Монополия және монополиялық тепе-теңдік

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

БӨЛІМ 1. МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯЛЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДІК
1.1. Монополия түсінгі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Монополиялық биліктің көрсеткіштері және оның әлеуметтік шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11

БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛЫҚ РЕТТЕУ
2.1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Монополиялық капитализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.3. Монополияға қарсы заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

БӨЛІМ 3. ЕСЕПТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30

Алдымен, курстық жұмысымды әдеттегідей жоспар құрудан бастадым. Бұл курстық жұмысты қарастыру барысында үш бөлімге бөлдім. Әр бөлім үш бөлімшеден құралады. Бұлардың барлығына мен жеке-жеке тоқталдым.
Алғашқы бөлімді монополия және монополиялық тепе-теңдік деп атадым. Бұл бөлімде монополия, монополия түсінігі , оның түрлері мен ерекшеліктеріне , монополиялық биліктің көрсеткіштері мен әлеуметтік шығындарына сияқты тақырыптарға жеке тоқталдым.
Екінші бөлімді Қазақстан Республикасының монополиялық нарығын реттеу деп атап кеттім. Бұл бөлімде мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында монополияға қарсы заңдарды қарастырдым.
Келесі бөлімге келетін болсақ, берілген жоспар бойынша осы монополия тақырыбына байланысты бірнеше есептер құрастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші тауар рыногын бақылап және сол нарықта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда «монополия» ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этималогиясынан ( «моно» - біреу, « полео –сатамын») шығару дұрыс емес. Нақты өмірде нарықта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес .

1. Г. Нұрмолдақызы Заң қабылданып еді , монополистердің монологы естіле бастады. /Жас Алаш 1998 жыл 6 тамыз
2. Егеменді Қазақстан Табиғи монополиялардың тарифтері төмендетілді. 1998 жыл 29 тамыз
3. Қазақстан Республикасы орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдардың нормалық құқықтық акт бюллетені 2000 №2.
4. Қадырбеков Б. Экономиканы монополсыздандыру реформаның басты бағыты /Қаржы-қаражат 1996 №5
5. Я. Әубәкіров Экономикалық теория негіздері Алматы Санат 1998
6. Н.Қ.Мамыров, Қ.С.Есенгалиева, М.Ә.Тілеужанова Микроэкономика Алматы Экономика 2000
7. Ж.Қ.Нұрпейісов. Микроэкономика негіздері. Астана, 2001
8. Гальперин В.М.,Игнатьев С.М., Моргунов В.И. Микроэкономика СПб, 2001
9. Экономикалық теория негіздері.Оқулық.- А., «Санат», 1998. – 479 бет.
10. Б.Б.Байжұмаев, Т.П.Табеев, Ф.Н. Жақыпова, Я.Ә. Әубәкіров.- А : Қазақ университеті, 1999. – 280 бет.
11. Е.Қ. Құдайбергенов, С.Қ.Бекмолдин, С.С: Мәуленова. Экономикалық теория: Оқу құралы.-А: Экономика , 2003.-194 б.
12. Мамыров Н.Қ.,Есенғалиева Қ.С., Тілеужанова М.Ә. Микроэкономика: Оқу құралы.- А: Экономика , 2000.- 420б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3

БӨЛІМ 1. МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК
1.1. Монополия түсінгі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Монополиялық биліктің көрсеткіштері және оның әлеуметтік
шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 11

БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛЫҚ РЕТТЕУ
2.1. Мемлекет тарапынан монополияны
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 14
2.2. Монополиялық капитализм
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
2.3. Монополияға қарсы
заң ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19

БӨЛІМ 3.
ЕСЕПТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 25

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 28
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 30

КІРІСПЕ

Алдымен, курстық жұмысымды әдеттегідей жоспар құрудан бастадым. Бұл
курстық жұмысты қарастыру барысында үш бөлімге бөлдім. Әр бөлім үш
бөлімшеден құралады. Бұлардың барлығына мен жеке-жеке тоқталдым.
Алғашқы бөлімді монополия және монополиялық тепе-теңдік деп атадым.
Бұл бөлімде монополия, монополия түсінігі , оның түрлері мен
ерекшеліктеріне , монополиялық биліктің көрсеткіштері мен әлеуметтік
шығындарына сияқты тақырыптарға жеке тоқталдым.
Екінші бөлімді Қазақстан Республикасының монополиялық нарығын реттеу
деп атап кеттім. Бұл бөлімде мемлекет тарапынан монополияны реттеу, нақты
монополияны реттеу және Қазақстан Республикасында монополияға қарсы
заңдарды қарастырдым.
Келесі бөлімге келетін болсақ, берілген жоспар бойынша осы монополия
тақырыбына байланысты бірнеше есептер құрастырдым.
Енді осы монополияға сәл ғана түсініктеме беріп өтейін.
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап ҒТП-ның әсерінен өндірісті
шоғырландыру жүріп жатыр , ол ірі және аса ірі кәсіпорындардың ,яғни
монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополия (грек – moons – жалғыз , polio – сатамын ) жее өндіруші
тауар рыногын бақылап және сол нарықта үстем орын алған кезде пайда
болады.
Монополия – басқа сатушылар мен өндірішулерді ығыстыру мақсатымен
бір компания не компания тобының белгілі бір тауар рыногын немесе сол
тауарды өндіруді басып алуы .
Монополияны талдауда монополия ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы зор .Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз
этималогиясынан ( моно - біреу, полео –сатамын) шығару дұрыс емес.
Нақты өмірде нарықта бір ғана фирма – тауар өндіруші әрекет ететін жағдай
болмайтын нәрсе . Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді
емес фирманы табу мүмкін емес .
Сондықтан таза монополия ұғымы турлаы әр уақытта шарттылықтың
белгілі бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір экономистердің осы
ұғымға балама іздеуі кездейсоқ емес, мысалы, жетілмеген бәсекелес ( П.
Самуэльсон ), баға іздеуші ( П. Хейне).
Монополист – сатушы рыноктық қатынастарға тек өз өнімін сатып
алушымен түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты мынадай: егер монополист
бағаны кемітсе, онда одан көп өнім сатып алынады. Бір қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі пайымдау оғаш көрінуі мүмкін .
Қазақстан нарыққа өтүге дайындалып жатқанда монополия мәселесіне көп
көніл бөлуі керек. Себебі бұл жерде халық, қоғам мүдесі тұр. Қазіргі таңда
мемлекет үшін ең басты мәселелердің бірі-бұл монополиялық реттеу мәселесі.
Сондықтанда өзімнің курстық жұмысымның тақырыбы ретінде таңдап алғанымның
бірден-бір себебім.
Монополия ұғымы өзінің кең мағынысында, бір сатушы және де оның
тауарының алмастырушының болмауы мен бірнеше сатып алушы. Бұл жерде
монополист фирма көптеген артықшылықтарға ие болады.
Монополияға қарсы саясат мемлекеттік реттеу жүйесінің құрамдас және
қажетті бөлігі болып табылады және оның басқа да әдістерімен, түрлерімен
тығыз байланыста, сондай-ақ бұл өзара әрекет пен өзара кірігу жылдан-жылға
күрделі де сан алуан боп барады. Мемлекет иелігінен алу, жекешелендіру,
баға мен сыртқы сауданы ырықтандыру, кәсіпкерлікті дамыту ең ақырында
бәсекені дамытуға арналған. Бұл жерде монополияға қарсы саясат үйлестіруші
буын боп шығады.

БӨЛІМ 1. МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК.

1.1 Монополия түсінігі және оның түрлері.
Монополия бұл басында айтып кеткендей 1 сатушы бірнеше сатып алушы. Ал
енді монополия туралы толық түсінік берейін.
1. өндірісте бір ғана фирма бар болғандықтан фирма және өндіріс
түсініктері тең емес .
2. фирма өндірген тауар барлық сұранысқа жауап беретін болғандықтан,
фирма толық және абсолютты нарықтық басқаруға ие болады, оның ішіне
бағаны бақылау қызметі жатады. Бұл дегеніміз фирма өзі өндірген
тауарға деген бағаны көтеруге толық құқы бар, соның өзінде оған деген
сұраныс төмендемейді.
3. басқалардың (фирмалардың) нарыққа шығуға жол болмаыды. Бұл жағдай
әкімшілік – құқықтық және экономикалық әдістерімен қамтылған. Мысалға
алатын болсақ, дасқа фирмалардың шығуына кедергі болатын мына
жағдайлар:

1) бір өндіруші фирмаға сол өзінің тауарына патент беруі немесе қуқық
беруі;
2) тауарды өндіруге байланысты фирмаға мемлекеттік лицензия беру;
3) толық ресурспен қамтылуы . Мысалға алатың болсақ американдық Де Верс
әлемдегі ең ірі монополист компания, дүниежүзіндегі алмаз шығару
өндірісінің көп бөлігін қолына ұстап отыр. 20 – шы ғасырдың Америка
Алюминий Корпорация (ААК)-сы әлемдік боксит өндірісіндегі 100-пайызға
дейін үстемдік етті. Соның арқасында бұл корпорация 1940 жылы
абсолютты монополист болды;
4) сол фирма (монополост) – ның капиталының болуы. Себебі кейбір өндіріс
көздері алғашқы инвестицияны кажет етеді. Фирмалардың барлығы осындай
капиталғы ие бола бермеіді;
5) фирмалардың өнімдерінің алмастыратын тауар болмайды. Мысалы ретінде
бриллиянты алуғ болады;

Монополист фирманың мінез-қуқын зерттей отырып, мына жағдайларға кез
боламыз:
1) фирма әрқашанда өз өнімің сол бағамен сатады, яғини өзгертпейді деген
сөз;
2) Фирма барлық ақпаратқа ие болады. Соның арқасынды фирма баға
өзгергенде тұтынушылардың әсерің таба алады. Басқа сөзбен айтқанда
фирма өз өнімдерінің сұраныс қисығын құрастыра алады. Сонымен қатар
фирма маркетингтік зерттеулер жүргізіп, тұтынушылардың сұранысың дәл
тауып айтады. Сұраныс қисығың біле отырып монополост, өзінң табысын
қалай көбейеу керек егендігін білетін болады.
Бірақта монополист өз өнімдеріне кез келген бағана орната бермейді.
Себебі оны монополияға қарсы комитет бақылап отырады. Егер ол өндіру
көлемін белгілейтін болса, онда сұраныс қисығы оған тұтынушылар сатып
алатың бағаны көрсетеді. Сонымеи қатар монополист бағаны белгілейтін болса,
онда ол ұсыныс көліміне қарап щектеу керек. Сондықтанда монополия жағдйынды
фирма бірдей уақытта өндіру көлемін және баға саясатын оңтайлы қабылдау
керек.
Жоғарыдағы айтылған сөздерге қарап монополия проблемасы бар екенін
көруге болады. Әр монополист өз жағдайын райдалана отырып пайданы
максимизациялауғы тырысады. Олар әрине бағаны ғана көтере бермейді сонымен
қатар жаңа техпологиыны пайдаланып және көлемін үлкейтіп, белгілі бір
оптималды бір шешімге, әғини пайданың оптималды денгейіне ұмтылады.
Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты
көрсеткіштердің бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны
боп табылады. Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып
алушылар саны өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде
тауардың нарықтық бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы
сұраныс пен ұсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады.Осының салдарынан
тұтынушылар мен сатушылар жеітлген бәсеке нарығында тауардың бағасын
тұрақты деп және өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім
өндірушілердің басты мақсаты пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу , сондықтан
олар әрдайым ұтымды өнім көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және
тұтынушының таңдауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де
өндірушілер тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал
монополия жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып , оның
тағайындаған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуімен қатар , осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерін тигізеді.Бұл 1-суретте бейнеленген.

1-сурет. Монополияның ерекшеліктері.

Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ , онда мұндай нарық -
монополия , ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды.Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
шамасының бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді
және де бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер
сатушы өз тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін
тигізе алса, онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды , себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемін азайта отырып , тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерінде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға
қарсы заңдар қабылданып , іске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші – монополистер бар . Экономикалық тұрғыдан
қарағанда тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополиялауға
да мүмкіндіктер туғызылады . Оларды монополиялық нарыққа енудің тосқауылы
деп атайды және де олар кез келген жаңа өндірушінің нарыққа кіруіне
мүмкіндік бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей :
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар ( шикізат қорын , жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену , тауарды жеке өндіру
үшін өкіметтен алынған ерекше құқықтар ) ;
3) бәсекелесуді әділетсіз жүргізу .
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар . Мысалы , ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне , несиеге
, нарықтық ортаға шығуына ірі өндірушілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді,
себебі ірі өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен
болатыны практика жүзінде дәлелденген . Мысал ретінде табиғи монополияны
айтуға болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес , сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі –
жеке меншік құқығы . Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін
шикізат болса , онда бұл фирма монополист болады.Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса ,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды . Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады : патентің болса – құқығың
бар , ал патент жоқ болса – құқығың да жоқ . Бұл жағдайдың біздің
мемлекетіміз үшін маңызы зор , өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан
жаңалықтардың көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды , сондықтан да бұл
жаңалықтарды шет елдің адамдары тегін пайдалануда.Легальды тосқауылдың тағы
бір түрі жеке өндірушіге мемлекет тараыпынан белгілі бір тауарды өндіруге
ерекше түрде құқық беру. Бұндай жағдайда елдің ұлттық қауіпсіздігі
көзделеді. Көп жағдайда арақ-шарап өнімдері , қару-жарақ шығару , дәрі-
дәрмек шығаруда қолданылатын есірткілік заттар бір мемлекеттік фирмада
өндіріледі.
Монополияның мақсаты – нарықта баға мен өндіріс көлемін бақылау
арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы болып
орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылуын
ұсынады.
Монополияның пайда болуы бәсекені жетілмеген ( жетілмеген бәсеке
рыногы ) сипатта дамытады.
Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының кем дегенде біреуі
орындалмайтын рынокты айтады.
Жетілмеген бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық бәсеке ,
олигополия, таза монополия.
Монополиялық бәсеке кезінде нарықта сатушылар мен сатып алушылардың
саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады- өнімнің
дифференциясы , яғни өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас
тауарларынын айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер : өнімнің
жоғарғы сапасы , әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар , дүкеннің жағымды
орынға орналасуы , жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің
иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға әсер ету
мүмкіндігіне ие. Бірақ , сатушының сату көлемі жоғары болғандықтан , бірде
монополист – фирмалар көп болады да, олардың әрбіреуі рыноктық бағаны
шектелген түрде бақылай алады – бұл монополиялық бәсекенің ерекше белгісін
көрсетеді.
Таза монополия нарықта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
болған кезде пайда болады.Осының ерекшелігі , сатушы өз бағасын өте кең
шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік
сұраныспен шектеледі.Кейбір жағдайда нарықта тек бір ғана сатып алушы
болады. Ол монопсония деп аталады.
Монополияның ролі экономикада екі жақты . Оның жақсы жағы
монополиялық компаниялардың өнімдері жоғары сапасымен ерекшеленеді , ал ірі
масштабты өндіріс шығындары азайту мен ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік
береді.
Жаман жағы монополия нарықта үстемдік етеді және монопольды жоғары
баға арқасында жоғары пайда ала отырып , өнімді шығаруды шектейді. Сонымен
қатар , бәсеке жоқ жағдайда , монополия техникалық прогресс есебінен
тиімділікті жоғарылату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере келе , мемлекет бәсекені қолдай отырып , монополизмге
қарсы тұруға ұмтылады. Бұл үшін маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар
қолданылады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдікті
мемлекеттік қолдау құралы болып табылатын заңдар пакеті қабылданады.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі – демпинг –
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирмалар – олар мүмкіндігі мол монополистер . Олардың қаржы
мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен
ұзақ уақыт сату арқылы , ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Ұсақ фирма
шыдамай нарықтан кеткен соң , ірі фирма бағаны көтере отырып, өз шығынын
қайтарып алады.Өкімет тарапынан бәсекені әділетсіз жүргізу қадағаланады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның
төмендегідей түрлері болады:
1) Жабық монополия . Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегімен
қорғалған.
2) Легальды тосқауылды . Бұл өкіметтен алынған ерекше құқықтар бір
тауарды өндіруге.
3) Табиғи монополия . Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада
өндіру , оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін
өндіріс саласы.
4) Ашық монополия . Берліген тауарды өндіретін тек қана бір фирма
болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы қорғанышы жоқ болатын
жағдай.
Монополистің мақсаты – пайданы ең жоғарғы деңгейге жеткізу.
Сонымен, монополия дегеніміз – басқаларды шеттетіп тастаған бір
сатушы рыногы.

1.2 Монополиялық билік және оның көрсеткіштері.

Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардың нарықтық бағасына әсерін
тигізе алмайды, баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауардың
нарықтағы бағасына әсерін тигізсе және баға шекті шығындардан жоғары
деңгейде белгіленетін болса , онда біз жеке өндірушінің монополиялық
билігінің бар екендігін айтамыз . Ал монополиялық биліктің күшін бағалау
үшін , Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады :
P - MC
P
Берілген коэффициент нарықтағы тауардың бағасының шекті шығындардан
ауытқу деңгейін анықтайды және оның мәні 0-ден 1-ге дейін өзгеріп отырады.
Көрсеткіштің мәні неғұрлым жоғары болса, монополиялық билік солғұрлым
күшті болады. Монополистің тепе- теңдік жағдайында :
P ۰(1 E + 1 ) = MC екенін біле отырып , Лернер көрсеткішін мына
түрде де жазуға болады :
P - MC 1
P E
Бұдан байқайтынымыз : монополиялық биліктің күші; басқа жағдайларды
тұрақты деп ұйғарғанда , сұраныс икемділігіне кері пропорционалды болады ,
демек , өнімге деген сұраныс икемсіз болғанда монополиялық билік күшейе
түседі.
Бәсекелес нарықпен салыстырғанда монополист – өндірушілер тауардың
бағасын жоғары деңгейде белгілейтінін және өнімді бәсекелес фирмадан аз
көлемде ұсынады. Осы жағдайдың нәтижесінде тұтынушылар тауар үшін жоғары
баға төлейтін болады , ал бұл басқа жағдайлар тұрақты деп ұйғарғанда
халықтың әл-ауқатын нашарлатады. Демек , монополиялық өндірушілер қызметі
қоғамға белгілі бір дәрежеде ауыртпашылық түсіреді , әрі өмір сүру деңгейін
төмендетеді.
Біз монополиялық биліктің қоғамдық шығындарын , тұтынушылар мен
өндірушілердің бәсекелес нарықтан монополиялық нарыққа көшу кезіндегі жалпы
ұтымдары згеруін салыстыра отырып бағалаймыз. Қарастырып отырған фирманың
монополия кезіндегі және бәсеке нарығындағы шекті шығын қисықтары біркелкі
болады деп ұйғарайық.
Онда біз графикте бәсекелес фирма мен монополист өндірушінің тепе –
теңдік жағдайын көрсете аламыз.
2-суретте монополиялық баға мен өнім шығару көлемі Р және Q ал
бәсекелес бағамен өнім шығару көлемі Р және Q деп белгіленген. Енді
бәсекелес нарықтан монополияға ауысқан уақытта тұтынушылардың жалпы ұтымы
қалай өзгеретіндігін есептейміз: тауар бағасы Р –дан Р – ге дейін өсті,
нәтижесінде тұтынушылар осы тауарды тұтынуды Q – дан Q – ге дейін
азайтады.

P
MC

P B
A
P C
AR
MR
Q Q Q

2-сурет . Монополияның әлеуметтік ауыртпашылығы.
Тауарды жоғары деңгейдегі бағамен сатып алғанда тұтынушылардың кей
бөлігі А тікбұрышы ауданы шамасындағы ұтымдарынан айрылады. Ал тауарды Р
бағасымен алуға шамасы жетпейтін тұтынушылар В үшбұрышы ауданына тең
болатын ұтымнан айырылады.
Сонымен,тұтынушы ұтымының жалпы мөлшері ( А + В ) –ға азаяды .
Монополист тауарды жоғары бағамен сата отырып , қосымша пайда алады, ол
графикте А тікбұрышы болады. Бірақ тауаро санының Q - ден Q – ге дейін
азаюы монополистің пайдасын С үшбұрышына азайтады . Нәтижесінде
монополистің жалпы пайдасы ( А – С ) – ға тең болады. Монополистің
пайдасын тұтынушылардың көрген зиянының көлемін алып тастаймыз , сондағы
( В + С ) – таза шығындар шамасы болады. Бұл шаманы қоғамның монополиядан
шегетін әлеуметтік зардабы деп атаймыз. Сонымен, неғұрлым тұтынушы ұтымының
көп бөлігі монополист меншігіне ауысатын болса, солғұрлым қоғам
монополиялық биліктен көп зардап шегеді.
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛЫҚ РЕТТЕУ.

1. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу .
Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу
үшін белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі
механизмдерді пайдаланады. Мысалы , жоғары деңгейдегі баға белгілеу ,
салықтар және т.б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік,үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық
билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу , реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі
баға қою арқылы реттеуді көрелік . Бұл баға монополистің MR=MC тепе-теңдік
бағасынан төмен болу керек . Енді бұны график түрінде көрсетейік .P , Q
- монополистің тауарының бағасы мен өнім көлемі.

P MC

D

MR
Q Q Q Q
2-сурет. Бағаны реттеу.
Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р бағасы қойылды
делік. Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан гөрі төмендеп,
ал оның көлемі Q -ге дейін көбейеді.Бағаны реттеу механизмі бұл жағдайда
нарыққа оң әсерін тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны
реттеудің ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан
әрі баға төмендесе , өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Р -нан
жоғары белгілесе,ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың жұмысына әсер
етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Р бәсеке бағасынан жоғары , ал
монополия бағасынан төмен болуы керек: P P P.
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті
шығындары тұрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге
қосымша салық салынды дейік.

3-сурет. Монополиялық фирманың тауарына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.