Көпмағыналы сөздер
КІРІСПЕ
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Көпмағыналы сөздердің тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көпмағыналылықтың тюркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 «Құтты білік» пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында ... ...
1.4 Көпмағыналы сөздердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Көпмағыналы сөздердің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Көпмағыналы сөздердің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Көпмағыналы сөздер мен омонимдердің байланысы мен ерекшелігі...
1.8 Сөздердің конверсиялық және синкретті жолмен жасалуы ... ... ... ...
2 «ҚҰТТЫ БІЛІКТЕГІ» БІР БУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ
2.1 Бір буынды түбірлер туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көпмағыналылықтың психолингвистика тұрғысынан қаралуы ... ... ..
2.3 “Құтты біліктегі” көпмағыналы сөздердің дамуындағы концептілік ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Құтты білік” еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі мағыналық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Көпмағыналық және жаңа атау арасындағы байланыс (номинация теориясы негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Көпмағыналы сөздердің тіл білімінде зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Көпмағыналылықтың тюркологияда зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 «Құтты білік» пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында ... ...
1.4 Көпмағыналы сөздердің жасалу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Көпмағыналы сөздердің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.6 Көпмағыналы сөздердің ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Көпмағыналы сөздер мен омонимдердің байланысы мен ерекшелігі...
1.8 Сөздердің конверсиялық және синкретті жолмен жасалуы ... ... ... ...
2 «ҚҰТТЫ БІЛІКТЕГІ» БІР БУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ
2.1 Бір буынды түбірлер туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көпмағыналылықтың психолингвистика тұрғысынан қаралуы ... ... ..
2.3 “Құтты біліктегі” көпмағыналы сөздердің дамуындағы концептілік ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Құтты білік” еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі мағыналық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Көпмағыналық және жаңа атау арасындағы байланыс (номинация теориясы негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Зерттеудің өзектілігі XI ғасырда жазылған құнды мұралар осы уақытқа дейін әдеби айналымға енгізілгенімен, арнайы зерттеу нысаны болар сәті сирек. “Құтты білік” еңбегі даналық пен тазалыққа толы. Саналы ұрпаққа берері мол. Бірақ, сондай асыл қазыналарымызды зерттеп, таразылау бүгінгі егемендік жағдайындағы қазақ тілін зерттеу ғылымының өте маңызды міндеті болып табылады. Өйткені, тілді зеттеу сол халықтың мәдениетін көтеріп, тілінің бар мүмкіншілігін оятуға себеп болады. Қазақ тілінің көнеден келе жатқан өткірлігін, икемділігін, мағынаға байлығын, бейнелеу қабілетін ашуға осы еңбектің септігі тиер. Тілдің қалтарысындағы көне сөздерді, олардың қазіргі сөз қолданысымыздағы мағынасымен байланысын анықтау арқылы тамыр алар тарихымызбен сусындарымыз анық. Осы арқылы тілдік қорымыздағы сөздер мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айрыла түседі. Біздің зерттеу жұмысымыздың да өзектілігі осыдан келіп туындайды.
Жалпытүркілік тектілден бастау алып, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі қазақ тілінің қалыптасу ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды тілдік дерек – Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі. Түркi халықтарының ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтiк сипатын танытуға қызмет ететiн жалпытүркiлiк танымды жаңғыртып, түркi жұртшылығы арасындағы рухани үйлесiмдiлiк пен тарихи тұтастықты сақтауға жол ашады. Бұл түркi жазба мұраларын зерттеудiң тек түркiлiк тiлтану ғылымында ғана емес жалпы түркi әлемi аясындағы өзектi мәселе екенiн көрсетедi. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде көне түркі тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын дәлме-дәл қайталайтын бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс болғандықтан, бұл – табиғи лингвистикалық заңдылық. «Ескерткіш тілін зерттеудің көп жолының тиімді де нәтижелі бір жолы – ол түбі бір түркі тілінің түбіріне тереңірек үңілу» (Ә. Қайдар). Ескерткіштер тілі мен қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің семантикалық ерекшеліктерін айқындау, түркі жазбаларының тілдеріндегі бір буынды түбір – негіздердің тұлғалық ерекшеліктерін анықтау аталған тілдердің семантикалық құрылымын тереңірек тани түсуге жол ашады. Түркi тіл біліміндегі түбiртану өзiндiк тарихы бар, жан-жақты талданған сала болғанымен, түбiр сөздердiң семантикасын анықтауда әлi даулы мәселелердiң болуы да ескерткiштер тiлiн саралаудың көкейкестiлiгiн көрсетiп, зерттеу жұмысының өзектiлiгiн танытады.
Соңғы жылдары тіл біліміндегі когнитивті бағыттың, тіл бірліктерін танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен мағынаға ерекше мән берілуде.
Зерттеудің нысаны – Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегіндегі бір буынды көпмағыналы сөздердің мағыналық дамуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Мағынаға байланысты ғалымдарымыз Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, К. Аханов, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Белбаева, Р.Барлыбаев, Б. Хасанов, Ә. Болғанбаев, Ш. Мұхаметжанов т.б. зерттеулері бар. 70 жылдардан бері қазақ тіл білімінде сөз мағынасына қатысты біршама зерттеулер жазылды. Атап айтсақ, Ә. Қайдар, Р. Сыздықова, З. Ахметжанова, М.Оразов, Ә. Нұрмағамбетов, Т. Жанұзақов, С. Исаев, Б. Сағындықұлы, Ә.Ибатов, М. Серғалиев, Б.Әбілқасымов, Ш.Нұрғожина, А. Салқынбай, Ғ.Сүлейменова, М. Таева, К. Дүйсенова, Б. Момынова, Қ. Рысбергенова, Б.Тамаева, Г. Смағұлова т.б. ғалымдарымыздың еңбектері.
Жалпытүркілік тектілден бастау алып, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі қазақ тілінің қалыптасу ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды тілдік дерек – Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегі. Түркi халықтарының ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтiк сипатын танытуға қызмет ететiн жалпытүркiлiк танымды жаңғыртып, түркi жұртшылығы арасындағы рухани үйлесiмдiлiк пен тарихи тұтастықты сақтауға жол ашады. Бұл түркi жазба мұраларын зерттеудiң тек түркiлiк тiлтану ғылымында ғана емес жалпы түркi әлемi аясындағы өзектi мәселе екенiн көрсетедi. Қазіргі түркі тілдерінің ішінде көне түркі тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын дәлме-дәл қайталайтын бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс болғандықтан, бұл – табиғи лингвистикалық заңдылық. «Ескерткіш тілін зерттеудің көп жолының тиімді де нәтижелі бір жолы – ол түбі бір түркі тілінің түбіріне тереңірек үңілу» (Ә. Қайдар). Ескерткіштер тілі мен қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің семантикалық ерекшеліктерін айқындау, түркі жазбаларының тілдеріндегі бір буынды түбір – негіздердің тұлғалық ерекшеліктерін анықтау аталған тілдердің семантикалық құрылымын тереңірек тани түсуге жол ашады. Түркi тіл біліміндегі түбiртану өзiндiк тарихы бар, жан-жақты талданған сала болғанымен, түбiр сөздердiң семантикасын анықтауда әлi даулы мәселелердiң болуы да ескерткiштер тiлiн саралаудың көкейкестiлiгiн көрсетiп, зерттеу жұмысының өзектiлiгiн танытады.
Соңғы жылдары тіл біліміндегі когнитивті бағыттың, тіл бірліктерін танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен мағынаға ерекше мән берілуде.
Зерттеудің нысаны – Ж.Баласағұнның «Құтты білік» еңбегіндегі бір буынды көпмағыналы сөздердің мағыналық дамуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Мағынаға байланысты ғалымдарымыз Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, К. Аханов, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Белбаева, Р.Барлыбаев, Б. Хасанов, Ә. Болғанбаев, Ш. Мұхаметжанов т.б. зерттеулері бар. 70 жылдардан бері қазақ тіл білімінде сөз мағынасына қатысты біршама зерттеулер жазылды. Атап айтсақ, Ә. Қайдар, Р. Сыздықова, З. Ахметжанова, М.Оразов, Ә. Нұрмағамбетов, Т. Жанұзақов, С. Исаев, Б. Сағындықұлы, Ә.Ибатов, М. Серғалиев, Б.Әбілқасымов, Ш.Нұрғожина, А. Салқынбай, Ғ.Сүлейменова, М. Таева, К. Дүйсенова, Б. Момынова, Қ. Рысбергенова, Б.Тамаева, Г. Смағұлова т.б. ғалымдарымыздың еңбектері.
1 Салқынбай А. Б. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). Монография. – Алматы: Қазақ университеті. – 309 б.
2 Кеңесбаев І. Смысловой характер слов// Вопросы казахского языкознания – Алматы: 1959. – С. 57.
3 Қордабаев Т. Сөз және оның мағыналары // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1958. - №1. - 3 Б.
4 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – А, 1991. – 216 б.
5 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд.2. - Москва: УРСС, 2001. – 608 с.
6 Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания 1953, № 5. — С. 10.
7 Гречко В.А.Теория языкознания. — М., 2003. — 375 с.
8 Звегинцева В.А. Семасиология.- Москва.,- 1957. - С.222.
9 www.classes.ru/grammar/24.leksikologiya_angliyskogo_yazyka/-34k
10 Садыкбеков Р. Проблемы многозначности слова в казахском языке., автореф. дисс... канд. фил. наук – Алматы, 1973.- С. 17.
11 www.examen.ru/defacto.html - 79k -
12 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике.- М – Л.,- 1958.- Т 4. - 198 с.
13 Уфимцева А.А. Лексическое значение. Принципы семиологического описания лексики. – М.: Наука, 1986. - 239 с
14 Болғанбаев Ә. Көпмағыналы сөз және оның жасалу жолдары // Қазақ және ұйғыр тіл білімінің мәселелері.- Алматы, 1963. – 47 Б.
15 Аманжолов С. Көп мағыналылық және сөз түбірінің бірнешеге жарылуы // Пионер, 1941. - № 4. Б. 22-23.
16 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі білімінің проблемалары. - Алматы: Ғылым, – 1982. - 349 б.
17 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 1993. – 97-98 Б.
18 Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика.- Алматы, 1962.
19 Кайдар. А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке . – Алматы: Арыс, 2005. – 304 с.
20 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. Алматы: Қазақ университеті, 2003.
21 әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы: 1975. – Б. 41
22 Б.Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – Москва: Прогресс, 1984. – 397 с.
23 Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания. 1953. - №5. – С. 3-29 .
24 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. – Москва: Наука, 1974. -366 с
25 Литвин
26 Амосова Н.Н. К вопросу о лексическом значении слова // Вестник Ленингр. университета.1957, № 2 – С. 161.
27 www.classes.ru/grammar/24.leksikologiya_angliyskogo_yazyka/-34k
28 Лещева Л.М. Лексическая полисемия в когнитивном аспекте . автореф. дисс. докт.... филол. наук.- Минск, 1997. – 33 с.
29 www.dialog-21.ru/dialog2007/materials/html/81.htm - 140k -
30 www.durov.com/study/Lexico-140.doc -
31 А.Айғабылов Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 270 б.
32 Бейсенбаева З. Сөзжасам – жүйелі құбылыс // Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: ҚазМемҚызПИ баспаханасы, 2006. – 714 б.
33 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты – Алматы: 1998. – 13 Б
34 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, - 1998. - 32
35 Момынова Б. Газет лексикасы: Жүйесі мен құрылымы. – Алматы: Арыс, 1999. – 224 б.
36 Баялиева Г. XI-XII ғғ. жазба ескерткіштер тіліндегі сын есімдер
37 Алдашева А. Аударматану: Лингвистика және лингводидактика мәселелері. – Алматы: Арыс, 1998. – 213 б.
38 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV веке, «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык, Ч.I. – Алматы: Наука, 1975.- 217 с.
39 Смирницкий А.И. Звучание слова и его семантика // Вопросы языкознания. 1960. - № 5. - С. 113 - 116 .
40 Османова Р.А. Многозначность слова и явление омонимии в лезгинском языке. автореферат дисс.... канд. филол. наук. Баку: АГУ. – 1962. - 20с.
41 Садықбеков Р. Қазақ тіліндегі сөздің көп мағыналығы. филол. ғ... канд. ... дисс. – Алматы, 1973.- 130 б.
42 Ғ.Қ.Резуанова, А.Қ.Резуанов Қазақ тілі (Лексикалық талдаудың жүйелік сипаты). – Павлодар, 2006. – 107 б.
43 Кобозева И.М. Лингвистическая семантика: Учебник. Изд. 2-е – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 352 с. (Новый лингвистический учебник.)
44 Чернейко Л.О. Лингвофилософский анализ абстрактного имени. – Москва, 1997.- 319 с.
45 Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке.- Москва,1990. - С. 48
46 Назаров А. Полисемия в туркменском языке. автореферат канд. ... дисс. - Ашхабад, 1974. - 20 с.
47 www.durov.com/study/Lexico-140. doc
48 Пшуков Х.Х Полисемия и омонимия в кабардино-черкесском языке. автореф. дисс. .... канд. филол. наук. - Нальчик, 1975. - 24 с.
49 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер.- Алматы: Ғылым, 1995.- 216 б.
50 Семенас А.Л. Лексика китайского языка. - Москва: ИД «Муравей», 2000. – 320с.
2 Кеңесбаев І. Смысловой характер слов// Вопросы казахского языкознания – Алматы: 1959. – С. 57.
3 Қордабаев Т. Сөз және оның мағыналары // Қазақ тілі мен әдебиеті. 1958. - №1. - 3 Б.
4 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – А, 1991. – 216 б.
5 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Изд.2. - Москва: УРСС, 2001. – 608 с.
6 Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания 1953, № 5. — С. 10.
7 Гречко В.А.Теория языкознания. — М., 2003. — 375 с.
8 Звегинцева В.А. Семасиология.- Москва.,- 1957. - С.222.
9 www.classes.ru/grammar/24.leksikologiya_angliyskogo_yazyka/-34k
10 Садыкбеков Р. Проблемы многозначности слова в казахском языке., автореф. дисс... канд. фил. наук – Алматы, 1973.- С. 17.
11 www.examen.ru/defacto.html - 79k -
12 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике.- М – Л.,- 1958.- Т 4. - 198 с.
13 Уфимцева А.А. Лексическое значение. Принципы семиологического описания лексики. – М.: Наука, 1986. - 239 с
14 Болғанбаев Ә. Көпмағыналы сөз және оның жасалу жолдары // Қазақ және ұйғыр тіл білімінің мәселелері.- Алматы, 1963. – 47 Б.
15 Аманжолов С. Көп мағыналылық және сөз түбірінің бірнешеге жарылуы // Пионер, 1941. - № 4. Б. 22-23.
16 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тілі білімінің проблемалары. - Алматы: Ғылым, – 1982. - 349 б.
17 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы: Санат, 1993. – 97-98 Б.
18 Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика.- Алматы, 1962.
19 Кайдар. А.Т. Структура односложных корней и основ в казахском языке . – Алматы: Арыс, 2005. – 304 с.
20 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. Алматы: Қазақ университеті, 2003.
21 әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы: 1975. – Б. 41
22 Б.Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – Москва: Прогресс, 1984. – 397 с.
23 Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания. 1953. - №5. – С. 3-29 .
24 Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. – Москва: Наука, 1974. -366 с
25 Литвин
26 Амосова Н.Н. К вопросу о лексическом значении слова // Вестник Ленингр. университета.1957, № 2 – С. 161.
27 www.classes.ru/grammar/24.leksikologiya_angliyskogo_yazyka/-34k
28 Лещева Л.М. Лексическая полисемия в когнитивном аспекте . автореф. дисс. докт.... филол. наук.- Минск, 1997. – 33 с.
29 www.dialog-21.ru/dialog2007/materials/html/81.htm - 140k -
30 www.durov.com/study/Lexico-140.doc -
31 А.Айғабылов Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 270 б.
32 Бейсенбаева З. Сөзжасам – жүйелі құбылыс // Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: ҚазМемҚызПИ баспаханасы, 2006. – 714 б.
33 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты – Алматы: 1998. – 13 Б
34 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, - 1998. - 32
35 Момынова Б. Газет лексикасы: Жүйесі мен құрылымы. – Алматы: Арыс, 1999. – 224 б.
36 Баялиева Г. XI-XII ғғ. жазба ескерткіштер тіліндегі сын есімдер
37 Алдашева А. Аударматану: Лингвистика және лингводидактика мәселелері. – Алматы: Арыс, 1998. – 213 б.
38 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV веке, «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык, Ч.I. – Алматы: Наука, 1975.- 217 с.
39 Смирницкий А.И. Звучание слова и его семантика // Вопросы языкознания. 1960. - № 5. - С. 113 - 116 .
40 Османова Р.А. Многозначность слова и явление омонимии в лезгинском языке. автореферат дисс.... канд. филол. наук. Баку: АГУ. – 1962. - 20с.
41 Садықбеков Р. Қазақ тіліндегі сөздің көп мағыналығы. филол. ғ... канд. ... дисс. – Алматы, 1973.- 130 б.
42 Ғ.Қ.Резуанова, А.Қ.Резуанов Қазақ тілі (Лексикалық талдаудың жүйелік сипаты). – Павлодар, 2006. – 107 б.
43 Кобозева И.М. Лингвистическая семантика: Учебник. Изд. 2-е – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 352 с. (Новый лингвистический учебник.)
44 Чернейко Л.О. Лингвофилософский анализ абстрактного имени. – Москва, 1997.- 319 с.
45 Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке.- Москва,1990. - С. 48
46 Назаров А. Полисемия в туркменском языке. автореферат канд. ... дисс. - Ашхабад, 1974. - 20 с.
47 www.durov.com/study/Lexico-140. doc
48 Пшуков Х.Х Полисемия и омонимия в кабардино-черкесском языке. автореф. дисс. .... канд. филол. наук. - Нальчик, 1975. - 24 с.
49 Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер.- Алматы: Ғылым, 1995.- 216 б.
50 Семенас А.Л. Лексика китайского языка. - Москва: ИД «Муравей», 2000. – 320с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Көпмағыналы сөздердің тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Көпмағыналылықтың тюркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Құтты білік пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында ... ...
1.4 Көпмағыналы сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Көпмағыналы сөздердің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Көпмағыналы сөздердің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Көпмағыналы сөздер мен омонимдердің байланысы мен ерекшелігі...
1.8 Сөздердің конверсиялық және синкретті жолмен жасалуы ... ... ... ...
2 ҚҰТТЫ БІЛІКТЕГІ БІР БУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ
2.1 Бір буынды түбірлер туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көпмағыналылықтың психолингвистика тұрғысынан қаралуы ... ... ..
2.3 “Құтты біліктегі” көпмағыналы сөздердің дамуындағы концептілік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Құтты білік” еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі
мағыналық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Көпмағыналық және жаңа атау арасындағы байланыс (номинация теориясы
негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КIРIСПЕ
Зерттеудің өзектілігі XI ғасырда жазылған құнды мұралар осы уақытқа
дейін әдеби айналымға енгізілгенімен, арнайы зерттеу нысаны болар сәті
сирек. “Құтты білік” еңбегі даналық пен тазалыққа толы. Саналы ұрпаққа
берері мол. Бірақ, сондай асыл қазыналарымызды зерттеп, таразылау бүгінгі
егемендік жағдайындағы қазақ тілін зерттеу ғылымының өте маңызды міндеті
болып табылады. Өйткені, тілді зеттеу сол халықтың мәдениетін көтеріп,
тілінің бар мүмкіншілігін оятуға себеп болады. Қазақ тілінің көнеден келе
жатқан өткірлігін, икемділігін, мағынаға байлығын, бейнелеу қабілетін ашуға
осы еңбектің септігі тиер. Тілдің қалтарысындағы көне сөздерді, олардың
қазіргі сөз қолданысымыздағы мағынасымен байланысын анықтау арқылы тамыр
алар тарихымызбен сусындарымыз анық. Осы арқылы тілдік қорымыздағы сөздер
мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айрыла түседі. Біздің зерттеу
жұмысымыздың да өзектілігі осыдан келіп туындайды.
Жалпытүркілік тектілден бастау алып, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-
болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де
жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды
тілдік дерек – Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегі. Түркi халықтарының
ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтiк сипатын танытуға қызмет ететiн
жалпытүркiлiк танымды жаңғыртып, түркi жұртшылығы арасындағы рухани
үйлесiмдiлiк пен тарихи тұтастықты сақтауға жол ашады. Бұл түркi жазба
мұраларын зерттеудiң тек түркiлiк тiлтану ғылымында ғана емес жалпы түркi
әлемi аясындағы өзектi мәселе екенiн көрсетедi. Қазіргі түркі тілдерінің
ішінде көне түркі тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын
дәлме-дәл қайталайтын бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс
болғандықтан, бұл – табиғи лингвистикалық заңдылық. Ескерткіш тілін
зерттеудің көп жолының тиімді де нәтижелі бір жолы – ол түбі бір түркі
тілінің түбіріне тереңірек үңілу (Ә. Қайдар). Ескерткіштер тілі мен
қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің семантикалық ерекшеліктерін айқындау,
түркі жазбаларының тілдеріндегі бір буынды түбір – негіздердің тұлғалық
ерекшеліктерін анықтау аталған тілдердің семантикалық құрылымын тереңірек
тани түсуге жол ашады. Түркi тіл біліміндегі түбiртану өзiндiк тарихы бар,
жан-жақты талданған сала болғанымен, түбiр сөздердiң семантикасын анықтауда
әлi даулы мәселелердiң болуы да ескерткiштер тiлiн саралаудың
көкейкестiлiгiн көрсетiп, зерттеу жұмысының өзектiлiгiн танытады.
Соңғы жылдары тіл біліміндегі когнитивті бағыттың, тіл бірліктерін
танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен
мағынаға ерекше мән берілуде.
Зерттеудің нысаны – Ж.Баласағұнның Құтты білік еңбегіндегі бір буынды
көпмағыналы сөздердің мағыналық дамуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Мағынаға байланысты ғалымдарымыз Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, К. Аханов, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Белбаева, Р.Барлыбаев,
Б. Хасанов, Ә. Болғанбаев, Ш. Мұхаметжанов т.б. зерттеулері бар. 70
жылдардан бері қазақ тіл білімінде сөз мағынасына қатысты біршама
зерттеулер жазылды. Атап айтсақ, Ә. Қайдар, Р. Сыздықова, З. Ахметжанова,
М.Оразов, Ә. Нұрмағамбетов, Т. Жанұзақов, С. Исаев, Б. Сағындықұлы,
Ә.Ибатов, М. Серғалиев, Б.Әбілқасымов, Ш.Нұрғожина, А. Салқынбай,
Ғ.Сүлейменова, М. Таева, К. Дүйсенова, Б. Момынова, Қ. Рысбергенова,
Б.Тамаева, Г. Смағұлова т.б. ғалымдарымыздың еңбектері.
Р. Барлыбаевтың Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы
(1963), Б. Хасановтың Қазақ тілі сөздерінің метафоралы қолданылуы (1966)
және Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы
мағынасы (1968) деген диссертациялық еңбектері жазылған. Бұл еңбектерде
көпмағыналылықтың кейбір мәселелері талқыланады.
Ізденісімізге Б.Сағындықұлының тіл этимологиясын қарастырған,
А.Салқынбайдың тарихи сөзжасамдық аспектідегі зерттеулеріндегі сөз
мағынасына қатысты теориялық тұжырымдары басты назарда болды.
Бұлардан басқа да тікелей Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегіне
қатысты болмаса да, сол кезеңнің тіліне қатысты жазылған К. Әбенованың
Қазақ тілі лексикасының XI-XII ғғ. жазба әдеби ескерткіштерге қатысы,
Г.Баялиеваның XI-XII ғғ. жазба ескерткіштер тіліндегі сын есімдер,
Б.Р.Құлжанованың XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі
зат есімдер (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ лексикасы материалдары
бойынша), сондай-ақ Ғ. Резуанованың Қазақ тіліндегі көп мағыналы
сөздерден жасалған омонимдік, синонимдік, антонимдік қатарлар атты
кандидаттық диссертациялары қаралды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты –
Құтты білік еңбегіндегі көпмағыналы сөздерді анықтау, даму жолын көрсету,
лексика-семантикалық тұрғыдан зерттеу, ғылыми негізде талдау жасау. Жеке-
жеке талдасақ төмендегідей мақсаттар шығады:
– ескерткіштегі лексикалық мағынаның өзгеру тенденцияларын
анықтау;
– тарихи полисемияның тақырыптық, семантикалық жүйесін анықтау;
– ескерткіштегі көпмағыналы сөздердің санын анықтау.
Осы айтылған мақсаттырымызға жету үшін төмендегі мәселелерді ашуды
міндет етіп қойдық:
- мағынаға, көпмағыналылыққа қатысты еңбектерге, орта ғасыр
ескерткіштеріне арналған еңбектерге шолу жасау;
- ескерткіштен көпмағыналы сөздерді табу, мағыналарын анықтау;
- ескерткіштегі көпмағыналы сөздерді қазіргі қазақ тіліндегі мағынасымен
салыстыру,
- полисемиялы лексиканың семантикалық құрамы мен құрылымын, түрлерін
анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Бұл зерттеуімізде ХI ғасыр шығармасы Құтты
біліктің тіліміз бен тарихымыздағы алар орнын бағамдап, оның тілдік
ерекшелігін аштық. Бойына бір емес бірнеше мағына жинаған көпмағыналы
сөздерді анықтап, жеке-жеке тоқталдық. Ғылыми деректерге, сөздіктерге
сүйене отырып, пікірімізді дәлелдеуге, жүйелеуге тырыстық. Сөздің қалай
көпмағыналы болатындығы, қалыптасуы, даму жолдары туралы ғылыми тың ой-
пікірлер білдіруге талпындық.
– қазақ тілінде омоним деп танылып жүрген кейбір сөздердің арасында
мағыналық байланыс бар екендігі семасиологиялық талдау арқылы
ашылып, омоним емес, көпмағыналық негізінде мағыналық дамуға
жеткендігі көрсетілді;
– бір буынды сөздердің екі, үш, төрт буынды сөздерге қарағанда
мағыналық жағынан көп өзгеретіндігі айқындала түсті.
Тюркологияда, қазақ тілінде бір буынды сөздердің көпмағыналылығын жан-
жақты зерттеу мәселесі басты мақсатымыз болды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi Жұмыста зерттеудiң лингвистикалық әдiс-
тәсiлдерiнiң бiрнеше түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi
сипаттама әдiсi, тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхрондық, тарихи-
семантикалық, этимологиялық, семасиологиялық, лексикостатистикалық,
баяндау, жүйелеу және танымдық-логикалық талдау әдiстерi.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
- көпмағыналылықтың теориялық, әдістемелік және практикалық
мәселелері арнайы, жүйелі түрде қарастырылды.
- ескерткіш тілі мен қазіргі қазақ тілінің ара қатысы,
айырмашылықтары көрсетілді.
Осы маңызды мәселелерді теорияға салып, белгілі бір әдіспен зерттеудегі
негізгі мақсат практиканың қажеттілігін қамтамасыз ету. Зерттеу
материалдары мен тұжырымдары жоғары оқу орындарында жазба ескерткіштердің
лексикалық семантикасының тарихын оқытуда, түркi тiлдерiнiң салыстырмалы
лексикологиясы, қазiргi түркi тiлдерi, қазақ тiлiнiң тарихи лексикологиясы
пәндерi бойынша ғылыми курстардан дәрiс оқуда, түбiр мәселелерi бойынша
арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткiзуге, көмекшi оқу құралдарын
дайындауда септiгiн тигiзедi. Сондай-ақ Құтты біліктің тілін зерттеуде,
қазақ тілінің тарихи даму кезеңдерін оқытуда, қазақ тіліндегі кейбір
сөздердің этимологиясын ашуда, көпмағыналықтың мәнін түсінуде негіз бола
алады.
Диссертацияның әдістанымдық негiздерi Зерттеу материалына
Ә.Құрышжановтың аудармасымен шыққан Қутадғу білік (2005), К.Каримовтың
Юсуб Хос Хожиб Кутадғу билиг түпнұсқадан жасаған транскрипциясы негіз
болды. Сонымен қатар Древнетюркский словарь, Э.В.Севортянның 4 томдық
Этимологиялық сөздігі, 1974-1986 жылдар аралығында шыққан 10 томдық
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, омонимдер сөздігі
т.б. сөздіктерді пайдаландық.
Еңбектің сыннан өтуі Зерттеудің негізі мен ғылыми ой-пікірлері
республикалық, халықаралық баспасөз беттерінде жарияланды. Зерттеу негізгі
тұжырымдары 6 мақалада жарық көрді.
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақ тілі
кафедрасының мәжілісінде талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымша көрсетілген.
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 1.2 Көп мағыналылықтың тюркологияда зерттелуі
Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерін зерттеген С.Е.Малов,
А.М.Щербак, В.В.Радлов, А.Н.Кононов, Э.Н.Наджип, В.М.Насилов, И.А.Батманов,
Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, Н.К.Дмитрев, К.М.Мұсаев, М.Р.Федотов т.б.
еңбектері бар. Бұл еңбектер жазба ескерткіштердің лексикасына,
фонетикасына, грамматикасына қатысты мәселелерге арналған. (Малов С.Е.
Енисейская письменность тюрков. – М-Л, 1952; Щербак А.М. Грамматический
очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. – М-
Л,1961; Наджип Э.Н. Исследование по истории тюркских языков XI-XIV вв.- М,
1989; Насилов В.М. Язык тюркских памятников уйгурского письма X-XV вв. – М,
1974; Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики. М,1975;
Дмитрев Н.К. Строй тюркских языков. – М, 1962; Мусаев К.М. Лексикология
тюркских языков. – М, 1984; т.б)
Тюрколог Э.Н. Наджип ескерткіштер тілін зерттеудің Детальное
сопоставление изучение языка памятников поможет нам в полной мере
воссоздать историю снановления литературных языков, их сходство и
расхождения. Кроме того, такое изучение облегчило бы нашу задачу по
составлению исторических и научных грамматик, исторических и толковых
словарей тюркских языков, задачу по созданию исторической лексикологии и
т.д. [38, 18 б.] деп, қажеттігін айтты.
Б.М. Юнусалиев сөздің көп мағыналығын екі белгіден
1. сөздің құрамы (буыны);
2. сөздің қай топқа немесе грамматиканың қай класына жататынан және
қолдану аясынан байқауға болады деп айта келіп, былай қорытады: Полисемия
многозначность возникает в силу необходимости звукового выражения новых
понятии при необозможности изобрести для этого новое словне языковой
традиции. В основе же развития полисемии лежит переносные значения или
одно из значении существующего слова на новое понятие по ассосиативной
связи сходных с ним представлении. Поэтому неприложным условием развитие
полисемии является устоичивость фонетического слова, обусловленная в свою
очередь устоичивостью выражаемого им понятия.
Бұдан ары түбір сөздің көпмағыналылығы тарихи дамыған құбылыс екенін
айта келіп: Полисемию следует рассматривать как один из важных способов
развития лексики, прежде всего его ядро – корневые слова - деп, кейінгі
еңбектерінде де тоқталып отырады [39, С.14] .
Многозначность слова (полисемия) при всей сложности, связанной с
упомянутыми выше моментами, совокупная семантика слова в случае его
многозначности представляется, кроме того, как бы расщепленной в ее
основной, собственно лексической части на отдельные, более или менее
анологичные, как бы параллельно расположенные доли или слои, причем эта
расщепленность может, так сказать, более или менее далеко заходить и в
собственно грамматическую часть слова – деп, А.И. Смирницский сөздің
лексикалық мағынасы, яғни негізгі мағына жеке-жеке бөліктерге бөлінеді және
олар біз ойлағаннан маңыздырақ екенін айтады. Сондай-ақ, грамматикалық
формаларда көпмағыналы болады деген. [40, С.114]
Р.А. Османованың Многозначность слова и явление омонимии в лезгинском
языке деген еңбегінде сөздің семантикалық өзгерісіне талдау жасайды.
Көпмағыналылықтың пайда болу жолдарын көрсетеді. Сөздің контексте қолданылу
көпмағыналылықты тудырса, тек бір ғана контексте қолдану мағынаны шектеп,
бір мағынаның көрінуіне мүмкіндік береді.
Сөздің номинативті, бірінші лексикалық мағынасы тарихи тұрғыда танылады.
Бірақ, бұл мағына өзгеріссіз қала алмайды. Сөздің қоғам дамуында туындаған
мағыналары көпмағыналылыққа әкеліп соғады. Сөздің көпмағыналылығы
қолданғанда қиындық тудыруы мүмкін, бірақ әр сөз өз орнымен қолданыс тауып
жатқандығы айтылады.
Көпмағыналы сөздің барлық мағыналары бір-бірімен байланысты. Мұнда
негізгі мағына мен одан туындаған сөздер анықталады. Заттарға ат беруде
ұқсастық негізге алынады.
Полисемия тілде төмендегідей себептерден пайда болады.
1. Қоршаған ортаның өзгеруі мен дамуы, адам танымы мен сөздің беретін
мағынасының кеңеюінің негізінде сөз мағынасы кеңейеді. Тіл қаншама бай
дегенмен де, әрбір мағынаға атау тану оңай емес. Мысалы, ай сөзі аспан
денесі деген мәннен жылдағы 30 күн мәнін алған, себебі әрбір отыз күнде
ай жаңарып отырады.
айшықты сырғы, ай сырға (сыртқы формасы)
Ай
айдай сұлу, айдай әдемі (сұлулығы, тазалығы)
айдай жарық, айдың сәулесіндей (жарықтығы)
айлық, айлық табыс, өнім (мерзімдік)
2. Сөздің жиі және көп қолданылуының әсерінен. Мысалы, бас деген сөзіміз
күнделікті қолданыста жиі қолданылады, соның себебінен мағына шегі кең.
Бас: 1. адамның басы; 2. пияз немесе сарымсақ басы; 3. мақаланың басы;
4. ақыл (басы жақсы істейді); 5. жанұя басы; 6. басшы; 7. мал басы; 8.
судың басы тағы басқа мағыналары бар. Лезгин тілінде бір нәрсенің аяғы
(епинин кьил – конец веревки) мағынасы бар екен. Бұл қарама – қарсылық
мағынасынан туса керек.
3. Абстракты ойдың дамуы. Адамдар айналасындағыларды аңмен, жануармен
салыстыру негізінде қу адам – түлкі; жуас – қой; түсінбейтін адам – сиыр;
қопал – аю; арам, зиянды адамды – жылан; мазасыз – ешкі сияқты теңеулер
қолданады. Қазағымызға жақын жылқы мінез, қой мінез, қой көз, ат жақты тағы
басқаларын жиі еститініміз рас. Адам ой арқылы тек жанды затқа емес,
сонымен қатар жансыз затқа да теңеу табуда: тас жүрек, қара тастай түнеру
т. б. [40].
1.3 Құтты білік пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында
Құтты білік бізге жеткен құнды еңбектердің бірі. Оның үш нұсқасы бар
екені білеміз.
Тарихта орта ғасыр кезеңінің айрықша орны бар. Діннің қазақ жерінде етек
жая бастаған тұсына тура келеді. Осындай дін мен мәдениетті, тарих пен
тағылымды, тәрбие мен ғылымды, әділеттілік пен әділетсіздікті сөз еткен
дидақтикалық шығарма – дарынды Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасы.
Тұрандықтар Құт білігі, Ирандықтар Шахнама, Шығыста Зейнату үмәра,
Машынлықтар Әнису мәлік, Шынлықтар Әдәбу мүлік атаған бұл еңбектің жер-
жерде белгілі болуы оның маңыздылығы мен құндылығының бағасы.
Ж. Баласағұн дана, білімді, асқан көреген, қоғамның қамқоршысы, ел
азаматы болған адам. Өмірде көп нәрсені көріп, сол көрген-білгенін елу
жастан асқанада осы Құтты білікке жинақтап беріп отыр. Түркі тілінде
жазылған мәні мен мағынасы зор, көлемді шығармалардың бірі.
Ж. Баласағұнның дидактикалық сарында жазылған Құтты білік
шығармасында этика, әдептілік, қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасы,
сөйлесуі, жан-жақты сөз болды. Ақын мемлекеттің мықтылығы қалың әскерге де,
қарулы күштердің көптігінде емес, адамдардың татулығына байланысты деп
санап, адамдықты сипаттайтын негізгі төрт қасиетті бөліп көрсетті; әділдік,
ақыл, бақыт, қанағат деп бөліп көрсетті.
Құтты білік дастаны көлемі жағынан он үш мың жолдан тұрады. Дастанның
үш қолжазбасы бар. Бірі Наманганнан XII ғасырда, бірі Каирдан XIV ғасырда,
енді бірі Гераттан XV ғасырларды табылған. Араларында да айтарлықтай
айырмашылық жоқ.
Г.Вамбери 1870 жылы Құтты білікті бастырып шығарады. Оның тілін түркі
тілдерімен салыстыра зерттейді.
Құтты білік еңбегін зерттеумен көп айналысқан В.В.Радлов еді. Ең алғаш
рет Вена нұсқасының транскрипциясын жасап, баспаға әзірлеген. Осы кезде
Каир кітапханасында тағы бір нұсқасы табылғандығы белгілі болады. В.Радлов
екі нұсқаны салыстырмақшы болып, сұрау салады. Нәтижесінде Каир кітапханасы
еңбектің толық көшірмесін жібереді. Екі нұсқа салыстырылып, 1900 жылы
бірінші басылымы шықты, ал 1910 жылы аяқталды. В.Радлов еңбегі ғылымда
елеусіз қалмады, әрқашанда жоғары бағаланды.
Құтты біліктің қолжазбасының үш нұсқасы да Стамбулда жеке-жеке кітап
болып басылып шығарылды. Ғалым Р.Арат 1942 жылғы Вена, 1943 жылғы Каир,
Наманган нұсқаларын қосып, шығарды. Өзбек тіліне К.Каримовтың аударуымен
жарыққа шықты, көне түркі тілінен транскрипциясын қоса берді. Жүсіп
Баласағұн өз дастанын сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амурдарияға дейінгі
ұланғайыр өлкелер, уалаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір
сүрген түркі тайпаларының бәріне бірдей түсінікті ортақ әдеби тілде
жазылғандығы даусыз – деп, Н.Келімбетов өз ойын білдіреді. [95, 158 б.].
Бұл еңбектің тілі көне ұйғыр тілінде, қарлұқ тілінде, қарлұқ-қыпшақ
тілінде жазылды деп, әр түрлі көзқарастар болды. Ғ.Мұсабаев Тілі, туысы,
тарихы жағынан үйсін елінікі дегенді айтады. [96, 37 б.].
Э.Н.Наджип: Фактически в этот период, главным образом в XIV в., и
появились зачатки ряда современных тюркских литературных языков. На
смешанный уйгуро-огузо-кипчакской основе в дальнейшем, одни раньше, другие
позже, сформировались современные литературные языки: узбекский, казахский,
туркменский, татарский и другие [ 97, с.39] деген сөзі де Құтты білік
тілінің аралас тілді екенін дәлелдейді.
М.Қашқари сөздігі мен Құтты білікте қолданылған профессионал лексиканы
қарастырған С.Ибрагимов пен М.Асамуддинова 400-ден аса терминдерді тауып,
оларды былайша топтастырады: 1) тек қана XI ғ. пайдаланылған терминдер; 2)
XI-XVI ғ. қолданылған терминдер; 3) бізге жеткен терминдер. К.Мұсаев
терминдер арасында borkci сөзі бар, өзбек тілінде тақия сататын
саудагар деген мағынаға жақындатады, шындығында қазақ тіліндегі етікшіге
ұқсас, мамандық атауын беретін сөз дегенді айтады. Сонымен қатар бөз-
мақтадан жасалған мата, көн – тері, бүр – қатпарлап жинау, етек –
төменгі жақ сияқты бізге толық мағынасын сақтап жеткен сөздер де жетерлік.
Ол турасында өзбек тіліне аударған К.Каримов: Жері кеңнің өрісі де,
өресі де кең. Күні бүгінге дейін қаймағы бұзылмаған Ұлың – Ұрымда, қызың –
Қырымда, Барар жерің Балқан тау, ол да біздің барған тау деген мақал-
мәтелдер сонау ежелгі көк түркі қағанаты тұсында туды, сондай-ақ, бұл
солардың ұғымдық өлшемінің кеңдігін танытып келеді. дегенді айтады.
Бұл пікіріміздің мәңгілік тасқа басылып қалған қасиетті куәсі –
Күлтегін мен Тоныкөк, Білге қаған мен Тариат, Құла шор мен Мойын
шор, Талас пен Есік ескерткіштері және қағаз бетіне түскен Қорқыт
ата, Оғызнама, Ж.Баласағұнның Құтты білігі, М.Қашқаридің Түрк
сөздігі, Яссауидің Диуани хикмет жазбалары. Осы көркем жәдігерліктерге
қарап, түркілердің жазба әдебиеттердің негізі VII-VIIIғ. қаланған деген
тұжырым жасауға әбден болады. Өйткені қасиетті бұл мұралар тек түркі
жұртының емес, бүкіл адамзатқа ортақ мәдени ескерткіш және исі түркі тектес
халықтардың әлемдік өркениетке қосқан үлесі болып табылады [98; 99].
Қазақ тіліне Құтты біліктің А.Егеубаевтың аудармасымен поэтикалық
көркем аудармасы жасалғаны белгілі. 2004 жылы академик Ә.Құрышжановтың
аударуымен екінші аударма жасалды. Ә. Құрышжанов еңбек турасында: Бұл
кітап анау-мынау сауаты бар кез-келген кісінің ә дегеннен түйсініп, игеріп
алып кете қоятындай дүниесі емес. Ондай оқушы поэманың мәнерлі сөз кестесі
мен ішкі мазмұн тереңдігіне, ой ырғағының үйлесе келіп түзілетін жарасымды
үдебарысына жету үшін барынша соған назар аударып, аса бір ыждаһатты
байыппен оқыса керекті. Жеңіл-желпі шығармаларды оқып үйренген кісіге бұл
еңбектің ірілік ететіні де рас. Білікті парасат пен үлкен талап керек.
Сонымен бірге бұл туынды – ақыл-білім деңгейін талап ететін тек көркем
әдебиет шығармасы ғана емес, жоғары дәрежелі ғылыми еңбек [100, 497 б.]
Ә. Құрышжанов аударған аударма тусарсында А.Салқынбай: Ә.Құрышжановтың
өзге зерттеулерін айтпағанда, Ю. Баласағұниды қазақша сөйлетуінің өзі оның
есімін түркітану тарихына, бересі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің, тіл
ғылымының тарихына жазды [101, 20 б.] дегенді айтады
К.Ә. Әбенова Ж.Баласағұнның Қудадғу билиг еңбегінде 176 сөздің лексика-
семантикалық варианты бар екендігін айтады. Біз төменде сол көпмағыналы
сөздердің арасынан бай сөзін алып, оның сөздіктерде берілген мағыналары
мен Құтты біліктегі мағыналарын беріп, талдадық.
BAI богатый Қазiргi түркi тiлдерiнде сын есiм мәнiмен қатар бай
(адам), күйеу, байлық, баю ұғымдарын бередi (ЭСТЯ II, 28, 29).
Е.Қажыбек жалпы түркiлiк bajpajpäj лексемасын синкретизмдер қатарына
жатқызады [130, 146 б.;134 б.].
А.Самойлович baj лексемасын bar наличие сөзiмен байланыстырады bar
наличие, есть, имеется КЧ. I, 9; КТк. 9; Тон. 14; Он. II, 2; Е. 20, 28:
Tört oγlum bar üčün ... Так как у меня было четыре сына... Е. 20 (Аманж.
II, 124) ~ қаз., ққалп., башқ., тат., қырғ., құм., қар. bar. Ескерткiштер
тiлiнде bar сөзi байлық, мүлiк мәнiнде де жұмсалады: Ebin barïmïn
qalïsïz qop kelürti үйiн-мүлкiн қалдырмай, көп әкелдi. КТү. 41 (Айд. I,
181). baj ~ bar сөздерiнiң мазмұнына ортақ молшылық, баршылық,
байлық семасы оларды жасырын синкретизмдер қатарында қарастыруға негiз
болады. Ортақ мазмұн *ba тұлғасында сақталған [136,70 б.].
Б.М.Юнусалиев sа сан, санау т.б. түбiр сөздерге сүйенiп, қазiргi
түркi тiлдерiндегi baγ, baw, ban лексемаларының өлi түбiрi *ba тұлғасы
[108, с.63] деп ұйғарады
Бай сөзіне сөздіктерде берілген анықтамалар әрқалай болғанымен, сөздің
негізгі мағынасы қатты өзгеріске ұшырамаған.
Көне түркі тілдеріндегі мағынасы:
1. Бай-богатый;
2. перен. богатый, мудрый. [c.79].
В.Радловтың Опыт словаря тюркских наречий сөздігінде:
Бай кир. 1) богатый бір бай кіші (каш.) богатый человек; бана чöрä
байда бір гäдä да – мне все равно, богат он или беден; чығай будунуғ бай
қылтым – бедный народ я сделал богатым; ул ақылға бай – он богат умом;
бай шешäк (кир.) тюльпан.
2) (кир, каш) хозяин, муж. Байың қайда? Где твой муж.
3) кир герой, предводитель
Байкуш 1) сова, 2) бедняк
Байлық (осм, крм, тркм, ком, кир, каш.) 1) богатство. Байлыққа бик
қызықма (каш) – не радуйся слишком своим богатством.
Байбіше (кир.) 1) старшая первая жена, 2) почетная титул даваемый всем
женам, когда обращаются к мужу [10, ІV, т. Ч 2, с., 1421-1431 ]. Радлов
В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. І-ІV, СПб; 1888-1911.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде:
Бай1 зат. 1. Иелігінде көп мал-мүлкі бар, үстем тап өкілі, феодал.
Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай, Қыстың басы бірі ерте, біреуі жай.
Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, Ықтырмамен күзеуде отырар бай (Абай).
2. Сансыз, көп, мол. Қарағайдың қылқан жапырағы
С витамині мен каротинге бай шикізат (С.Сұбханбердин).
3) Дәулеті тасыған, жетілген. Мен – қазақпын, мен баймын, байтақ елмін
(Ж. Молдағалиев). 4. Әл-ауқатты, табысты. Ол екі орта мектебі, үлкен клубы
бар бай совхозда тұрады (Ауызекі тіл). Фразеологизмдер: бай баласы, байдың
құйыршығы, жері бай, сасық бай, тілге бай.
Бай 2 зат. Әйелдің некеленіп қосылған күйеуі, ері. Байым ақ көңіл
кісі еді, көрген-білгені болса, бүкпе сақтауды білмей, ортаға салып
айтып жүруші еді (Б.Майлин). Туынды сөздер: бай-батша, бай-бәйбіше, бай-
бөсір, байдай, байеке, бай-жарлы, бай-жуан, бай-кедей, бай-құлақ, байлы,
бай-манап, байлау, байсымақ, бай-төре, бай-шонжар, байшыл, байшылдық [6, 2
Т., 28-42 бб.]. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1-10 т.,
1974-1986.
Қазақ тілінің сөздігінде:
Бай І 1.Меншігінде қыруар мал-мүлкі бар ауқатты адам. 2. Өте көп, көл-
көсір. 3. Жеткілікті, мол.4. Тілге жүйрік, шешен.
Бай ІІ. Әйелдің некеленген қосағы, күйеуі. Бұдан басқа сөзтізбеде:
бай-бағлан, байбатша, бай-бәйбіше, байжанды, бай-құлақ, бай-манап, бай-
мырза, байсымақ, байшыкеш, байсыздық сөздері келтірілген [8, 75-77 бб.].
Байлық 1. Мал-дәулет, мал-мүлік. 2. Бір нәрсенің мол қоры, Маңғыстау
түбегінің негізгі байлығы – мұнай (Асанбаев). Фразеологизмдер: байлығы
асты; байлығы тасыды [8, 77 б.]. Қазақ тілінің сөздігі. Жалпы ред. басқ. Т.
Жанұзақов. – Алматы: Дайк Пресс, 1999. –774 б.
Қазақша-орысша сөздікте:
Бай І ист. Бай, богач, феодал, 2. 1) богатый, зажиточный с достатком.
Бай шаруашылық Богатое хозяйство; 2) богатый, изобилующий чем-л. (біздің)
еліміз түрлі пайдалы кендерге бай – наша страна богата различными полезными
ископаемыми. Фразеологизмдер: бай байға құяды, сай сайға құяды букв. Богач
льет богачу, овраг оврагу – деньги к деньгам; деньга на деньгу набегает;
бай балпақ, жарлы жалтақ – богач в себе уверен, бедняк нерешителен; бай
табақтас, кедей мұңдас– у богачей трапеза общая, у бедняков печаль общая;
байдың асын байғұс қызғанады- добро богача защищает бедолага; байдың малы
ардақты, кедейдің жаны ардақты – богач дорожит своим богатством, а бедняк –
здоровьем.
Бай ІІ. разг. Муж, супруг. Байға ти (или шық-, кет-, бар-), выходить
замуж; байдан шық- развестись с мужом.
Бай-бағлан собир. Богачи.
Байбатша уст. Барин, барчук.
Бай-бәйбіше собир. Бай и байбише.
Байеке ист. Почтительное обращение к баю.
Бай-кедей собир. Богатые и бедные
Бай-құлақ ист. собир. Богачи и кулаки
Бай-манап уст. собир. богачи, феодальная верхушка
Бай-мырза уст. собир. Аристократы (букв. бай и мурзы).
Байсымақ І пренебр. новоиспеченный богач, нувориш.
Байсымақ ІІ пренебр. муженек.
Байсын - выдавать себя за богача.
Байсыра- неодобр. Стремиться выйти замуж.
Бай-төре уст. собир. Сильные мира сего.
Бай-шонжар собир. Крупные баи.
Байшыл ист. Байский прихвостень, приспешник богачей.
Байшылдық ист. Приверженность идеологии баев
Байшыгеш человек среднего достатка.
Байы- 1) разбогатеть, 2) обогащаться
Байытқыш хим. Обогатитель (вещество). [9, с. 112-115.].
Төменде түбірі бай сөзінен шыққан байлық сөзінің мағынасын беруді жөн
көрдік.
Байлық прям., перен. Богатство, состояние, достояние. Ел байлығы
–народное достояние; қоғамдық байлық – общественное достояние; материалдық
байлық – материальное богатство; рухани байлық – духовное богатство;
байлығы асты – превзойти (свои) богатством; байлығы тасыды – его
богатство возросло. Фразеологизмдер: байлық келерінде танысқан қыздай,
кетерінде қолға ұстаған мұздай- когда появляется богатство, оно подобно
невесте, когда же уходит, то подобно льдинке, тающей в руке; байлық мұрат
емес, жоқтық ұят емес -богатство не идеал, бедность не порок; байлық не
дегізбейді, кедейлік не жегізбейді – что (только) не побуждает говорить
богатство и что не понуждает есть бедность; байлық атасы – еңбек, анасы –
жер –отец богатства – труд, мать – земля.
Байлық-дәулет собир. Богатство (букв. богатство и состаяние) [9,
с.114.]. Қазақша-орысша сөздік. Ред. басқ. Р.Ғ.Сыздықова, К.Ш. Хұсайын. –
Алматы: Дайк Пресс, 2001. – 1005 б.
Қазақ әдеби тілі сөздігінде бай, байлық сөздері төмендегідей
берілген:
Бай1 зат. 1. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік жік өкілі.
Жалпыхалықтық ұғымда бай-есепсіз төрт түлік жинаған мал иесі немесе ата-
бабадан қалған байлықтың мұрагері. Бай болдың, батыр болдың, шешен болдың,
ел билеп топ бастаған көсем болдың (Ш.Құдайбергенұлы).
Қазіргі қоғамдағы ортақол дәулетті немесе ауырдәулетті әлеуметтік топ.
Осыған орай, қазақтың іскер адамдары көрініп, жаңа байлар пайда бола
бастады (ҚҰЭ). Фразеологизмдер: атақты (бетке ұстар) бай; бай бастас,
батыр қандас, би құрақтас; бай бетке қонды; бай болғанда бақырып бола ма
екен? байдың құйыршығы; сасық бай; шіріген бай.
Бай 2 сын. 1. Көп, мол, жеткілікті. Күйдің музыкалық фактурасын кең
дауысты хормен, өлең сөзімен дамытуға бай қиял, тапқырлық керек болды
(Мәдениет және тұрмыс).
2. Толыққан, жетілген, дамыған. Қазақ ауыз әдебиетінің бір бай жері –
Көкшетау (С.Мұқанов). 3. Дәулеті тасыған, әл-ауқатты, табысты. Қолындағы
сары алтын жалпақ білезігі әйелдің бай үйден шыққан жан екенін аңғартады
(І.Есенберлин). 4. Кен, ауқымды, үлкен. Бай өлкем, армысың! Армысың қарлы
шың! Арайлы шығыстан атқан таңбысың? (М.Мақатаев). Фразеологизмдер: жері
бай; тілге (сөзге) бай.
Бай 3 зат. сөйл. Әйелдің некеленіп қосылған күйеуі, ері. Не күн туды
басыңа, Күні-түні жай таппай, Сен жайыңа жүргенмен, Қыз өле ме бай таппай
(Абай). Фразеологизмдер: байлығы асты; байлығы жүрді; байлығы тасыды;
байлыққа батты (бөкті, малтыды); бар байлық; ен байлық; қазба байлық;
материалдық байлық; мәдени байлық; минералдық байлық; рухани байлық; сөз
байлығы; табиғат байлығы. Туынды сөздер: байлық-дәулет, байлыққұмарлық,
байлық-мансап, байлықсыз [7, 2т., 598-599 бб.]. Қазақ әдеби тілінің
сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: Арыс, 2006. – 1-3 Т.
Жоғарыдағы аталған ҚТТС-де байлық сөзі былайша түсіндіріледі:
Байлық зат. 1. Жиналған дүние, мол дәулет, мал-мүлік, қазына. Мынадай
байлықты қолыңа ұстата берген соң, көрейін оның қалай жанын салмасын
(С.Жүнісов).
2. Бір нәрсенің мол қоры, көзі, молшылық. Кен байлығы жерде, сөз
байлығы – елде (мақал). Фразеологизмдер: байлығы тасыды; бар байлық; ел
байлығы; кен байлығы; материалдық байлық; рухани байлық; сөз байлығы.
Туынды сөздер: байлық- дәулет, байлықсыз [6, 2 Т., 39 б.]. Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1-10 т., 1974-1986.
Большой толковый словарь руского языка сөздігінде:
Богатый 1. Обладающий большим состоянием, очень зажиточный
(противоположность: бедный); 2) Стоящий дорого, раскошный; 3) Отличающийся
значительным и разнообразным содержанием.
Богатство 1) Изобилие материальных ценностей (денег, драгоценностей,
недвижимого имущества и т.п.; большое состояние; 2) Естественные
материальные ценности, природные ресурсы; 3) Совокупность нравственных и
культурных ценностей [11, с. 86]. С.А. Кузнецов. Большой толковый словарь
русского языка. – СПб: Норинт, 2002. – 1535 с.
Шашубай ақынның Баласы Қошқарбайдың Шашубаймын, Болсам да малға кедей,
сөзге баймын - деген өлең шумақтары бай сөзінің тек қана материалдық
байлықты емес, сонымен қатар ішкі дүние, білімділік өлшемі екенін
көрсетеді.
Құтты білікте де осы мағына
Әділ ісі кең пейілге сай еді,
Сөзі таза, көз-көңілі бай еді. 400 – деп көрсетіледі. Ішкі дүниесі кең,
көргені көп еді деген мағынаны ашып тұр. Сонымен қатар жоғарыдағы
мағыналарды аша түсетін
Халық байып, ел де мінді қуатқа,
Қой мен қасқыр бірге барды суатқа. 439
Мені таңдап, үлес берді бай, құтты,
Азар жолдан көтермелеп айнытты. 379 – деген шумақтарды көреміз.
Міне бұлар бай сөзінің мағыналары. Бірақ зертеушілер синкретті деп
тапқан бай түбірін біз конверсиялық жолмен жасалған демекпіз.
Бақ, бай, бар сөздер ба түбірі арқылы жасалған, ортақ бір архисемадан
жіктеледі. Бай сөзінің интегралды, өзексемасы – белгілі объектінің,
нәрсенің көптігі, молдығы. Осы өзексема арқылы бірнеше нақтылы номинативті
семалар жіктеліп пайда болады. Көпмағыналылықтың нәтижесінде әр түрлі
номинативтік белгілері бар сөздер жасалады: сөзге бай, сырға бай, өнерге
бай, сезімге бай, жері бай, тілі бай т.б.
Бай сөзінің жеке номинативті мағыналарға ауысуы функцональдық
семантикалық қызметімен байланысты. Нәрсенің, заттың бір адамда көп болуына
байланысты, бай сөзі субъектілік бай адам мағынасына жіктелген. Яғни
адъективация процесі арқылы сын есімге ауысқан. Осы мағынада жұмсала жүріп,
даму нәтижесінде бай адам тіркесіндегі бай сөзі конверсиялық сөзжасам
негізінде арнайы мағынаға ие болған.
Анықтауыштық қатынаста қолданған сөз заттық денотатқа алмасып,
иелігінде көп малы бар, үстем тап, феодал мағынасын иеленген. Бай-бай
сөздеріндегі өзек, ортақ сема біреу – заттың не нәрсенің молдығы. Арнайы
семалары әр түрлі: бай(лық), - жалпылық сема басым, заттың не құбылыстың
көптігі, молдығы. Бай – көп, мол заттың, нәрсенің иесі, субъект. Арнайы
сема дәрежесінің әртүрлі болуына сәйкес сөздер жеке номинативті атау
ретінде денотатты білдіретін мағына болып ұғынылады.
Генетика-семантикалық байланыс ортақ сема арқылы айқын көрінеді. Бай
тұлғасының әйелдің некеленіп қосылған ері түрінде жұмсалуы, екінші
мағынадан мотивация нәтижесінде жасалған үшінші номинациялық мағына.
Күйеу, ер мағынасының пайда болуы, бар болуы, ие болуы семасының бір
қырының жіктелуі. Мұндағы бай сөзіне ие болу, бас ие болу семасы арнайы
сема болып тұр.
Демек:
1. Бай – бай болу, бар болу.
2. Бай – бай адам, феодал.
3. Бай - әйелдің күйеуі, ері [1, 207 б.]
2.4 Құтты білік еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі
мағыналық дамуы
С.Е.Малов түркі тілдерін өте көне, көне, жаңа, өте жаңа деп төрт
топқа бөледі. Бұлардың ішінде қазақ тілін өте жаңа тілдер тобына
жатқызады. [122, с. 451]
Өзбек ғалымы Г.А.Абдурахманов жазба ескерткіштер негізінде өзбек тілінің
даму сатыларын, тарихын беске бөліп қарайды:
1. Өте көне түркі тілі.(IY ғ. дейін)
2. Көне түркі тілі (YI-Xғғ.)
3. Ескі түркі тілі (XI-XIYғғ.)
4. Ескі өзбек тілі. (XIY-XIXғғ.)
5. Жаңа өзбек тілі. (XIXғ. бастап )
Құтты білік, Түбі бір түркі тілі, Тефсир, Оғыз-наме, Хибат-ул-
хакайық, Киса-ул-анбие ескерткіштерін үшінші кезеңге жатқызып, әдеби
тілмен жазылған, бірақ әр түрлі этникалық топтардың тіл ерекшелігін
сақтаған дегенді айтады. Мысалы, Құтты білік қарлұқ тілі, Оғыз-наме
қыпшақ тілі, Хибат-ул-хакайық өзбек тіліне жақын екендігін тілге тиек
етеді [123. 34 б.].
Ғалым К.Мұсаев көне түркі жазба ескерткіштері мен М.Қашқари сөздігінің
тілдері – түрлі рулар, тайпалардың сөйлеу тілі [109, 75 б.] дейді.
Э.Н.Наджип орта ғасырлар жазба ескерткіштерінің тілі аралас тіл болды
[97, с. 37] дегенді айтты.
Зерттеушілердің бұл кезең әдебиетін аралас тілді деуі де орынды деп
білемін. Ол кезеңде көшпелі тайпалар бір-бірімен жақын қарым-қатынаста
болды, ақын-жыраулар ел-елді аралап жүріп, әдеби дәстүрді жалғастырды т.б.
жағдайлар әсер еткен болуы тиіс.
Құтты білік тілінде кездесетін сөздер уақыттың өтуімен біраз
өзгерістерге ұшыраған: бір жағдайда мағынасы кеңейген, екінші жағдайда
керісінше мағына тарылған немесе ауысқан. Мәселен, балық сөзі XI ғ. қала,
лай және балықтың өзін білдірген; ин-ін сөзі тек қана жыртқыш аңдардың
жатағы; йілкі – жылқы сөзі төрт түлік атауы болған, кейін бір ғана малға
арнап айтылған [124, 35 б.].
Соңғы кезде зерттеушілер ішінде көне түркі жазуларын сөйлеу тілі емес,
тіпті сол VIII ғасырдың өзінде архаикаланған жасанды тіл еді деп ашып
айтқан Э.Р.Тенишев Құтты біліктің тілі туралы: Следовательно, язык
Кутадгу билик смешанный, отличающийся от народно-разговорного языка
караханидов – искусственный литературно-книжный язык тюркского
средновековья. Истоки этого языка восходят к периоду орхоно-енисейских
памятников. Древние памятники тюркского рунического письма по содержанию
являются эпитафиями, весьма пространственными историграфичными, порой
художественно-выразительными, но все же эпитафиями. Отшлифованный
литературный язык этих памятников, в особенности крупных, будучи
эпитафичным, и для VIII в. был в какой-то мере архаичным. Очевидно, уже в
то далекое время сложилась известная традиция формирования литературного
языка. Тюрксие литературные языки древнего периода, – дейді автор сөзінің
қорытындысында, – это языки искусственно созданные. Они лишь в
незначительной степени опираются на живые языки, поэтому при изучении
истории современных литературных разговорных тюркских языков ими надо
пользоватся с большой осторожностью, привлекая в основном гипологический
материал-дегенді айтады. [125, с. 24]
Ғалым Б.Сағындықұлы XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің
салыстырмалы лексикасы атты кандидаттық диссертациясында сол кезеңнің
ескерткіштерінін, яғни Хорезмидің Махаббатнама, Құтбтың Хұсрау мен
Шырын, С.Сарайдың Гүлстан бит түркін қарастырады. Ескерткіштер тіліндегі
түркі сөздерін қазақ тілінде сақталған сөздер және архаизмдер деп екіге
бөледі. Кей сөздердің мағыналық өзгеріске ұшірағанын мысалдармен дәлелдеп,
кейбіріне этимологиялық талдаулар жасайды. Ескерткіштерде қазақ тілінде
мағыналық өзгерістерге ұшыраған сөздер де кездеседі. Бірнеше мағыналы
сөздердің қазақ тілінде бір мағынасы ұмытылған болса, бір мағынасы
сақталған немесе басқа мағынаға ауысып кеткен. Бір сөздердің мағынасы
тарылса, бір сөздердің мағынасы кеңейген. Ескеркіштерді зерттеудің қазіргі
тілдердегі мағынасы түсініксіз, көмескі сөздердің түп-төркінін ашу үшін де
маңызы зор [126, 72 б.] деп, ескерткіштер тілін зерттеу көп нәтижеге қол
жеткізетінін айтады.
Қазақ тілінің мағынасын, сөздердің мағыналарының өзгеруін, кеңеюі мен
тарылуын, тарихи-салыстырмалы тұрғыда зерттеу арқылы аша аламыз. Яғни орта
ғасыр ескерткіштерінің тілін қазіргі қазақ тілімен байланыстыра зерттеу
арқылы көптеген жетістіктерге қол жеткіземіз. Атап айтар болсақ:
- тіліміздің тарихын, даму жолын аңғарамыз;
- сөздеріміздің мағынасын аша түсеміз;
- көркем тіліміз бар екеніне куә боламыз;
- семасиологиялық ортақ заңдылықтарды ашамыз;
- дыбыстық құрамының өзгеру жолын көреміз.
Тіл тарихын жете білу үшін фонетикалық сәйкестікпен бірге сөздердің
семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет.
Лингвистикалық зерттеулерде фонетикалық заңдар мен семантикалық заңдарды
ұштастыра білу – тіл тарихын, оның даму жолдарын танып-білудің кілті [17,
332 б.]– деп, К.Аханов тегін айтпаса керек.
О.Н.Трубачев ...Исследование по исторической семантике играют в ...
решающую диагностическую роль, и лишь история значения, реконстукция
древного значения слова учит нас считаться с эволюцией значения как единого
целого, а не как суммы сем или дифференциальных признаков деп, тарихи
семантика сөз мағынасының даму сатысын мағынасының белгілері емес, бір
бүтін мағына деп қарауды ұсынады. Сондай-ақ мағына мен форманың байланысы
салыстыру мен этимологияда күдік келтірмесе де, әркім әр қалай қабылдады.
Формасы ұқсамаса да, мағынасы бір сөздер туыс саналады деген В.Махеканың
сөзін негізге алып, соны қолдайтындыған айтады. Мағына өзгерген сайын,
форма да өзгеріп отырады [127, с. 7]. Сөздің көне мағынасын
реконструкциялау арқылы, қазіргі тілдегі сөздің мағынасының толық анализін
жасай аламыз.
Қазақ жеріне ислам дінінің кеңінен етек жая бастаған тұсындағы алғашқы
шығармалардың бірі – Ж.Баласағұнның Құтты білік дастаны
Дастаннан қазіргі қазақ тіліне жеткен 862 сөздің бір мағыналысы 678
сөз, 2 мағыналысы 140 сөз, 3 мағыналысы 32 сөз, 4 мағыналысы 6 сөз, 5
мағыналысы 3 сөз, 6 мағыналысы 1 сөз, 7 мағыналысы 1 сөз, Қазіргі қазақ
тілінен бір ерекшелігі араб, парсы сөздерінің (131сөз), қытай тілінің
сөздерінің кездесуі. Араб, парсы тілінің элементтерінің жиілеп кездесуі, ол
сөздердің түркі тілінде актив лексикаға айналғандығынан.
1. Араб тілінен енген төмендегідей сөздерді байқадық.
Ғам қайғы, көңілсіздік, дін, дуа сыйыну, ләм араб әрпінің аты,
лив тамақ, мал, нұр, тәж, хав дәрі, һад шеті, соңы, һаж қажы, хақ
құдай сөзі, хал жағдай, мүмкіндік, хүк міндет, хұқ, хас, хат, хил
дәл, шір өлең, шәк, шәр қастық, зиян, рав құдай, рай беті, ілм
ғылым, әһл Мұһамедтің жанұясы, әмр мейрімді іс, із ізет, құрмет,
бахт, бүрч жұлдыз атауы, ғадр қадір, дара көбейту, жәбр, жайр, кәнд
қала, ләвһ тақтай, нәфс қорқыныш, нәрд, сабр, фазл тең, лайық, фарқ
айырма, фасл кезең, уақыт, фиск жинақсыздық, хаир, халқ, һамд
мақтау, һарф әріп, хүкм үкім, хылм ғылым.
Дастандағы 678 бір мағыналы сөздің 141-нің мағынасы өзгеріп, 537–сінің
мағынасы өзгермеген. Мағынасы өзгерген 141 сөздің 20-сы араб сөзі, 24-і
парсы, 1 сөз соғды, 1 сөз санскрит тілінен енген.
Ескерткіш тіліндегі бір буынды түбірлердің мағынасын анықтау барысында
олардың көпшілігі көпмағыналы екеніне көз жеткіздік. Енді солардың
бірнешеуінің лексика-семантикалық варианттарын көрсетейік:
ав – 130 рет 3 түрлі мағынада кездеседі: 1. аңшылық; 2. ау,тор; 3.
жинау;
аз – 31 рет: а) сын есім: 1. аз, көп емес; 2. сирек; 3. кішкентай;
ә) етістік 1. адасу; 2. қателесу;
ал – 163 рет: а) зат есім; 1.айла; 2. амал, әрекет;
ә) сын есім: 1. ал (қызыл); 2. алдау;
б) етістік: 1. алу, қабылдау; 2. бөлу; 3. таңдау; 4.
әйелдікке алу; 5. қарызға алу; 6. тартып алу; 7. ұстап алу; 8. жеу т.б.
баш – 312 рет: а) зат есім: 1. бас; 2. жауапкершілік; 3. жеткші, басшы;
4. істің басы; 5. бұлақтың басы; 6. биік, шың;
ә) етістік: 1. басу.
Көптеген ғалымдардың көпмағыналық туралы пікірін салыстырып,
полисемияның Құтты білік ескерткіші тіліндегі орнын анықтап, олардың
мағыналық қасиеттерін қалай тануға болатынын байқайық.
Құтты біліктегі бір буынды 176 түбір сөздің лексика-семантикалық
варианттары берілген.
Сөздің көп мағыналығы – бір буынды сөздерге тән құбылыс. Мысалы, ең көп
кездесетін к әрпінен басталатын бір буынды сөздерді мысалға алайық.
1. кеч 1. ұзақ; 2. кеш; 3. кешу, өту; 4. кешігу, ұсталу;
2. кед: 1.күшті, мықты; 2.өте; 3.негізді; 4.ерекше, таңдалған; 5.
кию (ет);
3. кез: 1. жүру, шарлау, қыдыру, кезу;
4. кей: 1. күшті, негізді; 2. ерекше; 3. кию;
5. кек: 1. жаулық, кек, жеккөрушілік;
6. кел: 1. келу; 2. пайда болу; 3. дайындау;
7. кенч: 1. сәби;
8. кең: 1. кең; 2. жомарт; 3. кең пейілді;
9. кел: 1. тұлға;
10. кер: 1. керу; 2. кесу; 3. болжау;
11. кес: 1. кесу, бөлу; 2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 Көпмағыналы сөздердің тіл білімінде
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.2 Көпмағыналылықтың тюркологияда
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3 Құтты білік пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында ... ...
1.4 Көпмағыналы сөздердің жасалу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.5 Көпмағыналы сөздердің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.6 Көпмағыналы сөздердің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Көпмағыналы сөздер мен омонимдердің байланысы мен ерекшелігі...
1.8 Сөздердің конверсиялық және синкретті жолмен жасалуы ... ... ... ...
2 ҚҰТТЫ БІЛІКТЕГІ БІР БУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ
2.1 Бір буынды түбірлер туралы қысқаша мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көпмағыналылықтың психолингвистика тұрғысынан қаралуы ... ... ..
2.3 “Құтты біліктегі” көпмағыналы сөздердің дамуындағы концептілік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 “Құтты білік” еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі
мағыналық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Көпмағыналық және жаңа атау арасындағы байланыс (номинация теориясы
негізінде)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
КIРIСПЕ
Зерттеудің өзектілігі XI ғасырда жазылған құнды мұралар осы уақытқа
дейін әдеби айналымға енгізілгенімен, арнайы зерттеу нысаны болар сәті
сирек. “Құтты білік” еңбегі даналық пен тазалыққа толы. Саналы ұрпаққа
берері мол. Бірақ, сондай асыл қазыналарымызды зерттеп, таразылау бүгінгі
егемендік жағдайындағы қазақ тілін зерттеу ғылымының өте маңызды міндеті
болып табылады. Өйткені, тілді зеттеу сол халықтың мәдениетін көтеріп,
тілінің бар мүмкіншілігін оятуға себеп болады. Қазақ тілінің көнеден келе
жатқан өткірлігін, икемділігін, мағынаға байлығын, бейнелеу қабілетін ашуға
осы еңбектің септігі тиер. Тілдің қалтарысындағы көне сөздерді, олардың
қазіргі сөз қолданысымыздағы мағынасымен байланысын анықтау арқылы тамыр
алар тарихымызбен сусындарымыз анық. Осы арқылы тілдік қорымыздағы сөздер
мағына жағынан сараланып, ұғымдық шектері айрыла түседі. Біздің зерттеу
жұмысымыздың да өзектілігі осыдан келіп туындайды.
Жалпытүркілік тектілден бастау алып, өзіндік ерекшеліктерімен, бітім-
болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де
жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды
тілдік дерек – Жүсіп Баласағұнның Құтты білік еңбегі. Түркi халықтарының
ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтiк сипатын танытуға қызмет ететiн
жалпытүркiлiк танымды жаңғыртып, түркi жұртшылығы арасындағы рухани
үйлесiмдiлiк пен тарихи тұтастықты сақтауға жол ашады. Бұл түркi жазба
мұраларын зерттеудiң тек түркiлiк тiлтану ғылымында ғана емес жалпы түркi
әлемi аясындағы өзектi мәселе екенiн көрсетедi. Қазіргі түркі тілдерінің
ішінде көне түркі тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық құрылымын
дәлме-дәл қайталайтын бірде-бір тіл жоқ. Тіл үнемі даму үстіндегі құбылыс
болғандықтан, бұл – табиғи лингвистикалық заңдылық. Ескерткіш тілін
зерттеудің көп жолының тиімді де нәтижелі бір жолы – ол түбі бір түркі
тілінің түбіріне тереңірек үңілу (Ә. Қайдар). Ескерткіштер тілі мен
қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің семантикалық ерекшеліктерін айқындау,
түркі жазбаларының тілдеріндегі бір буынды түбір – негіздердің тұлғалық
ерекшеліктерін анықтау аталған тілдердің семантикалық құрылымын тереңірек
тани түсуге жол ашады. Түркi тіл біліміндегі түбiртану өзiндiк тарихы бар,
жан-жақты талданған сала болғанымен, түбiр сөздердiң семантикасын анықтауда
әлi даулы мәселелердiң болуы да ескерткiштер тiлiн саралаудың
көкейкестiлiгiн көрсетiп, зерттеу жұмысының өзектiлiгiн танытады.
Соңғы жылдары тіл біліміндегі когнитивті бағыттың, тіл бірліктерін
танымдық тұрғыдан зерделеу мәселесінің жандана бастауына орай мазмұн мен
мағынаға ерекше мән берілуде.
Зерттеудің нысаны – Ж.Баласағұнның Құтты білік еңбегіндегі бір буынды
көпмағыналы сөздердің мағыналық дамуы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Мағынаға байланысты ғалымдарымыз Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, К. Аханов, А. Ысқақов, Ғ. Мұсабаев, М. Белбаева, Р.Барлыбаев,
Б. Хасанов, Ә. Болғанбаев, Ш. Мұхаметжанов т.б. зерттеулері бар. 70
жылдардан бері қазақ тіл білімінде сөз мағынасына қатысты біршама
зерттеулер жазылды. Атап айтсақ, Ә. Қайдар, Р. Сыздықова, З. Ахметжанова,
М.Оразов, Ә. Нұрмағамбетов, Т. Жанұзақов, С. Исаев, Б. Сағындықұлы,
Ә.Ибатов, М. Серғалиев, Б.Әбілқасымов, Ш.Нұрғожина, А. Салқынбай,
Ғ.Сүлейменова, М. Таева, К. Дүйсенова, Б. Момынова, Қ. Рысбергенова,
Б.Тамаева, Г. Смағұлова т.б. ғалымдарымыздың еңбектері.
Р. Барлыбаевтың Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы
(1963), Б. Хасановтың Қазақ тілі сөздерінің метафоралы қолданылуы (1966)
және Ш. Мұхамеджановтың Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы
мағынасы (1968) деген диссертациялық еңбектері жазылған. Бұл еңбектерде
көпмағыналылықтың кейбір мәселелері талқыланады.
Ізденісімізге Б.Сағындықұлының тіл этимологиясын қарастырған,
А.Салқынбайдың тарихи сөзжасамдық аспектідегі зерттеулеріндегі сөз
мағынасына қатысты теориялық тұжырымдары басты назарда болды.
Бұлардан басқа да тікелей Ж. Баласағұнның Құтты білік еңбегіне
қатысты болмаса да, сол кезеңнің тіліне қатысты жазылған К. Әбенованың
Қазақ тілі лексикасының XI-XII ғғ. жазба әдеби ескерткіштерге қатысы,
Г.Баялиеваның XI-XII ғғ. жазба ескерткіштер тіліндегі сын есімдер,
Б.Р.Құлжанованың XI-XII ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі
зат есімдер (Қутадғу билиг пен Һибат-ул хақайиқ лексикасы материалдары
бойынша), сондай-ақ Ғ. Резуанованың Қазақ тіліндегі көп мағыналы
сөздерден жасалған омонимдік, синонимдік, антонимдік қатарлар атты
кандидаттық диссертациялары қаралды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты –
Құтты білік еңбегіндегі көпмағыналы сөздерді анықтау, даму жолын көрсету,
лексика-семантикалық тұрғыдан зерттеу, ғылыми негізде талдау жасау. Жеке-
жеке талдасақ төмендегідей мақсаттар шығады:
– ескерткіштегі лексикалық мағынаның өзгеру тенденцияларын
анықтау;
– тарихи полисемияның тақырыптық, семантикалық жүйесін анықтау;
– ескерткіштегі көпмағыналы сөздердің санын анықтау.
Осы айтылған мақсаттырымызға жету үшін төмендегі мәселелерді ашуды
міндет етіп қойдық:
- мағынаға, көпмағыналылыққа қатысты еңбектерге, орта ғасыр
ескерткіштеріне арналған еңбектерге шолу жасау;
- ескерткіштен көпмағыналы сөздерді табу, мағыналарын анықтау;
- ескерткіштегі көпмағыналы сөздерді қазіргі қазақ тіліндегі мағынасымен
салыстыру,
- полисемиялы лексиканың семантикалық құрамы мен құрылымын, түрлерін
анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы Бұл зерттеуімізде ХI ғасыр шығармасы Құтты
біліктің тіліміз бен тарихымыздағы алар орнын бағамдап, оның тілдік
ерекшелігін аштық. Бойына бір емес бірнеше мағына жинаған көпмағыналы
сөздерді анықтап, жеке-жеке тоқталдық. Ғылыми деректерге, сөздіктерге
сүйене отырып, пікірімізді дәлелдеуге, жүйелеуге тырыстық. Сөздің қалай
көпмағыналы болатындығы, қалыптасуы, даму жолдары туралы ғылыми тың ой-
пікірлер білдіруге талпындық.
– қазақ тілінде омоним деп танылып жүрген кейбір сөздердің арасында
мағыналық байланыс бар екендігі семасиологиялық талдау арқылы
ашылып, омоним емес, көпмағыналық негізінде мағыналық дамуға
жеткендігі көрсетілді;
– бір буынды сөздердің екі, үш, төрт буынды сөздерге қарағанда
мағыналық жағынан көп өзгеретіндігі айқындала түсті.
Тюркологияда, қазақ тілінде бір буынды сөздердің көпмағыналылығын жан-
жақты зерттеу мәселесі басты мақсатымыз болды.
Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi Жұмыста зерттеудiң лингвистикалық әдiс-
тәсiлдерiнiң бiрнеше түрi пайдаланылды. Олардың негiзгiлерi – дәстүрлi
сипаттама әдiсi, тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхрондық, тарихи-
семантикалық, этимологиялық, семасиологиялық, лексикостатистикалық,
баяндау, жүйелеу және танымдық-логикалық талдау әдiстерi.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
- көпмағыналылықтың теориялық, әдістемелік және практикалық
мәселелері арнайы, жүйелі түрде қарастырылды.
- ескерткіш тілі мен қазіргі қазақ тілінің ара қатысы,
айырмашылықтары көрсетілді.
Осы маңызды мәселелерді теорияға салып, белгілі бір әдіспен зерттеудегі
негізгі мақсат практиканың қажеттілігін қамтамасыз ету. Зерттеу
материалдары мен тұжырымдары жоғары оқу орындарында жазба ескерткіштердің
лексикалық семантикасының тарихын оқытуда, түркi тiлдерiнiң салыстырмалы
лексикологиясы, қазiргi түркi тiлдерi, қазақ тiлiнiң тарихи лексикологиясы
пәндерi бойынша ғылыми курстардан дәрiс оқуда, түбiр мәселелерi бойынша
арнайы курстар мен арнайы семинарлар өткiзуге, көмекшi оқу құралдарын
дайындауда септiгiн тигiзедi. Сондай-ақ Құтты біліктің тілін зерттеуде,
қазақ тілінің тарихи даму кезеңдерін оқытуда, қазақ тіліндегі кейбір
сөздердің этимологиясын ашуда, көпмағыналықтың мәнін түсінуде негіз бола
алады.
Диссертацияның әдістанымдық негiздерi Зерттеу материалына
Ә.Құрышжановтың аудармасымен шыққан Қутадғу білік (2005), К.Каримовтың
Юсуб Хос Хожиб Кутадғу билиг түпнұсқадан жасаған транскрипциясы негіз
болды. Сонымен қатар Древнетюркский словарь, Э.В.Севортянның 4 томдық
Этимологиялық сөздігі, 1974-1986 жылдар аралығында шыққан 10 томдық
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, омонимдер сөздігі
т.б. сөздіктерді пайдаландық.
Еңбектің сыннан өтуі Зерттеудің негізі мен ғылыми ой-пікірлері
республикалық, халықаралық баспасөз беттерінде жарияланды. Зерттеу негізгі
тұжырымдары 6 мақалада жарық көрді.
Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Қазақ тілі
кафедрасының мәжілісінде талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымша көрсетілген.
1 КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҚТЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ
1.1 1.2 Көп мағыналылықтың тюркологияда зерттелуі
Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерін зерттеген С.Е.Малов,
А.М.Щербак, В.В.Радлов, А.Н.Кононов, Э.Н.Наджип, В.М.Насилов, И.А.Батманов,
Н.З.Гаджиева, Э.Р.Тенишев, Н.К.Дмитрев, К.М.Мұсаев, М.Р.Федотов т.б.
еңбектері бар. Бұл еңбектер жазба ескерткіштердің лексикасына,
фонетикасына, грамматикасына қатысты мәселелерге арналған. (Малов С.Е.
Енисейская письменность тюрков. – М-Л, 1952; Щербак А.М. Грамматический
очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. – М-
Л,1961; Наджип Э.Н. Исследование по истории тюркских языков XI-XIV вв.- М,
1989; Насилов В.М. Язык тюркских памятников уйгурского письма X-XV вв. – М,
1974; Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики. М,1975;
Дмитрев Н.К. Строй тюркских языков. – М, 1962; Мусаев К.М. Лексикология
тюркских языков. – М, 1984; т.б)
Тюрколог Э.Н. Наджип ескерткіштер тілін зерттеудің Детальное
сопоставление изучение языка памятников поможет нам в полной мере
воссоздать историю снановления литературных языков, их сходство и
расхождения. Кроме того, такое изучение облегчило бы нашу задачу по
составлению исторических и научных грамматик, исторических и толковых
словарей тюркских языков, задачу по созданию исторической лексикологии и
т.д. [38, 18 б.] деп, қажеттігін айтты.
Б.М. Юнусалиев сөздің көп мағыналығын екі белгіден
1. сөздің құрамы (буыны);
2. сөздің қай топқа немесе грамматиканың қай класына жататынан және
қолдану аясынан байқауға болады деп айта келіп, былай қорытады: Полисемия
многозначность возникает в силу необходимости звукового выражения новых
понятии при необозможности изобрести для этого новое словне языковой
традиции. В основе же развития полисемии лежит переносные значения или
одно из значении существующего слова на новое понятие по ассосиативной
связи сходных с ним представлении. Поэтому неприложным условием развитие
полисемии является устоичивость фонетического слова, обусловленная в свою
очередь устоичивостью выражаемого им понятия.
Бұдан ары түбір сөздің көпмағыналылығы тарихи дамыған құбылыс екенін
айта келіп: Полисемию следует рассматривать как один из важных способов
развития лексики, прежде всего его ядро – корневые слова - деп, кейінгі
еңбектерінде де тоқталып отырады [39, С.14] .
Многозначность слова (полисемия) при всей сложности, связанной с
упомянутыми выше моментами, совокупная семантика слова в случае его
многозначности представляется, кроме того, как бы расщепленной в ее
основной, собственно лексической части на отдельные, более или менее
анологичные, как бы параллельно расположенные доли или слои, причем эта
расщепленность может, так сказать, более или менее далеко заходить и в
собственно грамматическую часть слова – деп, А.И. Смирницский сөздің
лексикалық мағынасы, яғни негізгі мағына жеке-жеке бөліктерге бөлінеді және
олар біз ойлағаннан маңыздырақ екенін айтады. Сондай-ақ, грамматикалық
формаларда көпмағыналы болады деген. [40, С.114]
Р.А. Османованың Многозначность слова и явление омонимии в лезгинском
языке деген еңбегінде сөздің семантикалық өзгерісіне талдау жасайды.
Көпмағыналылықтың пайда болу жолдарын көрсетеді. Сөздің контексте қолданылу
көпмағыналылықты тудырса, тек бір ғана контексте қолдану мағынаны шектеп,
бір мағынаның көрінуіне мүмкіндік береді.
Сөздің номинативті, бірінші лексикалық мағынасы тарихи тұрғыда танылады.
Бірақ, бұл мағына өзгеріссіз қала алмайды. Сөздің қоғам дамуында туындаған
мағыналары көпмағыналылыққа әкеліп соғады. Сөздің көпмағыналылығы
қолданғанда қиындық тудыруы мүмкін, бірақ әр сөз өз орнымен қолданыс тауып
жатқандығы айтылады.
Көпмағыналы сөздің барлық мағыналары бір-бірімен байланысты. Мұнда
негізгі мағына мен одан туындаған сөздер анықталады. Заттарға ат беруде
ұқсастық негізге алынады.
Полисемия тілде төмендегідей себептерден пайда болады.
1. Қоршаған ортаның өзгеруі мен дамуы, адам танымы мен сөздің беретін
мағынасының кеңеюінің негізінде сөз мағынасы кеңейеді. Тіл қаншама бай
дегенмен де, әрбір мағынаға атау тану оңай емес. Мысалы, ай сөзі аспан
денесі деген мәннен жылдағы 30 күн мәнін алған, себебі әрбір отыз күнде
ай жаңарып отырады.
айшықты сырғы, ай сырға (сыртқы формасы)
Ай
айдай сұлу, айдай әдемі (сұлулығы, тазалығы)
айдай жарық, айдың сәулесіндей (жарықтығы)
айлық, айлық табыс, өнім (мерзімдік)
2. Сөздің жиі және көп қолданылуының әсерінен. Мысалы, бас деген сөзіміз
күнделікті қолданыста жиі қолданылады, соның себебінен мағына шегі кең.
Бас: 1. адамның басы; 2. пияз немесе сарымсақ басы; 3. мақаланың басы;
4. ақыл (басы жақсы істейді); 5. жанұя басы; 6. басшы; 7. мал басы; 8.
судың басы тағы басқа мағыналары бар. Лезгин тілінде бір нәрсенің аяғы
(епинин кьил – конец веревки) мағынасы бар екен. Бұл қарама – қарсылық
мағынасынан туса керек.
3. Абстракты ойдың дамуы. Адамдар айналасындағыларды аңмен, жануармен
салыстыру негізінде қу адам – түлкі; жуас – қой; түсінбейтін адам – сиыр;
қопал – аю; арам, зиянды адамды – жылан; мазасыз – ешкі сияқты теңеулер
қолданады. Қазағымызға жақын жылқы мінез, қой мінез, қой көз, ат жақты тағы
басқаларын жиі еститініміз рас. Адам ой арқылы тек жанды затқа емес,
сонымен қатар жансыз затқа да теңеу табуда: тас жүрек, қара тастай түнеру
т. б. [40].
1.3 Құтты білік пен осы еңбектегі көпмағыналы сөздер турасында
Құтты білік бізге жеткен құнды еңбектердің бірі. Оның үш нұсқасы бар
екені білеміз.
Тарихта орта ғасыр кезеңінің айрықша орны бар. Діннің қазақ жерінде етек
жая бастаған тұсына тура келеді. Осындай дін мен мәдениетті, тарих пен
тағылымды, тәрбие мен ғылымды, әділеттілік пен әділетсіздікті сөз еткен
дидақтикалық шығарма – дарынды Жүсіп Баласағұнның Құтты білік шығармасы.
Тұрандықтар Құт білігі, Ирандықтар Шахнама, Шығыста Зейнату үмәра,
Машынлықтар Әнису мәлік, Шынлықтар Әдәбу мүлік атаған бұл еңбектің жер-
жерде белгілі болуы оның маңыздылығы мен құндылығының бағасы.
Ж. Баласағұн дана, білімді, асқан көреген, қоғамның қамқоршысы, ел
азаматы болған адам. Өмірде көп нәрсені көріп, сол көрген-білгенін елу
жастан асқанада осы Құтты білікке жинақтап беріп отыр. Түркі тілінде
жазылған мәні мен мағынасы зор, көлемді шығармалардың бірі.
Ж. Баласағұнның дидактикалық сарында жазылған Құтты білік
шығармасында этика, әдептілік, қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасы,
сөйлесуі, жан-жақты сөз болды. Ақын мемлекеттің мықтылығы қалың әскерге де,
қарулы күштердің көптігінде емес, адамдардың татулығына байланысты деп
санап, адамдықты сипаттайтын негізгі төрт қасиетті бөліп көрсетті; әділдік,
ақыл, бақыт, қанағат деп бөліп көрсетті.
Құтты білік дастаны көлемі жағынан он үш мың жолдан тұрады. Дастанның
үш қолжазбасы бар. Бірі Наманганнан XII ғасырда, бірі Каирдан XIV ғасырда,
енді бірі Гераттан XV ғасырларды табылған. Араларында да айтарлықтай
айырмашылық жоқ.
Г.Вамбери 1870 жылы Құтты білікті бастырып шығарады. Оның тілін түркі
тілдерімен салыстыра зерттейді.
Құтты білік еңбегін зерттеумен көп айналысқан В.В.Радлов еді. Ең алғаш
рет Вена нұсқасының транскрипциясын жасап, баспаға әзірлеген. Осы кезде
Каир кітапханасында тағы бір нұсқасы табылғандығы белгілі болады. В.Радлов
екі нұсқаны салыстырмақшы болып, сұрау салады. Нәтижесінде Каир кітапханасы
еңбектің толық көшірмесін жібереді. Екі нұсқа салыстырылып, 1900 жылы
бірінші басылымы шықты, ал 1910 жылы аяқталды. В.Радлов еңбегі ғылымда
елеусіз қалмады, әрқашанда жоғары бағаланды.
Құтты біліктің қолжазбасының үш нұсқасы да Стамбулда жеке-жеке кітап
болып басылып шығарылды. Ғалым Р.Арат 1942 жылғы Вена, 1943 жылғы Каир,
Наманган нұсқаларын қосып, шығарды. Өзбек тіліне К.Каримовтың аударуымен
жарыққа шықты, көне түркі тілінен транскрипциясын қоса берді. Жүсіп
Баласағұн өз дастанын сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амурдарияға дейінгі
ұланғайыр өлкелер, уалаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір
сүрген түркі тайпаларының бәріне бірдей түсінікті ортақ әдеби тілде
жазылғандығы даусыз – деп, Н.Келімбетов өз ойын білдіреді. [95, 158 б.].
Бұл еңбектің тілі көне ұйғыр тілінде, қарлұқ тілінде, қарлұқ-қыпшақ
тілінде жазылды деп, әр түрлі көзқарастар болды. Ғ.Мұсабаев Тілі, туысы,
тарихы жағынан үйсін елінікі дегенді айтады. [96, 37 б.].
Э.Н.Наджип: Фактически в этот период, главным образом в XIV в., и
появились зачатки ряда современных тюркских литературных языков. На
смешанный уйгуро-огузо-кипчакской основе в дальнейшем, одни раньше, другие
позже, сформировались современные литературные языки: узбекский, казахский,
туркменский, татарский и другие [ 97, с.39] деген сөзі де Құтты білік
тілінің аралас тілді екенін дәлелдейді.
М.Қашқари сөздігі мен Құтты білікте қолданылған профессионал лексиканы
қарастырған С.Ибрагимов пен М.Асамуддинова 400-ден аса терминдерді тауып,
оларды былайша топтастырады: 1) тек қана XI ғ. пайдаланылған терминдер; 2)
XI-XVI ғ. қолданылған терминдер; 3) бізге жеткен терминдер. К.Мұсаев
терминдер арасында borkci сөзі бар, өзбек тілінде тақия сататын
саудагар деген мағынаға жақындатады, шындығында қазақ тіліндегі етікшіге
ұқсас, мамандық атауын беретін сөз дегенді айтады. Сонымен қатар бөз-
мақтадан жасалған мата, көн – тері, бүр – қатпарлап жинау, етек –
төменгі жақ сияқты бізге толық мағынасын сақтап жеткен сөздер де жетерлік.
Ол турасында өзбек тіліне аударған К.Каримов: Жері кеңнің өрісі де,
өресі де кең. Күні бүгінге дейін қаймағы бұзылмаған Ұлың – Ұрымда, қызың –
Қырымда, Барар жерің Балқан тау, ол да біздің барған тау деген мақал-
мәтелдер сонау ежелгі көк түркі қағанаты тұсында туды, сондай-ақ, бұл
солардың ұғымдық өлшемінің кеңдігін танытып келеді. дегенді айтады.
Бұл пікіріміздің мәңгілік тасқа басылып қалған қасиетті куәсі –
Күлтегін мен Тоныкөк, Білге қаған мен Тариат, Құла шор мен Мойын
шор, Талас пен Есік ескерткіштері және қағаз бетіне түскен Қорқыт
ата, Оғызнама, Ж.Баласағұнның Құтты білігі, М.Қашқаридің Түрк
сөздігі, Яссауидің Диуани хикмет жазбалары. Осы көркем жәдігерліктерге
қарап, түркілердің жазба әдебиеттердің негізі VII-VIIIғ. қаланған деген
тұжырым жасауға әбден болады. Өйткені қасиетті бұл мұралар тек түркі
жұртының емес, бүкіл адамзатқа ортақ мәдени ескерткіш және исі түркі тектес
халықтардың әлемдік өркениетке қосқан үлесі болып табылады [98; 99].
Қазақ тіліне Құтты біліктің А.Егеубаевтың аудармасымен поэтикалық
көркем аудармасы жасалғаны белгілі. 2004 жылы академик Ә.Құрышжановтың
аударуымен екінші аударма жасалды. Ә. Құрышжанов еңбек турасында: Бұл
кітап анау-мынау сауаты бар кез-келген кісінің ә дегеннен түйсініп, игеріп
алып кете қоятындай дүниесі емес. Ондай оқушы поэманың мәнерлі сөз кестесі
мен ішкі мазмұн тереңдігіне, ой ырғағының үйлесе келіп түзілетін жарасымды
үдебарысына жету үшін барынша соған назар аударып, аса бір ыждаһатты
байыппен оқыса керекті. Жеңіл-желпі шығармаларды оқып үйренген кісіге бұл
еңбектің ірілік ететіні де рас. Білікті парасат пен үлкен талап керек.
Сонымен бірге бұл туынды – ақыл-білім деңгейін талап ететін тек көркем
әдебиет шығармасы ғана емес, жоғары дәрежелі ғылыми еңбек [100, 497 б.]
Ә. Құрышжанов аударған аударма тусарсында А.Салқынбай: Ә.Құрышжановтың
өзге зерттеулерін айтпағанда, Ю. Баласағұниды қазақша сөйлетуінің өзі оның
есімін түркітану тарихына, бересі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің, тіл
ғылымының тарихына жазды [101, 20 б.] дегенді айтады
К.Ә. Әбенова Ж.Баласағұнның Қудадғу билиг еңбегінде 176 сөздің лексика-
семантикалық варианты бар екендігін айтады. Біз төменде сол көпмағыналы
сөздердің арасынан бай сөзін алып, оның сөздіктерде берілген мағыналары
мен Құтты біліктегі мағыналарын беріп, талдадық.
BAI богатый Қазiргi түркi тiлдерiнде сын есiм мәнiмен қатар бай
(адам), күйеу, байлық, баю ұғымдарын бередi (ЭСТЯ II, 28, 29).
Е.Қажыбек жалпы түркiлiк bajpajpäj лексемасын синкретизмдер қатарына
жатқызады [130, 146 б.;134 б.].
А.Самойлович baj лексемасын bar наличие сөзiмен байланыстырады bar
наличие, есть, имеется КЧ. I, 9; КТк. 9; Тон. 14; Он. II, 2; Е. 20, 28:
Tört oγlum bar üčün ... Так как у меня было четыре сына... Е. 20 (Аманж.
II, 124) ~ қаз., ққалп., башқ., тат., қырғ., құм., қар. bar. Ескерткiштер
тiлiнде bar сөзi байлық, мүлiк мәнiнде де жұмсалады: Ebin barïmïn
qalïsïz qop kelürti үйiн-мүлкiн қалдырмай, көп әкелдi. КТү. 41 (Айд. I,
181). baj ~ bar сөздерiнiң мазмұнына ортақ молшылық, баршылық,
байлық семасы оларды жасырын синкретизмдер қатарында қарастыруға негiз
болады. Ортақ мазмұн *ba тұлғасында сақталған [136,70 б.].
Б.М.Юнусалиев sа сан, санау т.б. түбiр сөздерге сүйенiп, қазiргi
түркi тiлдерiндегi baγ, baw, ban лексемаларының өлi түбiрi *ba тұлғасы
[108, с.63] деп ұйғарады
Бай сөзіне сөздіктерде берілген анықтамалар әрқалай болғанымен, сөздің
негізгі мағынасы қатты өзгеріске ұшырамаған.
Көне түркі тілдеріндегі мағынасы:
1. Бай-богатый;
2. перен. богатый, мудрый. [c.79].
В.Радловтың Опыт словаря тюркских наречий сөздігінде:
Бай кир. 1) богатый бір бай кіші (каш.) богатый человек; бана чöрä
байда бір гäдä да – мне все равно, богат он или беден; чығай будунуғ бай
қылтым – бедный народ я сделал богатым; ул ақылға бай – он богат умом;
бай шешäк (кир.) тюльпан.
2) (кир, каш) хозяин, муж. Байың қайда? Где твой муж.
3) кир герой, предводитель
Байкуш 1) сова, 2) бедняк
Байлық (осм, крм, тркм, ком, кир, каш.) 1) богатство. Байлыққа бик
қызықма (каш) – не радуйся слишком своим богатством.
Байбіше (кир.) 1) старшая первая жена, 2) почетная титул даваемый всем
женам, когда обращаются к мужу [10, ІV, т. Ч 2, с., 1421-1431 ]. Радлов
В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. І-ІV, СПб; 1888-1911.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде:
Бай1 зат. 1. Иелігінде көп мал-мүлкі бар, үстем тап өкілі, феодал.
Қараша, желтоқсанмен сол бір-екі ай, Қыстың басы бірі ерте, біреуі жай.
Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, Ықтырмамен күзеуде отырар бай (Абай).
2. Сансыз, көп, мол. Қарағайдың қылқан жапырағы
С витамині мен каротинге бай шикізат (С.Сұбханбердин).
3) Дәулеті тасыған, жетілген. Мен – қазақпын, мен баймын, байтақ елмін
(Ж. Молдағалиев). 4. Әл-ауқатты, табысты. Ол екі орта мектебі, үлкен клубы
бар бай совхозда тұрады (Ауызекі тіл). Фразеологизмдер: бай баласы, байдың
құйыршығы, жері бай, сасық бай, тілге бай.
Бай 2 зат. Әйелдің некеленіп қосылған күйеуі, ері. Байым ақ көңіл
кісі еді, көрген-білгені болса, бүкпе сақтауды білмей, ортаға салып
айтып жүруші еді (Б.Майлин). Туынды сөздер: бай-батша, бай-бәйбіше, бай-
бөсір, байдай, байеке, бай-жарлы, бай-жуан, бай-кедей, бай-құлақ, байлы,
бай-манап, байлау, байсымақ, бай-төре, бай-шонжар, байшыл, байшылдық [6, 2
Т., 28-42 бб.]. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1-10 т.,
1974-1986.
Қазақ тілінің сөздігінде:
Бай І 1.Меншігінде қыруар мал-мүлкі бар ауқатты адам. 2. Өте көп, көл-
көсір. 3. Жеткілікті, мол.4. Тілге жүйрік, шешен.
Бай ІІ. Әйелдің некеленген қосағы, күйеуі. Бұдан басқа сөзтізбеде:
бай-бағлан, байбатша, бай-бәйбіше, байжанды, бай-құлақ, бай-манап, бай-
мырза, байсымақ, байшыкеш, байсыздық сөздері келтірілген [8, 75-77 бб.].
Байлық 1. Мал-дәулет, мал-мүлік. 2. Бір нәрсенің мол қоры, Маңғыстау
түбегінің негізгі байлығы – мұнай (Асанбаев). Фразеологизмдер: байлығы
асты; байлығы тасыды [8, 77 б.]. Қазақ тілінің сөздігі. Жалпы ред. басқ. Т.
Жанұзақов. – Алматы: Дайк Пресс, 1999. –774 б.
Қазақша-орысша сөздікте:
Бай І ист. Бай, богач, феодал, 2. 1) богатый, зажиточный с достатком.
Бай шаруашылық Богатое хозяйство; 2) богатый, изобилующий чем-л. (біздің)
еліміз түрлі пайдалы кендерге бай – наша страна богата различными полезными
ископаемыми. Фразеологизмдер: бай байға құяды, сай сайға құяды букв. Богач
льет богачу, овраг оврагу – деньги к деньгам; деньга на деньгу набегает;
бай балпақ, жарлы жалтақ – богач в себе уверен, бедняк нерешителен; бай
табақтас, кедей мұңдас– у богачей трапеза общая, у бедняков печаль общая;
байдың асын байғұс қызғанады- добро богача защищает бедолага; байдың малы
ардақты, кедейдің жаны ардақты – богач дорожит своим богатством, а бедняк –
здоровьем.
Бай ІІ. разг. Муж, супруг. Байға ти (или шық-, кет-, бар-), выходить
замуж; байдан шық- развестись с мужом.
Бай-бағлан собир. Богачи.
Байбатша уст. Барин, барчук.
Бай-бәйбіше собир. Бай и байбише.
Байеке ист. Почтительное обращение к баю.
Бай-кедей собир. Богатые и бедные
Бай-құлақ ист. собир. Богачи и кулаки
Бай-манап уст. собир. богачи, феодальная верхушка
Бай-мырза уст. собир. Аристократы (букв. бай и мурзы).
Байсымақ І пренебр. новоиспеченный богач, нувориш.
Байсымақ ІІ пренебр. муженек.
Байсын - выдавать себя за богача.
Байсыра- неодобр. Стремиться выйти замуж.
Бай-төре уст. собир. Сильные мира сего.
Бай-шонжар собир. Крупные баи.
Байшыл ист. Байский прихвостень, приспешник богачей.
Байшылдық ист. Приверженность идеологии баев
Байшыгеш человек среднего достатка.
Байы- 1) разбогатеть, 2) обогащаться
Байытқыш хим. Обогатитель (вещество). [9, с. 112-115.].
Төменде түбірі бай сөзінен шыққан байлық сөзінің мағынасын беруді жөн
көрдік.
Байлық прям., перен. Богатство, состояние, достояние. Ел байлығы
–народное достояние; қоғамдық байлық – общественное достояние; материалдық
байлық – материальное богатство; рухани байлық – духовное богатство;
байлығы асты – превзойти (свои) богатством; байлығы тасыды – его
богатство возросло. Фразеологизмдер: байлық келерінде танысқан қыздай,
кетерінде қолға ұстаған мұздай- когда появляется богатство, оно подобно
невесте, когда же уходит, то подобно льдинке, тающей в руке; байлық мұрат
емес, жоқтық ұят емес -богатство не идеал, бедность не порок; байлық не
дегізбейді, кедейлік не жегізбейді – что (только) не побуждает говорить
богатство и что не понуждает есть бедность; байлық атасы – еңбек, анасы –
жер –отец богатства – труд, мать – земля.
Байлық-дәулет собир. Богатство (букв. богатство и состаяние) [9,
с.114.]. Қазақша-орысша сөздік. Ред. басқ. Р.Ғ.Сыздықова, К.Ш. Хұсайын. –
Алматы: Дайк Пресс, 2001. – 1005 б.
Қазақ әдеби тілі сөздігінде бай, байлық сөздері төмендегідей
берілген:
Бай1 зат. 1. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы дәулетті әлеуметтік жік өкілі.
Жалпыхалықтық ұғымда бай-есепсіз төрт түлік жинаған мал иесі немесе ата-
бабадан қалған байлықтың мұрагері. Бай болдың, батыр болдың, шешен болдың,
ел билеп топ бастаған көсем болдың (Ш.Құдайбергенұлы).
Қазіргі қоғамдағы ортақол дәулетті немесе ауырдәулетті әлеуметтік топ.
Осыған орай, қазақтың іскер адамдары көрініп, жаңа байлар пайда бола
бастады (ҚҰЭ). Фразеологизмдер: атақты (бетке ұстар) бай; бай бастас,
батыр қандас, би құрақтас; бай бетке қонды; бай болғанда бақырып бола ма
екен? байдың құйыршығы; сасық бай; шіріген бай.
Бай 2 сын. 1. Көп, мол, жеткілікті. Күйдің музыкалық фактурасын кең
дауысты хормен, өлең сөзімен дамытуға бай қиял, тапқырлық керек болды
(Мәдениет және тұрмыс).
2. Толыққан, жетілген, дамыған. Қазақ ауыз әдебиетінің бір бай жері –
Көкшетау (С.Мұқанов). 3. Дәулеті тасыған, әл-ауқатты, табысты. Қолындағы
сары алтын жалпақ білезігі әйелдің бай үйден шыққан жан екенін аңғартады
(І.Есенберлин). 4. Кен, ауқымды, үлкен. Бай өлкем, армысың! Армысың қарлы
шың! Арайлы шығыстан атқан таңбысың? (М.Мақатаев). Фразеологизмдер: жері
бай; тілге (сөзге) бай.
Бай 3 зат. сөйл. Әйелдің некеленіп қосылған күйеуі, ері. Не күн туды
басыңа, Күні-түні жай таппай, Сен жайыңа жүргенмен, Қыз өле ме бай таппай
(Абай). Фразеологизмдер: байлығы асты; байлығы жүрді; байлығы тасыды;
байлыққа батты (бөкті, малтыды); бар байлық; ен байлық; қазба байлық;
материалдық байлық; мәдени байлық; минералдық байлық; рухани байлық; сөз
байлығы; табиғат байлығы. Туынды сөздер: байлық-дәулет, байлыққұмарлық,
байлық-мансап, байлықсыз [7, 2т., 598-599 бб.]. Қазақ әдеби тілінің
сөздігі. Он бес томдық. – Алматы: Арыс, 2006. – 1-3 Т.
Жоғарыдағы аталған ҚТТС-де байлық сөзі былайша түсіндіріледі:
Байлық зат. 1. Жиналған дүние, мол дәулет, мал-мүлік, қазына. Мынадай
байлықты қолыңа ұстата берген соң, көрейін оның қалай жанын салмасын
(С.Жүнісов).
2. Бір нәрсенің мол қоры, көзі, молшылық. Кен байлығы жерде, сөз
байлығы – елде (мақал). Фразеологизмдер: байлығы тасыды; бар байлық; ел
байлығы; кен байлығы; материалдық байлық; рухани байлық; сөз байлығы.
Туынды сөздер: байлық- дәулет, байлықсыз [6, 2 Т., 39 б.]. Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі. Алматы: Ғылым, 1-10 т., 1974-1986.
Большой толковый словарь руского языка сөздігінде:
Богатый 1. Обладающий большим состоянием, очень зажиточный
(противоположность: бедный); 2) Стоящий дорого, раскошный; 3) Отличающийся
значительным и разнообразным содержанием.
Богатство 1) Изобилие материальных ценностей (денег, драгоценностей,
недвижимого имущества и т.п.; большое состояние; 2) Естественные
материальные ценности, природные ресурсы; 3) Совокупность нравственных и
культурных ценностей [11, с. 86]. С.А. Кузнецов. Большой толковый словарь
русского языка. – СПб: Норинт, 2002. – 1535 с.
Шашубай ақынның Баласы Қошқарбайдың Шашубаймын, Болсам да малға кедей,
сөзге баймын - деген өлең шумақтары бай сөзінің тек қана материалдық
байлықты емес, сонымен қатар ішкі дүние, білімділік өлшемі екенін
көрсетеді.
Құтты білікте де осы мағына
Әділ ісі кең пейілге сай еді,
Сөзі таза, көз-көңілі бай еді. 400 – деп көрсетіледі. Ішкі дүниесі кең,
көргені көп еді деген мағынаны ашып тұр. Сонымен қатар жоғарыдағы
мағыналарды аша түсетін
Халық байып, ел де мінді қуатқа,
Қой мен қасқыр бірге барды суатқа. 439
Мені таңдап, үлес берді бай, құтты,
Азар жолдан көтермелеп айнытты. 379 – деген шумақтарды көреміз.
Міне бұлар бай сөзінің мағыналары. Бірақ зертеушілер синкретті деп
тапқан бай түбірін біз конверсиялық жолмен жасалған демекпіз.
Бақ, бай, бар сөздер ба түбірі арқылы жасалған, ортақ бір архисемадан
жіктеледі. Бай сөзінің интегралды, өзексемасы – белгілі объектінің,
нәрсенің көптігі, молдығы. Осы өзексема арқылы бірнеше нақтылы номинативті
семалар жіктеліп пайда болады. Көпмағыналылықтың нәтижесінде әр түрлі
номинативтік белгілері бар сөздер жасалады: сөзге бай, сырға бай, өнерге
бай, сезімге бай, жері бай, тілі бай т.б.
Бай сөзінің жеке номинативті мағыналарға ауысуы функцональдық
семантикалық қызметімен байланысты. Нәрсенің, заттың бір адамда көп болуына
байланысты, бай сөзі субъектілік бай адам мағынасына жіктелген. Яғни
адъективация процесі арқылы сын есімге ауысқан. Осы мағынада жұмсала жүріп,
даму нәтижесінде бай адам тіркесіндегі бай сөзі конверсиялық сөзжасам
негізінде арнайы мағынаға ие болған.
Анықтауыштық қатынаста қолданған сөз заттық денотатқа алмасып,
иелігінде көп малы бар, үстем тап, феодал мағынасын иеленген. Бай-бай
сөздеріндегі өзек, ортақ сема біреу – заттың не нәрсенің молдығы. Арнайы
семалары әр түрлі: бай(лық), - жалпылық сема басым, заттың не құбылыстың
көптігі, молдығы. Бай – көп, мол заттың, нәрсенің иесі, субъект. Арнайы
сема дәрежесінің әртүрлі болуына сәйкес сөздер жеке номинативті атау
ретінде денотатты білдіретін мағына болып ұғынылады.
Генетика-семантикалық байланыс ортақ сема арқылы айқын көрінеді. Бай
тұлғасының әйелдің некеленіп қосылған ері түрінде жұмсалуы, екінші
мағынадан мотивация нәтижесінде жасалған үшінші номинациялық мағына.
Күйеу, ер мағынасының пайда болуы, бар болуы, ие болуы семасының бір
қырының жіктелуі. Мұндағы бай сөзіне ие болу, бас ие болу семасы арнайы
сема болып тұр.
Демек:
1. Бай – бай болу, бар болу.
2. Бай – бай адам, феодал.
3. Бай - әйелдің күйеуі, ері [1, 207 б.]
2.4 Құтты білік еңбегіндегі көпмағыналылық және ол сөздердің қазіргі
мағыналық дамуы
С.Е.Малов түркі тілдерін өте көне, көне, жаңа, өте жаңа деп төрт
топқа бөледі. Бұлардың ішінде қазақ тілін өте жаңа тілдер тобына
жатқызады. [122, с. 451]
Өзбек ғалымы Г.А.Абдурахманов жазба ескерткіштер негізінде өзбек тілінің
даму сатыларын, тарихын беске бөліп қарайды:
1. Өте көне түркі тілі.(IY ғ. дейін)
2. Көне түркі тілі (YI-Xғғ.)
3. Ескі түркі тілі (XI-XIYғғ.)
4. Ескі өзбек тілі. (XIY-XIXғғ.)
5. Жаңа өзбек тілі. (XIXғ. бастап )
Құтты білік, Түбі бір түркі тілі, Тефсир, Оғыз-наме, Хибат-ул-
хакайық, Киса-ул-анбие ескерткіштерін үшінші кезеңге жатқызып, әдеби
тілмен жазылған, бірақ әр түрлі этникалық топтардың тіл ерекшелігін
сақтаған дегенді айтады. Мысалы, Құтты білік қарлұқ тілі, Оғыз-наме
қыпшақ тілі, Хибат-ул-хакайық өзбек тіліне жақын екендігін тілге тиек
етеді [123. 34 б.].
Ғалым К.Мұсаев көне түркі жазба ескерткіштері мен М.Қашқари сөздігінің
тілдері – түрлі рулар, тайпалардың сөйлеу тілі [109, 75 б.] дейді.
Э.Н.Наджип орта ғасырлар жазба ескерткіштерінің тілі аралас тіл болды
[97, с. 37] дегенді айтты.
Зерттеушілердің бұл кезең әдебиетін аралас тілді деуі де орынды деп
білемін. Ол кезеңде көшпелі тайпалар бір-бірімен жақын қарым-қатынаста
болды, ақын-жыраулар ел-елді аралап жүріп, әдеби дәстүрді жалғастырды т.б.
жағдайлар әсер еткен болуы тиіс.
Құтты білік тілінде кездесетін сөздер уақыттың өтуімен біраз
өзгерістерге ұшыраған: бір жағдайда мағынасы кеңейген, екінші жағдайда
керісінше мағына тарылған немесе ауысқан. Мәселен, балық сөзі XI ғ. қала,
лай және балықтың өзін білдірген; ин-ін сөзі тек қана жыртқыш аңдардың
жатағы; йілкі – жылқы сөзі төрт түлік атауы болған, кейін бір ғана малға
арнап айтылған [124, 35 б.].
Соңғы кезде зерттеушілер ішінде көне түркі жазуларын сөйлеу тілі емес,
тіпті сол VIII ғасырдың өзінде архаикаланған жасанды тіл еді деп ашып
айтқан Э.Р.Тенишев Құтты біліктің тілі туралы: Следовательно, язык
Кутадгу билик смешанный, отличающийся от народно-разговорного языка
караханидов – искусственный литературно-книжный язык тюркского
средновековья. Истоки этого языка восходят к периоду орхоно-енисейских
памятников. Древние памятники тюркского рунического письма по содержанию
являются эпитафиями, весьма пространственными историграфичными, порой
художественно-выразительными, но все же эпитафиями. Отшлифованный
литературный язык этих памятников, в особенности крупных, будучи
эпитафичным, и для VIII в. был в какой-то мере архаичным. Очевидно, уже в
то далекое время сложилась известная традиция формирования литературного
языка. Тюрксие литературные языки древнего периода, – дейді автор сөзінің
қорытындысында, – это языки искусственно созданные. Они лишь в
незначительной степени опираются на живые языки, поэтому при изучении
истории современных литературных разговорных тюркских языков ими надо
пользоватся с большой осторожностью, привлекая в основном гипологический
материал-дегенді айтады. [125, с. 24]
Ғалым Б.Сағындықұлы XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштерінің
салыстырмалы лексикасы атты кандидаттық диссертациясында сол кезеңнің
ескерткіштерінін, яғни Хорезмидің Махаббатнама, Құтбтың Хұсрау мен
Шырын, С.Сарайдың Гүлстан бит түркін қарастырады. Ескерткіштер тіліндегі
түркі сөздерін қазақ тілінде сақталған сөздер және архаизмдер деп екіге
бөледі. Кей сөздердің мағыналық өзгеріске ұшірағанын мысалдармен дәлелдеп,
кейбіріне этимологиялық талдаулар жасайды. Ескерткіштерде қазақ тілінде
мағыналық өзгерістерге ұшыраған сөздер де кездеседі. Бірнеше мағыналы
сөздердің қазақ тілінде бір мағынасы ұмытылған болса, бір мағынасы
сақталған немесе басқа мағынаға ауысып кеткен. Бір сөздердің мағынасы
тарылса, бір сөздердің мағынасы кеңейген. Ескеркіштерді зерттеудің қазіргі
тілдердегі мағынасы түсініксіз, көмескі сөздердің түп-төркінін ашу үшін де
маңызы зор [126, 72 б.] деп, ескерткіштер тілін зерттеу көп нәтижеге қол
жеткізетінін айтады.
Қазақ тілінің мағынасын, сөздердің мағыналарының өзгеруін, кеңеюі мен
тарылуын, тарихи-салыстырмалы тұрғыда зерттеу арқылы аша аламыз. Яғни орта
ғасыр ескерткіштерінің тілін қазіргі қазақ тілімен байланыстыра зерттеу
арқылы көптеген жетістіктерге қол жеткіземіз. Атап айтар болсақ:
- тіліміздің тарихын, даму жолын аңғарамыз;
- сөздеріміздің мағынасын аша түсеміз;
- көркем тіліміз бар екеніне куә боламыз;
- семасиологиялық ортақ заңдылықтарды ашамыз;
- дыбыстық құрамының өзгеру жолын көреміз.
Тіл тарихын жете білу үшін фонетикалық сәйкестікпен бірге сөздердің
семантикалық жақтан өзгеру, даму заңдылықтарын да есепке алу қажет.
Лингвистикалық зерттеулерде фонетикалық заңдар мен семантикалық заңдарды
ұштастыра білу – тіл тарихын, оның даму жолдарын танып-білудің кілті [17,
332 б.]– деп, К.Аханов тегін айтпаса керек.
О.Н.Трубачев ...Исследование по исторической семантике играют в ...
решающую диагностическую роль, и лишь история значения, реконстукция
древного значения слова учит нас считаться с эволюцией значения как единого
целого, а не как суммы сем или дифференциальных признаков деп, тарихи
семантика сөз мағынасының даму сатысын мағынасының белгілері емес, бір
бүтін мағына деп қарауды ұсынады. Сондай-ақ мағына мен форманың байланысы
салыстыру мен этимологияда күдік келтірмесе де, әркім әр қалай қабылдады.
Формасы ұқсамаса да, мағынасы бір сөздер туыс саналады деген В.Махеканың
сөзін негізге алып, соны қолдайтындыған айтады. Мағына өзгерген сайын,
форма да өзгеріп отырады [127, с. 7]. Сөздің көне мағынасын
реконструкциялау арқылы, қазіргі тілдегі сөздің мағынасының толық анализін
жасай аламыз.
Қазақ жеріне ислам дінінің кеңінен етек жая бастаған тұсындағы алғашқы
шығармалардың бірі – Ж.Баласағұнның Құтты білік дастаны
Дастаннан қазіргі қазақ тіліне жеткен 862 сөздің бір мағыналысы 678
сөз, 2 мағыналысы 140 сөз, 3 мағыналысы 32 сөз, 4 мағыналысы 6 сөз, 5
мағыналысы 3 сөз, 6 мағыналысы 1 сөз, 7 мағыналысы 1 сөз, Қазіргі қазақ
тілінен бір ерекшелігі араб, парсы сөздерінің (131сөз), қытай тілінің
сөздерінің кездесуі. Араб, парсы тілінің элементтерінің жиілеп кездесуі, ол
сөздердің түркі тілінде актив лексикаға айналғандығынан.
1. Араб тілінен енген төмендегідей сөздерді байқадық.
Ғам қайғы, көңілсіздік, дін, дуа сыйыну, ләм араб әрпінің аты,
лив тамақ, мал, нұр, тәж, хав дәрі, һад шеті, соңы, һаж қажы, хақ
құдай сөзі, хал жағдай, мүмкіндік, хүк міндет, хұқ, хас, хат, хил
дәл, шір өлең, шәк, шәр қастық, зиян, рав құдай, рай беті, ілм
ғылым, әһл Мұһамедтің жанұясы, әмр мейрімді іс, із ізет, құрмет,
бахт, бүрч жұлдыз атауы, ғадр қадір, дара көбейту, жәбр, жайр, кәнд
қала, ләвһ тақтай, нәфс қорқыныш, нәрд, сабр, фазл тең, лайық, фарқ
айырма, фасл кезең, уақыт, фиск жинақсыздық, хаир, халқ, һамд
мақтау, һарф әріп, хүкм үкім, хылм ғылым.
Дастандағы 678 бір мағыналы сөздің 141-нің мағынасы өзгеріп, 537–сінің
мағынасы өзгермеген. Мағынасы өзгерген 141 сөздің 20-сы араб сөзі, 24-і
парсы, 1 сөз соғды, 1 сөз санскрит тілінен енген.
Ескерткіш тіліндегі бір буынды түбірлердің мағынасын анықтау барысында
олардың көпшілігі көпмағыналы екеніне көз жеткіздік. Енді солардың
бірнешеуінің лексика-семантикалық варианттарын көрсетейік:
ав – 130 рет 3 түрлі мағынада кездеседі: 1. аңшылық; 2. ау,тор; 3.
жинау;
аз – 31 рет: а) сын есім: 1. аз, көп емес; 2. сирек; 3. кішкентай;
ә) етістік 1. адасу; 2. қателесу;
ал – 163 рет: а) зат есім; 1.айла; 2. амал, әрекет;
ә) сын есім: 1. ал (қызыл); 2. алдау;
б) етістік: 1. алу, қабылдау; 2. бөлу; 3. таңдау; 4.
әйелдікке алу; 5. қарызға алу; 6. тартып алу; 7. ұстап алу; 8. жеу т.б.
баш – 312 рет: а) зат есім: 1. бас; 2. жауапкершілік; 3. жеткші, басшы;
4. істің басы; 5. бұлақтың басы; 6. биік, шың;
ә) етістік: 1. басу.
Көптеген ғалымдардың көпмағыналық туралы пікірін салыстырып,
полисемияның Құтты білік ескерткіші тіліндегі орнын анықтап, олардың
мағыналық қасиеттерін қалай тануға болатынын байқайық.
Құтты біліктегі бір буынды 176 түбір сөздің лексика-семантикалық
варианттары берілген.
Сөздің көп мағыналығы – бір буынды сөздерге тән құбылыс. Мысалы, ең көп
кездесетін к әрпінен басталатын бір буынды сөздерді мысалға алайық.
1. кеч 1. ұзақ; 2. кеш; 3. кешу, өту; 4. кешігу, ұсталу;
2. кед: 1.күшті, мықты; 2.өте; 3.негізді; 4.ерекше, таңдалған; 5.
кию (ет);
3. кез: 1. жүру, шарлау, қыдыру, кезу;
4. кей: 1. күшті, негізді; 2. ерекше; 3. кию;
5. кек: 1. жаулық, кек, жеккөрушілік;
6. кел: 1. келу; 2. пайда болу; 3. дайындау;
7. кенч: 1. сәби;
8. кең: 1. кең; 2. жомарт; 3. кең пейілді;
9. кел: 1. тұлға;
10. кер: 1. керу; 2. кесу; 3. болжау;
11. кес: 1. кесу, бөлу; 2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz