Банктік несие және оның экономиканың дамуында алатын рөлі туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Банктік несие . несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде ... ... ... ... ...4
1.1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... .11
II бөлім. Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына
банктік несиенің объективтік қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1. Банктік несиенің экономикаға тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Банктік несиелеудің өзекті мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
I бөлім. Банктік несие . несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде ... ... ... ... ...4
1.1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... .11
II бөлім. Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына
банктік несиенің объективтік қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1. Банктік несиенің экономикаға тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2. Банктік несиелеудің өзекті мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
Осы курстық жұмыстың тақырыбы – «Банктік несие және оның экономиканың дамуында алатын рөлі» өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Өйткені қазіргі нарықтық экономика жағдайында тұрғындар өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несие алуға ұмтылады, ал коммерциялық банктер өз қызметін пайда табу мақсатында несиелеу процесі арқылы жүзеге асырып отыр.
Республикамызда нарықтық қатынастар қалыптасқалы бері көптеген экономикалық-әлеуметтік өзгерістер болды. Банктер жекешелендіріліп, әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар дами бастады. Сәйкесінше уақытша босаған ресурстарға деген қажеттілік одан сайын өсіп, банктердің несиелік әрекеті жаңа мазмұнға ие болды. Кәсіпорындардың қарқынды дамуы экономикамызға оң ықпалын тигізері сөзсіз. Банктер уақытша босаған ресурстарды жеке және заңды тұлғаларға мерзімділік, төлемділік, қайтарымдылық негізде уақытша пайдалануға беру арқылы кәсіпорындардың, яғни экономикамыздың қозғаушы күшіне айналды.
Несие нарығы ақшаның экономикадағы мол өндірісінен пайда болды. Несие тұтынушыларға көп уақытқа пайдаланатын тауарлар алу, үй құрылысын жүргізу, т.б. үшін керек. Өндірушілер өздерінің инвестицияларын қаржыландыру үшін ақшаны қарызға алады. Мемлекетте өз шығындарын жабу үшін несиені пайдалануға мәжбүр болады. Несиенің өнім өткізу мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде рөлі зор. Өндірістің кеңеюіне, ақша айналымы сферасында да, инфляция кезінде де несие рөлі зор болып табылады.
Банктік несие экономиканың дамуына үлкен әсер тигізеді. Банктік несиенің қазіргі жүйесі нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына, өндірістің тиімділігін жоғарылатуға, мемлекеттік экономиканың нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз көбеюін шектеуге, инфляциялық процестерді болдырмауға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы банктердің несиелеу процесінің экономикада алатын орнына баға беру, несиелеумен байланысты туындайтын проблемаларды анықтап, олардың шешу жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден; I – Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде, II – Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына банктік несиенің объективтік қажеттілігі бөлімдерінен; қорытындыдан тұрады.
Республикамызда нарықтық қатынастар қалыптасқалы бері көптеген экономикалық-әлеуметтік өзгерістер болды. Банктер жекешелендіріліп, әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар дами бастады. Сәйкесінше уақытша босаған ресурстарға деген қажеттілік одан сайын өсіп, банктердің несиелік әрекеті жаңа мазмұнға ие болды. Кәсіпорындардың қарқынды дамуы экономикамызға оң ықпалын тигізері сөзсіз. Банктер уақытша босаған ресурстарды жеке және заңды тұлғаларға мерзімділік, төлемділік, қайтарымдылық негізде уақытша пайдалануға беру арқылы кәсіпорындардың, яғни экономикамыздың қозғаушы күшіне айналды.
Несие нарығы ақшаның экономикадағы мол өндірісінен пайда болды. Несие тұтынушыларға көп уақытқа пайдаланатын тауарлар алу, үй құрылысын жүргізу, т.б. үшін керек. Өндірушілер өздерінің инвестицияларын қаржыландыру үшін ақшаны қарызға алады. Мемлекетте өз шығындарын жабу үшін несиені пайдалануға мәжбүр болады. Несиенің өнім өткізу мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етуде рөлі зор. Өндірістің кеңеюіне, ақша айналымы сферасында да, инфляция кезінде де несие рөлі зор болып табылады.
Банктік несие экономиканың дамуына үлкен әсер тигізеді. Банктік несиенің қазіргі жүйесі нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына, өндірістің тиімділігін жоғарылатуға, мемлекеттік экономиканың нығаюына, айналымдағы ақша массасының негізсіз көбеюін шектеуге, инфляциялық процестерді болдырмауға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы банктердің несиелеу процесінің экономикада алатын орнына баға беру, несиелеумен байланысты туындайтын проблемаларды анықтап, олардың шешу жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден; I – Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде, II – Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына банктік несиенің объективтік қажеттілігі бөлімдерінен; қорытындыдан тұрады.
1. Г.С. Сейтқасымов. Ақша, несие, банктер. Алматы. Экономика 2001 жыл.
2. Ш. Қашықов, О. Нұрғалиев. Экономикалық теория негіздері. Қарағанды
1997 жыл.
3. Г.Т. Қалиева. Кредитное дело. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1997 год.
4. М.Т. Давлетова. Кредитная деятельность банков в Казахстане. Алматы. Экономика. 2001 год.
5. О.Қ. Шеденов. Жалпы экономикалық теория негіздері. Алматы-Ақтөбе.
2001 жыл.
6. XXI ғасырдағы ұлттық экономиканың даму проблемалары мен тенденциялары. Республикалық ғылыми конференция материалдары 14-15 қараша 2002 жыл. Алматы.
7. А.Т. Бохаев. Коммерциялық банктердің несие нарығын сандық салыстырмалы талдау. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция.
8. Қ.Қ. Кеулімжаев. Қаржылық есеп. Алматы. Экономика. 2001 жыл.
9. С.В. Галицкая. Денежное обращение, кредит, финансы. Москва. Медународные отношения. 2002 год.
10. Г.Т. Калиева. Коммерческие банки в Казахстане: проблемы устойчивости. Алматы. 1999 год.
11. Г.С. Сейткасимов. Банковское дело. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1998 год
12. А.М. Бабич, Л.Н. Павлова. Финансы. Денежное обращение, кредит. Москва. 2000 год.
13. Қаржы-қаражат - №1. 2006 жыл.
14. Қаржы-қаражат - №1. 2008 жыл.
15. Қаржы-қаражат - №4. 2005 жыл.
16. Банки Казахстана. №2 (128). 2008 жыл.
17. Банки Казахстана. №8 (122). 2007 жыл.
18. Банки Казахстана. №4 (118). 2007 жыл.
19. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс. Банк ісі. Алматы. Қазақ Университеті. 2004 жыл.
2. Ш. Қашықов, О. Нұрғалиев. Экономикалық теория негіздері. Қарағанды
1997 жыл.
3. Г.Т. Қалиева. Кредитное дело. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1997 год.
4. М.Т. Давлетова. Кредитная деятельность банков в Казахстане. Алматы. Экономика. 2001 год.
5. О.Қ. Шеденов. Жалпы экономикалық теория негіздері. Алматы-Ақтөбе.
2001 жыл.
6. XXI ғасырдағы ұлттық экономиканың даму проблемалары мен тенденциялары. Республикалық ғылыми конференция материалдары 14-15 қараша 2002 жыл. Алматы.
7. А.Т. Бохаев. Коммерциялық банктердің несие нарығын сандық салыстырмалы талдау. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция.
8. Қ.Қ. Кеулімжаев. Қаржылық есеп. Алматы. Экономика. 2001 жыл.
9. С.В. Галицкая. Денежное обращение, кредит, финансы. Москва. Медународные отношения. 2002 год.
10. Г.Т. Калиева. Коммерческие банки в Казахстане: проблемы устойчивости. Алматы. 1999 год.
11. Г.С. Сейткасимов. Банковское дело. Алматы. Қаржы-Қаражат. 1998 год
12. А.М. Бабич, Л.Н. Павлова. Финансы. Денежное обращение, кредит. Москва. 2000 год.
13. Қаржы-қаражат - №1. 2006 жыл.
14. Қаржы-қаражат - №1. 2008 жыл.
15. Қаржы-қаражат - №4. 2005 жыл.
16. Банки Казахстана. №2 (128). 2008 жыл.
17. Банки Казахстана. №8 (122). 2007 жыл.
18. Банки Казахстана. №4 (118). 2007 жыл.
19. С.Б. Мақыш, А.Ә. Ілияс. Банк ісі. Алматы. Қазақ Университеті. 2004 жыл.
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Банктік несие және оның экономиканың дамуында алатын рөлі.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Банктік несие - несие жүйесінің әмбебаптық типі
ретінде ... ... ... ... ...4
1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... .11
II бөлім. Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына
банктік несиенің объективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1. Банктік несиенің экономикаға тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...18
2.2. Банктік несиелеудің өзекті мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы – Банктік несие және оның экономиканың
дамуында алатын рөлі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Өйткені
қазіргі нарықтық экономика жағдайында тұрғындар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін несие алуға ұмтылады, ал коммерциялық банктер өз
қызметін пайда табу мақсатында несиелеу процесі арқылы жүзеге асырып отыр.
Республикамызда нарықтық қатынастар қалыптасқалы бері көптеген экономикалық-
әлеуметтік өзгерістер болды. Банктер жекешелендіріліп, әр түрлі меншік
нысанындағы кәсіпорындар дами бастады. Сәйкесінше уақытша босаған
ресурстарға деген қажеттілік одан сайын өсіп, банктердің несиелік әрекеті
жаңа мазмұнға ие болды. Кәсіпорындардың қарқынды дамуы экономикамызға оң
ықпалын тигізері сөзсіз. Банктер уақытша босаған ресурстарды жеке және
заңды тұлғаларға мерзімділік, төлемділік, қайтарымдылық негізде уақытша
пайдалануға беру арқылы кәсіпорындардың, яғни экономикамыздың қозғаушы
күшіне айналды.
Несие нарығы ақшаның экономикадағы мол өндірісінен пайда болды. Несие
тұтынушыларға көп уақытқа пайдаланатын тауарлар алу, үй құрылысын жүргізу,
т.б. үшін керек. Өндірушілер өздерінің инвестицияларын қаржыландыру үшін
ақшаны қарызға алады. Мемлекетте өз шығындарын жабу үшін несиені
пайдалануға мәжбүр болады. Несиенің өнім өткізу мен өндіріс процесінің
үздіксіздігін қамтамасыз етуде рөлі зор. Өндірістің кеңеюіне, ақша айналымы
сферасында да, инфляция кезінде де несие рөлі зор болып табылады.
Банктік несие экономиканың дамуына үлкен әсер тигізеді. Банктік несиенің
қазіргі жүйесі нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына, өндірістің
тиімділігін жоғарылатуға, мемлекеттік экономиканың нығаюына, айналымдағы
ақша массасының негізсіз көбеюін шектеуге, инфляциялық процестерді
болдырмауға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы
банктердің несиелеу процесінің экономикада алатын орнына баға беру,
несиелеумен байланысты туындайтын проблемаларды анықтап, олардың шешу
жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден; I – Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық
типі ретінде, II – Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына банктік
несиенің объективтік қажеттілігі бөлімдерінен; қорытындыдан тұрады.
I бөлім. Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде.
1.1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен қызметі.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылығы
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастардың
бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз алушы
ғана қатынаса алады. Екінші жақ – кредитор өндірістік процестің сыртында
қалады. Демек, несие бірегей өндіріс процесінің субъектілері арасындағы
экономикалық байланысты білдіреді.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйесінің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану, т.б. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші
және алушы болады.Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен
тауар айналысы негізінде жүреді.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұстанушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір құжаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес, оның шарттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа
барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар ретінде бола
отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын ресурстарды
жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір жағдайларда
босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға беріледі. Кредитор
ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс беруші тұлға
болып табылады. Қарыз алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған
жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен
анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы – ол несиелік мәміледе
төмендегідей ерекшеліктерге ие:
• Ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды,
олардың уақытша ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің
ресурстарымен жұмыс істейді.
• Қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да,
өндіріс сферасында да пайдаланылады.
• Қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қарызға
алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен жеткілікті
түрде есеп айырысуымен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайыөндіріс
процесін өркендете түсу керек.
• Қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай,
сонымен қатар қарыз пайызын да төлейді.
• Қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді
болады.
Кредитор мен қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақсаттары мен
мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде кредитор
және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор қарыз алушыға, қарыз
алушы кредиторға айналады.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның
заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз немесе өсім алу үшін белгілі
бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда
болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып екіге
бөлінеді:
Коммерциялық несие – 1-ші субъектінің 2-ші субъектіге сатқан тауарының
құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты туындайды. Банк
несиесі – субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы
қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысында қызмет етеді,
ал банктік несие қоғамының барлық топтарының ақшалай табыстарын және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген. Кредитордың мақсаты – пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға
қайтарымдылық, мерзімділік және пайыз төлеу жағдайларында қарыз капиталын
ұсынушы банктік мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Кредитор ретінде банктердің несиелеу үшін белгілі бір шарттармен тартылатын
ресурстарға мұқтаж болады. Банк арқылы меншікті және тартылған ақша
қаражаттары банк несиесі келісім шартына сәйкес клиент шоттарында
орналасады және қайта бөлінеді. Сонымен қатар тартылған ресурстармен бөлу
несие ретінде болса, онда банк қарыз алушы рөлінде болады. Қарыз алушыдан
төленетін несие үшін төлем – банк үшін пайданың қалыптасу көзі болып
табылады. Сондықтан банк пайыз ставкаларын шектеуші болып – несиеге орташа
нарықтық пайыз ставкалары табылады.
Шаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың
қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық
банктердің несие беру, өтеу, өсім проценті ставкалармен және басқадай
талаптармен танысып алдын ала шешіп алуы қажет. Банктер әдетте несие
сұраушы субъектінің өтем қабілеттілігі мен өтемпаздығын мұқият тексереді.
Несиенің объективті қажеттілігі – бұл субъектінің өндірістік және сауда
айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
Банктік несиенің принциптері несиелеу жүйесінің негізгі элементін құрайды.
Олар өндірістік қатынастар түрі ретінде несие мазмұнын көрсетеді. Сондықтан
принциптер объективті болады. Принциптердің объективтілігі банк түріндегі
қоғамдық несиелеудің мәнін біліп, несиелеудің тиімділігі жөнінде ойлап,
несие саясатына зиянын келтірмей кез-келген принципті жоя алмайды.
Несиелеудің принциптері қарызға берілетін қаражаттардың заңды қозғалысын
қамтамасыз етуге шақырады. Кредитор мен қарыз алушының арасындағы қарым-
қатынасты несиелеудің принциптерін ескермеу қарызға берілген құнның
қайтарылатын негізін білдіреді. Несие мекемесінің белсенділігі несиелік
қатынастар мазмұнын терең танып-білу негізінде ол несиенің мәнін ашатын
жаңа принципті тұжырымдайды.
Банктік несиелеудің принциптері тұрақты болады. Олар тек несиенің
әлеуметтік-экономикалық мәнінің өзгеруімен бірге өзгереді.
Несиелеудің принциптері несие мазмұнымен байланыс (осыдан олардың
объективтілігі) тағы да бір ерекшелікті туындатады. Несие мазмұнын жалпы
және сонымен қатар оның ерекше белгілері де ашады. Егер несиенің жалпы
белгілері оның басқа экономикалық категорияларымен байланысын көрсетсе,
онда ерекше белгілері несиені экономикалық қатынастар жиынтығынан
ерекшелейді. Осыдан принциптерді екі топқа бөлуге болады: жалпы
экономикалық және несие мәнін ашатын.
• Жалпы экономикалық принциптерге мақсаттылық және саралау жатады.
• Несие мәнін ашатын принциптерге несиені қайтару мерзімі,
несиелеудің материалдық қамтамасыз етілуі, несиені төлеу жатады.
Мақсаттылық принципі несиені беру мақсатын барлық несиелеу процесте
анықтайды. Кәсіпорынды несиелеудің әлеуметтік-экономикалық себебі
экономикалық заңдармен анықталады. Несие мақсаты мен несиелеудің мақсаты
тепе-тең емес. Несиенің мақсаты несиелеу мақсатына қарағанда, жалпығырақ
категория болып табылады. Ол шаруашылық ұйымдарды несиелегендегі
мақсаттарды анықтайды. Жеке категория ретінде несиелеудің мақсаты нақты
түрде көрініс табады. Несиелеген кезде банк қарыз алуға өзінің нақты
талабын білдіретін нақты борышқормен іс жүргізеді.
Несиелеудің мақсаты – борышқордың қайтарылатын қосымша ақша қаражаттарында
қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады. Бірақ егер несиелеудің мақсаты
тек кәсіпорынның, ұйымның, халықтың несиеге деген қажеттілігін
қанағаттандыру болса, онда ол автоматты түрде борышқордың кез-келген
қажеттілігін қанағаттандыратын міндетті актке айналып кетеді, ал ол несиеге
қажеттілік туғызатын қаржылық қиындықтардан, сонымен қатар шығындардың
көпшілігінен, ресурстарды тиімді қолданбаудан, жеке қаржылық базасының
әлсіз болуынан болуы мүмкін. Бұл несиемен жабылатын қажеттіліктегі байланыс
екі талапқа сай болуы керек: біріншіден, мұндай қажеттіліктер объективті
мазмұнда болуы керек, несие қажеттілік борышқордың қаржылық қиындығын
туғызған жұмысынан болмауы керек; екіншіден, кредитор несиелеген кезде
несиенің өндіріс нәтижесіне оң әсерін тигізетініне сенімді болуы керек.
Күнделікті несие тәжірибесінде несиелеудің мақсаты борышқордың түрлі
шаруашылық операцияларды жүзеге асырумен байланысты. Олар өнеркәсіпте,
саудада, көлікте тауарлы-материалдық құндылықтарды жинақтау, ауыл
шаруашылығындағы өндірістің шығындары, машиналар мен жабдықтарды сатып алу,
негізгі құралдарды көбейту мен модернизациялау. Банк мекемелері несиені
нақты шаруашылық мәмілелерін жүзеге асыруға, сонымен қатар ақша
қаражаттарының жалпы жетіспеушілігін жабуға да береді. Олардың негізгі
мақсаты тек борышқордың қажеттілігін қанағаттандыру ғана емес, сонымен
қатар несиенің тиімді қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Саралау принципі – бұл принцип банктердің қарыз алушының несиені өтеу
қабілетіне байланысты кәсіпорындарды несиелеуге деген түрлі тәсілдері.
Несиені қайтару мерзімі принципі құнды жоспарлы қайтарылатын қозғалысы
ретінде несиенің мазмұны қарызды қолдану мерзімін анықтау қажеттілігін
шарттайды. Несиелеу мерзімінің экономикалық табиғаты екі түрлі. Біріншіден,
ол несие қаражаттардың қайтарылатын қозғалысына негізделген қатынастарды
көрсеттетінімен байланысты. Бұл қайтарымның шарты болып тек қана ұсынылған
қаражаттарды қайтарудың жалпы талабы ғана емес, сонымен қатар қайтарымның
нақты мерзімін анықтау болуы мүмкін. Карл маркс айтқан: Несие тек құнның
табысталуы біржақты және мерзімді болғанда ғана жүзеге асырылады.
Екіншіден, несиелеу мерзімі несие есебінен қанағаттандырылатын
қажеттіліктерден туындайды. Несие мерзімі бір жағынан уақытша пайдалануға
берілген қаражаттарды босату мерзімімен шартталған. Кредитордың
ресурстарының қысқа мерзімділігі борышқор пайдаланатын қарыздың мерзімін
шектейді. Несие мерзімі қарызды алған уақыттан бастап, оның қайтарылуына
дейінгі уақытқа дейін есептеледі. Қарызды жабу шаруашылық айналымының
қаражаттарының босатылуымен, капитал шеңбер айналымының аяқталуымен
қамтамасыз етіледі. Несие мерзімі – бұл банктің тауарлы-материалдық
құндылықтар мен шығындарды несиелеу қозғалысымен байланысты бекіткен
қарызды қолдану мерзімі.
Несиелеудің материалдық қамтамасыз етуі принципі – бұл принцип материалдық
процестің, кәсіпорынның өндірістік қорларының айналымы мен шеңбер
айналымынан несиелеудің, тығыз тәуелділігін ашады. Бұл жағдайда несиелеу
материалдық құндылықтар мен шығындардың қозғалысымен қаржыланған процесс
ретінде көрінеді.
Несиелеуді төлеу принципі – бұл әрбір борышқордың банкке қарыз үшін белгілі
бір төлемді төлеуі тиіс жөніндегіні білдіреді.
Кәсіпорындарды, фирмаларды, мекемелер мен тұрғындарды несиемен қамтамасыз
етуді ұйымдастыру, несие жүйесінің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың
дамуында ерекше маңызды орын алады. Несие механизмі қызмет етуінің
үздіксіздігі мен тиімділігінен тек жеке шаруашылық бірліктерінен
қаражаттарды дер кезінде алуды ғана емес, сонымен қатар толығымен
мемлекеттің экономикалық даму типтері де тәуелді болады.
Ең алдымен, өнім өткізу мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз
етуде несиенің рөлі зор.
Кәсіпорындар, ұйымдар және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
несиеге деген қажеттілігі өнім өткізуден түскен қаражаттардың түсу
уақытының материалдық құндылықтарды сатып алу, еңбекақы төлеу мен қызмет
көрсетулерге төлем жасауға кеткен шығындарды өтеу уақыты арасы сәйкес
келмегендігінен туады. Бұл шығындарсыз өндіріс тоқтап қалуы мүмкін.
Мұндай қаражаттардың бар болуы мен оларды тұтыну арасындағы уақытша қарама-
қайшылық несие көмегімен шешіледі, яғни несие арқылы өнім өткізу мен
өндіріс процесінің үздіксіздігі қамтамасыз етіледі.
Қаражаттарда уақытша қажеттілік маусымдық өндіріс пен өнімнің жеке түрлерін
тұтынумен байланысты болуы мүмкін. Өндірістік шығындарында маусымдық үзіліс
өндірістің маусымдық кеңеюі кезінде өтелетін несиемен жабылады. Өндірістің
кеңеюінде несие үлкен рөл ойнайды. Несие негізгі қорларды сатып алу үшін
(қаражат көзі ретінде), жетілген жаңа жабдықтарды сатып алу үшін, өндіріске
жаңа технологияны енгізу үшін, т.б. үшін қаражат көзі ретінде көрініс
табады.
Белгілі бір бағытта несиені қолдану бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда
біраз артықшылығы бар. Капиталды салымдар үшін, қаражаттарда қажеттілікті
анықтау үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер барынша көп қаражаттарды
алуға және оларды бақылаусыз тиімсіз жұмсауға ұмтылады, себебі оларды
қайтаруды ешкім талап етпейді. Ал несиені пайдаланғанда ұмтылыс болмайды,
өйткені қарызға алынған қаражаттар пайызбен қайтарылатындықтан.
Ақша айналымы сферасында несие маңызды рөл атқарады. Қолма-қол ақшаны
несиелік операциялармен ауыстыру функциясын орындай отырып, несие
айналымындағы ақша айналымын ұйымдастыруда оң әсерін тигізеді.
Нарық қатынасы қалыптасуының қазіргі жағдайында несиелік қатынастар сферасы
кеңеюінде және несие салымдары көлемі ұлғайып жатыр, осылай экономикалық
дамуында несиенің рөлі жоғарылайды.
Қазіргі кезде бюджеттік қаржыландыру көлемі қысқарып азаяды. Мемлекеттің (
бюджеттің), кәсіпорынның, фирмалар мен басқа да шаруашылық субъектілерінің
, сонымен қатар жеке тұлғалардың өндірісті ұйымдастыру мен кеңейтуге және
т.б инвестициялау, банк несиелері арқылы жүзеге асырылып жатыр.
Нарықтық экономиканың дамуымен несиелік қатынастарды кеңейту үшін басқа да
мүкіндіктер пайда болады. Көбінесе коммерциялық және ипотекалық несиелер,
вексельдер.
Сонымен қатар акциялар мен басқа да құнды қағаздарды кепілге беру арқылы
несие берілетін болады.
Инфляция кезінде де несие рөлі зор болады. Себебі несиелеу арқылы
айналымдағы ақша массасын реттеуге мүмкіндік туады және ақша бірлігін
сатып алу мүмкіндігін тұрақтауға көмектеседі.
Сонымен қатар несиелік қатынастардың кеңеюіне несиелеудің жаңа әдістерін,
мысалы, проектіні қаржыландыру сияты қолдану оң әсерін тигізеді.
Осының бәрі экономиканы басқарудың нарықтық әдістері кезінде несиенің
қажеттілігі күшейеді, оның рөлі жоғарылайды және өндірістің кеңеюіне
әкеледі. Несиенің мәні нақты функцияларда көрінеді. Қазіргі экономикалық
әдебиеттерде несиенің 2 функциясын ажыратады. Олар құнды қайта бөлу мен
нақты ақшаны несиелік операциялармен алмастырады.
Қайта бөлу функциясы кредитор мен борышқор арасындағы несиелік қатынастар
құн айырбасы процесінде уақытша босаған қаражатты борышқорға берумен, сосын
осы құн бастапқы иесіне қайтарылу жолымен қайта бөлу стадиясында пайда
болады.
Шаруашылық субъектілері мен азаматтардың уақытша босаған ресурстарын
басқаларға уақытша қолдануға беру, құнды қайта бөлу процесін білдіреді. Бұл
процесс несие арқылы жүзеге асырылады. Оған осы қайта бөлу функциясы
жатады.
Қайта бөлу салалық және территориялық белгілері бойынша жүруі мүмкін.
Несие арқылы құнды қайта бөлу микро және макроэкономикалық деңгейде жалпы
ішкі өнім мен ұлттық табыс қайта бөлінеді.
Несиенің екінші функциясы нақты ақшалардынесиелік операциялармен алмастыру
болып табылады. Бұған қолма-қол ақша сөзі келеді. Себебі айналымда құны
жоқ ақша белгілері жүреді. Сондықтан нақты ақша болып табылмайтын, тек
оларды алмастыратын ақша бірліктері болып табылады.
Қазіргі несие шаруашылығында осындай алмастыруға қажетті шарттар
қолданылады. Қолма-қолсыз есеп айырысумен байланысты бір шоттан екінші
шотқа ақшаны аудару (несие негізінде жүзеге асырылатын) айналымдағы қолма-
қол ақша көлемін сақтауға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша тек көрсетілген осыдан басқа несие келесі
қосымша 2 функция атқарады: капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын
жылдамдату және бақылау.
Капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын жылдамдату функциясы
несиелікмеханизм қосымша құнның капиталға айналу процесіне ықпал тигізеді
және жинақтау шекарасын кеңейтеді. Өндіріс масштабының үлкеюі үшін жеке
шаруашылық субъектілерінің қаражаттары жеткіліксіз,сондықтан қосымша құнның
бөліктері ағылып несиелік мекемелерде жинақталады жәнемәнді көлемге
жеткеннен кейін ұдайы өндірісті кеңейту процесіне белсенді әсер етеді.
Несие капиталының орталықтануында маңызды рөл атқарады. Ол жеке
кәсіпорындардың меншіктің ұжымдық формасына айналуына ықпал тигізеді.
Бақылау функциясының мазмұны өзіне алған міндетті уақытында орындамауды
болдырмауға бағытталған борышқордың қаржылық жағдайын бақылауға
сәйкестендіріледі. Сондықтан несиелік процесс уақытында несиелеудің барлық
принциптерінің сақталуы бақыланады. Сол арқылы кредиторға қарызды беру
туралы және несиелеудің тәртібін қатаңдату туралы немесе қарызды уақытынан
бұрын қайтаруды талап ету туралы шешімді қабылдай алады.
Мемлекет жоғарыда айтылған несиенің функцияларын қолдана отырып банк
жүйесі арқылы бар ресурстарды үнемді қолдануға жетуге дайын шаруашылығы
салаларын дамытуға, солай барлық қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарылата
алады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай
да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді.
Экононмикалық объектілерде несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызылады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары немесе
көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы формасының
объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады. Коммерциялық несиенің
ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен біріккен, ал оның
мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату. Коммерциялық несиенің құрылымы
вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол оның иесіне
белгілі бір уақыт өткеннен кейін борышқордан вексельде көрсетілген ақшалай
соманы талап етуге құқық береді.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Олардан кейінгі
орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар кіреді.
Банктік несие – бұл банктердің арнайы несие-қаржылық мекемелердің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.Банктік неие коммерциялық
несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез-келген өндіріс
саласына беріледі және несие арқылы кез-келген бағытта қозғала алады.
Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке орналастыра
алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорнына қарызға береді.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық
қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада берілетін несие.
Тұтыну несиенің негізгі міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау
көрсету. Тұтыну несиесі негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу
кезінде: автомобильдерді, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.б.
пайдаланылады. Тауар қымбат болған сайын несие де жиі қолданылады.
Дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада беретін банктік
қарыздар. Бұл несиелерді көбінесе жас жанұялар және білім алудың бүкіл
кезеңіне қарыздарын 5 жыл ішінде өтеу үшін оқуға түскен студенттер алады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді, жерді, тұрғын үй және өндірістік
ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы
немесе кредитор ретінде мемлекеттік және жергілікті билік орындары болатын
несиелік қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық және
пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық
қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
1.2.Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы рөлі.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1. Мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді(1 жылға дейін); ә) орта
мерзімді(1 жылдан 3-5 жылға дейін); б) ұзақ мерзімді(3-5 жылдан
жоғары).
2. Несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі қорларға берілетін несие; ә)
айналым қорларына берілетін несие.
3. Несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; ә) айналым
бойынша несиелеу. Мысалы, тұтыну несиесінің түрлері тауарлы және
ақшалай болуы мүмкін.
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған:
1. Ұлттық Банктің несиелері:
❖ Аукциондық – Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы
берілетін несие; Ломбардтық – Ұлттық Банктің мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып,жоғары пайызбен берілетін қысқа
мерзімді несиенің түрі.
❖ Бюджеттік – Ұлттық Банк ҚР Қаржы Министрлігіне қайтарымдылық
шартымен беретін несиесі.
2. Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
❖ Өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
❖ Күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
❖ Импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
❖ Ипотекалық;
❖ Несиелік желі негізінде – қарыз алшының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие
беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
❖ Консорциалдық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығы мен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі
мүмкін;
❖ Тұтыну мақсаттарына;
❖ Банкаралық. Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған
банкаралық нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредитор
ретінде ірі банктер (Халықтық банк, Казкоммерц банк) болады.
Банк несиелерін несиелеудің мақсаттылығына, қарызданушылардың типіне
және қызмет ету саласына байланысты бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Төменде әлемдік тәжірибеде банк несиелерін жіктеудің негізгі
критерийлері ұсынылған:
✓ Борышқорлар типіне байланысты;
✓ Қолдану типіне байланысты;
✓ Қамсыздандыру, сипатына қарай;
✓ Қолдану жағдайларына байланысты;
✓ Несиені өтеу әдістеріне байланысты;
✓ Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай;
✓ Пайызды төлеу әдісіне қарай;
✓ Несие валютасына қарай;
✓ Несиелердің санына қарай;
✓ Несиені өткізу шарттарына қарай;
✓ Несиелердің объектісіне қарай;
Жоғарыда келтірілген банк несиелерінің топтарын жекелеген сипаттарына
қарай ашып қарастырайық:
1. Банк несиелерін борышқорлардың типіне қарай жіктеу банк тәжірибесінде
кеңінен таралған. Банк несиелерінің осы түрлерінің әрқайсысына
сипаттама берсек, сауда-өндірістік кәсіпорындарға несиелер
кәсіпорынның айналым және негізгі капиталдарын толтыруға капиталды
шығындарды жабу көзі ретінде де қолдануы мүмкін. Қысқа мерзімді
несиелерді жеңіл және тамақ өнеркәсібі, сауда-жабдықтау, дайындау
салаларындағы кәсіпорындар кеңінен пайдаланылады. Ипотекалық несиелер
құрылыс фирмаларына, құрылыс цикл процесіне аралық қаржыландыру
нысаны ретінде беріледі. Шетел тәжірибесіне ипотекалық несиелер
арнайы қаржы-несие ұйымдарынан алынған ұзақ мерзімді несиелер арқылы
өтеледі.
Ипотекалық несие категориясына, сонымен қатар жеке тұлғаларға
жылжымайтын мүлік сатып алуға кепілдік бойынша ұсынылатын несиелер
жатады.
Банктік ипотекалық несиелердің ерекшеліктері көрінеді:
- Несие беруде салыстырмалы төмен тәуелділік, өйткені бұл
жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген.
- Ұзақ мерзімді сипатқа ие.
- Банк үшін бұл несиелер тұрақты клиентураны қалыптастырады.
- Банк өзінің несиелік портфелін диверсификациялауға мүмкіндігі
бар.
Ауылшаруашылық несиелері ауылшаруашылығы кәсіпорнына, мал және
өсімдік шаруашылығына мерзімдік шығындарды қаржыландыруға
ұсынылады; оның ішінде тұқым дайындау, жұмыс күші және жанар-жағар
май, жанұяны қамтамасыз етуге мал сатып алу, т.б. Ауылшаруашылық
несиелері салыстырмалы аз мөлшерде болып, егінмен, ауылшаруашылығы
техникасымен, малмен қамтамасыз етіледі.
Ауылшаруашылығы техникасын, құрал-жабдықтарды алуға банктік
несиелер орта және ұзақ мерзімді сипатқа ие болады, яғни несие
ұсыну кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Шетел тәжірибесінде кепілдік
ретінде жылжымалы және жылжымайтын мүлік кеңінен қолданылады.
Банк несиелерін пайдаланушы банктік емес қаржылық ұйымдарға
қаржылық компаниялар, инвестициялық банктер, несие жинақтаушы
ассоциациялар, несие одақтарын сақтандыру компаниялары жатады. Бұл
ұйымдар үшін банк несиелері нарықтық қордың негізгі көздерінің
бірі болып табылады.
Коммерциялық банктерге несиелер корреспонденттік қатынастар
шеңберінде банктер арасындағы несие ресурстарын қайта бөлу құралы
ретінде қызмет етеді.
Банкаралық несиелерді қолдану екі жағдаймен шартталады:
біріншіден, орталық банктегі коммерциялық банктердің шоттарында
қаражаттардың шамадан тыс артып кетуі орын алып жатады, бұл өз
кезегінде банк рентабельділігін төмендетеді; екіншіден,
коммерциялық банктердің ұсынатын несиесіне сұраныстың артуы оларды
банк-корреспонденттерден несие алуға итермелейді.
Брокерлер мен дилерлерге несиелер талап ету шарттарына сол
баға қағаздарды сатып алуға беріледі.
Банктер бағаны қағаздарға несие ұсына отырып, элементтің
қаржылық тұрақтылығына және кепілдіктің нарықтық құнына көз
жеткізу қажет. Акция және облигацияға несие ұсынушы банктер
әрқашанда өз несиелерінің өндірістік мақсатқа қолданылуына және
жаңа акциларды сатып алуға жұмсауы жөнінде ақпаратпен қамтамасыз
етіліп отыруы керек.
Шетелдік үкімет органдарына несиелер мемлекеттік бюджет
тапшылығын жабуға, төлем балансын реттеуге және ірі масштабы
инвестицияның жобаларды жүзеге асыруға беріледі.
Билік органдарына банктік несиелер салықтық түсімдер
аралығында ақшаға уақытша қажеттіліктерді жабуға байланысты
беріледі. Жеке тұлғаларға банк несиелері тұтыну несиелері
нысанында беріледі. Мұндай несиелер ұзақ мерзімді қолдануға
тауарлар сатып алу үшін қолданылады. Тұтыну несиелері соңғы
тұтынушы – жеке тұлғалардың қарыздық қаражаттарға қажеттіліктерін
қанағаттандыруға ұсынылады, сондықтан бұл несие тұрғындардың өмір
сүру деңгейін жоғарылатумен тығыз байланысты.
2. Қолдану мерзіміне байланысты банктік несиелер әдетте 4 түрге
бөлінеді:
- Қысқа мерзімді – 1 жылға дейін.
- Орта мерзімді – 1-3 жылға дейін.
- Ұзақ мерзімді – 3 жылдан жоғары.
- Талап етуге дейінгі несиелер.
Мерзімсіз несиелерді онкальды деп – анықталмаған мерзімге,
яғни талап
етілгенге дейін, ұсынылады. Мұндай несиелерді борышқор банктің
алғашқы
талабында өтеуі керек. Егер банк талап ету шараларын жүзеге
асырмаса,
несие борышқордың өз қызығушылығына байланысты қайтарылады.
3. Қамсыздандыру сипатына қарай банктік несиелердің қамсыздандырылған
қамсыздандырылмаған сияқты түрлерге ажыратады.
Банктік несиелерді мыналар қамсыздандыруы мүмкін:
- Мүліктік кепілдік
- Кепілдемелер мен кепілгерлік (поручительство)
- Банктің пайдасына борышқордың үшінші тұлғаға ұсынған депиторлық
шоттарының, талаптарының, келісімдерінің көшуі
- Өтелмеген несиелер үшін борышқордың жауапкершілігін сақтандырушы
келісім-шарттар
- Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру
- Вексельмен қамсыздандыру
- Өмірді сақтандыру полистерімен қамсыздандыру
Келтірілген қамсыздандыру түрлеріне сипаттама бере кетейік:
❖
▪ Мүліктік кепілдіктер. Қазақстанда кепілдік қатынастар ҚР-
ның Азаматтық кодексі және ҚР-ның Президентінің заң күші бар
жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы жарғысына сай реттеледі.
Кепілдік банкке несие өтелмейінше мүлікті иелену құқығын
береді. Несие өтелмеген жағдайда банк келісімге және заңға
сәйкес мүлікті өз қажеттілігіне жарата алады. Кепілдік
объекті болып тауарлы-материалдық құндылықтар, жылжымалы
мүлік, жылжымайтын мүлік, қымбат талдар мен металдар, егін,
т.б.
▪ Кепілдемелер мен кепілгерлік. Отандық банктік тәжірибеде
кепілдеме мен кепілгерлік арасында айырмашылық мынада: егер
кепілдемме заңды тұланың міндеттемесі болса, кепілгерлік-
банк алдындағы жеке тұлғаның несиені өтеуі жөніндегі
міндеттемесі болып табылады.
Кепілдемелер мен кепілгерліктер борышқорлар арқылы жазбаша
түрінде беріліп, нотариуспен қорландырылуым тиіс, бұл
жағдайда банк борышқородың әл-ауқат жағдайына, сенімділігіне,
абыройына мән береді.
❖ Борышқордың үшінші тұлғаға ұсынған дебиторлық шоттарының,
талаптарының, келісімдерінің банк пайдасына көшуі.
Борышқордың алдындағы басқа үшінші тұлғаның міндеттемесі
банкке өзінің несиесін жабу құрамы ретінде берілуі мүмкін.
Өтелмеген несиелер үшін борышқордың жауапкершілігін
сақтандырушы келісім-шарттар несие беру кезінде
міндеттемелерді қамсыздандырушы ретінде қызмет етуіы мүмкін.
Бұл жағдайда 2 іс-әрекет жасалады:
- Банк борышқордан несиені өтемеген жағдайындағы
жауапкершілігін сақтандыруды куәландыратын сақтандыру
компанияларының басқа да құжаттарын талап етеді.
- Банк несие бергеннен кейін осы соманы сақтандыру
компаниясында өз алдына сақтандырып, барлық шығындарды
борышқорға аударады.
❖ Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен
қамсыздандыру. Несиені қамсыздандырушы ретінде тауар тиелімін
растайтын жол және тауар құжаттары болады. Оларға
консаменттер мен накладной-жүк құжаттары жатады.
❖ Вексельмен қамсыздандыру. Банктік несиелерді вексельмен
қамсыздандыру 2 түрде болады: вексельдер есебі – есептік,
дисконттық және қысқа мерзімді сипатқа ие банк несиелерін
ұсыну нысаны. Вексельдік кепілдікке несиелер кепілдігінің 80%-
і мөлшерінде беріледі. Несие өтелмеген жағдайда вексель банк
иелігіне көшеді.
❖ Өмірді сақтандыру полистерімен қамсыздандыру. Дамыған
нарықтық қорғанысы бар елдерде банктер несиені
қамсыздандыруға өмірді сақтандыру полистерімен қабылдай
береді.
4. Қолдану жағдайларына байланысты банк несиелері бір жылғы және қайта
жаңартылатын болып келеді.
- Бір жылғы несие жағдайында несие беру өз бетінше және басқа
несие операцияларынан заңды оқшауланған түрде жүзеге асырылады.
- Қайта жаңартылатын несие жағдайында банк пен борышқор арасында
ұзақ мерзімді қатынасқа берілдіп, несие шегі енгізіліп, ортақ
уақыты көрсетіледі.
5. Несиені өтеу әдісіне қарай мынадай түрлері ажыратылады:
- Пропорционалды өтелетін несиелер, яғни несие негізгі қарыздың
бөлшектеріне сай белгілі мерзім бойында өтеліп отырады.
- Прогрессивті әдіс. Бұл жағдайда несие өтеу сомасы өсіп отырады.
- Бір уақытта өтелетін несиелер, яғни несие бір мерзімде өтеледі.
6. Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай банктік несиелердің екі түрі
ажыратылады:
- Тұрақты пайыздық ставкалы несие. Тұрақты пайыздық ставка
несиелеудің мерзімі бойына өзгеріссіз қалады.
- Қалқымалы пайыздық ставкалы несие. Қалқымалы пайыздық ставка
банктер пайда алу тәуекелділігінің төмендеуіне байланысты
қолданылады.
7. Пайызды төлеу әдісіне қарай банктік несиелер:
- Қарапайым несие
- Дисконтты несие болып бөлінеді.
Қарапайым несиелерге қарағанда дисконттық несиелердің мынадай
түрлері бар:
✓ Бір банк арқылы ұсынатын несие синдикатталған
(консорциалды) несиелер. Қазірде бір банк арқылы ұсынылатын
несилер кең таралған. Алайда кейде несие беруде бірнеше
банктердің қосылуы қажет болады. Бұл жағдайда арасында бір
банк менеджер, яғни бастаушы банк болады.
✓ Параллельді несиелер. Параллельді несиелер екі банктен көп
банктер арқылы беріледі. Консорциалды несиелерге қарағанда
параллельді несиелерді ұсынушы банктер әрқайсысы өз бетінше
жұмыс істейді, тек келісім орындалған соң ортақ шоттарға сай
несие келісім-шарты құрылады.
8. Несиені өткізу шарттарына сәйкес:
- Қолма-қол несиелер (борышқордың шотына аударылады).
- Акцептілік несиелер (банк траттаны акцептілеуге келіседі).
9. Несиелеудің объектілігіне байланысты:
- Айналым қорларға шығындарды жабу.
- Негізгі қорларға шығындарды жабу
- Сыртқы экономикалық қызметке шығындарды жабу.
Несие айырбас саласында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамсыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауар айналысының процесіне себепші бола алады. Қарыз
мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне
қарсы жағын салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге
қалдырылады, несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға
болмайды. Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісімі ретінде алынған
сатып алу-сату мәмілесі олардың арасындағы кездейсоқ, өткінші байланысты
жүзеге асырады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәселесі негізінде көрінетін
және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәселесі
несиесі экономикалық категория ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Банктік несие және оның экономиканың дамуында алатын рөлі.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім. Банктік несие - несие жүйесінің әмбебаптық типі
ретінде ... ... ... ... ...4
1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... .11
II бөлім. Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына
банктік несиенің объективтік
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1. Банктік несиенің экономикаға тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...18
2.2. Банктік несиелеудің өзекті мәселелері мен даму
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Осы курстық жұмыстың тақырыбы – Банктік несие және оның экономиканың
дамуында алатын рөлі өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Өйткені
қазіргі нарықтық экономика жағдайында тұрғындар өз қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін несие алуға ұмтылады, ал коммерциялық банктер өз
қызметін пайда табу мақсатында несиелеу процесі арқылы жүзеге асырып отыр.
Республикамызда нарықтық қатынастар қалыптасқалы бері көптеген экономикалық-
әлеуметтік өзгерістер болды. Банктер жекешелендіріліп, әр түрлі меншік
нысанындағы кәсіпорындар дами бастады. Сәйкесінше уақытша босаған
ресурстарға деген қажеттілік одан сайын өсіп, банктердің несиелік әрекеті
жаңа мазмұнға ие болды. Кәсіпорындардың қарқынды дамуы экономикамызға оң
ықпалын тигізері сөзсіз. Банктер уақытша босаған ресурстарды жеке және
заңды тұлғаларға мерзімділік, төлемділік, қайтарымдылық негізде уақытша
пайдалануға беру арқылы кәсіпорындардың, яғни экономикамыздың қозғаушы
күшіне айналды.
Несие нарығы ақшаның экономикадағы мол өндірісінен пайда болды. Несие
тұтынушыларға көп уақытқа пайдаланатын тауарлар алу, үй құрылысын жүргізу,
т.б. үшін керек. Өндірушілер өздерінің инвестицияларын қаржыландыру үшін
ақшаны қарызға алады. Мемлекетте өз шығындарын жабу үшін несиені
пайдалануға мәжбүр болады. Несиенің өнім өткізу мен өндіріс процесінің
үздіксіздігін қамтамасыз етуде рөлі зор. Өндірістің кеңеюіне, ақша айналымы
сферасында да, инфляция кезінде де несие рөлі зор болып табылады.
Банктік несие экономиканың дамуына үлкен әсер тигізеді. Банктік несиенің
қазіргі жүйесі нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен дамуына, өндірістің
тиімділігін жоғарылатуға, мемлекеттік экономиканың нығаюына, айналымдағы
ақша массасының негізсіз көбеюін шектеуге, инфляциялық процестерді
болдырмауға және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған.
Курстық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасындағы қазіргі таңдағы
банктердің несиелеу процесінің экономикада алатын орнына баға беру,
несиелеумен байланысты туындайтын проблемаларды анықтап, олардың шешу
жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыс кіріспеден; I – Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық
типі ретінде, II – Қазақстан Республикасының экономикалық жағдайына банктік
несиенің объективтік қажеттілігі бөлімдерінен; қорытындыдан тұрады.
I бөлім. Банктік несие – несие жүйесінің әмбебаптық типі ретінде.
1.1. Банктік несиенің мәні, қағидалары мен қызметі.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашылығы
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастардың
бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз алушы
ғана қатынаса алады. Екінші жақ – кредитор өндірістік процестің сыртында
қалады. Демек, несие бірегей өндіріс процесінің субъектілері арасындағы
экономикалық байланысты білдіреді.
Несиенің мәнін ашу – бұл несиені экономикалық қатынастардың біртұтас
жүйесінің элементі ретінде көрсететін, оның мәнді анықтығын білдіретін
сапаларын тану, т.б. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші
және алушы болады.Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндірісі мен
тауар айналысы негізінде жүреді.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұстанушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір құжаттар болуы керек. Оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарымдық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы шаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес, оның шарттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа
барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар ретінде бола
отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын ресурстарды
жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір жағдайларда
босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға беріледі. Кредитор
ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс беруші тұлға
болып табылады. Қарыз алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған
жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен
анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы – ол несиелік мәміледе
төмендегідей ерекшеліктерге ие:
• Ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды,
олардың уақытша ретінде болады; өзіне тиісті емес бөтен біреудің
ресурстарымен жұмыс істейді.
• Қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да,
өндіріс сферасында да пайдаланылады.
• Қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қарызға
алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен жеткілікті
түрде есеп айырысуымен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайыөндіріс
процесін өркендете түсу керек.
• Қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай,
сонымен қатар қарыз пайызын да төлейді.
• Қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді
болады.
Кредитор мен қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өз мақсаттары мен
мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде кредитор
және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор қарыз алушыға, қарыз
алушы кредиторға айналады.
Несие – бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның
заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз немесе өсім алу үшін белгілі
бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты пайда
болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып екіге
бөлінеді:
Коммерциялық несие – 1-ші субъектінің 2-ші субъектіге сатқан тауарының
құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты туындайды. Банк
несиесі – субъектіге ақша қаражаты түрінде өндірісін ұлғайтуға, ағымдағы
қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысында қызмет етеді,
ал банктік несие қоғамының барлық топтарының ақшалай табыстарын және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады. Қарыз мәмілесінің
дербес сипаты бар, онда ақшалай капитал өнеркәсіптік капиталдан
бөлектенген. Кредитордың мақсаты – пайыз түрінде табыс алу. Қарыз алушыға
қайтарымдылық, мерзімділік және пайыз төлеу жағдайларында қарыз капиталын
ұсынушы банктік мекеме кредитор ретінде көрінеді.
Кредитор ретінде банктердің несиелеу үшін белгілі бір шарттармен тартылатын
ресурстарға мұқтаж болады. Банк арқылы меншікті және тартылған ақша
қаражаттары банк несиесі келісім шартына сәйкес клиент шоттарында
орналасады және қайта бөлінеді. Сонымен қатар тартылған ресурстармен бөлу
несие ретінде болса, онда банк қарыз алушы рөлінде болады. Қарыз алушыдан
төленетін несие үшін төлем – банк үшін пайданың қалыптасу көзі болып
табылады. Сондықтан банк пайыз ставкаларын шектеуші болып – несиеге орташа
нарықтық пайыз ставкалары табылады.
Шаруашылық субъектісі банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың
қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық
банктердің несие беру, өтеу, өсім проценті ставкалармен және басқадай
талаптармен танысып алдын ала шешіп алуы қажет. Банктер әдетте несие
сұраушы субъектінің өтем қабілеттілігі мен өтемпаздығын мұқият тексереді.
Несиенің объективті қажеттілігі – бұл субъектінің өндірістік және сауда
айналымы капиталының жетіспеушілігінен туындайды.
Банктік несиенің принциптері несиелеу жүйесінің негізгі элементін құрайды.
Олар өндірістік қатынастар түрі ретінде несие мазмұнын көрсетеді. Сондықтан
принциптер объективті болады. Принциптердің объективтілігі банк түріндегі
қоғамдық несиелеудің мәнін біліп, несиелеудің тиімділігі жөнінде ойлап,
несие саясатына зиянын келтірмей кез-келген принципті жоя алмайды.
Несиелеудің принциптері қарызға берілетін қаражаттардың заңды қозғалысын
қамтамасыз етуге шақырады. Кредитор мен қарыз алушының арасындағы қарым-
қатынасты несиелеудің принциптерін ескермеу қарызға берілген құнның
қайтарылатын негізін білдіреді. Несие мекемесінің белсенділігі несиелік
қатынастар мазмұнын терең танып-білу негізінде ол несиенің мәнін ашатын
жаңа принципті тұжырымдайды.
Банктік несиелеудің принциптері тұрақты болады. Олар тек несиенің
әлеуметтік-экономикалық мәнінің өзгеруімен бірге өзгереді.
Несиелеудің принциптері несие мазмұнымен байланыс (осыдан олардың
объективтілігі) тағы да бір ерекшелікті туындатады. Несие мазмұнын жалпы
және сонымен қатар оның ерекше белгілері де ашады. Егер несиенің жалпы
белгілері оның басқа экономикалық категорияларымен байланысын көрсетсе,
онда ерекше белгілері несиені экономикалық қатынастар жиынтығынан
ерекшелейді. Осыдан принциптерді екі топқа бөлуге болады: жалпы
экономикалық және несие мәнін ашатын.
• Жалпы экономикалық принциптерге мақсаттылық және саралау жатады.
• Несие мәнін ашатын принциптерге несиені қайтару мерзімі,
несиелеудің материалдық қамтамасыз етілуі, несиені төлеу жатады.
Мақсаттылық принципі несиені беру мақсатын барлық несиелеу процесте
анықтайды. Кәсіпорынды несиелеудің әлеуметтік-экономикалық себебі
экономикалық заңдармен анықталады. Несие мақсаты мен несиелеудің мақсаты
тепе-тең емес. Несиенің мақсаты несиелеу мақсатына қарағанда, жалпығырақ
категория болып табылады. Ол шаруашылық ұйымдарды несиелегендегі
мақсаттарды анықтайды. Жеке категория ретінде несиелеудің мақсаты нақты
түрде көрініс табады. Несиелеген кезде банк қарыз алуға өзінің нақты
талабын білдіретін нақты борышқормен іс жүргізеді.
Несиелеудің мақсаты – борышқордың қайтарылатын қосымша ақша қаражаттарында
қажеттілігін қанағаттандыру болып табылады. Бірақ егер несиелеудің мақсаты
тек кәсіпорынның, ұйымның, халықтың несиеге деген қажеттілігін
қанағаттандыру болса, онда ол автоматты түрде борышқордың кез-келген
қажеттілігін қанағаттандыратын міндетті актке айналып кетеді, ал ол несиеге
қажеттілік туғызатын қаржылық қиындықтардан, сонымен қатар шығындардың
көпшілігінен, ресурстарды тиімді қолданбаудан, жеке қаржылық базасының
әлсіз болуынан болуы мүмкін. Бұл несиемен жабылатын қажеттіліктегі байланыс
екі талапқа сай болуы керек: біріншіден, мұндай қажеттіліктер объективті
мазмұнда болуы керек, несие қажеттілік борышқордың қаржылық қиындығын
туғызған жұмысынан болмауы керек; екіншіден, кредитор несиелеген кезде
несиенің өндіріс нәтижесіне оң әсерін тигізетініне сенімді болуы керек.
Күнделікті несие тәжірибесінде несиелеудің мақсаты борышқордың түрлі
шаруашылық операцияларды жүзеге асырумен байланысты. Олар өнеркәсіпте,
саудада, көлікте тауарлы-материалдық құндылықтарды жинақтау, ауыл
шаруашылығындағы өндірістің шығындары, машиналар мен жабдықтарды сатып алу,
негізгі құралдарды көбейту мен модернизациялау. Банк мекемелері несиені
нақты шаруашылық мәмілелерін жүзеге асыруға, сонымен қатар ақша
қаражаттарының жалпы жетіспеушілігін жабуға да береді. Олардың негізгі
мақсаты тек борышқордың қажеттілігін қанағаттандыру ғана емес, сонымен
қатар несиенің тиімді қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Саралау принципі – бұл принцип банктердің қарыз алушының несиені өтеу
қабілетіне байланысты кәсіпорындарды несиелеуге деген түрлі тәсілдері.
Несиені қайтару мерзімі принципі құнды жоспарлы қайтарылатын қозғалысы
ретінде несиенің мазмұны қарызды қолдану мерзімін анықтау қажеттілігін
шарттайды. Несиелеу мерзімінің экономикалық табиғаты екі түрлі. Біріншіден,
ол несие қаражаттардың қайтарылатын қозғалысына негізделген қатынастарды
көрсеттетінімен байланысты. Бұл қайтарымның шарты болып тек қана ұсынылған
қаражаттарды қайтарудың жалпы талабы ғана емес, сонымен қатар қайтарымның
нақты мерзімін анықтау болуы мүмкін. Карл маркс айтқан: Несие тек құнның
табысталуы біржақты және мерзімді болғанда ғана жүзеге асырылады.
Екіншіден, несиелеу мерзімі несие есебінен қанағаттандырылатын
қажеттіліктерден туындайды. Несие мерзімі бір жағынан уақытша пайдалануға
берілген қаражаттарды босату мерзімімен шартталған. Кредитордың
ресурстарының қысқа мерзімділігі борышқор пайдаланатын қарыздың мерзімін
шектейді. Несие мерзімі қарызды алған уақыттан бастап, оның қайтарылуына
дейінгі уақытқа дейін есептеледі. Қарызды жабу шаруашылық айналымының
қаражаттарының босатылуымен, капитал шеңбер айналымының аяқталуымен
қамтамасыз етіледі. Несие мерзімі – бұл банктің тауарлы-материалдық
құндылықтар мен шығындарды несиелеу қозғалысымен байланысты бекіткен
қарызды қолдану мерзімі.
Несиелеудің материалдық қамтамасыз етуі принципі – бұл принцип материалдық
процестің, кәсіпорынның өндірістік қорларының айналымы мен шеңбер
айналымынан несиелеудің, тығыз тәуелділігін ашады. Бұл жағдайда несиелеу
материалдық құндылықтар мен шығындардың қозғалысымен қаржыланған процесс
ретінде көрінеді.
Несиелеуді төлеу принципі – бұл әрбір борышқордың банкке қарыз үшін белгілі
бір төлемді төлеуі тиіс жөніндегіні білдіреді.
Кәсіпорындарды, фирмаларды, мекемелер мен тұрғындарды несиемен қамтамасыз
етуді ұйымдастыру, несие жүйесінің қызмет етуі шаруашылық құрылымдардың
дамуында ерекше маңызды орын алады. Несие механизмі қызмет етуінің
үздіксіздігі мен тиімділігінен тек жеке шаруашылық бірліктерінен
қаражаттарды дер кезінде алуды ғана емес, сонымен қатар толығымен
мемлекеттің экономикалық даму типтері де тәуелді болады.
Ең алдымен, өнім өткізу мен өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз
етуде несиенің рөлі зор.
Кәсіпорындар, ұйымдар және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
несиеге деген қажеттілігі өнім өткізуден түскен қаражаттардың түсу
уақытының материалдық құндылықтарды сатып алу, еңбекақы төлеу мен қызмет
көрсетулерге төлем жасауға кеткен шығындарды өтеу уақыты арасы сәйкес
келмегендігінен туады. Бұл шығындарсыз өндіріс тоқтап қалуы мүмкін.
Мұндай қаражаттардың бар болуы мен оларды тұтыну арасындағы уақытша қарама-
қайшылық несие көмегімен шешіледі, яғни несие арқылы өнім өткізу мен
өндіріс процесінің үздіксіздігі қамтамасыз етіледі.
Қаражаттарда уақытша қажеттілік маусымдық өндіріс пен өнімнің жеке түрлерін
тұтынумен байланысты болуы мүмкін. Өндірістік шығындарында маусымдық үзіліс
өндірістің маусымдық кеңеюі кезінде өтелетін несиемен жабылады. Өндірістің
кеңеюінде несие үлкен рөл ойнайды. Несие негізгі қорларды сатып алу үшін
(қаражат көзі ретінде), жетілген жаңа жабдықтарды сатып алу үшін, өндіріске
жаңа технологияны енгізу үшін, т.б. үшін қаражат көзі ретінде көрініс
табады.
Белгілі бір бағытта несиені қолдану бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда
біраз артықшылығы бар. Капиталды салымдар үшін, қаражаттарда қажеттілікті
анықтау үшін шаруашылық жүргізуші субъектілер барынша көп қаражаттарды
алуға және оларды бақылаусыз тиімсіз жұмсауға ұмтылады, себебі оларды
қайтаруды ешкім талап етпейді. Ал несиені пайдаланғанда ұмтылыс болмайды,
өйткені қарызға алынған қаражаттар пайызбен қайтарылатындықтан.
Ақша айналымы сферасында несие маңызды рөл атқарады. Қолма-қол ақшаны
несиелік операциялармен ауыстыру функциясын орындай отырып, несие
айналымындағы ақша айналымын ұйымдастыруда оң әсерін тигізеді.
Нарық қатынасы қалыптасуының қазіргі жағдайында несиелік қатынастар сферасы
кеңеюінде және несие салымдары көлемі ұлғайып жатыр, осылай экономикалық
дамуында несиенің рөлі жоғарылайды.
Қазіргі кезде бюджеттік қаржыландыру көлемі қысқарып азаяды. Мемлекеттің (
бюджеттің), кәсіпорынның, фирмалар мен басқа да шаруашылық субъектілерінің
, сонымен қатар жеке тұлғалардың өндірісті ұйымдастыру мен кеңейтуге және
т.б инвестициялау, банк несиелері арқылы жүзеге асырылып жатыр.
Нарықтық экономиканың дамуымен несиелік қатынастарды кеңейту үшін басқа да
мүкіндіктер пайда болады. Көбінесе коммерциялық және ипотекалық несиелер,
вексельдер.
Сонымен қатар акциялар мен басқа да құнды қағаздарды кепілге беру арқылы
несие берілетін болады.
Инфляция кезінде де несие рөлі зор болады. Себебі несиелеу арқылы
айналымдағы ақша массасын реттеуге мүмкіндік туады және ақша бірлігін
сатып алу мүмкіндігін тұрақтауға көмектеседі.
Сонымен қатар несиелік қатынастардың кеңеюіне несиелеудің жаңа әдістерін,
мысалы, проектіні қаржыландыру сияты қолдану оң әсерін тигізеді.
Осының бәрі экономиканы басқарудың нарықтық әдістері кезінде несиенің
қажеттілігі күшейеді, оның рөлі жоғарылайды және өндірістің кеңеюіне
әкеледі. Несиенің мәні нақты функцияларда көрінеді. Қазіргі экономикалық
әдебиеттерде несиенің 2 функциясын ажыратады. Олар құнды қайта бөлу мен
нақты ақшаны несиелік операциялармен алмастырады.
Қайта бөлу функциясы кредитор мен борышқор арасындағы несиелік қатынастар
құн айырбасы процесінде уақытша босаған қаражатты борышқорға берумен, сосын
осы құн бастапқы иесіне қайтарылу жолымен қайта бөлу стадиясында пайда
болады.
Шаруашылық субъектілері мен азаматтардың уақытша босаған ресурстарын
басқаларға уақытша қолдануға беру, құнды қайта бөлу процесін білдіреді. Бұл
процесс несие арқылы жүзеге асырылады. Оған осы қайта бөлу функциясы
жатады.
Қайта бөлу салалық және территориялық белгілері бойынша жүруі мүмкін.
Несие арқылы құнды қайта бөлу микро және макроэкономикалық деңгейде жалпы
ішкі өнім мен ұлттық табыс қайта бөлінеді.
Несиенің екінші функциясы нақты ақшалардынесиелік операциялармен алмастыру
болып табылады. Бұған қолма-қол ақша сөзі келеді. Себебі айналымда құны
жоқ ақша белгілері жүреді. Сондықтан нақты ақша болып табылмайтын, тек
оларды алмастыратын ақша бірліктері болып табылады.
Қазіргі несие шаруашылығында осындай алмастыруға қажетті шарттар
қолданылады. Қолма-қолсыз есеп айырысумен байланысты бір шоттан екінші
шотқа ақшаны аудару (несие негізінде жүзеге асырылатын) айналымдағы қолма-
қол ақша көлемін сақтауға мүмкіндік береді.
Біздің көзқарасымыз бойынша тек көрсетілген осыдан басқа несие келесі
қосымша 2 функция атқарады: капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын
жылдамдату және бақылау.
Капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын жылдамдату функциясы
несиелікмеханизм қосымша құнның капиталға айналу процесіне ықпал тигізеді
және жинақтау шекарасын кеңейтеді. Өндіріс масштабының үлкеюі үшін жеке
шаруашылық субъектілерінің қаражаттары жеткіліксіз,сондықтан қосымша құнның
бөліктері ағылып несиелік мекемелерде жинақталады жәнемәнді көлемге
жеткеннен кейін ұдайы өндірісті кеңейту процесіне белсенді әсер етеді.
Несие капиталының орталықтануында маңызды рөл атқарады. Ол жеке
кәсіпорындардың меншіктің ұжымдық формасына айналуына ықпал тигізеді.
Бақылау функциясының мазмұны өзіне алған міндетті уақытында орындамауды
болдырмауға бағытталған борышқордың қаржылық жағдайын бақылауға
сәйкестендіріледі. Сондықтан несиелік процесс уақытында несиелеудің барлық
принциптерінің сақталуы бақыланады. Сол арқылы кредиторға қарызды беру
туралы және несиелеудің тәртібін қатаңдату туралы немесе қарызды уақытынан
бұрын қайтаруды талап ету туралы шешімді қабылдай алады.
Мемлекет жоғарыда айтылған несиенің функцияларын қолдана отырып банк
жүйесі арқылы бар ресурстарды үнемді қолдануға жетуге дайын шаруашылығы
салаларын дамытуға, солай барлық қоғамдық өндірістің тиімділігін жоғарылата
алады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай
да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді.
Экононмикалық объектілерде несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызылады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары немесе
көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы формасының
объектісі ретінде тауарлық капитал қызметін атқарады. Коммерциялық несиенің
ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен біріккен, ал оның
мақсаты – тауарларды өткізуді жылдамдату. Коммерциялық несиенің құрылымы
вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол оның иесіне
белгілі бір уақыт өткеннен кейін борышқордан вексельде көрсетілген ақшалай
соманы талап етуге құқық береді.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Олардан кейінгі
орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар кіреді.
Банктік несие – бұл банктердің арнайы несие-қаржылық мекемелердің қарыз
алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі.Банктік неие коммерциялық
несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез-келген өндіріс
саласына беріледі және несие арқылы кез-келген бағытта қозғала алады.
Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке орналастыра
алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорнына қарызға береді.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және тұрмыстық
қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада берілетін несие.
Тұтыну несиенің негізгі міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау
көрсету. Тұтыну несиесі негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу
кезінде: автомобильдерді, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.б.
пайдаланылады. Тауар қымбат болған сайын несие де жиі қолданылады.
Дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада беретін банктік
қарыздар. Бұл несиелерді көбінесе жас жанұялар және білім алудың бүкіл
кезеңіне қарыздарын 5 жыл ішінде өтеу үшін оқуға түскен студенттер алады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді, жерді, тұрғын үй және өндірістік
ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз алушы
немесе кредитор ретінде мемлекеттік және жергілікті билік орындары болатын
несиелік қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық және
пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық экономикалық
қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
1.2.Банктік несиенің түрлері және оның экономикадағы рөлі.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1. Мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді(1 жылға дейін); ә) орта
мерзімді(1 жылдан 3-5 жылға дейін); б) ұзақ мерзімді(3-5 жылдан
жоғары).
2. Несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі қорларға берілетін несие; ә)
айналым қорларына берілетін несие.
3. Несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу; ә) айналым
бойынша несиелеу. Мысалы, тұтыну несиесінің түрлері тауарлы және
ақшалай болуы мүмкін.
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған:
1. Ұлттық Банктің несиелері:
❖ Аукциондық – Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы
берілетін несие; Ломбардтық – Ұлттық Банктің мемлекеттік бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып,жоғары пайызбен берілетін қысқа
мерзімді несиенің түрі.
❖ Бюджеттік – Ұлттық Банк ҚР Қаржы Министрлігіне қайтарымдылық
шартымен беретін несиесі.
2. Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
❖ Өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
❖ Күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
❖ Импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
❖ Ипотекалық;
❖ Несиелік желі негізінде – қарыз алшының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие
беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
❖ Консорциалдық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің
қамқорлығы мен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер
беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі
мүмкін;
❖ Тұтыну мақсаттарына;
❖ Банкаралық. Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған
банкаралық нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредитор
ретінде ірі банктер (Халықтық банк, Казкоммерц банк) болады.
Банк несиелерін несиелеудің мақсаттылығына, қарызданушылардың типіне
және қызмет ету саласына байланысты бірнеше топтарға жіктеуге болады.
Төменде әлемдік тәжірибеде банк несиелерін жіктеудің негізгі
критерийлері ұсынылған:
✓ Борышқорлар типіне байланысты;
✓ Қолдану типіне байланысты;
✓ Қамсыздандыру, сипатына қарай;
✓ Қолдану жағдайларына байланысты;
✓ Несиені өтеу әдістеріне байланысты;
✓ Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай;
✓ Пайызды төлеу әдісіне қарай;
✓ Несие валютасына қарай;
✓ Несиелердің санына қарай;
✓ Несиені өткізу шарттарына қарай;
✓ Несиелердің объектісіне қарай;
Жоғарыда келтірілген банк несиелерінің топтарын жекелеген сипаттарына
қарай ашып қарастырайық:
1. Банк несиелерін борышқорлардың типіне қарай жіктеу банк тәжірибесінде
кеңінен таралған. Банк несиелерінің осы түрлерінің әрқайсысына
сипаттама берсек, сауда-өндірістік кәсіпорындарға несиелер
кәсіпорынның айналым және негізгі капиталдарын толтыруға капиталды
шығындарды жабу көзі ретінде де қолдануы мүмкін. Қысқа мерзімді
несиелерді жеңіл және тамақ өнеркәсібі, сауда-жабдықтау, дайындау
салаларындағы кәсіпорындар кеңінен пайдаланылады. Ипотекалық несиелер
құрылыс фирмаларына, құрылыс цикл процесіне аралық қаржыландыру
нысаны ретінде беріледі. Шетел тәжірибесіне ипотекалық несиелер
арнайы қаржы-несие ұйымдарынан алынған ұзақ мерзімді несиелер арқылы
өтеледі.
Ипотекалық несие категориясына, сонымен қатар жеке тұлғаларға
жылжымайтын мүлік сатып алуға кепілдік бойынша ұсынылатын несиелер
жатады.
Банктік ипотекалық несиелердің ерекшеліктері көрінеді:
- Несие беруде салыстырмалы төмен тәуелділік, өйткені бұл
жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген.
- Ұзақ мерзімді сипатқа ие.
- Банк үшін бұл несиелер тұрақты клиентураны қалыптастырады.
- Банк өзінің несиелік портфелін диверсификациялауға мүмкіндігі
бар.
Ауылшаруашылық несиелері ауылшаруашылығы кәсіпорнына, мал және
өсімдік шаруашылығына мерзімдік шығындарды қаржыландыруға
ұсынылады; оның ішінде тұқым дайындау, жұмыс күші және жанар-жағар
май, жанұяны қамтамасыз етуге мал сатып алу, т.б. Ауылшаруашылық
несиелері салыстырмалы аз мөлшерде болып, егінмен, ауылшаруашылығы
техникасымен, малмен қамтамасыз етіледі.
Ауылшаруашылығы техникасын, құрал-жабдықтарды алуға банктік
несиелер орта және ұзақ мерзімді сипатқа ие болады, яғни несие
ұсыну кепілдікпен қамтамасыз етіледі. Шетел тәжірибесінде кепілдік
ретінде жылжымалы және жылжымайтын мүлік кеңінен қолданылады.
Банк несиелерін пайдаланушы банктік емес қаржылық ұйымдарға
қаржылық компаниялар, инвестициялық банктер, несие жинақтаушы
ассоциациялар, несие одақтарын сақтандыру компаниялары жатады. Бұл
ұйымдар үшін банк несиелері нарықтық қордың негізгі көздерінің
бірі болып табылады.
Коммерциялық банктерге несиелер корреспонденттік қатынастар
шеңберінде банктер арасындағы несие ресурстарын қайта бөлу құралы
ретінде қызмет етеді.
Банкаралық несиелерді қолдану екі жағдаймен шартталады:
біріншіден, орталық банктегі коммерциялық банктердің шоттарында
қаражаттардың шамадан тыс артып кетуі орын алып жатады, бұл өз
кезегінде банк рентабельділігін төмендетеді; екіншіден,
коммерциялық банктердің ұсынатын несиесіне сұраныстың артуы оларды
банк-корреспонденттерден несие алуға итермелейді.
Брокерлер мен дилерлерге несиелер талап ету шарттарына сол
баға қағаздарды сатып алуға беріледі.
Банктер бағаны қағаздарға несие ұсына отырып, элементтің
қаржылық тұрақтылығына және кепілдіктің нарықтық құнына көз
жеткізу қажет. Акция және облигацияға несие ұсынушы банктер
әрқашанда өз несиелерінің өндірістік мақсатқа қолданылуына және
жаңа акциларды сатып алуға жұмсауы жөнінде ақпаратпен қамтамасыз
етіліп отыруы керек.
Шетелдік үкімет органдарына несиелер мемлекеттік бюджет
тапшылығын жабуға, төлем балансын реттеуге және ірі масштабы
инвестицияның жобаларды жүзеге асыруға беріледі.
Билік органдарына банктік несиелер салықтық түсімдер
аралығында ақшаға уақытша қажеттіліктерді жабуға байланысты
беріледі. Жеке тұлғаларға банк несиелері тұтыну несиелері
нысанында беріледі. Мұндай несиелер ұзақ мерзімді қолдануға
тауарлар сатып алу үшін қолданылады. Тұтыну несиелері соңғы
тұтынушы – жеке тұлғалардың қарыздық қаражаттарға қажеттіліктерін
қанағаттандыруға ұсынылады, сондықтан бұл несие тұрғындардың өмір
сүру деңгейін жоғарылатумен тығыз байланысты.
2. Қолдану мерзіміне байланысты банктік несиелер әдетте 4 түрге
бөлінеді:
- Қысқа мерзімді – 1 жылға дейін.
- Орта мерзімді – 1-3 жылға дейін.
- Ұзақ мерзімді – 3 жылдан жоғары.
- Талап етуге дейінгі несиелер.
Мерзімсіз несиелерді онкальды деп – анықталмаған мерзімге,
яғни талап
етілгенге дейін, ұсынылады. Мұндай несиелерді борышқор банктің
алғашқы
талабында өтеуі керек. Егер банк талап ету шараларын жүзеге
асырмаса,
несие борышқордың өз қызығушылығына байланысты қайтарылады.
3. Қамсыздандыру сипатына қарай банктік несиелердің қамсыздандырылған
қамсыздандырылмаған сияқты түрлерге ажыратады.
Банктік несиелерді мыналар қамсыздандыруы мүмкін:
- Мүліктік кепілдік
- Кепілдемелер мен кепілгерлік (поручительство)
- Банктің пайдасына борышқордың үшінші тұлғаға ұсынған депиторлық
шоттарының, талаптарының, келісімдерінің көшуі
- Өтелмеген несиелер үшін борышқордың жауапкершілігін сақтандырушы
келісім-шарттар
- Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру
- Вексельмен қамсыздандыру
- Өмірді сақтандыру полистерімен қамсыздандыру
Келтірілген қамсыздандыру түрлеріне сипаттама бере кетейік:
❖
▪ Мүліктік кепілдіктер. Қазақстанда кепілдік қатынастар ҚР-
ның Азаматтық кодексі және ҚР-ның Президентінің заң күші бар
жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы жарғысына сай реттеледі.
Кепілдік банкке несие өтелмейінше мүлікті иелену құқығын
береді. Несие өтелмеген жағдайда банк келісімге және заңға
сәйкес мүлікті өз қажеттілігіне жарата алады. Кепілдік
объекті болып тауарлы-материалдық құндылықтар, жылжымалы
мүлік, жылжымайтын мүлік, қымбат талдар мен металдар, егін,
т.б.
▪ Кепілдемелер мен кепілгерлік. Отандық банктік тәжірибеде
кепілдеме мен кепілгерлік арасында айырмашылық мынада: егер
кепілдемме заңды тұланың міндеттемесі болса, кепілгерлік-
банк алдындағы жеке тұлғаның несиені өтеуі жөніндегі
міндеттемесі болып табылады.
Кепілдемелер мен кепілгерліктер борышқорлар арқылы жазбаша
түрінде беріліп, нотариуспен қорландырылуым тиіс, бұл
жағдайда банк борышқородың әл-ауқат жағдайына, сенімділігіне,
абыройына мән береді.
❖ Борышқордың үшінші тұлғаға ұсынған дебиторлық шоттарының,
талаптарының, келісімдерінің банк пайдасына көшуі.
Борышқордың алдындағы басқа үшінші тұлғаның міндеттемесі
банкке өзінің несиесін жабу құрамы ретінде берілуі мүмкін.
Өтелмеген несиелер үшін борышқордың жауапкершілігін
сақтандырушы келісім-шарттар несие беру кезінде
міндеттемелерді қамсыздандырушы ретінде қызмет етуіы мүмкін.
Бұл жағдайда 2 іс-әрекет жасалады:
- Банк борышқордан несиені өтемеген жағдайындағы
жауапкершілігін сақтандыруды куәландыратын сақтандыру
компанияларының басқа да құжаттарын талап етеді.
- Банк несие бергеннен кейін осы соманы сақтандыру
компаниясында өз алдына сақтандырып, барлық шығындарды
борышқорға аударады.
❖ Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен
қамсыздандыру. Несиені қамсыздандырушы ретінде тауар тиелімін
растайтын жол және тауар құжаттары болады. Оларға
консаменттер мен накладной-жүк құжаттары жатады.
❖ Вексельмен қамсыздандыру. Банктік несиелерді вексельмен
қамсыздандыру 2 түрде болады: вексельдер есебі – есептік,
дисконттық және қысқа мерзімді сипатқа ие банк несиелерін
ұсыну нысаны. Вексельдік кепілдікке несиелер кепілдігінің 80%-
і мөлшерінде беріледі. Несие өтелмеген жағдайда вексель банк
иелігіне көшеді.
❖ Өмірді сақтандыру полистерімен қамсыздандыру. Дамыған
нарықтық қорғанысы бар елдерде банктер несиені
қамсыздандыруға өмірді сақтандыру полистерімен қабылдай
береді.
4. Қолдану жағдайларына байланысты банк несиелері бір жылғы және қайта
жаңартылатын болып келеді.
- Бір жылғы несие жағдайында несие беру өз бетінше және басқа
несие операцияларынан заңды оқшауланған түрде жүзеге асырылады.
- Қайта жаңартылатын несие жағдайында банк пен борышқор арасында
ұзақ мерзімді қатынасқа берілдіп, несие шегі енгізіліп, ортақ
уақыты көрсетіледі.
5. Несиені өтеу әдісіне қарай мынадай түрлері ажыратылады:
- Пропорционалды өтелетін несиелер, яғни несие негізгі қарыздың
бөлшектеріне сай белгілі мерзім бойында өтеліп отырады.
- Прогрессивті әдіс. Бұл жағдайда несие өтеу сомасы өсіп отырады.
- Бір уақытта өтелетін несиелер, яғни несие бір мерзімде өтеледі.
6. Пайыздық мөлшерлеменің сипатына қарай банктік несиелердің екі түрі
ажыратылады:
- Тұрақты пайыздық ставкалы несие. Тұрақты пайыздық ставка
несиелеудің мерзімі бойына өзгеріссіз қалады.
- Қалқымалы пайыздық ставкалы несие. Қалқымалы пайыздық ставка
банктер пайда алу тәуекелділігінің төмендеуіне байланысты
қолданылады.
7. Пайызды төлеу әдісіне қарай банктік несиелер:
- Қарапайым несие
- Дисконтты несие болып бөлінеді.
Қарапайым несиелерге қарағанда дисконттық несиелердің мынадай
түрлері бар:
✓ Бір банк арқылы ұсынатын несие синдикатталған
(консорциалды) несиелер. Қазірде бір банк арқылы ұсынылатын
несилер кең таралған. Алайда кейде несие беруде бірнеше
банктердің қосылуы қажет болады. Бұл жағдайда арасында бір
банк менеджер, яғни бастаушы банк болады.
✓ Параллельді несиелер. Параллельді несиелер екі банктен көп
банктер арқылы беріледі. Консорциалды несиелерге қарағанда
параллельді несиелерді ұсынушы банктер әрқайсысы өз бетінше
жұмыс істейді, тек келісім орындалған соң ортақ шоттарға сай
несие келісім-шарты құрылады.
8. Несиені өткізу шарттарына сәйкес:
- Қолма-қол несиелер (борышқордың шотына аударылады).
- Акцептілік несиелер (банк траттаны акцептілеуге келіседі).
9. Несиелеудің объектілігіне байланысты:
- Айналым қорларға шығындарды жабу.
- Негізгі қорларға шығындарды жабу
- Сыртқы экономикалық қызметке шығындарды жабу.
Несие айырбас саласында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамсыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауар айналысының процесіне себепші бола алады. Қарыз
мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне
қарсы жағын салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге
қалдырылады, несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға
болмайды. Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісімі ретінде алынған
сатып алу-сату мәмілесі олардың арасындағы кездейсоқ, өткінші байланысты
жүзеге асырады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәселесі негізінде көрінетін
және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәселесі
несиесі экономикалық категория ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz