуге келмейдi;
• жұмыстада нысандық мөлшерлеудiң болуы және олардың нәтижелерiн ескеру,
алайда бұл жұмыстардың өндiрiлiмiнiң орындалуы негiзгi көрсеткiшке
жатпайды.
Еңбек ақының мерзiмдiк нысаны үшiн негiзгi екi жалақы жүйесi тән: жай
мерзiмдiк және мерзiмдiк сыйлықақы.
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк жүйесiнде уақыттың бiр бөлiгiнде
анықталуы мүүмкiн:
ЕАжм = M x T, (3)
мұнда: М – жұмысшының тиiстi разрядының сағаттық (күндiк) тарифтiк
мөлшерлемесi,
Т - өндiрiсте нақты орындалған жұмыстың уақыты, сағаты (күндерi).
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк сыйлықақы жүйесiнде мына формула
арқылы анықталуы мүмкiн:
ЕАмс = М х Т (1 + М + К + П 100), (4)
мұнда: М – белгiленген көрсеткiштердi тарифтiк мөлшерлеуге және
сыйлықақы шартына сай орындалған сыйлық мөлшерi (%).
К – белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны және сыйлықақы
шартына сай проценттiк сыйлық мөлшерi (%).
П - белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны және сыйлықақы
шартының процентi.
Өндiрушi қызметкерлер үшiн еңбек ақыны реттеу ұжымдық шарт арқылы
жүзеге асады, ал басқару мен инженерлiк – техникалық қызмет жұмыскерлердiң
еңбегiн төлеу жағдайын өзара шарт арқылы көрсетедi. Ол белгiлi бiр кезеңге
жұмыскер мен әкiмшiлiк арасында жасалады.
Еңбек нормалары (жұмыс iстеу, уақыт, қызмет көрсету нормалары) еңбек
шығынының өлшемi болып табылады және қызметкер үшiн техниканың,
технологияның, еңбек өндiрiсiн ұйымдастырудың қол жеткен деңгейiне сәйкес
белгiленедi.
Еңбек нормаларын енгiзудi, ауыстыруды және қайта қарауды жұмыс берушi
жүргiзедi. Қызметкерлердiң жұмыс iстеу нормаларын орындауы үшiн жұмыс
берушi қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Нарықтық экономика жағдайында жалақы жүйесiн дұрыс қолдану
принциптерiн түсiну үшiн мына жағдайларды бiлген жөн: осы жүйеге
негiзделген күнкөрiстiң ең төмен деңгейi ең төмен жалақы - тұтыну игiлiгi
және қызметiнен тұрады. Жалақының ең төменгi мөлшерi қабылданған заңмен
анықталады және дүркiн – дүркiн баға индексiнiң өзгеруiне байланысты
үйлестiрiп, қайта есептелiп отырылады.
Ең төменгi жалақы – меншiк нысанына қарамастан экономиканың барлық
салалары мен барлық кәсiпорындардағы еңбекақы базасы болып есептелiнедi.
Бұдан шығатын қорытынды кез келген жалдамалы қызметкердiң ақшалай сыйақысы
ең төменгi жалақыдан кем болмауы керек.
Еңбекақының мерзiмдiк және кесiмдi нышаналары тәжiрибеде әр түрлi
жүйелер түрiнде қолданылады.
Қазiргi кезде еңбекақының мерзiмдiк – сыйлық және жай мерзiмдiк
жүйелерi кең тараған.
Еңбекақы төлеудiң жай мерзiмдiк жүйесiнде жұмысшының табысы белгiлi
разрядтағы жұмысшының сағаттық (күндiк) тарифтiк стафкасының сағаттағы
(күндегi) пайдаланылған уақыт мөлшерiне көбейтiлуi арқылы есептелiнедi.
Мерзiмдiк – сыйлық жүйесi кезiнде белгiленген көрсеткiштердi асыра
орындағаны үшiн сыйлықтың мөлшерi тарифтiк ставкаға пайыз түрiнде
тағайындалады (қосылады). Сыйлық берудiң шарты ретiнде өнiм ақаусыз
дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың Ґнемдiлiгi болуы қажет.
Соңғы уақытта, нормаланған тапсырмасы бар мерзiмдiк еңбекақы төлеу
немесе кесiмдi мерзiмдiк еңбекақы төлеу кең қолданыла бастады. Жұмысшыға
немесе бригадаға өнiм сапасының талаптарын сақтаумен қатар, белгiлi уақыт
кезiнде мерзiмдiк еңбекақысымен төленетiн жұмысты орындауға тиiстi,
жұмыстың көлемi мен құрамы тағайындалады (көрсетiледi). Мысалы, егер де
жұмысшы немесе бригада 7 сағат нормаланған тапсырмаға сәйкес келетiн жұмыс
көлемiн 6 сағат iшiнде орындап шықса, онда ақы оған 7 сағатқа төленедi.
Нормаланған тапсырмасы бар мерзiмдiк еңбекақы төлеу өндiрiске қызмет
көрсетумен байланысты (әсiресе жабдықтарды реттеу және жөндеу жұмыстарында
жиi қолданылады).
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi нысаны бiрнеше жүйелерге бөлiнедi:
• тiкелей кесiмдi;
• кесiмдi – сыйлықаөы;
• үдемелi кесiмдi;
• жанама кесiмдi;
• аккордтық.
Тiкелей кесiмдi жүйе кезiнде еңбекке ақы өндiрiлген өнiмнiң бiрлiгiне
қарай төленедi. Жұмыстың немесе өнiмнiң бiрлiгi үшiн көрсетiлген жеке
кесiмдi бағаламаны, уақыттың нормасында орындалатын жұмыстың разрядына
байланысты бекiтiлген сағаттық тарифтiк стафканы өнiм бiрлiгiне көбейту
арқылы немесе сағаттық тарифтiк стафканы өндiрiм мөлшерiне бөлу арқылы
табамыз. Жұмысшының жалпы табысын уақыттың есептелiнген кезеңiнде
өндiрiлген өнiмнiң мөлшерiн кесiмдi бағаламаға көбейту арқылы табамыз;
Кесiмдi сыйлықақы төлеу жүйесi кезiнде жұмысшыға тiкелей кесiмдi
бағалама бойынша табыстан тыс, жұмыстың алдын ала белгiленген, нақты
сапалық және сандық көрсеткiштерiн орындағаны және асыра орындағаны үшiн
сыйлықтар төленедi;
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi түрiн ұжымдық түрде немесе әрбiр нақты
қызметкерге жеке қолдануға болады. Бiрақ еңбекақы төлеудiң мердiгерлiк
нышаны кең таралған. Бұл еңбекақы төлеудiң нышанының маңызы мынада, яғни
келiсiм бойынша бiр жақ қызметкерлерi нақты бiр жұмысты орындап,
мердiгерлiк алады, ал екiншi жақ қызметкерлерi жұмыстың қорытындысын
күтедi.
Жанама кесiмдi еңбекақы төлеу көбiнесе қосалқы және қызмет көрсететiн
өндiрiстердi (көлiк құралдарының жүргiзушiлерi, реттеушiлерi, жөндеушiлерi
және т.б.) жұмыс жасайтын жұмысшыларға қолданылады. Олардың табысының
мөлшерi негiзгi қызмет көрсетушi, жұмысшы – iстеушiлер қызметiнiң
нәтижесiне тiкелей тәуелдi.
Аккордық кесiмдi жүйе жұмыстың барлық көлемiне төлейтiн ақыларды
қамтиды. Жұмыстың жеке элементтерiне арналған нормалар мен бағаламаларды
қосып, барлық жұмыстың құнын анықтаймыз. Еңбекақы төлеудiң осы жүйесi ең
алдымен жұмысшылардың аз санымен және қысқа уақытта жұмыстың барлық
көлемiнiң орындалуына жағдай жасайды. Еңбекақының нысандарын 1.3. –
кестесiнен көруге болады.
1.3. - кесте
Еңбекақы нысаны Төленетiн еңбекақының сипаттамасы
Мерзiмдi еңбекақы
1. жәй мерзiмдi ИТЖ-ның жұмыс iстеген уақыты үшiн жұмысшыларға
тарифтiк ставка бойынша төленетiн еңбекақы
2. мерзiмдi-сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға тарифтiк
ставкадан басқа берiлетiн сыйақылар
Кесiмдi еЎбекајы
1 тiкелей-кесiмдi әрбiр өнiм мөлшерi бiрдей бағамен төленедi
2. кесiмдi-сыйлыјты Сапа, үнемдегенi үшiн және өнiмдi артық
орындағаны үшiн қосылатын сыйақы
3.кесiмдi-прогрессивтi әрбiр шығарылған затқа норманы артық орындағаны
үшiн ақы прогрессивтi өсiм бағамен төленедi.
4. ұжымдық-кесiмдi Металлургия, өндiрiсiнде, автомобиль жасауда
құрастыру желiлерiнде қолданады. әрбiр бөлiмше,
желi мүшесiнiң жалақысы барлық ұжым өндiрген
өнiм көлемiне байланысты болады.
5. аккордтық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың бiр
ең-бекақысы немесе топтарына әуелден еңбекақының жалпы
сомасы объект, агрегат, жұмыс көлемiне
байланысты көрсетiледi.
Ғылыми – техникалық прогресс және мұнымен байланысты өндiрiстi
автоматтандыру кесiмдi еңбекақының мерзiмдiк еңбекақыға ауысуындағы бет
алыстардың пайда болуына мүмкiншiлiк туғызады. Мұндай еңбекақы төлеудiң
нышанын пайдаланған кезде, кәсiпорын қызметiнiң нәтижелiлiгiн
төмендетпейтiн барлық мүмкiншiлiк шаралар қолданылуы керек. Мұндай
шаралардың қатарына, еңбекақы төлеудiң мерзiмдiк нышаны кезiндегi еңбектi
нормалаудың жоғарғы деңгейiн қолдайтын және сақтайтын шаралар жатады.
Еңбекақы төлеудiң аралас жүйесi мерзiмдiк және кесiмдi еңбекақы
төлеудiң негiзiгi артықшылықтарын қамтиды және еңбекақы мөлшерiнiң жеке
қызметкерлер және к„әiпорын қызметiнiң нәтижесiмен икемдi байланысын
қамтамасыз етедi. Мұндай жүйелерге қазiргi кезде тарифсiз жүйе жатады.
Еңбекақы төлеудiң тарифсiз жүйесiнде қызметкерлердiң табыстары ұжым
жұмысының соңғы нәтижелерiне толықтай тәуелдi. Тарифсiз жүйе еңбекақы
қорындағы барлық ұжымның тапқан табысындағы өзiнiң үлесiн көрсетедi. Мұндай
жүйеде тарифтiк ставка немесе тұрақты жалақы белгiленбейдi, ол ереже
бойынша мұндай үлестi еңбекке қатысу деңгейiн, жұмысшыға белгiленген
тұрақты коэффициент арқылы анықтаймыз. Мұндай жүйенi ұжымның әрбiр
мүшесiнiң жалпы жауапкершiлiгi және мүддесi кезiндегi қызметкердiң еңбек
нәтижесiн бағалауға мұмкiншiлiк бар кезде қолданған орынды.
Еңбекақы төлеудiң тарифсiз жүйесiн қолданушы ұйымның тәжiрибелiк
қызметiнде жиi жауабы табылмайтын сұрақтар пайда болады (мысалы, тоқтап
қалу уақытының ақысы, қызметкерлердiң кесiрiнен болмаған ақаулар және
т.б.). Осыған қарай еңбекақы төлеудiң тарифтiк және тарифсiз жүйесiнiң
элементтерiнен құралған аралас жүйелер қолданылады.
Жалақы – атаулы және нақты жалақы болып бөлiнедi.
Атаулы табыс жалақы – бұл қызметкердiң белгiлi кезеңдегi iстеген
еңбегi үшiн есептелген және берiлген жалақысы.
Нақты жалақы – бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге ие болуға кететiн
атаулы табыс жалақысы; нақты жалақы – бұл атаулы табыс жалақының сатып
алуға жарамдылығы.
Еңбекақы төлеу негiзгi және қосымша түрлерге бөлiнедi.
Негiзгi еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:
• мерзiмдiк, үдемелi және кесiмдi еңбекақы төлеу кезiнде орындалған
жұмыстың сапасы және мөлшерi үшiн, пайдаланылған уақыт үшiн төлемдер;
• еңбектiң қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзiмнен тыс жұмыстар үшiн, түнгi уақыттарға, мереке күндерде және т.б.
күндерде жұмыс жасағаны үшiн төленетiн төлемдер;
• қызметкердiң кесiрiнсiз тоқтап қалулар үшiн төлемдер;
• сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыЈғ ұжымдық келiсiм – шарттарда және еңек туралы
заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшiн төлемдер жатады:
• демалыс уақыттарына ақы төлеу;
• мемлекеттiк және қоғамдық мiндеттердi орындаған уақыттары үшiн ақы төлеу;
• кiшкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзiлiстерi үшiн ақы төлеу;
• жасөспiрiмдерге белгiленген жеңiлдiк сағаттарға ақы төлеу.
Тұрғындардың ақшалай табысын индексациялау негiзiнде оларды әлеуметтiк
қорғау қажеттiлiгi туады. Тұрғындардың ақшалай табысын тұтыну тауарына
және қызмет көрсетуге бағаның өсуiне байланысты индексациялау Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес 1991 жылы 1-шi шiлдеден бастап, Қазақстан
территориясында әрбiр тоқсан сайын олардың табысы индексациялануы тиiс.
II БӨЛIМ. ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫНЫ ЕСЕПТЕУДI ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
мiндеттерi
Аталған диплом жұмысын орындауда еңбек пен еңбекақыны есептеуде
Мұнайгазқұрылыс ашық акционерлiк қоғамын мысалға аламыз.
Бұл кәсiпорын 1964 жылдың 14 желтоқсанынан бастап
Мангышлакнефтегазстрой мемлекеттiк трест негiзiнде құрылып, жұмыс жасады.
Кейiн Қазақстан өз тәуелсiздiгiн алғаннан соң барып, Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинетiнiң 30.12.91 жылғы №817 Қазақ
мемлекеттiк мұнай газ құрылысы концернi қаулысы бойынша Қазақстанның
мұнай газ секторының барлық құрылыс-монтаж жұмыстарын ұйымдастырушы
Казахнефтегазстрой мемлекеттiк концернi болып құрылды. 1993 жылдың 23
маусымында №839 қаулысы бойынша Казахстаннефтегазстрой концернi
Мұнайгазқұрылыс Мемлекеттiк Холдингтiк Компания болып қайта құрылды. Ал
1996 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк
мүлiк комитетiнiң №175 қаулысы бойынша Мұнайгазқұрылыс ААҚ болып
өзгередi.
Мұнайгазқұрылыс ашық акционерлiк қоғамы – Қазақстан Республикасының
құрылыс фирмасы, ол Маңғыстау облысы Ақтау қаласында орналасқан, яғни
Қазақстанның мұнай өндiретiн өндiрiс орталығының бiрiнде орналасқан.
Мұнайгаазқұрылыс кәсiпорны құрылыс-монтаж жұмысының толық кешенiн
орындайтын ұйым болып табылады. өзiнiң құрылуынан берi Өзен, Жетiбай,
Қаражанбас, Теңге, Тасболат, оңт. Жетiбай, Қияқты сияқты мекендердегi
мұнай, газ және су, кен орындарында кешендi өндiрiс құрылғыларын
орнықтырды; Қаламқас, Жетiбай, Өзен, Таушықта 4 мұнай бұрғылау станциясын
және Өзен, Сай-өтесте 2 газкомпрессор станциясын, сонымен қатар, 6 су-насос
станциясын iске қосты. Автокөлiк жолдарын, электроподстанция және электр
тасымал жолын, газ құбырларын, мұнай құбырларын iске қосты. Компания
көмегiмен шөл жерде Жаңаөзен мұнайшылар қаласы салынды. Соңғы кезде
Мұнайгазқұрылыс ААҚ Маңғыстау және Атырау облыстарындағы мұнай сақтау
парктерiн өзгертуде және қалпына келтiруде бiрқатар жобаларды жүзеге
асыруда. Сонымен қатар, Доңға, Солт. Бузашы мекендерiнде жаңа кен орындарын
құруда жұмыстанып жатыр. 1997 -1998 жылдары диаметрi 350 мм ұзындығы 16 км
болатын Каспий теңiзi Қайдақ шығанағы арқылы өтетiн Сай-өтес-Бозашы суасты
су өту мемлекеттiк объектiсiнiң құрылысын жүргiзген. Осының нәтижесiнде
Бузашы елдi мекенi ауыз сумен қамтамасыз етiлдi.
Мұнайгазқұрылыс сонымен қатар жүк тасымалдайды, құрылыс
материалдарын жеткiзедi, өндiрiстiк байланыс қызметiн көрсетедi.
Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ның негiзi тапсырыс берушiлерi болып – Маңғыстау
облысының мұнай өндiру кәсiпорныдары табылады: Маңғыстаумұнайгаз АЅҚ
Қаражанбасмұнай АҚ, КазТрансОйл НКТН, Тексако Норд Бузачи, Инк,
ОманОйл Компани ЛТД т.б. Мұнайгазқұрылс ААЅ-ның сапа облысындағы
саясаты. Тұрақты даму, жағымды iскерлiк пiкiрге ие болу, көрсетiлген
қызметтiң жоғары сапасы және оның төлем қабiлеттiлiгi, тұтынушылар
қажеттiлiктерiн жоғары дәрежеде қанағаттандыру Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ы
басшылығы қызмет сапасын арттыру саясатын қарастырады.
Аталған кәсiпорындарда барлығы штатта 698 адам еңбек етедi. Оның
iшiнде 632 адам жұмысшы, яғни көлiк жүргiзушiлерi мен слесарь-жөндеушiлерi,
66 адам әкiмшiлiк басқару бөлiмi қызметкерлерi, яғни инженер, мамандар,
басқарушы персоналдар.
Еңбекақы – бұл еңбек өлшемi мен тұтыну өлшемiне бақылау жасауды жүзеге
асыруға көмектесетiн маңызды экономикалық құрал (тұтқа). Шаруашылық
субъектiсiнiң түрiне қарамастан әрбiр қызметкердiң кiрiсi субъект жұмысының
түпкiлiктi нәтижелерiн ескергенде, оның жеке үлесiмен анықталады және
салықтармен реттелiнедi. Еңбекақы тұтынушы кiрiсiнiң үлкен бөлiгiн құрайды,
сондықтан да сұраныстың мөлшерiне, тауардың тұтынысына және олардың
бағасына елеулi әсер етедi.
Жұмысшылардың еңбекақы шығындарының есебi №7 Тауар-материалдық
құндылықтар есебi бухгалтерлiк есеп стандартына әдiстемелiк нұсқауға
сәйкес жүргiзiледi.
Қоғамның өзiнiң жұмысшыларының есебiн жүргiзу Кадрлар бөлiмiне
жүктеледi. Жұмысшылар құрамының есебiн құжаттық жасақтаудың тәртiбi
Қазақстан Республикасы Еңбек заңнамасына сәйкес жүргiзiледi. Жұмыс уақытын
пайдаланудың есебi жұмыстан ауытқулардың яғни жұмысқа келмеу, кеш қалу және
т.б. жағдайларды тiркеу жолымен жүргiзiледi. Өндiрiстiк персоналдардық
өндiру есебiн жүргiзу бастапқы құжаттарды, яғни жұмыс уақытын пайдалануды
есептеудiң табелiн қолдану арқылы жүзеге асырылады. Еңбекақыны есептеу
еңбек келiсiм-шартында бекiтiлген штаттық кестеге сәйкес штаттық тарифтiк
ставка бойынша мерзiмдi және жұмысшының лауазымы мен кәсiби бiлiктiлiгiне
сәйкес оклад бойынша мерзiмдi жүйеге сай жүзеге асырылады. Қоғамның штаттық
кестесi Қоғам Президентiнiң бұйрығымен бекiтiледi.
Ағымдағы сыйлықты еңбекақыны есептеу пайыздық қатынаспен, ал бiржолғы
сыйақылар жеке түрде жүргiзiледi. Түнгi уақытта жасалған жұмысқа төленетiн
еңбекақы сағаттық тарифтiк ставканың бiр жарым есесiнде төленедi. Ал,
мереке мен демалыс күндерiне еңбекақы сағаттық ставканың екi еселенген
мөлшерiнде, тұрып қалуларға сағаттық тарифтiк ставканың 23 мөлшерiнде
төленедi.
Персоналдардық еңбекақы шығындарының есебi жұмысшылардың категориялары
бойынша жүргiзiледi. Еңбек пен еңбекақыны есептеудiң бастапқы құжаттары
бухгалтерияның есеп айырысу бөлiмiне берiледi.
Қоғамның жұмысшылармен еңбекақы жөнiнде есеп айырысу есебiнiң негiзгi
мiндеттерi:
• еңбектiң саны мен сапасынаң шығарылым нормасының орындалуына, жұмыс
уақыты мен жалақы қорының пайдаланылуына бақылау жасау;
• субъектiнiң әрбiр қызметкерiне жалақыны дер кезiнде және уақтылы есептеу;
• жалақыдан дер кезiнде және жүрыс ұстап қалу;
• белгiленген мерзiмдерде қызметкерлермен е¡бекақы бойынша есеп айырысуды
жүргiзу;
• есептелген жалақыны өнiмнiң, жұмыстың, қызметтiң өзiндiк құнына дер
кезiнде және дұрыс енгiзу;
• өндiрiстiк процеске басшылық жасау операцияларына қажеттi еңбек пен
жалақы туралы деректердi алу;
• еңбек пен жалақы бойынша статистикалық есептеменi жасау;
• өндiрiлетiн өнiмдер мен iстелетiн жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетiн
еңбекақы мөлшерiн дұрыс анықтау;
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсiмiн бақылау;
• жұмсалған еңбектiң саны мен сапасын бақылау;
• жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшiн еңбекақы қорынан,
қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлiнетiн қаржыларды
бақылау;
• жұмысшы және қызметкерлер мен уақтылы дұрыс есеп айырысу;
• өндiрiске жедел басшылық жасау үшiн тиiстi мәлiметтер алу;
• еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлiк қорытынды
есептi беру.
Сонымен қатар қоғамда еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыруды одан әрi
жетiлдiру үшiн мынадай жағдайлар қажет:
• еңбектiң өнiмдiлiгi мен орындалған жұмыстың көлемiн ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиiмдi түрлерiн кеңiнен қолдану;
• еңбек пен өндiрiстi басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестiң құрылымын қолдану;
• еңбекақы төлеудiң сыйлық беру жүйесiмен басқа да түрлерiн жұмыстағы
жетiстiктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану;
• еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгi талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесiн жетiлдiру мен
жеңiлдету.
Еңбекақы өнiмнiң өзiндiк құнының негiзгi элементтерiнiң бiрi болып
табылады, сондықтан да еңбек пен еңбекақы есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуы
еңбек өнiмдiлiгiнiң артуына, өнiмнiң өзiндiк құнының төмендеуiне және
жұмысшылардың өмiр деңгейiнiң жақсаруына себепшi болады.
2. Жұмысшылар құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебi
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектiсiнiң жұмысшылары мен қызметкерлерiн негiзгi қызмет атқаратындар
және негiзгi емес қызмет атқаратындар деп екi топқа бөледi.
Ал өнеркәсiп орындарында қызмет iстеушiлер мынадай екi топқа бөлiнедi:
• өнеркәсiптiң өнеркәсiптiк жұмысшылары мен қызметкерлерi;
• өнеркәсiптiк шаруашылық субъектiсiнiң балансындағы өндiрiске жатпайтын
ұйымдардың жұмысшы қызметкерлерi.
Атқаратын қызметтерiне қарай кәсiпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектiсiнiң жұмысшылары мен қызметкерлерi жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екiге бөлiнедi.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлiнедi.
Басшылар қатарына директор, ректор, президент, меңгерушi және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына инженерлер, техникалық қызметтегi адамдар және тағы
басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргiзетiн, шаруашылық қызметтерiн атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлiк есепте жұмысшы қызметкерлердiң саны мен олардың жұмыс
iстеген уақытын есепке алуға тура келедi. Шаруашылық субъектiсiндегi қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тiзiмдегi саны - деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердiң тiзiмдегi саны – кәсiпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектiге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбiр қызметкерлердi жұмыстан босатуға байланысты өзгерiп отырады.
Еңбек есебi жұмысшылар мен қызметкерлердiң құрамы мен жұмыс уақыты
есебiнен тұрады.
Кәсiпорын шаруашылық қызметiн жасаудың процесiнде қызметкерлердi
жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отыруы, яғни олардың сандарының
өзгеруiне, демек жұмыс барысында әртүрлi өзгерiстердiң туындауына әкеледi.
қызметкерлердi¡ құрамдық өзгерiсiнiң есебiн кадрлар бөлiмi жүргiзедi, ол
бүкiл субъектiдегi және оның құрылымдық бөлiмшелерiндегi қызметкерлердiң
санын және оның өзгеру себептерiн, жынысын, жас мөлшерiн, категорияларын,
кәсiптерiн, кызмет орындарын, мамандықтарын, бiлiктiлiгiн, жұмыс стажын,
бiлiмiн және баска белгiлерiн есепке алады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердiң құрамының есебi – кәсiпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердiң яғни шаруашылық субъектiсiнiң кадрлар бөлiмiнде
жүргiзiледi. Кадрлар бөлiмiнде алғашқы мынадай есеп құжаттары
пайдаланылады:
• жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-1;
• басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-5;
• демалыс берiлуi жайлы бұйрық (өкiм) үлгiлi түрi Т-6;
• жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-8.
Бiрiншi рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектiсiнiң мамандар бөлiмi еңбек кiтапшасын толтырады.
Жұмыс берушi жұмысқа қабылдаған кезде жұмысшылармен өзара тiкелей
жеке еңбек келiсiм-шартгарын жасайды.
Жеке еңбек келiсiм-шарты - жұмыс берушi мен жұмысшы арасындағы
жазбаша түрiндегi келiсiм, онда жұмыс орны, келiсiм шарттың мерзiмi, еңбек
тәртiбiнiң жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбектi ¼ор£ауды¡ бас¼ада
м„селелерi туралы с´ра¼тар ¼арастырылады.
...детге, еЎбек ајысыны¡ де¡гейiн ж´мыс берушi белгiлейдi ж„не ол жеке
е¡бек келiсiм-шартында тiркеледi.
Жеке е¡бек келiсiм-шарты бойынша тараптарды¡ жауапкершiлiгi, мiндетi,
құкықтары белгiленедi. Жеке еңбек келiсiм-шартында өндiрiс саласының
ерекшелiктерiң нақты мiндетi, жұмыс берушiнiн каржылық мүмкiндiгi, бiр
сөзбен айтканда, шартгың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де, келiсiм-
шартқа "Қазақстан Республикасының еңбек туралы" заңының 7-шi, 8-шi және 9-
шы баптары енгiзiлуi тиiс. Кез келген 16 жаска толған азамат, осындай жеке
еңбек шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15
жасган және өте сирек 14 жастан еңбек етуi мүмкiн.
Жеке еңбек келiсiм-шартында мыналар қарастырылады:
• белгiсiз мерзiмге;
• белгiлi мерзiмге;
• белгiлi бiр жұмыс орнына, белгiлi уақытка;
• еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша атқаруга.
Заңда келiсiм-шарттың ең жоғарғы және төменгi мерзiмi белгiленбеуi
мүмкiн. Егер де жеке еңбек келiсiм-шартында мерзiмi айтылмаса, онда ол
белгiсiз мерзiмге кабылданган болып саналады. Жеке еңбек келiсiм-шарты екi
данада жазбаша түрде жасалады және оған екi жақта қол қояды. Оның бiр
данасы жұмыска тұрушы еңбеккерге берiледi. Еңбеккер ез кызметiне келiсiм-
шартга көрсетiлген күннен бастап кiрiседi, онда оны¡ нақгы жұмысқа шыққан
күнi есептелiнедi.
Жеке еңбек келiсiм-шартын жасау үшiн жұмыс берушi жұмысшыдан еңбек
кiтапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтiк кодын, зейнеткерлiк келiсiм-
шартын, бiлiмi туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке еңбек келiсiм-
шартына қол койылған соң, жұмыс берушi бұйрық шығаруы тиiс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды "Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен
құжаттайды; кадрлар бөлiмiнiң бастығы немесе жұмысқа қабылдауға жауапты
адам бұрыштама қойған бұйрықтың жобасы қажеттi жағдайларда келiссөз
жүргiзуге жолдама және жұмыс жағдайларымен таныстыру үшiн құрылымдық
бөлiмшелерге жiберетiн рұқсат қағаз болып табылады. құрылымдық бөлiмше
бастығы оны жұмысқа қабылдауға болатындығы туралы тұжырым жасайды; бұйрық
жобасының сыртқы жағында жалданушының қандай жұмысқа қабылданғаны
көрсетiледi. Осында сынақ мерзiмiнiң ұзақтығы да көрсетiледi. Жұмысшының
жұмыс жағдайларымен келiсiмi, келiссөз, дәрiгерлiк тексерiс нәтижелерi,
техникалық қауiпсiздiк, ерттiң алдын алу шараларының минимумы бойынша
нұсқаулар берiлгендiгi туралы белгiлер және басқа да белгiлер үлгiнің сырт
жағына соғылады немесе жазылады. Жұмысқа алу туралы бұйрықтың жобасында
кәсiпкердiң айлық еңбек ақысы белгiленiп, бос тұрған қызмет орны және штат
кестесi бойынша белгiленген айлық ақысы көрсетiледi. Кәсiпорын басшысы қол
қойған бұйрық жұмысшыға хабарланып, одан қолхат алынады. Кадрлар бөлiмi
жұмысқа кабылдау туралы бұйрықтың негiзiнде жеке карточкасын толтырады,
жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кiтапшасына белгi соғады, ал бухгалтерия
дербес шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы жұмысшыларға, оның iшiнде жоғары және арнаулы
орта бiлiмi бар мамандарға және училищелердi, кәсiптiк-техникалық бiлiм
беретiн мектептердi т.б. бiтiрген жас жұмысшыларға да "Жеке карточка"
толтырылады.
Жұмысқа кабылдануы, басқа бiр тұрақты жұмыска ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың негiзiнде еңбек кiтапшасына енгiзiлетiн әрбiр
жазбаны әкiмшiлiк сол кiтапша иесiне таныстырып, карточканың тиiстi
жерлерiне қол қойғызып отыруға мiндеттi.
Еңбек кiтапшасы не жұмыс берушiде, не жұмысшының өзiнде сақталуы
мүмкiн.
Жеке енбек келiсiм-шартына және демалыстар кестелерiне сәйкес
қызметкерлерге берiлетiн жыл сайынғы және басқа түрлердегi демалыстарды
құжаттау үшiн Демалыс беру туралы бұйрық қолданылады. Екi дана етiп
толтырылады, бiрi кадрлар белiмiнде калады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 4
I БӨЛIМ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1. Еңбекақының экономикалық
мәнi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Еңбекақының нысандары мен
түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1. МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС ААҚ-ДА ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБIН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Жұмысшылар құ´рамы және жұмыс уақытын пайдалану
есебi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 32
3. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .42
4. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек ресурстары мен еңбекақы қорын
пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..63
III БӨЛIМ. МҰНАЙГАЗҚҰРЫЛЫС ААҚ-ДА ЕҢБЕКАҚЫ АУДИТI ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1. Еңбекақыға аудиторлық тексерiстi ұйымдастырудың тәртiбi..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
2. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбекақысының аудитiн
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..87
ҚОЛДАНЫЛҒАН ...ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .90
КIРIСПЕ
Нарықтың экономика жағдайында кәсiпорын жұмысының нәтижелiгiн
анықтайтын экономикалық механизмдердiң бiрi – еңбек және еңбекақы есебiн
ұйымдастыру, оның рөлiн жоғарлату объективтi қажеттiлiк болып табылады..
Жұмыс берушiлердiң кәсiпорынның негiзгi қызметiнен алынған табысы мен
жалданбалы жұмысшылардың еңбекақысы шығарылған өнiмнiң, жасалынған жұмыстың
өтiмiне, оның бағасына және өзiндiк құнына байланысты, басқаша айтқанда
рынок тауарларының, жұмыстары мен қызметтерiнiң көбеюiне, сұрыпталымының
ұлғаюына, тұтынушылардың сұранысына және олардың сапасы мен бағалылығына
байланысты. Оған еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыру механизмдерiн дұрыс
басқару және оны дұрыс қолдану арқылы жетуге болады.
Еңбек шығындары ресурстардың шығын төмендетуге, Ґнемдi пайдалануға
әсер етедi. Кәсiпорындардың қызметтерiнiң жалпы экономикалық нәтижесi мен
еңбектi қолдану нәтижелiгiнiң өзара байланысы еңбек шығындарының төмендеуiн
қажет етедi, кәсiпорындардағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
рөлiн жоғарылатады.
Еңбекақы – жұмысшының жасаған еңбекгiнiң қґны, яғни бағасының ақшалай
өлшемi. Кәсiпорынның еңбекақы төлеудегi саясаты кәсiпорында басқарудың
құрамды бөлiгi және оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi.
Себебi, еңбекақы жұмыс күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың
маңыздысының бiрi. Мiне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға
болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған
қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем.
Нарықтың экономика жағдайындағы кәспорындар жұмысын ұйымдастыруда
еңбек пен еңбекақынық есебiн диплом жұмысының зерттеу объектiсi болып
табылады.
Жоғары айтылғандарға байланысты диплом жұмысының мақсаты болып
нарықтың экономика жағдайындағы кәсiпорындардың тиiмдi қызметiн
ұйымдастырудағы еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастырудың есебi, оның алатын
рөлi, кәсiпорында еңбек пен еңбекақының бухгалтерлiк есебi мен аудиторлық
тексерiстi ұйымдастыру, жұмысшылармен еңбекақы жөнiнен және есеп берушi
тґлғалармен есеп айырысу тiртiбiн, олардың негiздi жҐргiзiлуi табылады.
Осы мақсатқа сәйкес диплом жұмысын орындауда төмендегiдей мiндеттер
қойылады:
• Еңбекақының экономикалық мәнiн ашып көрсету;
• Еңбекақының нысандары мен түрлерiн анықтау;
• Жұмысшылар құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебiнiң тәртiбiн
анықтау;
• Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
негiзiн көрсету;
• аталған қоғамдағы өнiм өндiру мен еңбекақының есебiн ұйымдастыру
ерекшелiктерiн қарастыру, сондай-ақ Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек
ресурстары мен еңбекақы қорын пайдалануға талдау жасау;
• Еңбекақы бойынша есеп айрысудың тiзбектiлiгiн тексерудi анықтау;
• Кәсiпорынның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етiлуiн және жұмыс уақытын
тиiмдi пайдалануына және еңбекақы қорын пайдалануға талдау жүргiзу
және т.б.
Диплом жұмысын орындау барысында мынадай нәтижелер алынды:
• Еңбек және еңбеақының есебiн тиiмдi ұйымдастыру кәсiпорын жұмысының
тиiмдiлiгiнiң маңызды шарты болып табылады;
• Аталған кәсiпорында еңбек пен еңбекақыны есебiн ұйымдастыру еңбекақы
төлеудiң тарифтiк жүйесiне негiзделген;
• Еңбек және еңбекақының есебiн ұйымдастыруды аудиторлық тексеру
кәсiпорында жұмысшылармен, есеп берушi тұлғалармен, бюджетпен және
бюджеттен тыс қорлармен уақытылы және толық есеп айырысуын қамтамасыз
ететiн негiзгi шарт болып табылатыны;
• Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ында еңбек және еңбекақының есебiн ұйымдастыру
заңнамаға сай жүргiзiледi, бухгалтерлiк есептi жүргiзу электронды
ақпараттық жүйесiне негiзделедi;
Бұл алынған нәтижелер тәжiрибе жүзiнде кәсiпорындар қызметiнде
қолданылып, елiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық ахуалын жақсартуда, рынокта
бәсеккеге қабiлеттi кәсiпорындар санын көбейтуге зор ықпал ететiнi сөзсiз.
Жұмыстың қорытындысында кәсiпоырндар жұмысының тиiмдi дамуын, ондағы
еңбек пен еңбекақының есебiн ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн жолдар
қарастырылып, дипломдық жұмыс бойынша қысқаша қорытынды жасалған.
I БӨЛIМ. НАРЫЅТЫЅ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЕҢБЕКАҚЫ
1. Еңбекақының экономикалық мәнi
Нарықтық экономиканың және нарықтық қатынастардың ең маңызды жаңы
адамдардың еңбек қызметтерiн толыссыз жандандыруында. Еңбектiң табиғаты,
қоғам дамуындағы рөлi өзгермесе де, әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-
саяси сипаты жағынан байланыссыз болса да, нарықтық экономика кезеңiнде
еңбек қатынастары, еңбектi басқару, еңбекақыны есептеудi ұйымдастыру
жолдары түбегейлi өзгердi. Егер нарық қатынастары еңбек әулетiнiң
нәтижелiгiне, еңбек өнiмдiлiгiнiң сапасына, адамдардың еңбекке деген
көзқарасының өзгеруiне әсерiн тигiзбейтiн болса, онда нарықты экономика
өзiнiң жоғары деңгейлi мәнiн жоғалтқан болар едi.
Нарықтық экономика жағдайында адамның кез келген еңбек қызметi, атап
айтқанда, ой қуаты, энергиясы, уақыт шығындары нысанында, жұмыстың тәсiлiне
қарамай еңбек болып есептеледi.
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңында: еңбек қатынастары
– тараптардың әдетте жеке еңбек және ұжымдық шарттар негiзiнде белгiлi бiр
еңбек қызметiн жүзеге асыруы жөнiнде туындайтын жұмыс берушi мен қызметкер
арасындағы қатынастар делiнген.
Адамның алдына қойған мақсаты, оны ынталандыратын уәждер зор рөл
атқарады, олардың бастысы еңбектi, жұмыс күшiн ақшалай бағалау.
Еңбекақы – еңбек құнының, яғни бағасының ақшалай өлшемi. Еңбекақы
жөнiндегi саясат кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi болып табылады және
оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi. Себебi, еңбекақы жұмыс
күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бiрi. Мiне,
сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.
Еңбекақы жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына, санына және шығарған
қажеттi өнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы
қажеттi өнiмнiң құнына тең және оның ақшалай түрi болып табылады. Нарық
жағдайында тауар ретiнде еңбек өнiмiнiң нарығы мойындаған еңбекақы төлемi
жұмсалған шығындарға емес, еңбектiң нәтижесiне төленедi. Тауарларды
өткiзуден түскен қаражаттар тауар өндiрушiлердiң еңбегiнiң саны мен сапасын
бағалаудағы және олардың жеке табыстарының негiзгi көзiн бағалаудағы
жоғарғы белгi болып табылады.
Еңбекақы кәсiпорын қызметкерлерiнiң жалақысына баратын өнiм өндiруге
және сатуға кеткен шығындардың бiр бөлiгi. Бұлардан басқа еңбекақыны
мынадай факторлар анықтайды:
Жұмыс күшi, яғни құны. Бұл қызметкердiң өмiрiне қажет және оның еңбек
қабiлетiн қалпына келтiруге жәрдемдесетiн заттардың жинақ құны. Бұларға
жататындар:
• жұмыскердiң қажеттiлiгiн қанағаттандыратын мүлiк құны;
• оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
• оның отбасының өмiр сүруiне қажеттi заттардың құны.
Нақтылы жұмыс күшiнiң құны қажеттi өнiм көлемiн анықтайды. Оның
өзiндiк жұмыс күшiнiң құны әр елде әр түрлi және уақыт өткен сайын өзгерiп
те отырады.
Жұмысшының еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақыны ұлғайтуға мүмкiндiк
бередi. Бiрақ, оның өзiнде еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуi еңбекақының өсуiндей
шапшаң болады. Мысалы, күрделi, қиын жұмыстардың ақысы неғұрлым жоғары
болады. Ал сирек және қауiптi мамандық немесе ерекше талантты адамдардың
шығармашылық еңбектерi және т.б. жоғары бағаланады.
Қазiргi қоғамда қажеттi өнiмнiң барлығы жұмыскерге жеке еңбекақы
түрiнде берiлмейдi. Қажеттi өнiмнiң бiр бөлiгi әлеуметтенедi (қоғамданады)
және әр түрлi салық, есептеп беру арқылы мемлекетке қоғамдық тұтыну қорына
кетедi (денсаулық сақтау, бiлiм беру, зейнетақы қорларын қамтамасыз ету
және т.б.).
Кәсiпорында жалақы саясатын әзiрлеуде және оны ұйымдастыруда әдiлдiк,
еңбек бiлiктiлiгiнiң деңгейi, зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене
еңбегiнiң есебi, еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адалдығы үшiн
ынталандыру, ақаулық жiбергенi және өзiнiң мiндетiне жауапсыздықпен
қарағандығынан жағымсыз жағдайлар болғаны үшiн материалдық жазалау, еңбек
өнiмдiлiгiнiң өрлеу қарқыны орта жалақының өрлеу қарқынына қарағанда озық
жүруi, инфляцияның деңгейiне сай жалақыны индекстеу, өндiрiстiЎң
қажеттiлiгiн ең үлкен деңгейде қамтамасыз ету үшiн үдемелi нысананы және
жалақы жүйесiн қолдану қағиадалары қолданылады.
Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындағы еңбекақының
айырмашылықтары:
• мемлекеттiк иелiгiндегi кәсiпорындарда жалақы үкiмет актiлерiмен
реттеледi, ал жеке кәсiпорындарда кәсiпорын әкiмшiлiгi шешiмiмен (бiрақ,
ең аз жалақы жөнiндегi белгiленген заңнан кем болмауы керек);
• мемлекеттiк кәсiпорындарда жалақы тiркеледi, яғни тұрақты болады (арту
индекстеу есебiнен тұрады);
• мемлекеттiк кәсiпорындарда жұмыс орны мен жалақы кепiлдi, ал мемлекеттiк
емес кәсiпорындарда олар оның экономикалық жағдайына қарай анықталады.
Қазiргi уақытта, Қазақстанда еңбекақыны реформалау (өзгерту),
мемлекеттiң кепiлделген ең қысқа күнелту деңгейiн қамтамасыз етумен және
ақы төлеудiң жоғарғы деңгейiнен шектеулердi жүйелi түрде алып тастаумен
байланысты.
Еңбек қатынастарын реттеудiң нормасы болып тарифтiк келiсiмнiң және
ұжымдық келiсiм – шарттың негiзiнде жасалған жұмыс берушiлер мен
кәсiподақтардың арасындағы, жұмысшылар мен қызметшiлердiң арасындағы
еңбекақы төлеу бойынша келiсiм – шарттың қағидасы табылуы керек.
Реформада мiндеттi төлемге жататын мемлекеттiк әлеуметтiк норматив
тәрiздi еңбеақының ең аз мөлшерi бекiтiлген. Ең төменгi еңбекақы ең төменгi
тұтыну бюджетiнiң негiзiнде тағайындалады және әлеуметтiк факторларға
байланысты сараланады.
Ең төменгi еңбекақының экономикалық мағынасы өнiмдi еңбектегi және
жұмыс күшiн үдайы өндiрудегi жұмысшының қабiлеттiлiгiн қолдауды бiлдiредi.
Еңбектiң бүгiнгi бағасы экономикалық дәлелденген деңгейiнен тым алыс.
Статистикалық мәлiметтер бойынша ағымдық жылдың қыркүйек айында өнеркәсiпте
жұмыс жасайтын қызметкерлердiң орташа номиналдық (көрсетiлген) еңбекақысы
12724 теңгенi құрады немесе Қазақстан Республикасының ұлттық Банкiдегi АҚШ
долларының орташа өлшенген курсы бойынша 85$ құрады, сонымен бiрге
қызметкерлердiң еңбекақысының абсолюттiк деңгейi өз - өзiнен төмен емес,
оған еңбек өнiмдiлiгi әсер етедi, яғни өнiмдiлiк деңгейi бойынша
қазақстандық өнеркәсiптер дамыған елдерден 3-5 есе төмен, ал еңбекақының
деңгейiндегi қарама-қайшылық 10-15 есеге тең. Төмендегi соңғы 3 жылдағы
республикадағы нарықтық экономиканың даму серпiнiнде халықтарға қызмет
көрсету және өнiм өндiру салаларындағы жұмыс жасайтын қызметкерлердiң
еңбекақының ең төменгi мөлшерi көрсетiлген.
2002-2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы бойынша ең төменгi
еңбекақы мөлшерi
1.1. - кесте
Ең төменгi еңбекақы мөлшерi
2002 жыл 6000 теңге
2003 жыл 6500 теңге
2004 жыл 7000 теңге
Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтiк бағытталған нарықтық
экономикаға көшу кезiнде ең төменгi деңгейдегi еңбек ақыны мемлекет
кепiлдендiредi және жоғарғы деңгейдегi еңбекақыға шек қойылмайды. Бұл
еңбектi материалды ынталандырудың және еңбек өнiмдiлiгiн арттырудың басты
құралы болып, қоғамдық өндiрiстi тиiмдi дамытуға ықпал етедi. Еңбекақы
деңгейi халық шаруашылығы саласына қарай өзiндiк ерекшелiгiмен айқындалып,
ол бес қағидаға негiзделедi.
Бiрiншi қағида – еңбектiң күрделiгi. Күрделi, бiлiктiлiктi еңбек жай
еңбекке қарағанда молдау құнды құрайды және оған еңбек ақы жоғары болуы
тиiс.
Екiншi қағида – еңбек жағдайына қарай жiктеу. Еңбек жағдайы жеңiл және
ауыр; қалыпты және зиянды болуы мүмкiн. Сондықтан қалыпты жағдайда еңбек
еткендерге қарағанда, ауыр әрi зиянды жұмыс iстейтiндер жалақыны көп алуы
тиiс.
Үшiншi қағида – елiмiздiң дамуын байқататын экономиканың ең қажеттi
салаларында басқаларына қарағанда өсiм мен ақы төлеу жоғары болады.
Төртiншi қағида – экономикалық аудан мен аймақтың табиғи-климаттық
жағдайының өзгешелiгiмен байланысты. Еңбекақыға әртүрлi экономикалық
аймақтарда аудандық коэффициент белгiленiп, жалақыға қосымша түрiнде
қосылады. Қазақстан Республикасында бұл коэффициент 1,15 құрайды. Демек,
елiмiзде барлық салаларда жұмыс iстейтiндер жалақысына 15% қосымша қосып
алады.
Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 9-шы қаңтарындағы Қазақстан
Республикасы экономика саласындағы жұмысшыларға еңбекақы төлеу туралы
қаулысына сай, жалақыны есептегенде қолданып жүрген салалық, аудандық
коэффициенттер мөлшерi сақталады. Таулы, құмды және суссыз жерлердегi жұмыс
күшiн, экономикалық келеңсiз аймақта тұратындарға коэффициенттер сақталады.
Бесiншi қағида – қызметкер өзi еңбек ететiн жердегi және жалпы ұжымның
еңбек нәтижесiмен байланысты.
2004 жылдан бастап экономиканың барлық салаларына бiрыңғай тарифтiк
тор енгiзу керек туралы еңбекақы төлеудiң сұрақтарымен үкiмет қанша
айналысса да, еңбекақы ұйымдастырудағы кемшiлiктердiң пайда болуы заң және
нормативтiк актiлердiң жоқ болуына байланысты.Әрине, мұнымен барлық мәселе
шешiле қоймайды, сондықтан еңбектiң мәртебесiн көтеретiн, мамандардың және
Ғалымдардың бiрлескен күштерiнiң көмегiмен еңбекақының жолдарын дұрыс
анықтай аламыз.
Еңбекшiлер табысын кепiлденген деңгейiн қорғауды жүзеге асыратын
бiрыңғай тарифтiк тор еңбекақы төлеу реформасының негiзi болып табылады.
Осының нәтижесiнде, оның базалық бөлiгi болып, халық шаруашылығының
саласындағы әрбiр жұмысшыға кепiлденген минималдық еңбекақы табылады.
Еңбекақының екiншi бөлiгi (бонустар, өтемдiк және тағы да баста төлемдер)
ұйымдарда, кәсiпорындарда және салаларда балдық жүйемен бағаланатын,
разрядқа, бiлiктiлiк топқа, атаққа және дәрежеге байланысты, жұмысшылардың
еңбек стаждарына, бiлiктiлiктерiне, қабiлеттiлiктерiне және қолда бар
ақшалардың мөлшерiне байланысты төленедi.
Еңбек сипатының сандық және сапалығын есепке ала отырып, тарифтiк жүйе
еңбекақыны ұйымдастырады және реттейдi. Тарифтiк жүйеге тарифтiк-
квалификалық анықтама мен тарифтiк тор және тарифтiк өсiм енедi.
Тарифтiк-квалификалық анықтамаға шаруашылық саласының көптеген жұмыс
түрлерiнiң сипаттамасы мен тiзiмi кiредi. Жұмыстың барлық түрi
күрделiлiгiне қарай разрядқа бөлiнедi және жұмыс атқарушының бiлiмi мен
орындау iскерлiгiне талаптар көрсетiледi.
Тарифтiк ставка жұмысшының разрядқа байланысты уақыт өлшемiнде
еңбекақы мөлшерiн айқындауға мүмкiндiк бередi.
Тарифтiк тор кез келген саладағы маман еңбегiнiң бiлiктiлiгi мен
бiлiксiздiгiнiң арасын айқындауға қызмет етедi. Тор белгiлi сандық
разрядтардан тұрады және оған сай келетiн коэффициенттер болуы керек. Яғни,
бiрыңғай тарифтiк торда бiрiншi разрядтағы жұмысшылардан басталып
басшылардан аяқталатын қызметкерлердiң разрядтарының тарифтiк
коэффициенттерiнiң мәтiнi көрсетiледi.
Бiрыңғай тарифтiк торда 21 тарифтiк разряд бар. 21 тарифтiк разряд
халық шаруашылығында жұмыс жасайтын барлық қызметкерлерге таратылады. 21
тарифтiк разряд шаруашылықтағы жүргiзу нышанына, меншiк нышанына және
бюджеттiк ұйымдарға тәуелсiз барлық кәсiпорындарға арналған:
• 1-8 разрядтар бойынша – жұмысшыларға төлемдер;
• 6-15 разрядтар бойынша – сызықтық қызметкерлер;
• 4-11 разрядтар бойынша – орта бiлiмдi мамандар;
• 7-15 разрядтар бойынша - жоғары бiлiмдi мамандар;
• 10-20 разрядтар бойынша – кәсiпорынның басшылары, бөлiмдердiң,
функционалдық қызметтердiң басшылары;
• 9-21 разрядтар бойынша – ғылыми қызметкерлер.
Жұмысшылардың дәрежесi халық шаруашылығының барлық саласындағы еңбек
процесiнде орындалған жалпы қызметтердiң бағдарына байланысты болған соң,
жұмысшылардың дәрежесi бiр топта көрсетiледi.
Қазақстан Республикасының бюджеттiк салаларындағы қызметкерлердiң
еңбекақыларына арналған бiрыңғай тарифтiк тор қызметкерлердiң дәрежесiн,
мiндетiн, разрядтар санын (21) және разрядтарға қатысты тарифтiк
коэффициенттерiн көрсете отырып, әр түрлi топтардағы қызметкерлердiң
еңбекақысындағы ара- қатынастардың мәтiнiн көрсетедi.
Траифтiк коэффициент әртүрлi разрятың ставкасы қанша ретке өскендiгiн
1-шi разряд ставкасымен салыстыра көрсетедi.
1.2. - кесте
Еңбекақы төлеудiңТарифтiк Еңбекақы төлеудiң Тарифтiк
разрядтары коэффициенттер разрядтары коэффициенттер
1 1,0 12 2,20
2 1,07 13 2,37
3 1,15 14 2,55
4 1,24 15 2,74
5 1,33 16 2,95
6 1,43 17 3,17
7 1,54 18 3,43
8 1,66 19 3,67
9 1,78 20 3,94
10 1,91 21 4,24
11 2,05
Тарифтiк торға тарифтiк коэффициенттердiң абсолюттiк және салыстырмалы
өсуi, разрядтардың саны және диапозон (ауқым) жатады.
1) жұмысшыларға разряд диапазоны 1-ден 8-шi разряд арасында;
2) мұғалiмдерге 6-дан 13-шi разряд арасында;
3) Жоғарғы оқу орындарындағы оқытушыларға 11-ден 21-шi разряд арасында
болулары шарт.
Қазақстанда экономикалық реформаны жүргiзу кезiнде, кәсiпорындарға
еңбекақы төлемдерiн өздерi еркiн реттеген. Мемлекеттiң бюджет саласындағы
қызметкерлерге еңбекақы төлеу бойынша бiрыңғай тарифтiк тор көрсетiлген.
Еңбекақы күрделi еңбектi жақсы жақсы ынталандыру үшiн, кәсiпорындарда
жауапкершiлiктiң деңгейi, орындалатын жұмыстың күрделiлiгi, қызметкердiң
бiлiктiгi және еңбекақының деңгейi арасындағы тiкелей байланыстарды
орнатқан.
2. Еңбекақының нысандары мен түрлерi
Еңбекақының түрлерi мен нысандары өз алдына еңбектiң нәтижесiн қамтып
көрсететiн, сандық және сапалық көрсеткiштер жиынтығының көмегiмен
жұмсалған, еңбектiң санына және сапасына тәуелдi еңбекақы мөлшерiнiң
бекiтiлу тәсiлдерiн көрсетедi.
Мақсаттың iшiнен басты нәрсе болып еңбек өлшемi мен еңбекақы өлшемi
арасындағы дұрыс арақатынасты қамтамасыз ету, сонымен қатар тиiмдi еңбекте
жұмысшылардың мүдделерiн көтеру болып табылады.
Қазiргi кезде барлық әлемдiк қауымдастық елдерiнде еңбекақының
негiзiнен екi нысаны қолданылады: мерзiмдi және кесiмдi. Бiздiң елдiң
жағдайында олардың әрқайсысы жүйелерге жiктеледi.
Кесiмдi жалақы қажеттi сапада шығарылған өнiмнiң мөлшерiне қарай
төленедi. Жұмысшының еңбегiн нормалау мен есептеу қиынға түскенде мерзiмдi
еңбекақыны қолданады. Шығарылған жеке өнiм жұмысшының өзiне ғана емес бүкiл
технологиялық процеспен байланысты болғанда мерзiмдi еңбекақы қолданылады.
Еңбекақының кесiмдi нысаны қызметтiң көлемдiк, сандық көрсеткiштi
жақсартуды ынталандырады. Ол өндiрiс учаскелерiнде қол еңбегiнiң немесе
машиналы – қол еңбегiнiң басымдылығы жағдайында қолданылады, дәл осы
жағдайда өндiрiлген өнiмнiң көлемiн және оның сапасын арттыру және еңбек
мөлшерiн белгiлеудiң негiздiлiгiн ескерту қажет. Мерзiмдiк ақы төлеу
кезiнде еңбек өлшемi – пайдаланылған уақыт болып табылады, ал табыс болса,
нақты пайдаланылған уақыттың жалақысына немесе қызметкердiң тарифтiк
мөлшерлемесiне байланысты есептелiнедi.
Еңбекақы мына формула бойынша есептелiнедi:
ЕА = ЕА + ПУ, (1)
мұндағы: ЕА – еңбекақы;
ТС – бiлiктiлiк разрядындағы жұмысшының меншiктенген тарифтiк мөлшерлемесi;
ПУ – нақты пайдаланылған уақыт.
Кесiмдi ақы төлеу кезiнде еңбек өлшемi жұмысшының өндiрген өнiмi болып
табылатын және белгiленген (тиiмдi) кесiмдi бағалауды қоспағанда, тап осы
кездегi жүйеде еңбекақы өнiмнiң әрбiр бiрлiгiне есептелiнедi, сондықтан
табыс өндiрiлген өнiмнiң санына және сапасына тәуелдi. Табыс мына формула
бойынша есептелiнедi:
ЕА = КБ х ‡М, (2)
мұндағы: ЕА – еңбекақы;
ЅБ - өнiм бiрлiгiнiң кесiмдi бағаламасы;
‡М - дайындалған өнiмнiң мөлшерi.
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi немесе мерзiмдi нышанын талдау бiрнеше
факторларға тәуелдi:
• қолданылатын жабдықтың сипатына;
• технологиялық процестiң ерекшелiгiне;
• еңбектi және өндiрiстi ұйымдастыруға;
• материалдық және еңбек ресурстарын пайдалануға;
• өнiм сапасына қойылатын талаптарға байланысты.
Кесiмдi нысаны мына жағдайларда қолданылады:
• тiкелей жұмысшының немесе олардың бригадасының жұмыстарының сандық
көрсеткiштерiнiң бар болуы;
• жұмысшының өндiрiмiн немесе орындалған жұмыстың көлемiн арттыру
мүмкiншiлiгi;
• осы учаскеде жұмысшыларды өнiм өндiрiмiнiң немесе орындалған жұмыстың
көлемiн онан әрi арттыруды ынталандыру қажеттiлiгi;
• орындалатын жұмыс көлемiнiң дәлме – дәл есептеу мүмкiншiлiгi;
• техникалық негiзделген еңбек мөлшерiн қолдану.
Еңбекақының кесiмдi нысаны мына төмендегi жағдайларда пайдалануды
ұсынуға болмайды, егер де:
• өнiмнiң сапасы нашарласа;
• техникалық тәртiптемелер бұзылса;
• жабдықтардың қызмет көрсетулерi нашарланса;
• қауiпсiздiк техника талабы бұзылса;
• шикiзаттар және материалдар артық жұмсалса.
Еңбекақының мерзiмдiк нысанында қызметкерлерге еңбекақы белгiленген
тарифтiк мөлшерлемеге немесе өндiрiсте нақты жұмыс iстеген уақытындағы
қызмет ақысына қарай белгiленедi.
Еңбекақының мерзiмдiк нысаны жұмыс iстеушiлердiң бiлiктiлiгiн көтеру
және еңбек тәртiбiн нығайтуды ынталандырады.
Еңбек мерзiмдiк ақы төлеу нысанын қолдану жағдайы:
• егер де жұмысшы машиналар немесе агрегаттардың өнiмдiлiгiн арттыру
есебiнен өнiм шығаруды молайтуға ықпалын тигiзе алмаса;
• егер де қажеттi келiсiмдi бағалауды белгiлеу үшiн өндiрiмнiң сандық
көрсеткiштерiнiң жоқ болуы;
• ақы төлеудiң мөлшерi дұрыс қолданған жағдайда:
• еңбекке мерзiмдiк ақы төлеу нысанын қолдану шарттары:
• учаскелердi жұмыс орындарында жұмыстың бас көрсеткiшi болып табылатын
өнiмнiң және жұмыстың жоғары сапалылығын қамтамасыз ету;
• жабдықтарға қызмет көрсетудегi орындалған жұмыстар, сол сияқты
конвейерлiк желiстегi реттелмеген ырғақтар;
• жұмыстарда көп қажет ететiн шығындарды есептеу және еңбектi мөлшерлеу,
экономикалық мақсатқа сәйкес, сол сияқты қызметкердiң еңбегi толық
мөлшерлеуге келмейдi;
• жұмыстада нысандық мөлшерлеудiң болуы және олардың нәтижелерiн ескеру,
алайда бұл жұмыстардың өндiрiлiмiнiң орындалуы негiзгi көрсеткiшке
жатпайды.
Еңбек ақының мерзiмдiк нысаны үшiн негiзгi екi жалақы жүйесi тән: жай
мерзiмдiк және мерзiмдiк сыйлықақы.
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк жүйесiнде уақыттың бiр бөлiгiнде
анықталуы мүүмкiн:
ЕАжм = M x T, (3)
мұнда: М – жұмысшының тиiстi разрядының сағаттық (күндiк) тарифтiк
мөлшерлемесi,
Т - өндiрiсте нақты орындалған жұмыстың уақыты, сағаты (күндерi).
Қызметкердiң еңбекақысының мерзiмдiк сыйлықақы жүйесiнде мына формула
арқылы анықталуы мүмкiн:
ЕАмс = М х Т (1 + М + К + П 100), (4)
мұнда: М – белгiленген көрсеткiштердi тарифтiк мөлшерлеуге және
сыйлықақы шартына сай орындалған сыйлық мөлшерi (%).
К – белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны және сыйлықақы
шартына сай проценттiк сыйлық мөлшерi (%).
П - белгiленген көрсеткiштердiң артығымен орындалғаны және сыйлықақы
шартының процентi.
Өндiрушi қызметкерлер үшiн еңбек ақыны реттеу ұжымдық шарт арқылы
жүзеге асады, ал басқару мен инженерлiк – техникалық қызмет жұмыскерлердiң
еңбегiн төлеу жағдайын өзара шарт арқылы көрсетедi. Ол белгiлi бiр кезеңге
жұмыскер мен әкiмшiлiк арасында жасалады.
Еңбек нормалары (жұмыс iстеу, уақыт, қызмет көрсету нормалары) еңбек
шығынының өлшемi болып табылады және қызметкер үшiн техниканың,
технологияның, еңбек өндiрiсiн ұйымдастырудың қол жеткен деңгейiне сәйкес
белгiленедi.
Еңбек нормаларын енгiзудi, ауыстыруды және қайта қарауды жұмыс берушi
жүргiзедi. Қызметкерлердiң жұмыс iстеу нормаларын орындауы үшiн жұмыс
берушi қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге мiндеттi.
Нарықтық экономика жағдайында жалақы жүйесiн дұрыс қолдану
принциптерiн түсiну үшiн мына жағдайларды бiлген жөн: осы жүйеге
негiзделген күнкөрiстiң ең төмен деңгейi ең төмен жалақы - тұтыну игiлiгi
және қызметiнен тұрады. Жалақының ең төменгi мөлшерi қабылданған заңмен
анықталады және дүркiн – дүркiн баға индексiнiң өзгеруiне байланысты
үйлестiрiп, қайта есептелiп отырылады.
Ең төменгi жалақы – меншiк нысанына қарамастан экономиканың барлық
салалары мен барлық кәсiпорындардағы еңбекақы базасы болып есептелiнедi.
Бұдан шығатын қорытынды кез келген жалдамалы қызметкердiң ақшалай сыйақысы
ең төменгi жалақыдан кем болмауы керек.
Еңбекақының мерзiмдiк және кесiмдi нышаналары тәжiрибеде әр түрлi
жүйелер түрiнде қолданылады.
Қазiргi кезде еңбекақының мерзiмдiк – сыйлық және жай мерзiмдiк
жүйелерi кең тараған.
Еңбекақы төлеудiң жай мерзiмдiк жүйесiнде жұмысшының табысы белгiлi
разрядтағы жұмысшының сағаттық (күндiк) тарифтiк стафкасының сағаттағы
(күндегi) пайдаланылған уақыт мөлшерiне көбейтiлуi арқылы есептелiнедi.
Мерзiмдiк – сыйлық жүйесi кезiнде белгiленген көрсеткiштердi асыра
орындағаны үшiн сыйлықтың мөлшерi тарифтiк ставкаға пайыз түрiнде
тағайындалады (қосылады). Сыйлық берудiң шарты ретiнде өнiм ақаусыз
дайындалуы керек, материалдардың, аспаптардың Ґнемдiлiгi болуы қажет.
Соңғы уақытта, нормаланған тапсырмасы бар мерзiмдiк еңбекақы төлеу
немесе кесiмдi мерзiмдiк еңбекақы төлеу кең қолданыла бастады. Жұмысшыға
немесе бригадаға өнiм сапасының талаптарын сақтаумен қатар, белгiлi уақыт
кезiнде мерзiмдiк еңбекақысымен төленетiн жұмысты орындауға тиiстi,
жұмыстың көлемi мен құрамы тағайындалады (көрсетiледi). Мысалы, егер де
жұмысшы немесе бригада 7 сағат нормаланған тапсырмаға сәйкес келетiн жұмыс
көлемiн 6 сағат iшiнде орындап шықса, онда ақы оған 7 сағатқа төленедi.
Нормаланған тапсырмасы бар мерзiмдiк еңбекақы төлеу өндiрiске қызмет
көрсетумен байланысты (әсiресе жабдықтарды реттеу және жөндеу жұмыстарында
жиi қолданылады).
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi нысаны бiрнеше жүйелерге бөлiнедi:
• тiкелей кесiмдi;
• кесiмдi – сыйлықаөы;
• үдемелi кесiмдi;
• жанама кесiмдi;
• аккордтық.
Тiкелей кесiмдi жүйе кезiнде еңбекке ақы өндiрiлген өнiмнiң бiрлiгiне
қарай төленедi. Жұмыстың немесе өнiмнiң бiрлiгi үшiн көрсетiлген жеке
кесiмдi бағаламаны, уақыттың нормасында орындалатын жұмыстың разрядына
байланысты бекiтiлген сағаттық тарифтiк стафканы өнiм бiрлiгiне көбейту
арқылы немесе сағаттық тарифтiк стафканы өндiрiм мөлшерiне бөлу арқылы
табамыз. Жұмысшының жалпы табысын уақыттың есептелiнген кезеңiнде
өндiрiлген өнiмнiң мөлшерiн кесiмдi бағаламаға көбейту арқылы табамыз;
Кесiмдi сыйлықақы төлеу жүйесi кезiнде жұмысшыға тiкелей кесiмдi
бағалама бойынша табыстан тыс, жұмыстың алдын ала белгiленген, нақты
сапалық және сандық көрсеткiштерiн орындағаны және асыра орындағаны үшiн
сыйлықтар төленедi;
Еңбекақы төлеудiң кесiмдi түрiн ұжымдық түрде немесе әрбiр нақты
қызметкерге жеке қолдануға болады. Бiрақ еңбекақы төлеудiң мердiгерлiк
нышаны кең таралған. Бұл еңбекақы төлеудiң нышанының маңызы мынада, яғни
келiсiм бойынша бiр жақ қызметкерлерi нақты бiр жұмысты орындап,
мердiгерлiк алады, ал екiншi жақ қызметкерлерi жұмыстың қорытындысын
күтедi.
Жанама кесiмдi еңбекақы төлеу көбiнесе қосалқы және қызмет көрсететiн
өндiрiстердi (көлiк құралдарының жүргiзушiлерi, реттеушiлерi, жөндеушiлерi
және т.б.) жұмыс жасайтын жұмысшыларға қолданылады. Олардың табысының
мөлшерi негiзгi қызмет көрсетушi, жұмысшы – iстеушiлер қызметiнiң
нәтижесiне тiкелей тәуелдi.
Аккордық кесiмдi жүйе жұмыстың барлық көлемiне төлейтiн ақыларды
қамтиды. Жұмыстың жеке элементтерiне арналған нормалар мен бағаламаларды
қосып, барлық жұмыстың құнын анықтаймыз. Еңбекақы төлеудiң осы жүйесi ең
алдымен жұмысшылардың аз санымен және қысқа уақытта жұмыстың барлық
көлемiнiң орындалуына жағдай жасайды. Еңбекақының нысандарын 1.3. –
кестесiнен көруге болады.
1.3. - кесте
Еңбекақы нысаны Төленетiн еңбекақының сипаттамасы
Мерзiмдi еңбекақы
1. жәй мерзiмдi ИТЖ-ның жұмыс iстеген уақыты үшiн жұмысшыларға
тарифтiк ставка бойынша төленетiн еңбекақы
2. мерзiмдi-сыйлықты ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға тарифтiк
ставкадан басқа берiлетiн сыйақылар
Кесiмдi еЎбекајы
1 тiкелей-кесiмдi әрбiр өнiм мөлшерi бiрдей бағамен төленедi
2. кесiмдi-сыйлыјты Сапа, үнемдегенi үшiн және өнiмдi артық
орындағаны үшiн қосылатын сыйақы
3.кесiмдi-прогрессивтi әрбiр шығарылған затқа норманы артық орындағаны
үшiн ақы прогрессивтi өсiм бағамен төленедi.
4. ұжымдық-кесiмдi Металлургия, өндiрiсiнде, автомобиль жасауда
құрастыру желiлерiнде қолданады. әрбiр бөлiмше,
желi мүшесiнiң жалақысы барлық ұжым өндiрген
өнiм көлемiне байланысты болады.
5. аккордтық жүйе Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың бiр
ең-бекақысы немесе топтарына әуелден еңбекақының жалпы
сомасы объект, агрегат, жұмыс көлемiне
байланысты көрсетiледi.
Ғылыми – техникалық прогресс және мұнымен байланысты өндiрiстi
автоматтандыру кесiмдi еңбекақының мерзiмдiк еңбекақыға ауысуындағы бет
алыстардың пайда болуына мүмкiншiлiк туғызады. Мұндай еңбекақы төлеудiң
нышанын пайдаланған кезде, кәсiпорын қызметiнiң нәтижелiлiгiн
төмендетпейтiн барлық мүмкiншiлiк шаралар қолданылуы керек. Мұндай
шаралардың қатарына, еңбекақы төлеудiң мерзiмдiк нышаны кезiндегi еңбектi
нормалаудың жоғарғы деңгейiн қолдайтын және сақтайтын шаралар жатады.
Еңбекақы төлеудiң аралас жүйесi мерзiмдiк және кесiмдi еңбекақы
төлеудiң негiзiгi артықшылықтарын қамтиды және еңбекақы мөлшерiнiң жеке
қызметкерлер және к„әiпорын қызметiнiң нәтижесiмен икемдi байланысын
қамтамасыз етедi. Мұндай жүйелерге қазiргi кезде тарифсiз жүйе жатады.
Еңбекақы төлеудiң тарифсiз жүйесiнде қызметкерлердiң табыстары ұжым
жұмысының соңғы нәтижелерiне толықтай тәуелдi. Тарифсiз жүйе еңбекақы
қорындағы барлық ұжымның тапқан табысындағы өзiнiң үлесiн көрсетедi. Мұндай
жүйеде тарифтiк ставка немесе тұрақты жалақы белгiленбейдi, ол ереже
бойынша мұндай үлестi еңбекке қатысу деңгейiн, жұмысшыға белгiленген
тұрақты коэффициент арқылы анықтаймыз. Мұндай жүйенi ұжымның әрбiр
мүшесiнiң жалпы жауапкершiлiгi және мүддесi кезiндегi қызметкердiң еңбек
нәтижесiн бағалауға мұмкiншiлiк бар кезде қолданған орынды.
Еңбекақы төлеудiң тарифсiз жүйесiн қолданушы ұйымның тәжiрибелiк
қызметiнде жиi жауабы табылмайтын сұрақтар пайда болады (мысалы, тоқтап
қалу уақытының ақысы, қызметкерлердiң кесiрiнен болмаған ақаулар және
т.б.). Осыған қарай еңбекақы төлеудiң тарифтiк және тарифсiз жүйесiнiң
элементтерiнен құралған аралас жүйелер қолданылады.
Жалақы – атаулы және нақты жалақы болып бөлiнедi.
Атаулы табыс жалақы – бұл қызметкердiң белгiлi кезеңдегi iстеген
еңбегi үшiн есептелген және берiлген жалақысы.
Нақты жалақы – бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге ие болуға кететiн
атаулы табыс жалақысы; нақты жалақы – бұл атаулы табыс жалақының сатып
алуға жарамдылығы.
Еңбекақы төлеу негiзгi және қосымша түрлерге бөлiнедi.
Негiзгi еңбекақыға мынадай төлемдер жатады:
• мерзiмдiк, үдемелi және кесiмдi еңбекақы төлеу кезiнде орындалған
жұмыстың сапасы және мөлшерi үшiн, пайдаланылған уақыт үшiн төлемдер;
• еңбектiң қалыпты жағдайынан ауытқуымен байланысты төлемдер, яғни
мерзiмнен тыс жұмыстар үшiн, түнгi уақыттарға, мереке күндерде және т.б.
күндерде жұмыс жасағаны үшiн төленетiн төлемдер;
• қызметкердiң кесiрiнсiз тоқтап қалулар үшiн төлемдер;
• сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер және т.б.
Қосымша еңбекақыЈғ ұжымдық келiсiм – шарттарда және еңек туралы
заңдарда қарастырылған, жұмыс жасалмаған уақыттар үшiн төлемдер жатады:
• демалыс уақыттарына ақы төлеу;
• мемлекеттiк және қоғамдық мiндеттердi орындаған уақыттары үшiн ақы төлеу;
• кiшкентай балалары бар аналарға жұмыстағы үзiлiстерi үшiн ақы төлеу;
• жасөспiрiмдерге белгiленген жеңiлдiк сағаттарға ақы төлеу.
Тұрғындардың ақшалай табысын индексациялау негiзiнде оларды әлеуметтiк
қорғау қажеттiлiгi туады. Тұрғындардың ақшалай табысын тұтыну тауарына
және қызмет көрсетуге бағаның өсуiне байланысты индексациялау Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес 1991 жылы 1-шi шiлдеден бастап, Қазақстан
территориясында әрбiр тоқсан сайын олардың табысы индексациялануы тиiс.
II БӨЛIМ. ЕҢБЕК ПЕН ЕҢБЕКАҚЫНЫ ЕСЕПТЕУДI ҰЙЫМДАСТЫРУ
1. Мұнайгазқұрылыс ААҚ-да еңбек және еңбекақы есебiн ұйымдастырудың
мiндеттерi
Аталған диплом жұмысын орындауда еңбек пен еңбекақыны есептеуде
Мұнайгазқұрылыс ашық акционерлiк қоғамын мысалға аламыз.
Бұл кәсiпорын 1964 жылдың 14 желтоқсанынан бастап
Мангышлакнефтегазстрой мемлекеттiк трест негiзiнде құрылып, жұмыс жасады.
Кейiн Қазақстан өз тәуелсiздiгiн алғаннан соң барып, Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинетiнiң 30.12.91 жылғы №817 Қазақ
мемлекеттiк мұнай газ құрылысы концернi қаулысы бойынша Қазақстанның
мұнай газ секторының барлық құрылыс-монтаж жұмыстарын ұйымдастырушы
Казахнефтегазстрой мемлекеттiк концернi болып құрылды. 1993 жылдың 23
маусымында №839 қаулысы бойынша Казахстаннефтегазстрой концернi
Мұнайгазқұрылыс Мемлекеттiк Холдингтiк Компания болып қайта құрылды. Ал
1996 жылдың 31 желтоқсанынан бастап Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк
мүлiк комитетiнiң №175 қаулысы бойынша Мұнайгазқұрылыс ААҚ болып
өзгередi.
Мұнайгазқұрылыс ашық акционерлiк қоғамы – Қазақстан Республикасының
құрылыс фирмасы, ол Маңғыстау облысы Ақтау қаласында орналасқан, яғни
Қазақстанның мұнай өндiретiн өндiрiс орталығының бiрiнде орналасқан.
Мұнайгаазқұрылыс кәсiпорны құрылыс-монтаж жұмысының толық кешенiн
орындайтын ұйым болып табылады. өзiнiң құрылуынан берi Өзен, Жетiбай,
Қаражанбас, Теңге, Тасболат, оңт. Жетiбай, Қияқты сияқты мекендердегi
мұнай, газ және су, кен орындарында кешендi өндiрiс құрылғыларын
орнықтырды; Қаламқас, Жетiбай, Өзен, Таушықта 4 мұнай бұрғылау станциясын
және Өзен, Сай-өтесте 2 газкомпрессор станциясын, сонымен қатар, 6 су-насос
станциясын iске қосты. Автокөлiк жолдарын, электроподстанция және электр
тасымал жолын, газ құбырларын, мұнай құбырларын iске қосты. Компания
көмегiмен шөл жерде Жаңаөзен мұнайшылар қаласы салынды. Соңғы кезде
Мұнайгазқұрылыс ААҚ Маңғыстау және Атырау облыстарындағы мұнай сақтау
парктерiн өзгертуде және қалпына келтiруде бiрқатар жобаларды жүзеге
асыруда. Сонымен қатар, Доңға, Солт. Бузашы мекендерiнде жаңа кен орындарын
құруда жұмыстанып жатыр. 1997 -1998 жылдары диаметрi 350 мм ұзындығы 16 км
болатын Каспий теңiзi Қайдақ шығанағы арқылы өтетiн Сай-өтес-Бозашы суасты
су өту мемлекеттiк объектiсiнiң құрылысын жүргiзген. Осының нәтижесiнде
Бузашы елдi мекенi ауыз сумен қамтамасыз етiлдi.
Мұнайгазқұрылыс сонымен қатар жүк тасымалдайды, құрылыс
материалдарын жеткiзедi, өндiрiстiк байланыс қызметiн көрсетедi.
Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ның негiзi тапсырыс берушiлерi болып – Маңғыстау
облысының мұнай өндiру кәсiпорныдары табылады: Маңғыстаумұнайгаз АЅҚ
Қаражанбасмұнай АҚ, КазТрансОйл НКТН, Тексако Норд Бузачи, Инк,
ОманОйл Компани ЛТД т.б. Мұнайгазқұрылс ААЅ-ның сапа облысындағы
саясаты. Тұрақты даму, жағымды iскерлiк пiкiрге ие болу, көрсетiлген
қызметтiң жоғары сапасы және оның төлем қабiлеттiлiгi, тұтынушылар
қажеттiлiктерiн жоғары дәрежеде қанағаттандыру Мұнайгазқұрылыс ААҚ-ы
басшылығы қызмет сапасын арттыру саясатын қарастырады.
Аталған кәсiпорындарда барлығы штатта 698 адам еңбек етедi. Оның
iшiнде 632 адам жұмысшы, яғни көлiк жүргiзушiлерi мен слесарь-жөндеушiлерi,
66 адам әкiмшiлiк басқару бөлiмi қызметкерлерi, яғни инженер, мамандар,
басқарушы персоналдар.
Еңбекақы – бұл еңбек өлшемi мен тұтыну өлшемiне бақылау жасауды жүзеге
асыруға көмектесетiн маңызды экономикалық құрал (тұтқа). Шаруашылық
субъектiсiнiң түрiне қарамастан әрбiр қызметкердiң кiрiсi субъект жұмысының
түпкiлiктi нәтижелерiн ескергенде, оның жеке үлесiмен анықталады және
салықтармен реттелiнедi. Еңбекақы тұтынушы кiрiсiнiң үлкен бөлiгiн құрайды,
сондықтан да сұраныстың мөлшерiне, тауардың тұтынысына және олардың
бағасына елеулi әсер етедi.
Жұмысшылардың еңбекақы шығындарының есебi №7 Тауар-материалдық
құндылықтар есебi бухгалтерлiк есеп стандартына әдiстемелiк нұсқауға
сәйкес жүргiзiледi.
Қоғамның өзiнiң жұмысшыларының есебiн жүргiзу Кадрлар бөлiмiне
жүктеледi. Жұмысшылар құрамының есебiн құжаттық жасақтаудың тәртiбi
Қазақстан Республикасы Еңбек заңнамасына сәйкес жүргiзiледi. Жұмыс уақытын
пайдаланудың есебi жұмыстан ауытқулардың яғни жұмысқа келмеу, кеш қалу және
т.б. жағдайларды тiркеу жолымен жүргiзiледi. Өндiрiстiк персоналдардық
өндiру есебiн жүргiзу бастапқы құжаттарды, яғни жұмыс уақытын пайдалануды
есептеудiң табелiн қолдану арқылы жүзеге асырылады. Еңбекақыны есептеу
еңбек келiсiм-шартында бекiтiлген штаттық кестеге сәйкес штаттық тарифтiк
ставка бойынша мерзiмдi және жұмысшының лауазымы мен кәсiби бiлiктiлiгiне
сәйкес оклад бойынша мерзiмдi жүйеге сай жүзеге асырылады. Қоғамның штаттық
кестесi Қоғам Президентiнiң бұйрығымен бекiтiледi.
Ағымдағы сыйлықты еңбекақыны есептеу пайыздық қатынаспен, ал бiржолғы
сыйақылар жеке түрде жүргiзiледi. Түнгi уақытта жасалған жұмысқа төленетiн
еңбекақы сағаттық тарифтiк ставканың бiр жарым есесiнде төленедi. Ал,
мереке мен демалыс күндерiне еңбекақы сағаттық ставканың екi еселенген
мөлшерiнде, тұрып қалуларға сағаттық тарифтiк ставканың 23 мөлшерiнде
төленедi.
Персоналдардық еңбекақы шығындарының есебi жұмысшылардың категориялары
бойынша жүргiзiледi. Еңбек пен еңбекақыны есептеудiң бастапқы құжаттары
бухгалтерияның есеп айырысу бөлiмiне берiледi.
Қоғамның жұмысшылармен еңбекақы жөнiнде есеп айырысу есебiнiң негiзгi
мiндеттерi:
• еңбектiң саны мен сапасынаң шығарылым нормасының орындалуына, жұмыс
уақыты мен жалақы қорының пайдаланылуына бақылау жасау;
• субъектiнiң әрбiр қызметкерiне жалақыны дер кезiнде және уақтылы есептеу;
• жалақыдан дер кезiнде және жүрыс ұстап қалу;
• белгiленген мерзiмдерде қызметкерлермен е¡бекақы бойынша есеп айырысуды
жүргiзу;
• есептелген жалақыны өнiмнiң, жұмыстың, қызметтiң өзiндiк құнына дер
кезiнде және дұрыс енгiзу;
• өндiрiстiк процеске басшылық жасау операцияларына қажеттi еңбек пен
жалақы туралы деректердi алу;
• еңбек пен жалақы бойынша статистикалық есептеменi жасау;
• өндiрiлетiн өнiмдер мен iстелетiн жұмысқа кеткен еңбек пен оған төленетiн
еңбекақы мөлшерiн дұрыс анықтау;
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсiмiн бақылау;
• жұмсалған еңбектiң саны мен сапасын бақылау;
• жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшiн еңбекақы қорынан,
қоғамдық тұтыну қорынан және тағы басқа қорлардан бөлiнетiн қаржыларды
бақылау;
• жұмысшы және қызметкерлер мен уақтылы дұрыс есеп айырысу;
• өндiрiске жедел басшылық жасау үшiн тиiстi мәлiметтер алу;
• еңбек және еңбекақы жайлы статистикалық және бухгалтерлiк қорытынды
есептi беру.
Сонымен қатар қоғамда еңбек пен еңбекақы есебiн ұйымдастыруды одан әрi
жетiлдiру үшiн мынадай жағдайлар қажет:
• еңбектiң өнiмдiлiгi мен орындалған жұмыстың көлемiн ұлғайтуға
ынталандыратын еңбекақының тиiмдi түрлерiн кеңiнен қолдану;
• еңбек пен өндiрiстi басқарудағы ғылыми жолмен басқарудың типтелген
прогрестiң құрылымын қолдану;
• еңбекақы төлеудiң сыйлық беру жүйесiмен басқа да түрлерiн жұмыстағы
жетiстiктермен тығыз байланыстыра отырып дұрыс қолдану;
• еңбек пен еңбекақы есептеуде осы күнгi талаптарға сай есептеу мен
ұйымдастыру техникаларын қолдану, алғашқы есеп жүйесiн жетiлдiру мен
жеңiлдету.
Еңбекақы өнiмнiң өзiндiк құнының негiзгi элементтерiнiң бiрi болып
табылады, сондықтан да еңбек пен еңбекақы есебiнiң дұрыс ұйымдастырылуы
еңбек өнiмдiлiгiнiң артуына, өнiмнiң өзiндiк құнының төмендеуiне және
жұмысшылардың өмiр деңгейiнiң жақсаруына себепшi болады.
2. Жұмысшылар құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебi
Еңбек жайлы есеп беруде көп салалы қызмет атқаратын шаруашылық
субъектiсiнiң жұмысшылары мен қызметкерлерiн негiзгi қызмет атқаратындар
және негiзгi емес қызмет атқаратындар деп екi топқа бөледi.
Ал өнеркәсiп орындарында қызмет iстеушiлер мынадай екi топқа бөлiнедi:
• өнеркәсiптiң өнеркәсiптiк жұмысшылары мен қызметкерлерi;
• өнеркәсiптiк шаруашылық субъектiсiнiң балансындағы өндiрiске жатпайтын
ұйымдардың жұмысшы қызметкерлерi.
Атқаратын қызметтерiне қарай кәсiпорындар мен ұйымдардың, яғни
шаруашылық субъектiсiнiң жұмысшылары мен қызметкерлерi жұмысшылар мен
қызметкерлер болып екiге бөлiнедi.
Есеп берген кезде қызметкерлер тобы басшылар, мамандар және тағы
басқа да топтарға бөлiнедi.
Басшылар қатарына директор, ректор, президент, меңгерушi және тағы
басқалар жатады.
Мамандар қатарына инженерлер, техникалық қызметтегi адамдар және тағы
басқалары жатады.
Басқа да қызметкерлер қатарына құжаттарды дайындайтын, есеп пен
бақылау жұмысын жүргiзетiн, шаруашылық қызметтерiн атқаратын бухгалтерлер,
менеджерлер, агрономдар, механиктер және тағы басқалары жатады.
Бухгалтерлiк есепте жұмысшы қызметкерлердiң саны мен олардың жұмыс
iстеген уақытын есепке алуға тура келедi. Шаруашылық субъектiсiндегi қызмет
атқаратын адамдардың жалпы саны олардың тiзiмдегi саны - деп аталады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердiң тiзiмдегi саны – кәсiпорындар мен
ұйымдарға, яғни шаруашылық субъектiге қызметке жаңа адамды алуға немесе
кейбiр қызметкерлердi жұмыстан босатуға байланысты өзгерiп отырады.
Еңбек есебi жұмысшылар мен қызметкерлердiң құрамы мен жұмыс уақыты
есебiнен тұрады.
Кәсiпорын шаруашылық қызметiн жасаудың процесiнде қызметкерлердi
жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отыруы, яғни олардың сандарының
өзгеруiне, демек жұмыс барысында әртүрлi өзгерiстердiң туындауына әкеледi.
қызметкерлердi¡ құрамдық өзгерiсiнiң есебiн кадрлар бөлiмi жүргiзедi, ол
бүкiл субъектiдегi және оның құрылымдық бөлiмшелерiндегi қызметкерлердiң
санын және оның өзгеру себептерiн, жынысын, жас мөлшерiн, категорияларын,
кәсiптерiн, кызмет орындарын, мамандықтарын, бiлiктiлiгiн, жұмыс стажын,
бiлiмiн және баска белгiлерiн есепке алады.
Жұмысшылар мен қызметкерлердiң құрамының есебi – кәсiпорындар мен
ұйымдардың, мекемелердiң яғни шаруашылық субъектiсiнiң кадрлар бөлiмiнде
жүргiзiледi. Кадрлар бөлiмiнде алғашқы мынадай есеп құжаттары
пайдаланылады:
• жұмысқа алу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-1;
• басқа жұмысқа ауысу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-5;
• демалыс берiлуi жайлы бұйрық (өкiм) үлгiлi түрi Т-6;
• жұмыстан шығарылу жайлы бұйрық үлгiлi түрi Т-8.
Бiрiншi рет жұмысқа орналасқан жұмысшылар мен қызметкерлерге
шаруашылық субъектiсiнiң мамандар бөлiмi еңбек кiтапшасын толтырады.
Жұмыс берушi жұмысқа қабылдаған кезде жұмысшылармен өзара тiкелей
жеке еңбек келiсiм-шартгарын жасайды.
Жеке еңбек келiсiм-шарты - жұмыс берушi мен жұмысшы арасындағы
жазбаша түрiндегi келiсiм, онда жұмыс орны, келiсiм шарттың мерзiмi, еңбек
тәртiбiнiң жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбектi ¼ор£ауды¡ бас¼ада
м„селелерi туралы с´ра¼тар ¼арастырылады.
...детге, еЎбек ајысыны¡ де¡гейiн ж´мыс берушi белгiлейдi ж„не ол жеке
е¡бек келiсiм-шартында тiркеледi.
Жеке е¡бек келiсiм-шарты бойынша тараптарды¡ жауапкершiлiгi, мiндетi,
құкықтары белгiленедi. Жеке еңбек келiсiм-шартында өндiрiс саласының
ерекшелiктерiң нақты мiндетi, жұмыс берушiнiн каржылық мүмкiндiгi, бiр
сөзбен айтканда, шартгың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де, келiсiм-
шартқа "Қазақстан Республикасының еңбек туралы" заңының 7-шi, 8-шi және 9-
шы баптары енгiзiлуi тиiс. Кез келген 16 жаска толған азамат, осындай жеке
еңбек шартын жасауға құқылы, ал егерде ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15
жасган және өте сирек 14 жастан еңбек етуi мүмкiн.
Жеке еңбек келiсiм-шартында мыналар қарастырылады:
• белгiсiз мерзiмге;
• белгiлi мерзiмге;
• белгiлi бiр жұмыс орнына, белгiлi уақытка;
• еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша атқаруга.
Заңда келiсiм-шарттың ең жоғарғы және төменгi мерзiмi белгiленбеуi
мүмкiн. Егер де жеке еңбек келiсiм-шартында мерзiмi айтылмаса, онда ол
белгiсiз мерзiмге кабылданган болып саналады. Жеке еңбек келiсiм-шарты екi
данада жазбаша түрде жасалады және оған екi жақта қол қояды. Оның бiр
данасы жұмыска тұрушы еңбеккерге берiледi. Еңбеккер ез кызметiне келiсiм-
шартга көрсетiлген күннен бастап кiрiседi, онда оны¡ нақгы жұмысқа шыққан
күнi есептелiнедi.
Жеке еңбек келiсiм-шартын жасау үшiн жұмыс берушi жұмысшыдан еңбек
кiтапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтiк кодын, зейнеткерлiк келiсiм-
шартын, бiлiмi туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке еңбек келiсiм-
шартына қол койылған соң, жұмыс берушi бұйрық шығаруы тиiс.
Жұмысқа жаңадан қабылданғандарды "Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықпен
құжаттайды; кадрлар бөлiмiнiң бастығы немесе жұмысқа қабылдауға жауапты
адам бұрыштама қойған бұйрықтың жобасы қажеттi жағдайларда келiссөз
жүргiзуге жолдама және жұмыс жағдайларымен таныстыру үшiн құрылымдық
бөлiмшелерге жiберетiн рұқсат қағаз болып табылады. құрылымдық бөлiмше
бастығы оны жұмысқа қабылдауға болатындығы туралы тұжырым жасайды; бұйрық
жобасының сыртқы жағында жалданушының қандай жұмысқа қабылданғаны
көрсетiледi. Осында сынақ мерзiмiнiң ұзақтығы да көрсетiледi. Жұмысшының
жұмыс жағдайларымен келiсiмi, келiссөз, дәрiгерлiк тексерiс нәтижелерi,
техникалық қауiпсiздiк, ерттiң алдын алу шараларының минимумы бойынша
нұсқаулар берiлгендiгi туралы белгiлер және басқа да белгiлер үлгiнің сырт
жағына соғылады немесе жазылады. Жұмысқа алу туралы бұйрықтың жобасында
кәсiпкердiң айлық еңбек ақысы белгiленiп, бос тұрған қызмет орны және штат
кестесi бойынша белгiленген айлық ақысы көрсетiледi. Кәсiпорын басшысы қол
қойған бұйрық жұмысшыға хабарланып, одан қолхат алынады. Кадрлар бөлiмi
жұмысқа кабылдау туралы бұйрықтың негiзiнде жеке карточкасын толтырады,
жұмысқа қабылдағаны туралы еңбек кiтапшасына белгi соғады, ал бухгалтерия
дербес шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.
Барлық категориядағы жұмысшыларға, оның iшiнде жоғары және арнаулы
орта бiлiмi бар мамандарға және училищелердi, кәсiптiк-техникалық бiлiм
беретiн мектептердi т.б. бiтiрген жас жұмысшыларға да "Жеке карточка"
толтырылады.
Жұмысқа кабылдануы, басқа бiр тұрақты жұмыска ауысуы және жұмыстан
босатылуы туралы бұйрықтың негiзiнде еңбек кiтапшасына енгiзiлетiн әрбiр
жазбаны әкiмшiлiк сол кiтапша иесiне таныстырып, карточканың тиiстi
жерлерiне қол қойғызып отыруға мiндеттi.
Еңбек кiтапшасы не жұмыс берушiде, не жұмысшының өзiнде сақталуы
мүмкiн.
Жеке енбек келiсiм-шартына және демалыстар кестелерiне сәйкес
қызметкерлерге берiлетiн жыл сайынғы және басқа түрлердегi демалыстарды
құжаттау үшiн Демалыс беру туралы бұйрық қолданылады. Екi дана етiп
толтырылады, бiрi кадрлар белiмiнде калады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz