Әдеби портрет ұғымының әдебиетте қолданылуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдеби портрет ұғымының әдебиетте қолданылуы
1.1 Әдеби портрет ұғымының теориялық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби портреттің зерттелуі ... ... ... ... .
1.3 Авторлық баяндау тұрғысынан әдеби портрет сипаты ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер
2.1 Мұхтар Мағауин шығармаларындағы әдеби портреттер ... ... ... ... ... ...
2.2 Әкім Тарази туындыларындағы әдеби бейнелер көрінісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Әдеби портрет ұғымының әдебиетте қолданылуы
1.1 Әдеби портрет ұғымының теориялық мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби портреттің зерттелуі ... ... ... ... .
1.3 Авторлық баяндау тұрғысынан әдеби портрет сипаты ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер
2.1 Мұхтар Мағауин шығармаларындағы әдеби портреттер ... ... ... ... ... ...
2.2 Әкім Тарази туындыларындағы әдеби бейнелер көрінісі ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Тақырыптың өзектілігі: «Әдебиет - өмір айнасы, сын - әдебиеттің айнасы». Сын - әдебиеттің аса күрделі жанры. Ол әдебиетшіден қос бірдей талантты қатар талап етеді. Сыншы ең алдымен оқырман, бірақ ол өте кірпияз, эстет болу керек. Сонымен қатар, А.Байтұрсынов: «Бұған ғылым-білімнен гөрі, өнер-білім көбірек керек. Ұстаның мінін көбінесе ұсталар көреді. Сондай-ақ, дарынды сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек» - деп қаламгер сыншылардың аса қажеттілігін, өзіндік ерекшеліктерін дәл көрсеткен екен. Бұрын-соңды айтылған пікірлер сын мен сыншының қоғам өміріндегі орны мен маңызын жоғары бағалайды. В.Белинский «Сыншы дарыны – сирек дарын», – деп тұжырымдады.
Сын ғылымының анықтамасын сыншы-ғалым Қ.Ергөбек былай деп түйіндеген: «Сын жайлы сөз – парасат жайлы сөз. Өйткені ұлы ақын А.С.Пушкин: «Критика – наука открывать кросаты и недостатки в произведениях исскуства и литературы» - деген ғой. Сын – сұлулық жайлы ғылым. Сын – сөз өнері!».
Солай десек те, «Сын жанры – жалғыз қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа әдебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Әсіресе, оның теориясы, методологиялық негіздері жайындағы ой-пікірлерде нақтылықтан гөрі жалпылық басым». «... күні бүгінге дейін сын жанрының өз теориясы жан-жақты зерттеліп, эстетикалық канонға айнала қойған жоқ» - деп жазады профессор Т.Кәкішев.
ХХ ғасырдың орта тұсында көркем сынға «ұшқын атқан, жалын шашқан» Сағат Әшімбаев, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Рымғали Нұрғалиев, Төлеген Тоқбергенов тәрізді білімді, талантты жастар келген еді. Солардың ортасындағы сындағы тұстастарының ішіндегі бір сойы – Зейнолла Серікқалиұлы еді.
Бұл сыншылардың ерекшелігі сол, өздерінен бұрынғы көркем сынның ең озық үлгілерін, шеберлік-стильдік параметрлерін, тәжірбиелерін шығармашылық пен үйренумен қатар, мәселені қою, проблемаларды көлденең тарту, қаламгерлік мәдениет пен жауапкершілік тәрізді өзекті жәйттерді салыстыра саралауға ден қойды. Әсіресе, орыстың классикалық сынынан В.Г.Белинский, Добролюбов, Писаревтің, немістің классикалық сынынан Гегельдің, Лессингтің, Шилленттің т.б. ірі тұлғаларының өлмес мұраларынан қанып ішуге ұмтылған, соны өз топырағымызда, өз сынымызда өз қабілеттеріне қарай дәріптеген, оны үлгі ете білген оқырман қауымды мәдени тұрғыдан саралай білуге дағдыландырады.
З.Серікқалиұлы және оның маманданған әріптес сыншылары замана ағымының қоғамдық-эстетикалық лүпілін терең байқағыштығымен және соны, байсалды, сыншылық ойлау жүйелерімен, көздеген мақсаттарына байыпты, дәйекті әрі өткір, әрі тосын, әрі батыл сын айта білулерімен ерекшеленді.
Әдебиетіміздің сынына 1970 жылдары келіп, оны әдеби көркем сын деңгейіне көтеруге ұмтылған қайраткер сыншы халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері Сайлаубек Жұмабековтің әдеби сында алатын орны мол. Оның шығармашылық, зерттеушілік еңбектері жазушы енбегі, жазушы таланты, жазушы шеберлігі, жазушы портреті сынды мәселерге арналады. Зерттеулерінің негізгі нысаны – қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлері, дара суреткерлері. Олардың арасында әдебиет алыптары М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафиннiң көзiн көрiп, пiкiрлес болған Тахауи Ахтанов, Шерхан Мұртаза, Қалаубек Тұрсынқұлов туралы жазған"Сын пернесi" (1989), "Ғабит Мүсiрепов" (1989), "Жұлдызы нұрлы суреткер" (1993), "Жүрегi – мұң, жүрегi – нұр" (1989), "Қазығұрт перзентi" (1998), "Сын әуенi" (2001), "Шерхан Мұртаза. Жұлдызы нұрлы суреткер" (2002), "Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы. Роман-портрет" (2003), "Сын симфониясы" (2005), "Қалтай Мұхамеджан. Титан драматург. Шығармашылық портрет" (2007) және басқа еңбектерiнде “Талант тектоникасы”, “Жұлдызы нұрлы суреткер”, “Қазығұрт перзентi” атты сыни көркем шығармалары да бар. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ әдебиетi мен мәдениетiне үлкен үлес қосқан сол қаламгерлердiң ғұмырнама-шығармашылық төл құжаттарын анықтайтын дүниелер десе де боларлық өзiнше бiр сырлы дүниелер. Оның шығармашылығы ХХ ғасыр және қазiргi қазақ әдебиетiнiң тұтас бiр понорамасын елестетеді. Сайлаубек Жұмабек сыншы сонымен бiрге жеке тұлғалардың шығармашылық және азаматтық бейне, болмыс-бiтiмдерiне олардың көзi тiрiсiнде жан-жақты зерттеп-зерделеп жазу арқылы салмақты да салиқалы пiкiр бiлдiрушi де. Әдебиет сынын шынайы әдеби көркем сын деңгейiне, одан әдебиеттану деңгейiне көтеруге ұмтылған, әдеби шығармадан, алдымен, шындық болмыстағы қоғамдық, әлеуметтiк мәнi бар құбылыстардың терең ашылуына назар аударған осындай қайраткер сыншының енбектері зерттеуге лайық дүниелер.
Сын ғылымының анықтамасын сыншы-ғалым Қ.Ергөбек былай деп түйіндеген: «Сын жайлы сөз – парасат жайлы сөз. Өйткені ұлы ақын А.С.Пушкин: «Критика – наука открывать кросаты и недостатки в произведениях исскуства и литературы» - деген ғой. Сын – сұлулық жайлы ғылым. Сын – сөз өнері!».
Солай десек те, «Сын жанры – жалғыз қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа әдебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Әсіресе, оның теориясы, методологиялық негіздері жайындағы ой-пікірлерде нақтылықтан гөрі жалпылық басым». «... күні бүгінге дейін сын жанрының өз теориясы жан-жақты зерттеліп, эстетикалық канонға айнала қойған жоқ» - деп жазады профессор Т.Кәкішев.
ХХ ғасырдың орта тұсында көркем сынға «ұшқын атқан, жалын шашқан» Сағат Әшімбаев, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Рымғали Нұрғалиев, Төлеген Тоқбергенов тәрізді білімді, талантты жастар келген еді. Солардың ортасындағы сындағы тұстастарының ішіндегі бір сойы – Зейнолла Серікқалиұлы еді.
Бұл сыншылардың ерекшелігі сол, өздерінен бұрынғы көркем сынның ең озық үлгілерін, шеберлік-стильдік параметрлерін, тәжірбиелерін шығармашылық пен үйренумен қатар, мәселені қою, проблемаларды көлденең тарту, қаламгерлік мәдениет пен жауапкершілік тәрізді өзекті жәйттерді салыстыра саралауға ден қойды. Әсіресе, орыстың классикалық сынынан В.Г.Белинский, Добролюбов, Писаревтің, немістің классикалық сынынан Гегельдің, Лессингтің, Шилленттің т.б. ірі тұлғаларының өлмес мұраларынан қанып ішуге ұмтылған, соны өз топырағымызда, өз сынымызда өз қабілеттеріне қарай дәріптеген, оны үлгі ете білген оқырман қауымды мәдени тұрғыдан саралай білуге дағдыландырады.
З.Серікқалиұлы және оның маманданған әріптес сыншылары замана ағымының қоғамдық-эстетикалық лүпілін терең байқағыштығымен және соны, байсалды, сыншылық ойлау жүйелерімен, көздеген мақсаттарына байыпты, дәйекті әрі өткір, әрі тосын, әрі батыл сын айта білулерімен ерекшеленді.
Әдебиетіміздің сынына 1970 жылдары келіп, оны әдеби көркем сын деңгейіне көтеруге ұмтылған қайраткер сыншы халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері Сайлаубек Жұмабековтің әдеби сында алатын орны мол. Оның шығармашылық, зерттеушілік еңбектері жазушы енбегі, жазушы таланты, жазушы шеберлігі, жазушы портреті сынды мәселерге арналады. Зерттеулерінің негізгі нысаны – қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлері, дара суреткерлері. Олардың арасында әдебиет алыптары М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафиннiң көзiн көрiп, пiкiрлес болған Тахауи Ахтанов, Шерхан Мұртаза, Қалаубек Тұрсынқұлов туралы жазған"Сын пернесi" (1989), "Ғабит Мүсiрепов" (1989), "Жұлдызы нұрлы суреткер" (1993), "Жүрегi – мұң, жүрегi – нұр" (1989), "Қазығұрт перзентi" (1998), "Сын әуенi" (2001), "Шерхан Мұртаза. Жұлдызы нұрлы суреткер" (2002), "Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы. Роман-портрет" (2003), "Сын симфониясы" (2005), "Қалтай Мұхамеджан. Титан драматург. Шығармашылық портрет" (2007) және басқа еңбектерiнде “Талант тектоникасы”, “Жұлдызы нұрлы суреткер”, “Қазығұрт перзентi” атты сыни көркем шығармалары да бар. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ әдебиетi мен мәдениетiне үлкен үлес қосқан сол қаламгерлердiң ғұмырнама-шығармашылық төл құжаттарын анықтайтын дүниелер десе де боларлық өзiнше бiр сырлы дүниелер. Оның шығармашылығы ХХ ғасыр және қазiргi қазақ әдебиетiнiң тұтас бiр понорамасын елестетеді. Сайлаубек Жұмабек сыншы сонымен бiрге жеке тұлғалардың шығармашылық және азаматтық бейне, болмыс-бiтiмдерiне олардың көзi тiрiсiнде жан-жақты зерттеп-зерделеп жазу арқылы салмақты да салиқалы пiкiр бiлдiрушi де. Әдебиет сынын шынайы әдеби көркем сын деңгейiне, одан әдебиеттану деңгейiне көтеруге ұмтылған, әдеби шығармадан, алдымен, шындық болмыстағы қоғамдық, әлеуметтiк мәнi бар құбылыстардың терең ашылуына назар аударған осындай қайраткер сыншының енбектері зерттеуге лайық дүниелер.
1. Серікқалиев З. «Ақ жол». Алматы 1990 ж.
2. Әшімбаев С. «Шындыққа сүйіспеншілік». Алматы 1993 ж.
3. Бердібаев Р. «Дәстүр тағлымы». Т. 1973 ж.
4. Омаров І. «Әдеби толғамдар». Алматы 1998 ж.
5. Бекбергенов М. «Азаттық үшін алысқандар». Алматы 1976 ж.
6. Кекілбаев Ә. «Он екі томдық шығармалар жинағы». «10 том». Алматы 1999 ж.
7. Бердібаев Р. «Бес томдық шығармалар жинағы». «3 том». «Қазығұрт» 2005 ж.
8. Нұрпейісов Ә. «Қан мен тер». Алматы 1970 ж.
9. Қадыр Мырза-әли. «Екі томдық шығармалар жинағы». І том. Алматы 2005 ж.
10. «Алматы ақшамы» газеті. Қаупынбайұлы Т.«Тағдыр толғауы». 1998 ж. 7-желтоқсан.
11. Серікқалиев З. «Тағдыр және біз». Алматы 1996 ж.
12. Серікқалиев З. «Жандауа». Елорда 2004 ж.
13. Әкімханов М. «Атамекен» газеті. «Зерделі сыншы». 1998 ж. 11-ақпан № 2
14. Кекілбаев Ә. «Жұлдыз». «Қара толқын». № 4 1963 ж.
15. Бердібаев Р. «Жұлдыз». «Қазіргі қазақ романдарындағы тартыс». 1962 ж.
16. Қоңыратбаев Ә. «Лениншіл жас». «Өлеңнің де обалы бар». 1977 ж.
17. Қабдолов З. «Жебе». Алматы 1977 ж.
18. Оспан С. «Егемен Қазақстан». «Бекзат болмыс сұңқарға бітеді» 23-маусым № 128, 2001 ж.
19. Сарбалаев Б. «Өткірдің жүзі». Алматы 1992 ж.
20. Ахмади Ж. «Дала мен қала». «Бала жүректі баба тектіміз еді» 23-сєуір № 16. 2004 ж.
21. Бөпежанова Ә. «Қазақ әдебиеті». «Дүние – имани ғана құбылыс». 3-наурыз №9 1998 ж.
22. Көшекбаев А. «Алтын Орда». «Жамбы жарғы – нұр» 31-қаңтар 6-ақпан №4 2003 ж.
23. Жұмабеков С.Е. «Сын әуені». Астана 2001ж.
24. Айымбетов М. «Егемен Қазақстан». «Парасат пен ізгілік». 9-ақпан № 25. 2005 ж.
25. Бердібаев Р. «Жұлдыз». «Қазіргі қазақ романдарындағы тартыс туралы» 3-қыркүйек. № 4 1962 ж.
26. Алпысбаев Қ. «Мұқағали өрнегі». Алматы 2001 ж.
27. Серікқалиев З. «Жалын». «Тазалық». №6. 1982 ж.
28. Кәрібаева Б. «Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы». Алматы 1998 ж.
29. Бердібаев Р. «Биік парыз». Алматы 1973 ж.
30. Серікқалиев З. «Қазақ елі». «Қалам мәдениеті». 10-наурыз, № 12. 1998 ж. 4 бет
31. Оспан С. «Түркістан». «Жаратылысы сарапшыл жан». 9-желтоқсан. 3 б. 1998 ж.
32. Серікқалиев З. «Қазақ әдебиеті». «Жүрекке түскен салмақ». 4-ақпан. №5, 12 бет. 1994 ж.
33. Серікқалиев З. «Парасат». «Өз бағымызды жөндеп суғарайық» № 12. 2004 ж. 4-5 бет.
34. Пірәлиева Г. «Ұлт тағылымы». «Қан мен тер» романындағы көркемдік қимыл көріністері» № 2. 2003 ж.
35. М.Хасенов. «Ұнамды образ және типтендіру». Алматы 1996 ж.
36. Нұрғалиев Р. «Әдебиет теориясы». Астана 2003 ж.
37. Ахмет З. «Өлең сөздің теориясы». Алматы 1973 ж.
38. Назарбаев Н. Ә. «Тарих толқынында». – Алматы, 1999. – 296 б.
39. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері». – Алматы, 1995. – 282 б.
40. Кәкішев Т. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы». – Алматы, 1994. – 448 б.
41. Базарбаев М. «Замана тудырған әдебиет». – Алматы, 1997. – 504 б.
42. Бердібай Р. «Мұхтар шыңы». – Алматы, 1997. – 208 б.
43. Ысқақұлы Д. «Сын шын болсын». – Алматы, 1993. – 128 б.
44. Ысқақұлы Д. «Сын сонар». – Алматы, 1994. 238 б.
45. Ысқақұлы Д. «Сын өнері». – Алматы, 1996. – 240 б.
46. Ергөбек К. «Арыстар мен ағыстар». – Алматы, 2003. – 334 б.
47. Смағұлов Ж. «Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы». – Алматы, 1999. – 432 б.
48. Смағұлов Ж. «40-50 және 60-жылдардағы қазақ әдебиеті». – Алматы, 1989. – 55 б.
49. Сыздықов К. М. Әуезов еңбектеріндегі әдебиеттану мәселелері: Филол.ғыл. д-ры автореф. – Алматы, 1997. – 51 б.
50. Сыздықова Р. «М. Қаратаевтың әдеби сын-шығармалары және қазақ әдеби сынының проблемалары»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1980. – 25 б.
51. Зайкенова Р. «Проблемы казахского литературоведения в трудах Жумагалиева К.Д».: Автореф. Канд. филол. Наук. – Алматы, 1989. – 25 с.
52. Тайманова С.С. «Мұқанов - әдебиет зерттеушісі»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1995. - 128 б.
53. Төртқарина С. «Г. Мусрепов – как литературный критик»: Автореф. канд. филол. каук. – Алматы, 1988. – 25 с.
54. Жұмағұлов С., «Е. Ысмайылов – сыншы»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1999. – 125 б.
55. Ахметов К. «А.Нұрқатовтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу еңбектері»: Филол. ғыл. канд. автореф. - Астана, 2001. – 23 б.
56. Тәжібаева Ш., «Ахметов З. Как теоретик и исследователь казахской литературы»: Автореф. канд. филол. наук. - Астана, 1997. – 51 с.
57. Әбілхамитқызы Р. «Ғ. Мұстафиннің әдеби-сыншылдық көзқарасы»: Филол. Ғыл. канд. дис. – Астана, 2003. – 120 б.
58. Такиров С. «ХХ ғасырдың 40-50-жылдарындағы қазақ әдеби сыны»: Филол. Ғыл. канд. автореф. – Астана, 2004. – 134 б.
59. Байтұрсынов А. «Әдебиет танытқыш». – Алматы: Ақжол. – 1991. – 464 б.
60. Әуезов М. «Қазіргі роман және оның геройы» / Шығармалары: 20 т. – Алматы, 1985. – 19 т. – 496 б.
61. Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы, 1960. – 698 б.
62. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы, 1970. – 443 б.
63. Мұстафин Ғ. Жұлдызы өлең-жырдың сөнбейтұғын / Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1984. – 5 т. – 400 б.
64. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы, 1958. – 443 б.
65. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. – Алматы, 1968. – 320 б.
66. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы, 1960. – 371 б.
67. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. – 342 б.
68. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы, 1960. – 2 т. – 336 б.
69. Кенжебаев Б. Болған, бастан өткен оқиғалар // Ақиқат. – 1992. - №9. – 235 б.
70. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы, 1976. – 340 б.
71. Ахметов З. Білімдіден шыққан сөз // Егемен Қазақстан. – 1970. – 12 наурыз.
72. Қирабаев С. Шығармалар: Екі томдық. – Алматы, 1992. - 1 т. – 544 б.
73. Бердібай Р. Халық мұрасының қамқоры // Алматы ақшамы. – Алматы, 1990. – 4 сентябрь.
74. Нұрқатов А. Қазақ совет әдебиетінде большевиктік сын кеңінен өрістетілсін // Әдебиет және искусство. – 1951. - №6. – 35 б.
75. Сахариев Б. Абай шәкірттері кімдер // Лениншіл жас. – 1951. –
15 август.
76. Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы: Жазушы, 1984. – 232 б.
77. Нұрғали Р. Сырлы сөз. – Алматы, 2000. – 400 б.
78. Әшімбаев С. Сын мұраты. – Алматы, 1979. – 235 б.
79. Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: Университет баспасы, 1999. – 384 б.
80. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы, 1991, - 208 б.
81. Майтанов Б. Қазақ романы және психиологиялық талдау. – Алматы, 1996. – 336 б.
82. Қалижан У. Имандылық киесі // Парасат. – 1998. - №10. – 21-23 бб.
83. Хамзин М. Қазіргі қазақ романы. – Қарағанды, 2001. – 205 б.
84. Жұртбай Т. Бетпе-бет // Абай. – 2000. - №1. – 38 б.
85. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы, - 2000. – 336 б.
86. Белинский В.Г. Шығармалары. – Алматы, 1987. – 350 б.
87. Ергөбек Қ.С. Арыстар мен ағыстар. ІV том – Алматы, 2003 Қазығұрт баспасы 228-229 б.
2. Әшімбаев С. «Шындыққа сүйіспеншілік». Алматы 1993 ж.
3. Бердібаев Р. «Дәстүр тағлымы». Т. 1973 ж.
4. Омаров І. «Әдеби толғамдар». Алматы 1998 ж.
5. Бекбергенов М. «Азаттық үшін алысқандар». Алматы 1976 ж.
6. Кекілбаев Ә. «Он екі томдық шығармалар жинағы». «10 том». Алматы 1999 ж.
7. Бердібаев Р. «Бес томдық шығармалар жинағы». «3 том». «Қазығұрт» 2005 ж.
8. Нұрпейісов Ә. «Қан мен тер». Алматы 1970 ж.
9. Қадыр Мырза-әли. «Екі томдық шығармалар жинағы». І том. Алматы 2005 ж.
10. «Алматы ақшамы» газеті. Қаупынбайұлы Т.«Тағдыр толғауы». 1998 ж. 7-желтоқсан.
11. Серікқалиев З. «Тағдыр және біз». Алматы 1996 ж.
12. Серікқалиев З. «Жандауа». Елорда 2004 ж.
13. Әкімханов М. «Атамекен» газеті. «Зерделі сыншы». 1998 ж. 11-ақпан № 2
14. Кекілбаев Ә. «Жұлдыз». «Қара толқын». № 4 1963 ж.
15. Бердібаев Р. «Жұлдыз». «Қазіргі қазақ романдарындағы тартыс». 1962 ж.
16. Қоңыратбаев Ә. «Лениншіл жас». «Өлеңнің де обалы бар». 1977 ж.
17. Қабдолов З. «Жебе». Алматы 1977 ж.
18. Оспан С. «Егемен Қазақстан». «Бекзат болмыс сұңқарға бітеді» 23-маусым № 128, 2001 ж.
19. Сарбалаев Б. «Өткірдің жүзі». Алматы 1992 ж.
20. Ахмади Ж. «Дала мен қала». «Бала жүректі баба тектіміз еді» 23-сєуір № 16. 2004 ж.
21. Бөпежанова Ә. «Қазақ әдебиеті». «Дүние – имани ғана құбылыс». 3-наурыз №9 1998 ж.
22. Көшекбаев А. «Алтын Орда». «Жамбы жарғы – нұр» 31-қаңтар 6-ақпан №4 2003 ж.
23. Жұмабеков С.Е. «Сын әуені». Астана 2001ж.
24. Айымбетов М. «Егемен Қазақстан». «Парасат пен ізгілік». 9-ақпан № 25. 2005 ж.
25. Бердібаев Р. «Жұлдыз». «Қазіргі қазақ романдарындағы тартыс туралы» 3-қыркүйек. № 4 1962 ж.
26. Алпысбаев Қ. «Мұқағали өрнегі». Алматы 2001 ж.
27. Серікқалиев З. «Жалын». «Тазалық». №6. 1982 ж.
28. Кәрібаева Б. «Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы». Алматы 1998 ж.
29. Бердібаев Р. «Биік парыз». Алматы 1973 ж.
30. Серікқалиев З. «Қазақ елі». «Қалам мәдениеті». 10-наурыз, № 12. 1998 ж. 4 бет
31. Оспан С. «Түркістан». «Жаратылысы сарапшыл жан». 9-желтоқсан. 3 б. 1998 ж.
32. Серікқалиев З. «Қазақ әдебиеті». «Жүрекке түскен салмақ». 4-ақпан. №5, 12 бет. 1994 ж.
33. Серікқалиев З. «Парасат». «Өз бағымызды жөндеп суғарайық» № 12. 2004 ж. 4-5 бет.
34. Пірәлиева Г. «Ұлт тағылымы». «Қан мен тер» романындағы көркемдік қимыл көріністері» № 2. 2003 ж.
35. М.Хасенов. «Ұнамды образ және типтендіру». Алматы 1996 ж.
36. Нұрғалиев Р. «Әдебиет теориясы». Астана 2003 ж.
37. Ахмет З. «Өлең сөздің теориясы». Алматы 1973 ж.
38. Назарбаев Н. Ә. «Тарих толқынында». – Алматы, 1999. – 296 б.
39. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері». – Алматы, 1995. – 282 б.
40. Кәкішев Т. «Қазақ әдебиеті сынының тарихы». – Алматы, 1994. – 448 б.
41. Базарбаев М. «Замана тудырған әдебиет». – Алматы, 1997. – 504 б.
42. Бердібай Р. «Мұхтар шыңы». – Алматы, 1997. – 208 б.
43. Ысқақұлы Д. «Сын шын болсын». – Алматы, 1993. – 128 б.
44. Ысқақұлы Д. «Сын сонар». – Алматы, 1994. 238 б.
45. Ысқақұлы Д. «Сын өнері». – Алматы, 1996. – 240 б.
46. Ергөбек К. «Арыстар мен ағыстар». – Алматы, 2003. – 334 б.
47. Смағұлов Ж. «Қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы». – Алматы, 1999. – 432 б.
48. Смағұлов Ж. «40-50 және 60-жылдардағы қазақ әдебиеті». – Алматы, 1989. – 55 б.
49. Сыздықов К. М. Әуезов еңбектеріндегі әдебиеттану мәселелері: Филол.ғыл. д-ры автореф. – Алматы, 1997. – 51 б.
50. Сыздықова Р. «М. Қаратаевтың әдеби сын-шығармалары және қазақ әдеби сынының проблемалары»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1980. – 25 б.
51. Зайкенова Р. «Проблемы казахского литературоведения в трудах Жумагалиева К.Д».: Автореф. Канд. филол. Наук. – Алматы, 1989. – 25 с.
52. Тайманова С.С. «Мұқанов - әдебиет зерттеушісі»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1995. - 128 б.
53. Төртқарина С. «Г. Мусрепов – как литературный критик»: Автореф. канд. филол. каук. – Алматы, 1988. – 25 с.
54. Жұмағұлов С., «Е. Ысмайылов – сыншы»: Филол. ғыл. канд. автореф. – Алматы, 1999. – 125 б.
55. Ахметов К. «А.Нұрқатовтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу еңбектері»: Филол. ғыл. канд. автореф. - Астана, 2001. – 23 б.
56. Тәжібаева Ш., «Ахметов З. Как теоретик и исследователь казахской литературы»: Автореф. канд. филол. наук. - Астана, 1997. – 51 с.
57. Әбілхамитқызы Р. «Ғ. Мұстафиннің әдеби-сыншылдық көзқарасы»: Филол. Ғыл. канд. дис. – Астана, 2003. – 120 б.
58. Такиров С. «ХХ ғасырдың 40-50-жылдарындағы қазақ әдеби сыны»: Филол. Ғыл. канд. автореф. – Астана, 2004. – 134 б.
59. Байтұрсынов А. «Әдебиет танытқыш». – Алматы: Ақжол. – 1991. – 464 б.
60. Әуезов М. «Қазіргі роман және оның геройы» / Шығармалары: 20 т. – Алматы, 1985. – 19 т. – 496 б.
61. Мұқанов С. Өсу жолдарымыз. – Алматы, 1960. – 698 б.
62. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы, 1970. – 443 б.
63. Мұстафин Ғ. Жұлдызы өлең-жырдың сөнбейтұғын / Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1984. – 5 т. – 400 б.
64. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы, 1958. – 443 б.
65. Ысмайылов Е. Әдебиет жайлы ойлар. – Алматы, 1968. – 320 б.
66. Нұртазин Т. Жазушы және өмір. – Алматы, 1960. – 371 б.
67. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. – 342 б.
68. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. – Алматы, 1960. – 2 т. – 336 б.
69. Кенжебаев Б. Болған, бастан өткен оқиғалар // Ақиқат. – 1992. - №9. – 235 б.
70. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы, 1976. – 340 б.
71. Ахметов З. Білімдіден шыққан сөз // Егемен Қазақстан. – 1970. – 12 наурыз.
72. Қирабаев С. Шығармалар: Екі томдық. – Алматы, 1992. - 1 т. – 544 б.
73. Бердібай Р. Халық мұрасының қамқоры // Алматы ақшамы. – Алматы, 1990. – 4 сентябрь.
74. Нұрқатов А. Қазақ совет әдебиетінде большевиктік сын кеңінен өрістетілсін // Әдебиет және искусство. – 1951. - №6. – 35 б.
75. Сахариев Б. Абай шәкірттері кімдер // Лениншіл жас. – 1951. –
15 август.
76. Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсірепов – драматург. – Алматы: Жазушы, 1984. – 232 б.
77. Нұрғали Р. Сырлы сөз. – Алматы, 2000. – 400 б.
78. Әшімбаев С. Сын мұраты. – Алматы, 1979. – 235 б.
79. Мәшһүр-Жүсіпов Қ. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік. – Павлодар: Университет баспасы, 1999. – 384 б.
80. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы, 1991, - 208 б.
81. Майтанов Б. Қазақ романы және психиологиялық талдау. – Алматы, 1996. – 336 б.
82. Қалижан У. Имандылық киесі // Парасат. – 1998. - №10. – 21-23 бб.
83. Хамзин М. Қазіргі қазақ романы. – Қарағанды, 2001. – 205 б.
84. Жұртбай Т. Бетпе-бет // Абай. – 2000. - №1. – 38 б.
85. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. – Алматы, - 2000. – 336 б.
86. Белинский В.Г. Шығармалары. – Алматы, 1987. – 350 б.
87. Ергөбек Қ.С. Арыстар мен ағыстар. ІV том – Алматы, 2003 Қазығұрт баспасы 228-229 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Әдеби портрет ұғымының әдебиетте қолданылуы
1.1 Әдеби портрет ұғымының теориялық мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби портреттің зерттелуі
... ... ... ... .
1.3 Авторлық баяндау тұрғысынан әдеби портрет
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . .
2 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер
2.1 Мұхтар Мағауин шығармаларындағы әдеби портреттер
... ... ... ... ... ...
2.2 Әкім Тарази туындыларындағы әдеби бейнелер көрінісі
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Әдебиет - өмір айнасы, сын - әдебиеттің
айнасы. Сын - әдебиеттің аса күрделі жанры. Ол әдебиетшіден қос бірдей
талантты қатар талап етеді. Сыншы ең алдымен оқырман, бірақ ол өте кірпияз,
эстет болу керек. Сонымен қатар, А.Байтұрсынов: Бұған ғылым-білімнен гөрі,
өнер-білім көбірек керек. Ұстаның мінін көбінесе ұсталар көреді. Сондай-ақ,
дарынды сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек - деп қаламгер
сыншылардың аса қажеттілігін, өзіндік ерекшеліктерін дәл көрсеткен екен.
Бұрын-соңды айтылған пікірлер сын мен сыншының қоғам өміріндегі орны мен
маңызын жоғары бағалайды. В.Белинский Сыншы дарыны – сирек дарын, – деп
тұжырымдады.
Сын ғылымының анықтамасын сыншы-ғалым Қ.Ергөбек былай деп түйіндеген:
Сын жайлы сөз – парасат жайлы сөз. Өйткені ұлы ақын А.С.Пушкин: Критика –
наука открывать кросаты и недостатки в произведениях исскуства и
литературы - деген ғой. Сын – сұлулық жайлы ғылым. Сын – сөз өнері!.
Солай десек те, Сын жанры – жалғыз қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа
әдебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Әсіресе, оның
теориясы, методологиялық негіздері жайындағы ой-пікірлерде нақтылықтан гөрі
жалпылық басым. ... күні бүгінге дейін сын жанрының өз теориясы жан-жақты
зерттеліп, эстетикалық канонға айнала қойған жоқ - деп жазады профессор
Т.Кәкішев.
ХХ ғасырдың орта тұсында көркем сынға ұшқын атқан, жалын шашқан Сағат
Әшімбаев, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Рымғали Нұрғалиев, Төлеген
Тоқбергенов тәрізді білімді, талантты жастар келген еді. Солардың
ортасындағы сындағы тұстастарының ішіндегі бір сойы – Зейнолла Серікқалиұлы
еді.
Бұл сыншылардың ерекшелігі сол, өздерінен бұрынғы көркем сынның ең озық
үлгілерін, шеберлік-стильдік параметрлерін, тәжірбиелерін шығармашылық пен
үйренумен қатар, мәселені қою, проблемаларды көлденең тарту, қаламгерлік
мәдениет пен жауапкершілік тәрізді өзекті жәйттерді салыстыра саралауға ден
қойды. Әсіресе, орыстың классикалық сынынан В.Г.Белинский, Добролюбов,
Писаревтің, немістің классикалық сынынан Гегельдің, Лессингтің, Шилленттің
т.б. ірі тұлғаларының өлмес мұраларынан қанып ішуге ұмтылған, соны өз
топырағымызда, өз сынымызда өз қабілеттеріне қарай дәріптеген, оны үлгі ете
білген оқырман қауымды мәдени тұрғыдан саралай білуге дағдыландырады.
З.Серікқалиұлы және оның маманданған әріптес сыншылары замана ағымының
қоғамдық-эстетикалық лүпілін терең байқағыштығымен және соны, байсалды,
сыншылық ойлау жүйелерімен, көздеген мақсаттарына байыпты, дәйекті әрі
өткір, әрі тосын, әрі батыл сын айта білулерімен ерекшеленді.
Әдебиетіміздің сынына 1970 жылдары келіп, оны әдеби көркем сын
деңгейіне көтеруге ұмтылған қайраткер сыншы халықаралық Алаш әдеби
сыйлығының иегері Сайлаубек Жұмабековтің әдеби сында алатын орны мол. Оның
шығармашылық, зерттеушілік еңбектері жазушы енбегі, жазушы таланты, жазушы
шеберлігі, жазушы портреті сынды мәселерге арналады. Зерттеулерінің негізгі
нысаны – қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлері, дара суреткерлері.
Олардың арасында әдебиет алыптары М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафиннiң
көзiн көрiп, пiкiрлес болған Тахауи Ахтанов, Шерхан Мұртаза, Қалаубек
Тұрсынқұлов туралы жазған"Сын пернесi" (1989), "Ғабит Мүсiрепов" (1989),
"Жұлдызы нұрлы суреткер" (1993), "Жүрегi – мұң, жүрегi – нұр" (1989),
"Қазығұрт перзентi" (1998), "Сын әуенi" (2001), "Шерхан Мұртаза. Жұлдызы
нұрлы суреткер" (2002), "Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы. Роман-портрет"
(2003), "Сын симфониясы" (2005), "Қалтай Мұхамеджан. Титан драматург.
Шығармашылық портрет" (2007) және басқа еңбектерiнде “Талант тектоникасы”,
“Жұлдызы нұрлы суреткер”, “Қазығұрт перзентi” атты сыни көркем шығармалары
да бар. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ әдебиетi мен мәдениетiне үлкен үлес
қосқан сол қаламгерлердiң ғұмырнама-шығармашылық төл құжаттарын анықтайтын
дүниелер десе де боларлық өзiнше бiр сырлы дүниелер. Оның шығармашылығы ХХ
ғасыр және қазiргi қазақ әдебиетiнiң тұтас бiр понорамасын елестетеді.
Сайлаубек Жұмабек сыншы сонымен бiрге жеке тұлғалардың шығармашылық және
азаматтық бейне, болмыс-бiтiмдерiне олардың көзi тiрiсiнде жан-жақты
зерттеп-зерделеп жазу арқылы салмақты да салиқалы пiкiр бiлдiрушi де.
Әдебиет сынын шынайы әдеби көркем сын деңгейiне, одан әдебиеттану деңгейiне
көтеруге ұмтылған, әдеби шығармадан, алдымен, шындық болмыстағы қоғамдық,
әлеуметтiк мәнi бар құбылыстардың терең ашылуына назар аударған осындай
қайраткер сыншының енбектері зерттеуге лайық дүниелер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: З.Серікқалиұлының сыншылық табиғатын
саралауда С.Қирабаев, Ш.Мұртаза, М.Қаратаев, К.Мұхамеджанов, З.Қабдолов,
М.Әкімханов, М.Айымбетов, Ж.Самырат, С.Жұмабеков т.б. әр қырынан талдап,
жеке мақалалар мен еңбектерінде қарастырғанымен, жүйелі ғылыми тұрғыда
зерттелінбеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Қазақ әдебиеті сын тарихында
елеулі кезеңдердің бірі 1970-1980 жылдар десек, бұл тұс көркем
шығармашылықтың шарықтауымен қатар, қазақ әдебиеті сынының да ең бір
биіктеген тұстары болды.
Бұл жылдардағы сыншылық құрам: Социалистік Еңбек Ері Ғабит Мүсірепов,
академик Мұхаметжан Қаратаев, ақын Әбділда Тәжібаев, жазушылар: Тәкен
Әлімқұлов, Сейтжан Омаров, Мұзафар Әлімбаев, Дүкенбай Досжанов, докторлар:
Серік Қирабаев, Рахманқұл Бердібаев, Хасен Әдібаев, Тұрсынбек Кәкішев сынды
танымал ғалымдар. Әдеби сын жанрлары. Әдеби шолу, проблемалық мақала,
талдау, интервью, диалог, дөңгелек үстел, творчестволық портрет, эссе,
рецензия, реплика.т.б.
Сондықтан 1970-1980 жылдардағы қазақ әдеби сынының авторлық құрамы
және сол тұстағы жекелеген сыншылардың қай-қайсысының болсын сыни ұстанымы
мен эстетикалық танымы сындағы көркемдік таным ерекшелігін қарастырып
талдау қазақ әдебиеті сын тарихында сұранып тұрған тақырыптардың бірі.
Әдеби процестің дамуы өзінен-өзі туындаған өзекті тақырып.
З.Серікқалиұлы қазақ әдебиеті сынының дамып, көркеюіне үлкен үлес қосқан
сыншы.
Әдебиеттің барлық жанры өркендеп, кемелдену кезінде сыншылар қатарынан
орын алған қаламы қайратты сыншының сыни ойларын бір ізге түсіру жұмыстың
мақсаты десек, оған сай мынадай міндеттер белгіленді:
– Жетпісінші–сексенінші жылдардағы сынның даму тенденцияларын айқындау;
– Сыншының көркемдік – эстетикалық пікірін жүйелеу;
– Қазақ прозасының дамуына қосқан сыншы пікірін сараптау;
– Қазақ поэзиясындағы ақындар шығармашылығындағы өмір шындығы мен
лирикалық қаҺарманның ара қатынасын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы
– сын тарихы десек, әдеби сынның жетпісінші–сексенінші жылдардағы дамуы,
тенденциялары талданады.
Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар жекелеген тұлғалардың
еңбектерін бағалауда сол кездегі әдеби процестің бет-бағдарын сол тұстағы
уақыт талабы мен көркемдік талап деңгейін және жеке тұлға ізденісінің
көркем ойға әсерін саралауға болады.
Қазақ әдебиетіне жылымық кезеңде келіп қосылған З.Серікқалиұлы сынды
сыншылардың сын саласындағы табиғи, ерекше дара болмысы қарастырылады.
Жазушының еңбегi, жазушының таланты, жазушының шеберлiгi туралы
әдебиеттанушы да, сыншы да аз айтып жүрген жоқ. Соған қарамастан бұл
мәселелер туралы айтылған, жазылған ойлардан айтылмаған, жазылмаған,
шешiлген мәселелерден шешiлмеген, шешiмiн күтiп жатқан мiндеттер әлдеқайда
көп. Оның үстіне біз курстық жұмысымызда зерттеу нысаны етіп алып отырған
сыншы Сайлаубек Жұмабек шығармалары, әдеби көркем сындары жайында азын-
аулақ мақалалар жазылғанмен кең көлемде зерттеу нысанасына айналмаған.
Бұл зерттеудің ғылыми жаңалығы Сайлаубек Жұмабековтың әдеби портреттерін
теориялық және поэтикалық тұрғыдан зерделеу сынында маңызды орын алатын әрі
тың жанр көркем ғылыми мынадай түйіндерге жинақтауға болады:
Зерттеу жұмысының мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты:
– сыншы Сайлаубек Жұмабек шығармаларының, әдеби көркем
сындарының бүгінгі сынан алатын орнын анықтау;
– әдеби көркем сынының стильдік-жанрлық ерекшеліктерін таныту;
– әдебиет алыптарының әдеби портретін жасаудағы шеберлігін
таныту.
– жазушы суреттеген әдеби портреттердің табиғатын ашу;
– шығармашылық тұлғалар болмысын танытуда қолданған амал-
тәсілдерді теориялық тұрғыдан талдап беру.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланатын әдебиеттерден тұрады.
І тарау. 1970-1980 жылдардағы қазақ әдеби сынының даму тенденциялары
Әдеби-көркем сын адамзат өміріне, оның руханият саласындағы тыныс-
тіршілігіне тікелей қатысты болуымен аса құнды. Осы тұрғыдан алғанда,
жетпісінші-сексенінші жылдардағы қазақ әдеби сыны төмендегі мақсат-
міндеттерді атқаруға тырысқанын байқауға қиын емес.
Біріншіден, әдеби сын қоғамдағы өзгерістерге, оң сипаттарға жедел
түрде үн қосып отырды.
Екіншіден, қазақ даласындағы ұлт-азаттық күресі, революция, азамат
соғысы, күштеп ұйымдастыру, ауқатты адамдарды тәркілеу, халық жауларын
жазалау, ұлы Отан соғысы, бүлінген халық шаруашылығын қалпына келтіру, тың
және тыңайған жерлерді игеру сияқты аса ауқымды науқандық шаралардан қоғам
аз болса да тыныс алғандай еді; ендеше, толықтай болмаса да, сол бір
аласапыранға толы тарихымызда да бөлінбеген, назар аз аударылған жайттарға
айрықша назар аудару қолға алына бастады.
Үшіншіден, сол сұрапыл науқандарды көрмеген, әдебиетке, әдеби сынға
жылымық тұсында келген жаңа леп, тың әдеби сынның аз да болса,
демократиялық, жариялылық жолымен жүре отырып, дамуына азды-көпті ықпал
жасады.
Әрине, алпысыншы-сексенінші жылдардың әдеби сынындағы осынау ірілі-
ұсақты оң құбылыстар ғажайыптан пайда бола қалған жоқ. Ғалым Т.Кәкішевтің
сөзімен айтсақ, Біз, әдетте, қазақ әдебиетінің өркендеу, тарихи сахнаға
шығу, әлем әдебиетінің қатарына қосылу жайын сөз еткенде, негізгі үш арнаны
жадымыздан шығармаймыз. ...Себеп-салдарсыз, өзінің тууына өгейсінетін
әдебиет болған емес. Сондықтан ең негізгі арна – қазақ халқының өз әдеби-
мәдени дәстүрлерінің жетілуіне, қарыштай өсуіне жанама екі арнаның – Шығыс
пен Батыс әдебиеттері мен мәдениеттерінің жасаған әсер-ықпалдарын әрқашан
пайымдап, тұжырымдап келеміз [3, 66]. Яғни, жетпісінші-сексенінші жылдары
әдеби процесс пен әдеби сынға араласқан екпінді топ ұлттық санадағы пайда
болған сілкініс пен серпілістің жемісі еді.
Олар әлемдік әдебиетті жетік меңгерді, оның озық үлгілерін сөзсіз
пайдалана алды. Егер ұлттық әдебиетіміздің кеңес дәуіріндегі тарихын сын
тезінен өткізер болсақ, алпысыншы жылдар әдебиетінің алар орны айрықша
екендігі еш дау тудырмаса керек.
Сын әдебиеттану ғылымының белсенді саласына айналды. Оның жанрлары
дамып, өркендеді. Жалпы, дәл сол кезеңде ұлттық әдебиетімізде стильдік,
жанрлық ізденістер көкжиекті көздеді.
Барлық жанрлар бойынша сүбелі туындылардың дүниеге көптеп келуі де дәл
сол кезеңнен басталды. Бұл кезеңдегі қазақ әдебиеті әлем әдебиеті сияқты
адам атты феноменді зерттеуге ерекше ден қойды. Оның өмірінің мән-маңызына,
мазмұнына үңілді. Адамгершілік, философиялық, этикалық проблемалар негізгі
тақырыпта өзегіне айналды.
Әдеби өмірдің айнасы, оның бірден-бір әділқазысы – сын. Егер ұлттық
ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық өре-деңгейді білу қажеттігі туса,
әдеби процестің қаншалықты дамып, өркендеп келе жатқанын, нендей бағыт-
бағдарды басшылыққа алу қажеттігін білу бірінші кезекке шықса, ең алдымен,
сын саласына көңіл бөлу керек.
ХХ ғасырдың жетпісінші-сексенінші жылдарынан ең бір пәрменді, аса
өнімді кезеңнің басталғаны рас болса, сол кезеңді, бәрінен бұрын, әдеби
сынның дәреже-деңгейімен бағалау қажет.
1970-1980 жылдардағы әдеби сын процесінің авторлық құрамы сынның
әлеуметтік-эстетикалық сипаты, жанрлық түрленуі, сынның қоғамдық сана
дамуындағы ролі, ішкі болмысы туралы ой қозғағанда белгілі бір қалам
иелерінің тәжірибесіне сүйене отырып зерттеу әдеті бойынша 1970-1980
жылдардағы қазақ әдебиеті сынының белгілі сыншысы Зейнолла Серікқалиұлының
әдеби сын еңбектеріне талдау жасауға сол тұстағы әдеби сынның өрісі туралы
пайымдаулар жасауға негіз берері анық.
Жалпы, ХХ ғасырдың яғни біз қарастырып отырған кезеңде сын барлық
жағынан өрістеп, дамыды десек, қате айтпағанымыз. Сынның жанрларының
көкжиегі кеңейді, проблемалық сын мақалалар, сын рецензиялар, сыни
сипаттағы шолу мақалалар мерзімді баспасөз бетінде ерекше қарқынмен жарық
көре бастады. Олай болса қазақ әдебиеті сынының ең бір биіктеген тұстары
1970-1980 жылдардағы әдеби процестің жетік білгірі, сол кездегі әдеби
сынның сардары З.Серікқалиұлының сыншылық әлемін тану қазақ әдебиеті
сынының 1970-1980 жылдардағы тұтастай бағыт-бағдарын саралау деген сөз.
З.Серікқалиұлының сыншылдық бет-бейнесін, болмысын зерттеу бұл қазақ
сынының даму диалектикасын, шығармашылық өсу тенденциясын сонымен бірге бұл
қазақ әдебиетінің 1970-1980 жылдардағы әдеби процесі жөнінде сол тұстағы
сыншылдық ой туралы, сынның даму деңгейі жайында ой қорытуға жетелейді.
Сындағы жаңа толқын З.Серікқалиұлы, Р.Нұрғалиев, С.Әшімбаев,
Т.Тоқбергенов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Т.Жұртбаев, Б.Сарбалаев, Қ.Ергөбек,
Т.Мамасейітов 1970-1980 жылдардың алғашқы бел ортасында тек сынды ғана өнер
етіп маманданған сыншылар ретінде танылды.
Әдеби қауымда белгілі осы жаңа леп, жаңа толқынның ішінде сынның
тұрақты кадрлары болып, маман сыншылар ретінде қазақ әдебиеті сын тарихында
әсіресе, З.Серікқалиұлы, С.Әшімбаев, Т.Тоқбергеновтердің қалғаны белгілі.
Әрине, жоғарыда атап өткен сыншылардың да қазақ әдебиеті сынының 70-80
жылдарындағы өрісінде әсіресе, Р.Нұрғалиев, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек,
Ж.Дәдебаев, Б.Сарбалаев т.б. сыншылық қолтаңбасы, талдау ерекшелігінің орны
айрықша. Өсе келе бұл жаңаша типтегі сыншылардың ғылыми зерттеушілік
бағыттарға бет бұрғаны белгілі.
Мен сондықтан сол тұстағы бұл сыншылардың барлығына талдау жасау үлкен
ауқымды мәселе болғандықтан ойымды жүйелей түсу мақсатында
З.Серікқалиұлының әдеби сыншылық шығармашылығына кеңірек тоқталуды жөн
көріп отырмын.
Аталмыш кезеңдегі сын және әдебиеттану ғылымындағы жоғарыда
көрсетілген еңбектерді тізбелей атап, ерекше түстеп жатқанымыздың себебі
мынада: бұл жылдар айрықша өнімді және жемісті жылдар болды.
1970-1980 жылдары аға сыншылар дәстүрін жалғастырып, ғылыми теориялық
жағынан білікті, өзіндік сыншылық стильдері бар талантты сыншылар легі
қазақ әдеби сынына жаңа бағыт-бағдар әкелді.
Ішкі дайындықтары мол, рухани ізденістер аясы кең, дүниетанымдық
тұрғыдан қалыптасқан бұл сыншылар алдыңғы буынның жалғасындай болып, сыни
ой-кеңістігіне сүңги бойлап, сын атты күрделі жанрды қасиетті ордаларына
айналдырды. Олар сын жанрындағы белсенді қызметтерінде әдеби
дайындықтарының молдығын байқатып, 1970-1980 жылдар аралығында өзіндік
мінез, қолтаңбаларын анық танытатын бірнеше сын кітаптарын жариялап, қазақ
әдеби сынын көркемдік жағынан байыта түсті. Атап айтсақ, С.Әшімбаев Сын
мұраты (1974), Талантқа тағзым (1982), Парасатқа құштарлық (1985),
З.Серікқалиұлы Жылдар сазы (1971), Ақыл таразысы (1976), Т.Тоқбергенов
Тоғыз тарау (1974), Үш тоғыс (1977), Қос қағыс (1981), Р.Нұрғалиев
Күре тамыр (1973), Қ.Ергөбек Жан жылуы (1981), Б.Майтанов Көркемдік
нәрі (1983).
1970-1980 жылдары қазақ әдеби сынының диапазоны кеңейе түсті десек,
дәлірек айтқанда эстетикалық, философиялық, көркем талдауларға сүйенген сол
еңбектер көркемдік талдаудың жаңаша биік үлгісін қалыптастырып, оны оқырман
қауымға мойындатып та үлгерді.
Қазақ әдебиетінің даму тарихында 1970-1980 жылдардың алар орны
айрықша. Осы мерзім аралығындағы әдебиетімізде творчестволық өсу, толығу
жағы басқа кезеңдермен салыстырғанда ерекше көзге түседі.
Әдебиет бар жерде әдебиеттану ғылымы бар. Әдебиеттану ғылымында
әдебиет тарихы, әдебиет сыны және әдебиет теориясы жатады. Әдебиет тарихы
мен әдебиет теориясына қарағанда жетпісінші-сексенінші жылдары сын
саласының ерекше дамығандығы көзге түседі.
Сонымен бірге әдебиет сыны жанрында жарық көрген дүниені тап-таза сыни
еңбек деп қабылдауға және болмайды. Жалпы, әдебиеттану ғылымы сынмен
қабаттаса дамиды немесе керісінше. Сондықтан әдебиет тектерінде, В.Г.
Белинский айтқандай, бір-бірінің элементтері араласып жүретіні сияқты,
жоғарыдағы еңбектерді де таза, қоспасыз сын деуге болмайды. Алайда, әдебиет
тарихына арналған еңбек болсын, немесе әдебиет теориясының өзекті
мәселелеріне арналған еңбек болсын, барлығында да сыншылдық ойдың араласып
жүргенін және жоққа шығара алмаймыз.
Әдеби сынның дамуы көркем әдебиеттің дамуымен тікелей байланысты
екендігі белгілі. Сын болу үшін оның обьектісі көркем әдебиеттің болуы
шарт. Олай болса, 1970-1980 жылдары қазақ әдебиетінде сыни ой-пікірлердің
жандана түсуіне осындай обьективті шарттар болды. Жетпісінші-сексенінші
жылдар аумағында әдебиетіміздің барлық жанрларында ізденіс, ілгерілеу
процесі болды. Байқап отырсақ, бірнеше жайтты түйіп-түйіп айтуға болатын
сияқты.
Біріншіден, әдеби өмірде үлкен серпіліс байқалды. Әр автор өз өре-
деңгейіне қарай өзекті мәселеге қалам тартуға талпынды. Рас, бүгінгі күн
биігінен алып қарағанда, барлық дүниелерді обьективті әрі аса зәру мәселені
қозғап отыр дей қиын шығар, алайда әдеби өмірде динамикалық қозғалыс,
серпінді екпін бар екенін байқау қиын емес.
Екіншіден, әдеби сын сол әдеби өмірдің айнасы бола алды, себебі кез
келген сыни пікір әдеби өмірдің тамыршысы іспетті қызмет атқарады.
Үшіншіден, сыншы мен жазушы арасындағы әдеби тұрғыдан пікір таластыру
күшейе түсті. Қаламгер қолынан шыққан дүние – оның көкірегін жарып шыққан
перзенті. Ал сол перзентіне сын айтқанды кім жақсы көреді? Әдебиет
әлеміндегі пікірталас осыдан бастау алады.
Төртіншіден, әдеби сын нақты өмірге, сол өмірдің көркем айнасы әдебиет
әлеміне жақындап яғни сын әдебиетті шыңдап, шынықтыра түсті.
1959 жылы Ұлттық Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институты
ғалымдарының ұйымдастыруымен өткізілген қазақ әдебиетінің мәселелеріне
арналған ғылыми-теориялық конференция әдеби сын мен әдебиеттанудың алдағы
даму жолдарының бет-бағдарын көрсетіп бергендей болғанымен де, билік
басында отырған коммунистік партия әдебиет пен өнердің социалистік реализм
бағытында дамуын ұдайы қадағалап отырды.
Әдеби сынның алдына совет әдебиетіндегі жат элементтермен күресу,
яғни әдебиеттегі марксизм-ленинизм ілімінен ауытқушылықтың қандайына
болмасын аяусыз күрес жүргізу, қаламгерлерді жаңа заманға сай келетін
туындылар жазуға үндеу міндеттері қойылды.
Компартияның түрлі құрылтайларында, конференцияларында әдебиет пен
өнердің түрлі ұлттық, мазмұны социалистік болуын талап еткен шешімдер
қабылданып жатты. Көркем әдебиетті зерттеудің негізгі әдісі маркстік-
лениндік методологияның социалистік реализм теориясын тереңдете түсу
қажеттілігін әдебиетшілердің қаперіне салған ғылыми-практикалық шаралар жиі
өткізіліп тұрды. Сондай жиындардың бірін КСРО Ғылым академиясының М.Горький
атындағы әлем әдебиеті институты ұйымдастырып, онда ұлт әдебиеттерінің
өзара байланысы мен бір-біріне әсері мәселесі қаралды.
Конференция ұлт әдебиеттерінде ұлттық ерекшеліктердің тезірек жойылуы
қоғамдағы антогонистік элементтердің тамырына тезірек балта шабады деген
шешімге келді.
Осы кездегі баспасөз бетінде компартияның әдебиет жөніндегі саясатын
насихаттап, түсіндірген мақалалар ұдайы жарық көріп тұрды. Е.Ғабдіровтің
Әдебиеттің партиялығы жөніндегі лениндік принцип, Әдебиеттің партиялығы
және суреткер творчествосының еркіндігі, Т.Кәкішевтің Партияның сара
жолымен, Ленин. Өмір. Әдебиет, А.Нұрқатовтың Ленин образы қазақ совет
поэзиясында, Қ.Нұрмахановтың Ленин және әдебиеттану ғылымының кейбір
мәселелері, Е.Ысмайловтың Қазақ совет әдебиетіндегі революция тақырыбы,
Б.Сахариевтің Партиялық принципті сын үшін, Ә.Дербісәлиннің Ленин және
әдебиет ғылымы, т.б. мақалаларында қазақ әдебиетінің, оның сыны мен
ғылымының даму бағыттары саяси тұрғыдан сызылып отырды.
Компартия көркем әдебиеттің алдына коммунизм құрылысшыларының жарқын
бейнесін жасауды негізгі міндет етіп қойды. Әлеуметтік сипаты басым әдеби
сындарда қаламгерлер өмірден артта қалып қойды, бүгінгі өмірде болып жатқан
ұлы өзгерістер әдеби шығармаларда көрінбейді, замандас бейнесін жасай алмай
келеді деген сияқты айптаулар негізгі саяси өзек болды. Сол кездегі әдеби
сынның негізгі мазмұны мен бағытын компартия айқындап отырды.
Әрине, мұндай жағдай ақын-жазушылардың наразылығын туғызбай қоймады.
Әдебиетті компартияның идеяларын насихаттайтын идеологиялық құрал емес, сөз
өнері деп білетін қаламгерлердің іштей қарсылығы да көрініп қалып жатты.
Саяси биліктің көркем әдебиетті де, оның өзіндік ерекшеліктерін де
ескермей халық шаруашылығын жүргізудің тәсілдері мен басқаруын сынаған
Б.Соқпақбаевтың Жазушылар өмірден неге артта қалды? атты әдеби фельетоны
жарық көрді. Фельетон тақырыбынан кейін Бір дөй қызметкердің Қазақстан
Жазушылар Одағының болмаған пленумында сөйленбеген сөзі деген анықтама
берілген. Мақалада әдебиеттің басшылығында жүрген үлкен қызметкердің
жазушылар жиынында қаламгерлерге жаңа өмірді қалай жазу керектігін
көрсетіп, бағыт-бағдар, ақыл-кеңес бергендігі келемеж болады. Баяндамашы
жазушылардың жұмысын құрылысшылардың үй салуымен салыстырады. Құрылысшылар
үйді ұжым болып салатындықтан да тез бітіреді. Ал, жазушылар да неге осылай
істемеске?! Көркем шығармалар ұзақ жазылады. Бір романды жиырма жыл
жазғанша, жиырма жылдың ішінде жиырма, отыз роман неге жазбасқа? - деп
толғанады фельетонның бас кейіпкері баяндамашы. Ақын-жазушыларымыз осындай
себептерден, яғни жайбасарлықтан артта қалып келеді деп, Американы ашқандай
болады.
Жылына жүздеген, мыңдаған тұрғын үйлер, мектептер салынады. Қазақстан
магниткасын салып жатырмыз. Өскемен ГЭС-і, Достық жолы, Соколов-Сарыбай
руднигі, осы секілді толып жатқан алып құрылыстарымыз бар. Солар жөнінде
жазылған романдар, повестер, қиссалар, очерктер қайда, жолдастар? Өлең-
жырлар қайда? Пьесалар қайда? Жоқ. Жоқ болатын себебі, жазушылардың
Алматыдан ұзап ешқайда барғылары келмейді, өмірді білмейді. Ал,
білмегендерін бес жылдап, он жылдап, тіпті ол аз болса, жиырма жылдап
жазады деп айқайлайды баяндамашы.
Біреу Сауыншы қыз деген өлең жазыпты. Бірақ, жолдастар,
колхозда тек сиыр ғана өсіріле ме! Қой-ешкі қайда? Жылқы қайда? Шошқа
қайда? Мал тақырыбына жаздың екен, бәрін қамтып жаз. Жылқышы қыз, сиыршы
қыз деп бөлектеудің, бірінен бірін артық, кем санаудың не қажеті бар?
Олардың бәрі де – еңбек адамдары. Еңбек адамдарын алалап қараушылық,
меніңше, дұрыс емес. Бұл – дөй қызметкердің қаламгерлерге нені жазу
керектігін көрсеткен түрі. Баяндамашының сыншылық биік өресі мына
жолдарынан анық көрінеді: Кстати, жолдастар, осында мен бір жазушыны
жуырда Ақжайық деген роман жазыпты деп естідім. Өзен жөнінде жазба деп,
әрине, ешкім де айтпайды. Жазу керек. Өзеннің пайдасы зор. Ол бізге энергия
береді, балық береді, жерімізді суландырады. Бірақ, жолдастар, бір рет
жазылған нәрсені қайталап жаза берудің не қажеті бар? Баяғыда Шолохов өзен
тақырыбына Тихий Дон деп, мықтап тұрып төрт кітап жазбады ма? Жетпей ме
сол? Жетеді... Бұл жерде әдебиеттен мүлдем хабары жоқ адамдардың әдебиетке
қалай басшылық жасап отырған сиқы аяусыз сыналған.
Басшы болған соң қарамағындағыларға ақыл-нұсқау беру керек. Ол
жолдас жазушылар, сіздерге де ұйымдасқан жоспарлы шаруашылыққа көшетін
мезгіл жетті деп біледі. Дөй қызметкер әдебиетті дамытудың мынадай
жолдарын көреді: Творчествода кустарщина жойылмай, біз кітапқа
жарымаймыз. Олай болса, жазушыларды бригада, звено етіп біріктіру керек.
Айталық, романшылар бригадасы, поэмашылар бригадасы, драмашылар бригадасы,
рассказшылар бригадасы деген секілді. Бір бригаданы, айталық, романшылар
бригадасын Ақаң басқарсын, драмашылар бригадасын Сырбаев жолдас, поэмашылар
бригадасын Жабысқақов жолдас басқарсын. Жазушы болмаса да, ол осындағы
жауапты қызметтегі адам, жазушылармен бірге жүр. Ары қарай шығарма жазуда
бригадалық тәсілді ұсынады. Айталық, романшылар бригадасында он адам бар.
Жаңадан салынып жатқан гастроном жайында роман жазу керек дейік. Сүт
тағамдары бөлімін біреу, ет тағамдары бөлімін екінші біреу, арақ-шарапты
үшінші біреу алса. Төртінші жастау біреу махаббатпен шұғылданса. Жағымды
геройды бригадирдің өзі жазғаны дұрыс. Тағы біреу жағымсыз геройды алса,
өстіп-өстіп әркім өзіне тиісті жұмысын бөліп алып, бәрі қатар отырып,
бірден жазып шықса. Соңынан бригадир, айталық, ақаң барлық қолжазбаны жиып
алып, қарап өтіп, артық-кемін қырнап, қайсысы қай тарауға лайық, рет-
ретімен тіркеп, қол қойып, баспаға жөнелтсе. Ақын-жазушылар осындай
тәсілмен жұмыс істесе, олардың арасында кездесетін көптеген келеңсіз
мәселелер де өз шешімін табатындығына баяндамашы сенімді: Осылайша
қоғамдасып, еңбек еткенде, бір де бір жазушы арақ ішіп, бос сандалып жүрмес
еді. Әлгінде өздеріңіз айтып жаттыңыздар, ұры-қары, халтурщик жазушылар да
бар деп, коллективтің ішінде оларға да жұмыс табылар еді. Айталық,
қолжазбаны баспаға дер кезінде жеткізіп тұру.
Б.Соқпақбаев социализм тұсындағы көркем әдебиетке партиялық басшылық
жасаудың әкімшілік тәсілдерін барынша сынға алған. Көркем әдебиеттің
өзіндік ерекшеліктерінен мүлдем хабары жоқ,исі мұрнына бармайтын дөй
қызметкерлердің әдебиетке де шаруашылықтың бір саласы ретінде қарап,
басшылық жасаудың салдарынан қаншалықты кедергілер келтіріп отырғандығы сөз
өнерінің құдіретімен келемеж болған.
Елуінші жылдың алғашқы жарымында саяси қуғын көрген көптеген
қаламгерлер компартияның ХХ құрылтайынан кейін қалыптаса бастаған қолайлы
жағдайды барынша пайдаланып қалуға тырысып, қазақ әдебиетінің көкейкесті
мәселелерін көтерген мақалаларымен баспасөз бетінде жиі көрінді. Осы
кездегі әдеби сында кәсіпқой сыншылармен бірге қазақ әдебиетінің
көшбасшылары М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты жазушылар
белсенділік танытты. Әдебиет майданында саяси ықпалы жоғары С.Мұқанов өз
қарқынынан тайған жоқ. Ол бір ғана 1960 жылы баспасөз бетінде орыс және
қазақ тілдерінде жиырмаға жуық мақала жариялап, әлеуметтік сынның көрігін
қыздыра түсті. М.Әуезов Дәстүр мен жаңашылдық, Жыл келгендей жаңалық
сеземіз, О традиционном и новаторском, т.б.мақалаларында әдеби дамудың
өзекті өңірлеріне батыл бара білді. Жыл келгендей жаңалық сеземізде сол
кездегі әдеби өмірдегі кейінгі толқынға сипаттама береді.
Мақалаға М.Әуезовтің университетте өткен поэзия күнінде сөйлеген сөзі
арқау болған. Жиынға Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, М.Әлімбаев, Қ.Шаңғытбаев,
Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин қатысқан. Жас ақындар Т.Молдағалиев, Ә.Дүйсенбиев,
Ш.Смаханұлы, сондай-ақ студенттер өлең оқып, поэзия жайлы ойларын ортаға
салған. Осы поэзия мерекесінде М.Әуезов жастар поэзиясы туралы толғана
тұрып сөз сөйледі. М.Әуезов сол кездегі жас ақындар І.Мәмбетовтің,
Т.Молдағалиевтің, С.Жиенбаевтың, Қ.Мырзалиевтің өлең өлкесіндегі алғашқы
аяқ алыстарына сүйсініп, оларға қысқаша сипаттамалар берді. Жақсы поэзияның
ақындық дарынмен бірге жан-жақты білімді, көп ізденуді қажет ететіндігін
ескертті. Әсіресе, өлеңнің сөз өнері екендігін тағы да бір еске салып,
өлеңдегі тіл мәселесіне назар аударды. Жас ақындардың өлеңдерінде
көпсөзділіктің азайып келе жатқандығына, біздің әдебиетке мәдениетті
ақындар, оқыған ақындар келе бастағандығына қуанды.
Алқалы жиында ұлы жазушы жас дарындарды шығармашылыққа зиянын тигізер
бірнеше жат қылықтардан сақтандырды. Жастар, осы бастан бірнеше әдеттен
сақ болыңыздар. Ең алдымен, жақсы жаздым екен деп асқақтамау керек, тумай
тұрып толдым, жазбай жатып болдым деуден қашу керек... Екіншіден, жақсы
еңбек жаздым, танылмады деп қорықпаңдар, танылмаған Шекспир мен танылмаған
Толстой көп бола береді деп ойламаңыздар. Олар дүниеде біреу-ақ... Шала
Шекспирлер, толыспаған Толстойлар танылмай жүре берсін... Ақындық
жақсылығым танылмайды деп ойламаңыздар... Жақсыға баға, орын тауып
беріледі. Сондықтан, әдебиет үшін реклама керек емес. Бұл реклама
өзімшілдік, күншілдікті туғызады. Ал, жеке адамды рекламалау –
талантсыздықтың белгісі, ол – пендешілік – деп әдебиеттің айналасында
бірін-бірі көре алмаушылықтан болып жататын ең бір ұнамсыз құбылыстардың
атын атап, түсін түстеп берді. Қазақ поэзиясының соңғы толқын өкілдерінің
өлең өлкесіндегі алғашқы аяқ алыстарынан үлкен үміт күткен әдебиет ақсақалы
әдебиетке сұлу мінез әкелуші, үлкен мәдениетті, қасиетті әкелуші, нұрлы,
жақсы, жарқыраған өрісі бар жастарға ағынан жарылып ақ батасын берді.
М.Әуезов сөз өнерінің, оның ішінде поэзияның өзіндік қыр-
сырларына жастардың назарын аударды: Образ болмай, ойдың да қасиеті
болмайды. Жұрт айтып жүрген ойды сіз де айтасыз. Жұрт айтпаған ойды айту –
анда-санда бір ұшырасатын бақыт, соны басқаша түрде айта білудің өзі –
қасиет. Біздің поэзияда да терең ой, мол образ жете қоймай жатыр. Жастар
алдында М.Әуезов әдебиеттің басты мәселесі терең ойды көркем бейнелеп бере
білу, яғни көркемдік, түрлік ізденістер жасау мәселесін көтерді.
Көркем ойды көркем түрде жеткізе білу – сөз өнерінің басты мұраты.
Әдебиетте осы уақытқа дейін айтылмай қалған ой жоқ. Мәселе сол айтылған,
немесе айтылмаған ойды заманға лайықты формада, жаңаша бейнелеп айта білуде
жатыр. Сондықтан да әдеби дамуда қалам иелерінің алдынан көркемдік-түрлік
ізденістер жасау ешуақытта күн тәртібінен түскен емес. Көптің көкейінде
жүрген кемел ойды түрін келістіріп айта білген жазушы ғана – шын жазушы.
Әдеби шығармашылықта шеберлік – басты мәселе. Сондықтан да жазушы
шеберлігі ешуақытта әдеби сынның күн тәртібінен түскен емес. Алпысыншы
жылдары да осы проблема төңірегінде бірсыпыра құнарлы ойлар айтылды.
Қазақстанның шығармашылық одақтарының біріккен пленумында жасаған
баяндамасында Ғ.Мүсірепов өнер қайраткерлерінің басты назарын осы шеберлік
мәселелеріне аударды. Ол Л.Н.Толстойдың Өнер туындысының жақсы немесе
жаман болуы суреткердің не айтқанына, қалай айтқанына және қаншалықты шын
жүректен айтқанына байланысты деген сөзін еске сала келіп, Шеберлік, атап
айтқанда, драматург шеберлігі дегеніміз бос ұғым емес.
Идеяның философиялық тереңдігі, қазіргі заманымыздың көкейкесті
моральдық-этикалық мәселелерін адамның рухани қасиеттерінің барша байлық
қазынасы жинақталып, сұрыпталып келіп, көрушінің көз алдына кесек дүние
болып тұра қалатын бүгінгі адамның сомдай құйылған тұтас, соны характері
түгелдей осы шеберлік деген ұғымға жатады - деді.
Ғ.Мүсірепов шығармашылық шеберлікте тіл мәселесіне айрықша көңіл
бөлді. Сол кездегі кейбір қаламгерлерде тіл мәдениетінің жетіспейтіндігін,
орфография, емле заңдарын елемеушілік кездесетінін аяусыз сынаған Әдебиет
тілі жайында мақаласын жариялады.
Ақындар С.Қасимановтың, Е.Кенебаевтың, Ғ.Қайырбековтің өлеңдерінен
мысалдар келтіріп, сын тезіне салады. Тіл – аса қадірлеп ұстайтын
байлығымыз. Тілді ешкімге түрпілетпеуіміз керек - деп, тіл сауаттылығын
сақтауға оқырманды үндейді.
Ғ.Мүсірепов Сөз сөзге жарығын да түсіріп тұрады, көлеңкесін де
түсіріп тұрады. Біріне-бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған
сөйлем айтайын деген ойыңды оқушыға дәл жеткізеді. Бұл арада ерекше
ескеретін бір нәрсе – әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы. Ең
үлкен арман осында. Біріне-бірі көлеңкесін түсіріп тұратын сөздер өз
мағынасын дәл баспай, екі оқты болып, ауытқып шығады.
Жазба сөз – бірөңкей әскер легі де емес, қой-сиыры аралас шұбаған
көш те емес, теңіз толқыны да емес, жайнап тұрған бақша да емес, өмірге
түгел ортақ ой-сезімді дәлірек те, толығырақ та бере алатын тіл байлығы.
Бұл байлықты қалай болса солай пайдалану болашақ үшін үлкен
қиянат, - деп сөз өнерінің ерекше қасиетін, суреткердің халықтың ең бір
баға жетпес асыл қазынасы тіл байлығымен жұмыс істегенде аса абай болу
қажеттігін ескертеді.
Алпысыншы жылдары жазушылық шеберлік жайлы ой бөлісулер
болашақтағы әдеби даму қай бағытта, көркемдік ізденістер қандай тұрғыда
болуы керек деген пікіралысуларға ұласты.
Баспасөз беттерінде тіл шеберлігіне, әдеби тілге, жалпы тілдің мәне
мен маңызына арналған М.Балақаев пен Е.Жанпейісовтің көркем шығарма
тілінің кейбір мәселелері, Ә.Қарағұловтың Тіліміз таза да бай болсын,
Т.Қожакеевтің Көркем тіл – сезім нәрі, М.Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ
қазына, Х.Әдібаевтың ...Жыбыр-жыбыр, Сөз шұрайы, тіл құнары керек-ақ,
А.Нағыметовтың Тіл құдіреті және образ шындығы, С.Бегалиннің Тіл
шұбарлаудан сақтанайық, І.Омаровтың Ана тіліміз жөнінде т.б. мақалалары
жарияланды.
Белгілі әдебиетші Ә.Қоңыратбаев осы мәселеге Шеберлік жөніндегі
ойлар, Өлеңнің де обалы бар атты проблемалық мақалаларын жазып, көркем
шығармашылық үшін басты мәселе шеберлік туралы пікір алысудың жандана
түсуіне ықпал етті.
Бірқатар ақындарымыздың өлеңдерінде образдылық қана емес, өлең
формасы мен жанрының ыдырауы да байқалады – деп жазған автор өз ойларын
көптеген мысалдармен дәйектеді.
Ә.Қоңыратбаевтың бұл пікіріне Ж.Тайшөгелов Өлеңге ең қажетті форма
емес, мазмұн екені бәрімізге белгілі жай. Форма сол мазмұнда ойды жеткізуде
құрал ғана деген өз ойын жазды.
Ақын Ж.Қыдыров әдебиеттегі түр де өмір бойы кең балақ шалбармен
қалмайды. Заманына сай ол да өсіп-өніп, өзгерді, ендеше, бізге қазақ
поэзиясындағы түр мәселесі туралы кеңірек ойласатын уақыт жетті - деп, осы
мәселе төңірегінде пікір алысуға шақырды. Ал Ж.Қыдыровтың өзі Қара өлең
мен жыр үлгісінен басқа өміршең түр жоқ деген пікірлер естіліп қалады. Бұл
сөз әрі рас, әрі өтірік - деп біледі. Ә.Тәжібаевтың, Ә.Ахметовтың,
Т.Бердияровтың, Ө. Нұрғалиевтің, Ш.Мұхамеджановтың өлеңдеріндегі түрлік
ізденістерді әңгіме етіп, біз қазақ поэзиясында осындай үлгілерден
(Э.Межелайтес, П.Бровка, Н.Хикмет өлеңдерінен), жаңа түрлерден қашпай,
соныға талпынғанымыз дұрыс. Жастарға қайтсең де он бір буын мен жеті-сегіз
буынның аясынан шығушы болма деп ақыл айта көрмейік. Сілтесін. Мейлі, алпыс
буын болсын бір жолда (әрине, бұл прозаизмге жол беру деген ұғым емес!).
Бірақ, ойын жеткізсін – деп, ақындарды өлеңнің түрлік жақтарын жетілдіре
беруге шақырды. Автордың ойынша, күрделі ой күрделі түрді керексінеді.
Ал енді Бір кезде тек елжіреуік лирика жазу мода болатын. Ол деген
мақтадай үлбіреп, төгіліп тұру керек. Жұтқанда тамақтан қалай өтіп кеткені
білінбеуі тиіс. Осындай пікірлер дәл қазір лирикаға келе ме? Жоқ. Қазір
әдебиетіміз есейді. Планета үстінде нелер ұлы оқиғалар болып жатар. Олар
қазақтың қара өлеңіне сыймайды. Оларды жаңаша жырлау қажет. Сол жаңа түрдің
керек екені барған сайын қатты білініп келеді. Заман мазмұны, заман ауқымы
осыны талап етеді деп білген Ж.Қыдыровтың өзі де өлең өлкесінде біршама
түрлік ізденістер жасады; онысының сәтті де, сәтсіз де шыққан жақтары
болмай қалған жоқ.
Ж.Қыдыровтың бұл мақаласы әдеби ортада әрқилы пікірлер туғызды.
М.Қаратаев Жаңалық па, жаңа былық па? атты арнайы мақала жазып, Ж.Қыдыров
ұсынған негізгі ойларды түгелге жуық жоққа шығарды. Мәселеге саяси тұрғыдан
келіп, ...өнердің нағыз озат идеясы, көркем дәстүрлерінен қол үзіп,
жаңашылдық дегенді желеу еткен буржуазияшыл суреткерлер мен жазушылар
шынайы шығарманың орнына идеясыз, құнсыз, мағынасыз шатпақтар тудыруда.
Көркемөнердің көрінеу жауы – абстракцизм мен формализмнің зиянды ықпалы
кейбір совет суреткерлерінің творчествосына да тигенін, осы сарындас
шығармалардың қазақ әдебиетінде де көріне бастағанын айтып дабыл қағады.
Әсіресе, Ж.Қыдыровтың поэзиядағы жаңалықты оның түрінен, онда да бұрыннан
бар буын сандарын өзгертуден іздеуін барынша сынға алады.
Қазақ поэзиясының бұрын-соңды қалыптасқан өлең түрлерін кең балақ
шалбарға, жалпайған аяқ киімге балап, тонын отқа салғалы отырған жаңашыл
теоретиктің іс жүзінде бізге ұсынып отырған жаңалығын, тар балақ,
сүйір тұмсық өлеңін оқып көрейік деп, Жүсіптің Шуақтап жүрмін өлеңін
Бұл не? Жаңалық па? Иә, жаңалық. Қандай жаңалық? Өлең бұзар жаңалық. Не
ырғақ, екпін бірлігі жоқ, не буын, ұйқас бірлігі жоқ, ешқандай тәртіп,
интонациялық бүтіндік жоқ, шым-шытырық сөздер мен жолдардың тіркесі
санайды. Автордың ойынша, гәп он бір буынның ескіруінде, тозуында емес,
ақынның талантында. Талантты ақынның қолына түскен он бір буын жанып,
жайнап сала береді, қандай да болса, жаңалық мазмұнды жырлауға жарайды,
дарынсыздың қолына түссе – жасып, шойырылып қалады, онда ол ешқандай
идеяны да бейнелей алмайды; қазақ поэзиясы түрге бай; бүгінгі өлеңдік түр
жөніндегі кемшілігіміз – бар үлгілерді әлі жете игермеуімізде болу керек.
М.Қаратаев Бұл айтқаннан поэзияда жаңалық іздеудің қажеті жоқ деген
пікір тумайды. Жаңалықты іздеу керек. Бірақ, оны көктен іздемеу керек,
жоқтан табуға тырыспау керек. Жаңалық бұрынғы бар дәстүрлерді меңгеру мен
игеруден туады, сол жақсы дәстүрлердің заңды, жарасымды жалғасы ретінде
дүниеге келеді. Бұрынғы көп дәуірлер бойында жасалған үлгілерді білмей
тұрып, яки соның бәрін белінен басып барып, жаңалық табам деу бос әуре -
деген негізгі тұжырымын айтады. Автор осы тұрғыдан сол кездегі бірсыпыра
жас ақындардың өлеңдерінде (әсіресе О.Сәрсенбаевтың 1961 жыл поэмасында)
кездесетін түр қуалаушылықты, көркемдік жетіспеушіліктерді сынға ала
отырып, жас ақындарды шығармашылық ізденістерге шақырады.
С.Қирабаев та осы мәселе бойынша М.Қаратаевтың пікірлерін қуаттаған.
Дәстүр мен жаңашылдық деген мақала тақырыбынан-ақ көрініп тұрғандай,
мәселеге осы тұрғыдан келеді. С.Қирабаев та Ж.Қыдыровтың жаңашылдық туралы
негізгі ойларына қарсы; жоққа шығарды. Бұл мәселедегі басты қателік –
жаңашылдықты тек өлең түрімен байланысты деп түсінуінде, Шынында,
жаңашылдық түрден емес, мазмұннан басталады. Автор қазақ поэзиясындағы
жаңашыл ізденістерге Абайдан бастап шолу жасай келіп, кей ақындардың
өлеңдерінде кездесіп қалатын сәтсіздіктерді де тізіп өткен. Бұл ретте О.
Сәрсенбаевтың, Д.Әбілевтің, Ғ.Қайырбековтің, Т.Есімжановтың, Ғ.Мүсіреповтің
кейбір өлеңдері сын тезіне алынған.
Сыншының осы мәселеге қатысты негізгі ойы дәстүр мен жаңашылдық
мәселесін дұрыс түсініп, шығармашылықпен қолдана білуіде, дамытуда жатыр
дегенге саяды: Ең бастысы – жаңалық поэзия заңымен келсін, ретсіз,
ұйқассыз, жөн-жосықсыз болмасын дейміз; Шын жаңашылдық әдебиет
дәстүрлеріне негізделеді, соны дамыту, жаңарту түрінде туады және әр
өлеңнің түрін оның мазмұны тудырады; Ендеше жаңашыл болу үшін, өз
заманының талабы дәрежесінде болу үшін сол бай әдебиет дәстүрлерінен
үйренейік. Соларды оқып меңгерейік.
Поэзиядағы жаңашылдықты оның түрінен іздеген А.Сүлейменовтің Түр
туралы бірер сөз осы мәселе төңірегіндегі пікіралысуды өршіте түсті. Шешен
тілмен көсіле жазылған көлемді мақала әдеби жұртшылықты кеңірек ой бөлісуге
шақырады. Мәселені кеңінен қамтып жазған А.Сүлейменов әдебиет дәуір, уақыт
көшінің тек соңында жүре алмайды, оның орны алдында, ол – керуенбасы, ол –
өмірдің қайнаған ортасында, ол – күрескер дей келіп, Бүгінгі әдебиет
заман адамының интеллектуалдық өмірі болғанда, сол әдебиеттің эстетикалық
орындалуы жаңа бір түрлік элементтерді қажетсінеді. Оны біз қайдан
іздейміз? деген мәселе қояды. Автор түр мәселесінің ішіндегі бастысы деп
баяндау стилін арнайы сөз етеді. Онда да баяндау стиліндегі мен
(кейіпкер атынан баяндау), ол (автор атынан баяндау) мәселесіне, яғни
жазушы қалай жазу керек: бірінші жақпен бе, үшінші жақпен бе, әлде
екеуімен де ме? деген тұрғыдан келеді. А.Сүлейменов осы мәселенің әлемдік
әдебиетте қалайша шешімін тауып келе жатқандығын шола келіп, қазақ
әдебиетіндегі М.Әуезовті, С.Ерубаевты, Ғ.Мүсіреповті, Т.Ахтановты жақсы
жақтарынан атайды. Ал осы тұрғыдан Ғ.Мұстафиннің шығармашылығын жоғары
бағалайды. Сонымен бірге бізде өзінің стильдік ерекшелігі жоқ... эпигондар
да жетіп жатыр. Жазуында творчестволық тыныс жоқ, терең бойлар тамыры жоқ.
Дәуір сипатын шығарманың жалпы эстетикалық рухынан емес, тарихи адамдардың
фамилиясынан, жалаң, хроникалық мәліметтерден көресің; осы ретте едәуір
меңгерілді деп жүрген автор атынан баяндауды, үшінші жақтың өзін біздің
біраз жазушылар ұйпалақтатып, берекетін ап, мұрнын самайына шығарып
жібергені хақ; Сонан келеді де түйелі адамның ырғағындай біркелкі
шүұбатылған баяндау. Басқаны қойғанда, екі мастың елбіреген сезімін де
арқандай шұбатып жатады. Геройдың жатқанын, тұрғанын, тіпті сүрінгенін де
баяндап мезі қылады. Баяндау үстінде сөйлем ырғағы да өзгермейді, диалогта
да эмоциялық діріл жоқ. Автордың ойынша, Қазақ прозасы бірінші жақты
іштен тепкілеп, жетімсіретіп жүр, біздің прозаға осы форма биігінен
қарағанда не жетпей жатыр десек – көпқырлылық жоқ, олға мен керек,
оқиғаға сыр керек, сәуірдің жылы жаңбыры, селеудің сыбыры, шілдедегі дала
түнінің жұмсақтығы керек. Түн аспаны кейде қаракөк барқыт түстеніп жусап
қалады ғой, сонда адамның үлбіреген көксұр жусанға бауырын төсеп аунай-
аунай бергісі келеді. Біздің дарынды проза оқушысын осылай аунатуы аз боп
жүр. А.Сүлейменов сол кездегі әдеби сынның басты кемшілігін де дөп басып
көрсетеді: Шығарманы талдау көбінде идеялық болады, сонсоң көркемдік
ерекшеліктеріне келгенде шоқ басқандай тызылдап өте шығатынымыз бар.
Сыншы шығарманың тақырып актуальдылығын, идеялылығын алдыға салып,
оның суреткерлік, формалық жағына онша мән бермеушілікке қарсы. Әдеби
шығарма ең алдымен, көркемдік тұрғыдан, формалық жағынан бағалануы керек.
Ал ол түр жаңа заманда қалай болмақ? А.Сүлейменов оқырмандарын осы мәселе
төңірегінде пікір бөлісуге шақырады.
А.Сүлейменовтің бұл мақаласы әдеби жұртшылық арасында әр түрлі
пікір туғызды. Біреулер әдеби түр, шеберлік жайлы мәселенің қойылуын қолдап
жатса, енді бір қаламгерлер жас сыншының бүкіл қазақ прозасынан төрт-бес-ақ
жазушыны көріп, басқаларын елемеуінен ішін тартты. С.Мұқановтың Түрдің
жаңа мазмұны атты мақаласы А.Сүлейменовтің пікірлерін түгелімен жоққа
шығарды. С.Мұқанов: Бұл мақалада көтерілген мәселелердің әдебиеттік қана
емес, саяси-партиялық мәні де болғандықтан, өз пікірімізді оқушы
жұртшылықтың алдына тартуды мақұл көрдік, мақаланы бір емес, бірнеше рет
оқығанда да автордың не айтқалы отырғанын ұғу менің өзіме аса қиынға түсті
- дей келіп, мақалада мәселенің осылайша өзін дұрыс санамайды.
Өйткені, шығармада автордың, я геройдың атынан пікір айту әдебиеттің
ешбір жанрында түр боп көрген емес, ол тек жазушылық әдіс қана. Автордың
дәлелдеуінше, Түр әрбір материалдық тектің (сущность) сыртына беретін
көрінісі (явление).
Әдебиеттің, оның ішінде көркем әдебиеттің тегі – мазмұны. Көркем
әдебиетттің толып жатқан түрі (проза, поэзия, драматургия, оның бөлшектері)
бар.
С.Мұқанов көркем шығарманың бірінші (мен), екінші (сен),
үшінші (ол) жақтан жазылуынан түрді көрмейді. Ол әдеби туындыны
осылайша жіктеп қарастыруға мүлдем қарсы. Өйткені, шығармадағы мен мен
ол екі адам емес. Олар бір-ақ адам: мен - автор, ол - осы автордың
идеясы. Түр туралы мәселенің көркем шығарманың бірінші, екінші, үшінші
жақпен баяндалуымен байланыстырылып қаралуының өзін дұрыс санамаған
С.Мұқанов А.Сүлейменовтің мақаласында әдебиетке, қоғамға қатысты айтылған
ойларының барлығына дерлік қарсы. Түрдің жаны – мазмұн, Марксизм ғылымы
көркем әдебиеттің мазмұны мен түрін тұтас алып қарайды, сонда мазмұнды
түрден емес, түрді мазмұннан шығарады. Түр шығарманың сыртқы көрінісі ғана.
Оның жанды және дәнді сапасы мазмұнында. Көркем әдебиеттің заман тілегіне,
партия тілегіне жауап бере алу, алмауы да мазмұнға байланысты. Мазмұнсыз
түр – жансыз түр. Түрдің жаны мазмұнда деген тұжырыммен түйінделген.
Қ.Ысқақов А.Сүлейменовтің мақаласына орай көлемді мақала жазып,
онымен ой жарыстырады. Еліктеу ме, жоқ мұқтаждық па? деп сұрай тақырып
қойылған мақалада Қ.Ысқақов жалпы әңгіменің көркем әдебиеттегі түр жайында
болғанын құптағанмен, А.Сүлейменовтің оны мен ол тұрғысынан ғана сөз
етуіне қосыла бермейді: Жоқ, Асқар, бұл екі қарасаң да ерсі. Неге? Өйткені
түр, жаңашылдық жазушының бірінші жақпен, үшінші жақпен немесе екеуімен де
жазуында ғана ма екен? Сондай-ақ, ол Асқардың қазақ прозасында мен жоқ
дегеніммен де келіспейді: Керісінше, осы бізде кейіпкер атынан сөйлеу
көбейіп кетті, авторлық баяндауға көшсек қайтеді деген әңгімелер жиі
естіліп жүр ғой. Мысалға Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің бірінші жақтан
жазылған шығармаларын келтіріп, біздің прозада бірінші жақтың классикалық
үлгісі жасалды деген тұжырымға келуге бола ма? Болады дейді. Қ.Ысқақов
Асқар, біздегі іздену, түр қораштығын қазбалайсың да, әдебиетіміздің осы
ағыл-тегіл боп жатқан байлығына келгенде көзіңді тарс жұмасың - деп
кінәлайды.
Қ.Ысқақов қазақ прозасындағы соңғы кездердегі игілікті істердің,
онда да бірінші жақтан жазылған шығармалардың қатарында Б.Соқпақбаевтың
Балалық шаққа саяхат, С.Жүнісовтің Әжем мен емші және дәрігер,
С.Шәймерденовтің Мезгіл, Ғ.Мүсіреповтің Сөз жоқ, соның іздері
туындыларын атаған. Автордың ойынша, мәселе қай жақта жазылуында емес,
шеберлікте. Форманың қай түрі болмасын, тілдің шешуші міндет атқаратыны
хақ... Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Әдеби портрет ұғымының әдебиетте қолданылуы
1.1 Әдеби портрет ұғымының теориялық мәні мен маңызы
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақ әдебиеттану ғылымындағы әдеби портреттің зерттелуі
... ... ... ... .
1.3 Авторлық баяндау тұрғысынан әдеби портрет
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . .
2 Қазіргі қазақ әдебиетіндегі әдеби портреттер
2.1 Мұхтар Мағауин шығармаларындағы әдеби портреттер
... ... ... ... ... ...
2.2 Әкім Тарази туындыларындағы әдеби бейнелер көрінісі
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Әдебиет - өмір айнасы, сын - әдебиеттің
айнасы. Сын - әдебиеттің аса күрделі жанры. Ол әдебиетшіден қос бірдей
талантты қатар талап етеді. Сыншы ең алдымен оқырман, бірақ ол өте кірпияз,
эстет болу керек. Сонымен қатар, А.Байтұрсынов: Бұған ғылым-білімнен гөрі,
өнер-білім көбірек керек. Ұстаның мінін көбінесе ұсталар көреді. Сондай-ақ,
дарынды сөздің мінін ақындық дарыған адам көбірек көрмек - деп қаламгер
сыншылардың аса қажеттілігін, өзіндік ерекшеліктерін дәл көрсеткен екен.
Бұрын-соңды айтылған пікірлер сын мен сыншының қоғам өміріндегі орны мен
маңызын жоғары бағалайды. В.Белинский Сыншы дарыны – сирек дарын, – деп
тұжырымдады.
Сын ғылымының анықтамасын сыншы-ғалым Қ.Ергөбек былай деп түйіндеген:
Сын жайлы сөз – парасат жайлы сөз. Өйткені ұлы ақын А.С.Пушкин: Критика –
наука открывать кросаты и недостатки в произведениях исскуства и
литературы - деген ғой. Сын – сұлулық жайлы ғылым. Сын – сөз өнері!.
Солай десек те, Сын жанры – жалғыз қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа
әдебиеттерде де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Әсіресе, оның
теориясы, методологиялық негіздері жайындағы ой-пікірлерде нақтылықтан гөрі
жалпылық басым. ... күні бүгінге дейін сын жанрының өз теориясы жан-жақты
зерттеліп, эстетикалық канонға айнала қойған жоқ - деп жазады профессор
Т.Кәкішев.
ХХ ғасырдың орта тұсында көркем сынға ұшқын атқан, жалын шашқан Сағат
Әшімбаев, Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Рымғали Нұрғалиев, Төлеген
Тоқбергенов тәрізді білімді, талантты жастар келген еді. Солардың
ортасындағы сындағы тұстастарының ішіндегі бір сойы – Зейнолла Серікқалиұлы
еді.
Бұл сыншылардың ерекшелігі сол, өздерінен бұрынғы көркем сынның ең озық
үлгілерін, шеберлік-стильдік параметрлерін, тәжірбиелерін шығармашылық пен
үйренумен қатар, мәселені қою, проблемаларды көлденең тарту, қаламгерлік
мәдениет пен жауапкершілік тәрізді өзекті жәйттерді салыстыра саралауға ден
қойды. Әсіресе, орыстың классикалық сынынан В.Г.Белинский, Добролюбов,
Писаревтің, немістің классикалық сынынан Гегельдің, Лессингтің, Шилленттің
т.б. ірі тұлғаларының өлмес мұраларынан қанып ішуге ұмтылған, соны өз
топырағымызда, өз сынымызда өз қабілеттеріне қарай дәріптеген, оны үлгі ете
білген оқырман қауымды мәдени тұрғыдан саралай білуге дағдыландырады.
З.Серікқалиұлы және оның маманданған әріптес сыншылары замана ағымының
қоғамдық-эстетикалық лүпілін терең байқағыштығымен және соны, байсалды,
сыншылық ойлау жүйелерімен, көздеген мақсаттарына байыпты, дәйекті әрі
өткір, әрі тосын, әрі батыл сын айта білулерімен ерекшеленді.
Әдебиетіміздің сынына 1970 жылдары келіп, оны әдеби көркем сын
деңгейіне көтеруге ұмтылған қайраткер сыншы халықаралық Алаш әдеби
сыйлығының иегері Сайлаубек Жұмабековтің әдеби сында алатын орны мол. Оның
шығармашылық, зерттеушілік еңбектері жазушы енбегі, жазушы таланты, жазушы
шеберлігі, жазушы портреті сынды мәселерге арналады. Зерттеулерінің негізгі
нысаны – қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлері, дара суреткерлері.
Олардың арасында әдебиет алыптары М.Әуезов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафиннiң
көзiн көрiп, пiкiрлес болған Тахауи Ахтанов, Шерхан Мұртаза, Қалаубек
Тұрсынқұлов туралы жазған"Сын пернесi" (1989), "Ғабит Мүсiрепов" (1989),
"Жұлдызы нұрлы суреткер" (1993), "Жүрегi – мұң, жүрегi – нұр" (1989),
"Қазығұрт перзентi" (1998), "Сын әуенi" (2001), "Шерхан Мұртаза. Жұлдызы
нұрлы суреткер" (2002), "Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы. Роман-портрет"
(2003), "Сын симфониясы" (2005), "Қалтай Мұхамеджан. Титан драматург.
Шығармашылық портрет" (2007) және басқа еңбектерiнде “Талант тектоникасы”,
“Жұлдызы нұрлы суреткер”, “Қазығұрт перзентi” атты сыни көркем шығармалары
да бар. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ әдебиетi мен мәдениетiне үлкен үлес
қосқан сол қаламгерлердiң ғұмырнама-шығармашылық төл құжаттарын анықтайтын
дүниелер десе де боларлық өзiнше бiр сырлы дүниелер. Оның шығармашылығы ХХ
ғасыр және қазiргi қазақ әдебиетiнiң тұтас бiр понорамасын елестетеді.
Сайлаубек Жұмабек сыншы сонымен бiрге жеке тұлғалардың шығармашылық және
азаматтық бейне, болмыс-бiтiмдерiне олардың көзi тiрiсiнде жан-жақты
зерттеп-зерделеп жазу арқылы салмақты да салиқалы пiкiр бiлдiрушi де.
Әдебиет сынын шынайы әдеби көркем сын деңгейiне, одан әдебиеттану деңгейiне
көтеруге ұмтылған, әдеби шығармадан, алдымен, шындық болмыстағы қоғамдық,
әлеуметтiк мәнi бар құбылыстардың терең ашылуына назар аударған осындай
қайраткер сыншының енбектері зерттеуге лайық дүниелер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: З.Серікқалиұлының сыншылық табиғатын
саралауда С.Қирабаев, Ш.Мұртаза, М.Қаратаев, К.Мұхамеджанов, З.Қабдолов,
М.Әкімханов, М.Айымбетов, Ж.Самырат, С.Жұмабеков т.б. әр қырынан талдап,
жеке мақалалар мен еңбектерінде қарастырғанымен, жүйелі ғылыми тұрғыда
зерттелінбеген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Қазақ әдебиеті сын тарихында
елеулі кезеңдердің бірі 1970-1980 жылдар десек, бұл тұс көркем
шығармашылықтың шарықтауымен қатар, қазақ әдебиеті сынының да ең бір
биіктеген тұстары болды.
Бұл жылдардағы сыншылық құрам: Социалистік Еңбек Ері Ғабит Мүсірепов,
академик Мұхаметжан Қаратаев, ақын Әбділда Тәжібаев, жазушылар: Тәкен
Әлімқұлов, Сейтжан Омаров, Мұзафар Әлімбаев, Дүкенбай Досжанов, докторлар:
Серік Қирабаев, Рахманқұл Бердібаев, Хасен Әдібаев, Тұрсынбек Кәкішев сынды
танымал ғалымдар. Әдеби сын жанрлары. Әдеби шолу, проблемалық мақала,
талдау, интервью, диалог, дөңгелек үстел, творчестволық портрет, эссе,
рецензия, реплика.т.б.
Сондықтан 1970-1980 жылдардағы қазақ әдеби сынының авторлық құрамы
және сол тұстағы жекелеген сыншылардың қай-қайсысының болсын сыни ұстанымы
мен эстетикалық танымы сындағы көркемдік таным ерекшелігін қарастырып
талдау қазақ әдебиеті сын тарихында сұранып тұрған тақырыптардың бірі.
Әдеби процестің дамуы өзінен-өзі туындаған өзекті тақырып.
З.Серікқалиұлы қазақ әдебиеті сынының дамып, көркеюіне үлкен үлес қосқан
сыншы.
Әдебиеттің барлық жанры өркендеп, кемелдену кезінде сыншылар қатарынан
орын алған қаламы қайратты сыншының сыни ойларын бір ізге түсіру жұмыстың
мақсаты десек, оған сай мынадай міндеттер белгіленді:
– Жетпісінші–сексенінші жылдардағы сынның даму тенденцияларын айқындау;
– Сыншының көркемдік – эстетикалық пікірін жүйелеу;
– Қазақ прозасының дамуына қосқан сыншы пікірін сараптау;
– Қазақ поэзиясындағы ақындар шығармашылығындағы өмір шындығы мен
лирикалық қаҺарманның ара қатынасын зерделеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы
– сын тарихы десек, әдеби сынның жетпісінші–сексенінші жылдардағы дамуы,
тенденциялары талданады.
Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар жекелеген тұлғалардың
еңбектерін бағалауда сол кездегі әдеби процестің бет-бағдарын сол тұстағы
уақыт талабы мен көркемдік талап деңгейін және жеке тұлға ізденісінің
көркем ойға әсерін саралауға болады.
Қазақ әдебиетіне жылымық кезеңде келіп қосылған З.Серікқалиұлы сынды
сыншылардың сын саласындағы табиғи, ерекше дара болмысы қарастырылады.
Жазушының еңбегi, жазушының таланты, жазушының шеберлiгi туралы
әдебиеттанушы да, сыншы да аз айтып жүрген жоқ. Соған қарамастан бұл
мәселелер туралы айтылған, жазылған ойлардан айтылмаған, жазылмаған,
шешiлген мәселелерден шешiлмеген, шешiмiн күтiп жатқан мiндеттер әлдеқайда
көп. Оның үстіне біз курстық жұмысымызда зерттеу нысаны етіп алып отырған
сыншы Сайлаубек Жұмабек шығармалары, әдеби көркем сындары жайында азын-
аулақ мақалалар жазылғанмен кең көлемде зерттеу нысанасына айналмаған.
Бұл зерттеудің ғылыми жаңалығы Сайлаубек Жұмабековтың әдеби портреттерін
теориялық және поэтикалық тұрғыдан зерделеу сынында маңызды орын алатын әрі
тың жанр көркем ғылыми мынадай түйіндерге жинақтауға болады:
Зерттеу жұмысының мақсаты мен тапсырмалары. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты:
– сыншы Сайлаубек Жұмабек шығармаларының, әдеби көркем
сындарының бүгінгі сынан алатын орнын анықтау;
– әдеби көркем сынының стильдік-жанрлық ерекшеліктерін таныту;
– әдебиет алыптарының әдеби портретін жасаудағы шеберлігін
таныту.
– жазушы суреттеген әдеби портреттердің табиғатын ашу;
– шығармашылық тұлғалар болмысын танытуда қолданған амал-
тәсілдерді теориялық тұрғыдан талдап беру.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және
пайдаланатын әдебиеттерден тұрады.
І тарау. 1970-1980 жылдардағы қазақ әдеби сынының даму тенденциялары
Әдеби-көркем сын адамзат өміріне, оның руханият саласындағы тыныс-
тіршілігіне тікелей қатысты болуымен аса құнды. Осы тұрғыдан алғанда,
жетпісінші-сексенінші жылдардағы қазақ әдеби сыны төмендегі мақсат-
міндеттерді атқаруға тырысқанын байқауға қиын емес.
Біріншіден, әдеби сын қоғамдағы өзгерістерге, оң сипаттарға жедел
түрде үн қосып отырды.
Екіншіден, қазақ даласындағы ұлт-азаттық күресі, революция, азамат
соғысы, күштеп ұйымдастыру, ауқатты адамдарды тәркілеу, халық жауларын
жазалау, ұлы Отан соғысы, бүлінген халық шаруашылығын қалпына келтіру, тың
және тыңайған жерлерді игеру сияқты аса ауқымды науқандық шаралардан қоғам
аз болса да тыныс алғандай еді; ендеше, толықтай болмаса да, сол бір
аласапыранға толы тарихымызда да бөлінбеген, назар аз аударылған жайттарға
айрықша назар аудару қолға алына бастады.
Үшіншіден, сол сұрапыл науқандарды көрмеген, әдебиетке, әдеби сынға
жылымық тұсында келген жаңа леп, тың әдеби сынның аз да болса,
демократиялық, жариялылық жолымен жүре отырып, дамуына азды-көпті ықпал
жасады.
Әрине, алпысыншы-сексенінші жылдардың әдеби сынындағы осынау ірілі-
ұсақты оң құбылыстар ғажайыптан пайда бола қалған жоқ. Ғалым Т.Кәкішевтің
сөзімен айтсақ, Біз, әдетте, қазақ әдебиетінің өркендеу, тарихи сахнаға
шығу, әлем әдебиетінің қатарына қосылу жайын сөз еткенде, негізгі үш арнаны
жадымыздан шығармаймыз. ...Себеп-салдарсыз, өзінің тууына өгейсінетін
әдебиет болған емес. Сондықтан ең негізгі арна – қазақ халқының өз әдеби-
мәдени дәстүрлерінің жетілуіне, қарыштай өсуіне жанама екі арнаның – Шығыс
пен Батыс әдебиеттері мен мәдениеттерінің жасаған әсер-ықпалдарын әрқашан
пайымдап, тұжырымдап келеміз [3, 66]. Яғни, жетпісінші-сексенінші жылдары
әдеби процесс пен әдеби сынға араласқан екпінді топ ұлттық санадағы пайда
болған сілкініс пен серпілістің жемісі еді.
Олар әлемдік әдебиетті жетік меңгерді, оның озық үлгілерін сөзсіз
пайдалана алды. Егер ұлттық әдебиетіміздің кеңес дәуіріндегі тарихын сын
тезінен өткізер болсақ, алпысыншы жылдар әдебиетінің алар орны айрықша
екендігі еш дау тудырмаса керек.
Сын әдебиеттану ғылымының белсенді саласына айналды. Оның жанрлары
дамып, өркендеді. Жалпы, дәл сол кезеңде ұлттық әдебиетімізде стильдік,
жанрлық ізденістер көкжиекті көздеді.
Барлық жанрлар бойынша сүбелі туындылардың дүниеге көптеп келуі де дәл
сол кезеңнен басталды. Бұл кезеңдегі қазақ әдебиеті әлем әдебиеті сияқты
адам атты феноменді зерттеуге ерекше ден қойды. Оның өмірінің мән-маңызына,
мазмұнына үңілді. Адамгершілік, философиялық, этикалық проблемалар негізгі
тақырыпта өзегіне айналды.
Әдеби өмірдің айнасы, оның бірден-бір әділқазысы – сын. Егер ұлттық
ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық өре-деңгейді білу қажеттігі туса,
әдеби процестің қаншалықты дамып, өркендеп келе жатқанын, нендей бағыт-
бағдарды басшылыққа алу қажеттігін білу бірінші кезекке шықса, ең алдымен,
сын саласына көңіл бөлу керек.
ХХ ғасырдың жетпісінші-сексенінші жылдарынан ең бір пәрменді, аса
өнімді кезеңнің басталғаны рас болса, сол кезеңді, бәрінен бұрын, әдеби
сынның дәреже-деңгейімен бағалау қажет.
1970-1980 жылдардағы әдеби сын процесінің авторлық құрамы сынның
әлеуметтік-эстетикалық сипаты, жанрлық түрленуі, сынның қоғамдық сана
дамуындағы ролі, ішкі болмысы туралы ой қозғағанда белгілі бір қалам
иелерінің тәжірибесіне сүйене отырып зерттеу әдеті бойынша 1970-1980
жылдардағы қазақ әдебиеті сынының белгілі сыншысы Зейнолла Серікқалиұлының
әдеби сын еңбектеріне талдау жасауға сол тұстағы әдеби сынның өрісі туралы
пайымдаулар жасауға негіз берері анық.
Жалпы, ХХ ғасырдың яғни біз қарастырып отырған кезеңде сын барлық
жағынан өрістеп, дамыды десек, қате айтпағанымыз. Сынның жанрларының
көкжиегі кеңейді, проблемалық сын мақалалар, сын рецензиялар, сыни
сипаттағы шолу мақалалар мерзімді баспасөз бетінде ерекше қарқынмен жарық
көре бастады. Олай болса қазақ әдебиеті сынының ең бір биіктеген тұстары
1970-1980 жылдардағы әдеби процестің жетік білгірі, сол кездегі әдеби
сынның сардары З.Серікқалиұлының сыншылық әлемін тану қазақ әдебиеті
сынының 1970-1980 жылдардағы тұтастай бағыт-бағдарын саралау деген сөз.
З.Серікқалиұлының сыншылдық бет-бейнесін, болмысын зерттеу бұл қазақ
сынының даму диалектикасын, шығармашылық өсу тенденциясын сонымен бірге бұл
қазақ әдебиетінің 1970-1980 жылдардағы әдеби процесі жөнінде сол тұстағы
сыншылдық ой туралы, сынның даму деңгейі жайында ой қорытуға жетелейді.
Сындағы жаңа толқын З.Серікқалиұлы, Р.Нұрғалиев, С.Әшімбаев,
Т.Тоқбергенов, Б.Майтанов, Ж.Дәдебаев, Т.Жұртбаев, Б.Сарбалаев, Қ.Ергөбек,
Т.Мамасейітов 1970-1980 жылдардың алғашқы бел ортасында тек сынды ғана өнер
етіп маманданған сыншылар ретінде танылды.
Әдеби қауымда белгілі осы жаңа леп, жаңа толқынның ішінде сынның
тұрақты кадрлары болып, маман сыншылар ретінде қазақ әдебиеті сын тарихында
әсіресе, З.Серікқалиұлы, С.Әшімбаев, Т.Тоқбергеновтердің қалғаны белгілі.
Әрине, жоғарыда атап өткен сыншылардың да қазақ әдебиеті сынының 70-80
жылдарындағы өрісінде әсіресе, Р.Нұрғалиев, Б.Майтанов, Қ.Ергөбек,
Ж.Дәдебаев, Б.Сарбалаев т.б. сыншылық қолтаңбасы, талдау ерекшелігінің орны
айрықша. Өсе келе бұл жаңаша типтегі сыншылардың ғылыми зерттеушілік
бағыттарға бет бұрғаны белгілі.
Мен сондықтан сол тұстағы бұл сыншылардың барлығына талдау жасау үлкен
ауқымды мәселе болғандықтан ойымды жүйелей түсу мақсатында
З.Серікқалиұлының әдеби сыншылық шығармашылығына кеңірек тоқталуды жөн
көріп отырмын.
Аталмыш кезеңдегі сын және әдебиеттану ғылымындағы жоғарыда
көрсетілген еңбектерді тізбелей атап, ерекше түстеп жатқанымыздың себебі
мынада: бұл жылдар айрықша өнімді және жемісті жылдар болды.
1970-1980 жылдары аға сыншылар дәстүрін жалғастырып, ғылыми теориялық
жағынан білікті, өзіндік сыншылық стильдері бар талантты сыншылар легі
қазақ әдеби сынына жаңа бағыт-бағдар әкелді.
Ішкі дайындықтары мол, рухани ізденістер аясы кең, дүниетанымдық
тұрғыдан қалыптасқан бұл сыншылар алдыңғы буынның жалғасындай болып, сыни
ой-кеңістігіне сүңги бойлап, сын атты күрделі жанрды қасиетті ордаларына
айналдырды. Олар сын жанрындағы белсенді қызметтерінде әдеби
дайындықтарының молдығын байқатып, 1970-1980 жылдар аралығында өзіндік
мінез, қолтаңбаларын анық танытатын бірнеше сын кітаптарын жариялап, қазақ
әдеби сынын көркемдік жағынан байыта түсті. Атап айтсақ, С.Әшімбаев Сын
мұраты (1974), Талантқа тағзым (1982), Парасатқа құштарлық (1985),
З.Серікқалиұлы Жылдар сазы (1971), Ақыл таразысы (1976), Т.Тоқбергенов
Тоғыз тарау (1974), Үш тоғыс (1977), Қос қағыс (1981), Р.Нұрғалиев
Күре тамыр (1973), Қ.Ергөбек Жан жылуы (1981), Б.Майтанов Көркемдік
нәрі (1983).
1970-1980 жылдары қазақ әдеби сынының диапазоны кеңейе түсті десек,
дәлірек айтқанда эстетикалық, философиялық, көркем талдауларға сүйенген сол
еңбектер көркемдік талдаудың жаңаша биік үлгісін қалыптастырып, оны оқырман
қауымға мойындатып та үлгерді.
Қазақ әдебиетінің даму тарихында 1970-1980 жылдардың алар орны
айрықша. Осы мерзім аралығындағы әдебиетімізде творчестволық өсу, толығу
жағы басқа кезеңдермен салыстырғанда ерекше көзге түседі.
Әдебиет бар жерде әдебиеттану ғылымы бар. Әдебиеттану ғылымында
әдебиет тарихы, әдебиет сыны және әдебиет теориясы жатады. Әдебиет тарихы
мен әдебиет теориясына қарағанда жетпісінші-сексенінші жылдары сын
саласының ерекше дамығандығы көзге түседі.
Сонымен бірге әдебиет сыны жанрында жарық көрген дүниені тап-таза сыни
еңбек деп қабылдауға және болмайды. Жалпы, әдебиеттану ғылымы сынмен
қабаттаса дамиды немесе керісінше. Сондықтан әдебиет тектерінде, В.Г.
Белинский айтқандай, бір-бірінің элементтері араласып жүретіні сияқты,
жоғарыдағы еңбектерді де таза, қоспасыз сын деуге болмайды. Алайда, әдебиет
тарихына арналған еңбек болсын, немесе әдебиет теориясының өзекті
мәселелеріне арналған еңбек болсын, барлығында да сыншылдық ойдың араласып
жүргенін және жоққа шығара алмаймыз.
Әдеби сынның дамуы көркем әдебиеттің дамуымен тікелей байланысты
екендігі белгілі. Сын болу үшін оның обьектісі көркем әдебиеттің болуы
шарт. Олай болса, 1970-1980 жылдары қазақ әдебиетінде сыни ой-пікірлердің
жандана түсуіне осындай обьективті шарттар болды. Жетпісінші-сексенінші
жылдар аумағында әдебиетіміздің барлық жанрларында ізденіс, ілгерілеу
процесі болды. Байқап отырсақ, бірнеше жайтты түйіп-түйіп айтуға болатын
сияқты.
Біріншіден, әдеби өмірде үлкен серпіліс байқалды. Әр автор өз өре-
деңгейіне қарай өзекті мәселеге қалам тартуға талпынды. Рас, бүгінгі күн
биігінен алып қарағанда, барлық дүниелерді обьективті әрі аса зәру мәселені
қозғап отыр дей қиын шығар, алайда әдеби өмірде динамикалық қозғалыс,
серпінді екпін бар екенін байқау қиын емес.
Екіншіден, әдеби сын сол әдеби өмірдің айнасы бола алды, себебі кез
келген сыни пікір әдеби өмірдің тамыршысы іспетті қызмет атқарады.
Үшіншіден, сыншы мен жазушы арасындағы әдеби тұрғыдан пікір таластыру
күшейе түсті. Қаламгер қолынан шыққан дүние – оның көкірегін жарып шыққан
перзенті. Ал сол перзентіне сын айтқанды кім жақсы көреді? Әдебиет
әлеміндегі пікірталас осыдан бастау алады.
Төртіншіден, әдеби сын нақты өмірге, сол өмірдің көркем айнасы әдебиет
әлеміне жақындап яғни сын әдебиетті шыңдап, шынықтыра түсті.
1959 жылы Ұлттық Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институты
ғалымдарының ұйымдастыруымен өткізілген қазақ әдебиетінің мәселелеріне
арналған ғылыми-теориялық конференция әдеби сын мен әдебиеттанудың алдағы
даму жолдарының бет-бағдарын көрсетіп бергендей болғанымен де, билік
басында отырған коммунистік партия әдебиет пен өнердің социалистік реализм
бағытында дамуын ұдайы қадағалап отырды.
Әдеби сынның алдына совет әдебиетіндегі жат элементтермен күресу,
яғни әдебиеттегі марксизм-ленинизм ілімінен ауытқушылықтың қандайына
болмасын аяусыз күрес жүргізу, қаламгерлерді жаңа заманға сай келетін
туындылар жазуға үндеу міндеттері қойылды.
Компартияның түрлі құрылтайларында, конференцияларында әдебиет пен
өнердің түрлі ұлттық, мазмұны социалистік болуын талап еткен шешімдер
қабылданып жатты. Көркем әдебиетті зерттеудің негізгі әдісі маркстік-
лениндік методологияның социалистік реализм теориясын тереңдете түсу
қажеттілігін әдебиетшілердің қаперіне салған ғылыми-практикалық шаралар жиі
өткізіліп тұрды. Сондай жиындардың бірін КСРО Ғылым академиясының М.Горький
атындағы әлем әдебиеті институты ұйымдастырып, онда ұлт әдебиеттерінің
өзара байланысы мен бір-біріне әсері мәселесі қаралды.
Конференция ұлт әдебиеттерінде ұлттық ерекшеліктердің тезірек жойылуы
қоғамдағы антогонистік элементтердің тамырына тезірек балта шабады деген
шешімге келді.
Осы кездегі баспасөз бетінде компартияның әдебиет жөніндегі саясатын
насихаттап, түсіндірген мақалалар ұдайы жарық көріп тұрды. Е.Ғабдіровтің
Әдебиеттің партиялығы жөніндегі лениндік принцип, Әдебиеттің партиялығы
және суреткер творчествосының еркіндігі, Т.Кәкішевтің Партияның сара
жолымен, Ленин. Өмір. Әдебиет, А.Нұрқатовтың Ленин образы қазақ совет
поэзиясында, Қ.Нұрмахановтың Ленин және әдебиеттану ғылымының кейбір
мәселелері, Е.Ысмайловтың Қазақ совет әдебиетіндегі революция тақырыбы,
Б.Сахариевтің Партиялық принципті сын үшін, Ә.Дербісәлиннің Ленин және
әдебиет ғылымы, т.б. мақалаларында қазақ әдебиетінің, оның сыны мен
ғылымының даму бағыттары саяси тұрғыдан сызылып отырды.
Компартия көркем әдебиеттің алдына коммунизм құрылысшыларының жарқын
бейнесін жасауды негізгі міндет етіп қойды. Әлеуметтік сипаты басым әдеби
сындарда қаламгерлер өмірден артта қалып қойды, бүгінгі өмірде болып жатқан
ұлы өзгерістер әдеби шығармаларда көрінбейді, замандас бейнесін жасай алмай
келеді деген сияқты айптаулар негізгі саяси өзек болды. Сол кездегі әдеби
сынның негізгі мазмұны мен бағытын компартия айқындап отырды.
Әрине, мұндай жағдай ақын-жазушылардың наразылығын туғызбай қоймады.
Әдебиетті компартияның идеяларын насихаттайтын идеологиялық құрал емес, сөз
өнері деп білетін қаламгерлердің іштей қарсылығы да көрініп қалып жатты.
Саяси биліктің көркем әдебиетті де, оның өзіндік ерекшеліктерін де
ескермей халық шаруашылығын жүргізудің тәсілдері мен басқаруын сынаған
Б.Соқпақбаевтың Жазушылар өмірден неге артта қалды? атты әдеби фельетоны
жарық көрді. Фельетон тақырыбынан кейін Бір дөй қызметкердің Қазақстан
Жазушылар Одағының болмаған пленумында сөйленбеген сөзі деген анықтама
берілген. Мақалада әдебиеттің басшылығында жүрген үлкен қызметкердің
жазушылар жиынында қаламгерлерге жаңа өмірді қалай жазу керектігін
көрсетіп, бағыт-бағдар, ақыл-кеңес бергендігі келемеж болады. Баяндамашы
жазушылардың жұмысын құрылысшылардың үй салуымен салыстырады. Құрылысшылар
үйді ұжым болып салатындықтан да тез бітіреді. Ал, жазушылар да неге осылай
істемеске?! Көркем шығармалар ұзақ жазылады. Бір романды жиырма жыл
жазғанша, жиырма жылдың ішінде жиырма, отыз роман неге жазбасқа? - деп
толғанады фельетонның бас кейіпкері баяндамашы. Ақын-жазушыларымыз осындай
себептерден, яғни жайбасарлықтан артта қалып келеді деп, Американы ашқандай
болады.
Жылына жүздеген, мыңдаған тұрғын үйлер, мектептер салынады. Қазақстан
магниткасын салып жатырмыз. Өскемен ГЭС-і, Достық жолы, Соколов-Сарыбай
руднигі, осы секілді толып жатқан алып құрылыстарымыз бар. Солар жөнінде
жазылған романдар, повестер, қиссалар, очерктер қайда, жолдастар? Өлең-
жырлар қайда? Пьесалар қайда? Жоқ. Жоқ болатын себебі, жазушылардың
Алматыдан ұзап ешқайда барғылары келмейді, өмірді білмейді. Ал,
білмегендерін бес жылдап, он жылдап, тіпті ол аз болса, жиырма жылдап
жазады деп айқайлайды баяндамашы.
Біреу Сауыншы қыз деген өлең жазыпты. Бірақ, жолдастар,
колхозда тек сиыр ғана өсіріле ме! Қой-ешкі қайда? Жылқы қайда? Шошқа
қайда? Мал тақырыбына жаздың екен, бәрін қамтып жаз. Жылқышы қыз, сиыршы
қыз деп бөлектеудің, бірінен бірін артық, кем санаудың не қажеті бар?
Олардың бәрі де – еңбек адамдары. Еңбек адамдарын алалап қараушылық,
меніңше, дұрыс емес. Бұл – дөй қызметкердің қаламгерлерге нені жазу
керектігін көрсеткен түрі. Баяндамашының сыншылық биік өресі мына
жолдарынан анық көрінеді: Кстати, жолдастар, осында мен бір жазушыны
жуырда Ақжайық деген роман жазыпты деп естідім. Өзен жөнінде жазба деп,
әрине, ешкім де айтпайды. Жазу керек. Өзеннің пайдасы зор. Ол бізге энергия
береді, балық береді, жерімізді суландырады. Бірақ, жолдастар, бір рет
жазылған нәрсені қайталап жаза берудің не қажеті бар? Баяғыда Шолохов өзен
тақырыбына Тихий Дон деп, мықтап тұрып төрт кітап жазбады ма? Жетпей ме
сол? Жетеді... Бұл жерде әдебиеттен мүлдем хабары жоқ адамдардың әдебиетке
қалай басшылық жасап отырған сиқы аяусыз сыналған.
Басшы болған соң қарамағындағыларға ақыл-нұсқау беру керек. Ол
жолдас жазушылар, сіздерге де ұйымдасқан жоспарлы шаруашылыққа көшетін
мезгіл жетті деп біледі. Дөй қызметкер әдебиетті дамытудың мынадай
жолдарын көреді: Творчествода кустарщина жойылмай, біз кітапқа
жарымаймыз. Олай болса, жазушыларды бригада, звено етіп біріктіру керек.
Айталық, романшылар бригадасы, поэмашылар бригадасы, драмашылар бригадасы,
рассказшылар бригадасы деген секілді. Бір бригаданы, айталық, романшылар
бригадасын Ақаң басқарсын, драмашылар бригадасын Сырбаев жолдас, поэмашылар
бригадасын Жабысқақов жолдас басқарсын. Жазушы болмаса да, ол осындағы
жауапты қызметтегі адам, жазушылармен бірге жүр. Ары қарай шығарма жазуда
бригадалық тәсілді ұсынады. Айталық, романшылар бригадасында он адам бар.
Жаңадан салынып жатқан гастроном жайында роман жазу керек дейік. Сүт
тағамдары бөлімін біреу, ет тағамдары бөлімін екінші біреу, арақ-шарапты
үшінші біреу алса. Төртінші жастау біреу махаббатпен шұғылданса. Жағымды
геройды бригадирдің өзі жазғаны дұрыс. Тағы біреу жағымсыз геройды алса,
өстіп-өстіп әркім өзіне тиісті жұмысын бөліп алып, бәрі қатар отырып,
бірден жазып шықса. Соңынан бригадир, айталық, ақаң барлық қолжазбаны жиып
алып, қарап өтіп, артық-кемін қырнап, қайсысы қай тарауға лайық, рет-
ретімен тіркеп, қол қойып, баспаға жөнелтсе. Ақын-жазушылар осындай
тәсілмен жұмыс істесе, олардың арасында кездесетін көптеген келеңсіз
мәселелер де өз шешімін табатындығына баяндамашы сенімді: Осылайша
қоғамдасып, еңбек еткенде, бір де бір жазушы арақ ішіп, бос сандалып жүрмес
еді. Әлгінде өздеріңіз айтып жаттыңыздар, ұры-қары, халтурщик жазушылар да
бар деп, коллективтің ішінде оларға да жұмыс табылар еді. Айталық,
қолжазбаны баспаға дер кезінде жеткізіп тұру.
Б.Соқпақбаев социализм тұсындағы көркем әдебиетке партиялық басшылық
жасаудың әкімшілік тәсілдерін барынша сынға алған. Көркем әдебиеттің
өзіндік ерекшеліктерінен мүлдем хабары жоқ,исі мұрнына бармайтын дөй
қызметкерлердің әдебиетке де шаруашылықтың бір саласы ретінде қарап,
басшылық жасаудың салдарынан қаншалықты кедергілер келтіріп отырғандығы сөз
өнерінің құдіретімен келемеж болған.
Елуінші жылдың алғашқы жарымында саяси қуғын көрген көптеген
қаламгерлер компартияның ХХ құрылтайынан кейін қалыптаса бастаған қолайлы
жағдайды барынша пайдаланып қалуға тырысып, қазақ әдебиетінің көкейкесті
мәселелерін көтерген мақалаларымен баспасөз бетінде жиі көрінді. Осы
кездегі әдеби сында кәсіпқой сыншылармен бірге қазақ әдебиетінің
көшбасшылары М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин сияқты жазушылар
белсенділік танытты. Әдебиет майданында саяси ықпалы жоғары С.Мұқанов өз
қарқынынан тайған жоқ. Ол бір ғана 1960 жылы баспасөз бетінде орыс және
қазақ тілдерінде жиырмаға жуық мақала жариялап, әлеуметтік сынның көрігін
қыздыра түсті. М.Әуезов Дәстүр мен жаңашылдық, Жыл келгендей жаңалық
сеземіз, О традиционном и новаторском, т.б.мақалаларында әдеби дамудың
өзекті өңірлеріне батыл бара білді. Жыл келгендей жаңалық сеземізде сол
кездегі әдеби өмірдегі кейінгі толқынға сипаттама береді.
Мақалаға М.Әуезовтің университетте өткен поэзия күнінде сөйлеген сөзі
арқау болған. Жиынға Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, М.Әлімбаев, Қ.Шаңғытбаев,
Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин қатысқан. Жас ақындар Т.Молдағалиев, Ә.Дүйсенбиев,
Ш.Смаханұлы, сондай-ақ студенттер өлең оқып, поэзия жайлы ойларын ортаға
салған. Осы поэзия мерекесінде М.Әуезов жастар поэзиясы туралы толғана
тұрып сөз сөйледі. М.Әуезов сол кездегі жас ақындар І.Мәмбетовтің,
Т.Молдағалиевтің, С.Жиенбаевтың, Қ.Мырзалиевтің өлең өлкесіндегі алғашқы
аяқ алыстарына сүйсініп, оларға қысқаша сипаттамалар берді. Жақсы поэзияның
ақындық дарынмен бірге жан-жақты білімді, көп ізденуді қажет ететіндігін
ескертті. Әсіресе, өлеңнің сөз өнері екендігін тағы да бір еске салып,
өлеңдегі тіл мәселесіне назар аударды. Жас ақындардың өлеңдерінде
көпсөзділіктің азайып келе жатқандығына, біздің әдебиетке мәдениетті
ақындар, оқыған ақындар келе бастағандығына қуанды.
Алқалы жиында ұлы жазушы жас дарындарды шығармашылыққа зиянын тигізер
бірнеше жат қылықтардан сақтандырды. Жастар, осы бастан бірнеше әдеттен
сақ болыңыздар. Ең алдымен, жақсы жаздым екен деп асқақтамау керек, тумай
тұрып толдым, жазбай жатып болдым деуден қашу керек... Екіншіден, жақсы
еңбек жаздым, танылмады деп қорықпаңдар, танылмаған Шекспир мен танылмаған
Толстой көп бола береді деп ойламаңыздар. Олар дүниеде біреу-ақ... Шала
Шекспирлер, толыспаған Толстойлар танылмай жүре берсін... Ақындық
жақсылығым танылмайды деп ойламаңыздар... Жақсыға баға, орын тауып
беріледі. Сондықтан, әдебиет үшін реклама керек емес. Бұл реклама
өзімшілдік, күншілдікті туғызады. Ал, жеке адамды рекламалау –
талантсыздықтың белгісі, ол – пендешілік – деп әдебиеттің айналасында
бірін-бірі көре алмаушылықтан болып жататын ең бір ұнамсыз құбылыстардың
атын атап, түсін түстеп берді. Қазақ поэзиясының соңғы толқын өкілдерінің
өлең өлкесіндегі алғашқы аяқ алыстарынан үлкен үміт күткен әдебиет ақсақалы
әдебиетке сұлу мінез әкелуші, үлкен мәдениетті, қасиетті әкелуші, нұрлы,
жақсы, жарқыраған өрісі бар жастарға ағынан жарылып ақ батасын берді.
М.Әуезов сөз өнерінің, оның ішінде поэзияның өзіндік қыр-
сырларына жастардың назарын аударды: Образ болмай, ойдың да қасиеті
болмайды. Жұрт айтып жүрген ойды сіз де айтасыз. Жұрт айтпаған ойды айту –
анда-санда бір ұшырасатын бақыт, соны басқаша түрде айта білудің өзі –
қасиет. Біздің поэзияда да терең ой, мол образ жете қоймай жатыр. Жастар
алдында М.Әуезов әдебиеттің басты мәселесі терең ойды көркем бейнелеп бере
білу, яғни көркемдік, түрлік ізденістер жасау мәселесін көтерді.
Көркем ойды көркем түрде жеткізе білу – сөз өнерінің басты мұраты.
Әдебиетте осы уақытқа дейін айтылмай қалған ой жоқ. Мәселе сол айтылған,
немесе айтылмаған ойды заманға лайықты формада, жаңаша бейнелеп айта білуде
жатыр. Сондықтан да әдеби дамуда қалам иелерінің алдынан көркемдік-түрлік
ізденістер жасау ешуақытта күн тәртібінен түскен емес. Көптің көкейінде
жүрген кемел ойды түрін келістіріп айта білген жазушы ғана – шын жазушы.
Әдеби шығармашылықта шеберлік – басты мәселе. Сондықтан да жазушы
шеберлігі ешуақытта әдеби сынның күн тәртібінен түскен емес. Алпысыншы
жылдары да осы проблема төңірегінде бірсыпыра құнарлы ойлар айтылды.
Қазақстанның шығармашылық одақтарының біріккен пленумында жасаған
баяндамасында Ғ.Мүсірепов өнер қайраткерлерінің басты назарын осы шеберлік
мәселелеріне аударды. Ол Л.Н.Толстойдың Өнер туындысының жақсы немесе
жаман болуы суреткердің не айтқанына, қалай айтқанына және қаншалықты шын
жүректен айтқанына байланысты деген сөзін еске сала келіп, Шеберлік, атап
айтқанда, драматург шеберлігі дегеніміз бос ұғым емес.
Идеяның философиялық тереңдігі, қазіргі заманымыздың көкейкесті
моральдық-этикалық мәселелерін адамның рухани қасиеттерінің барша байлық
қазынасы жинақталып, сұрыпталып келіп, көрушінің көз алдына кесек дүние
болып тұра қалатын бүгінгі адамның сомдай құйылған тұтас, соны характері
түгелдей осы шеберлік деген ұғымға жатады - деді.
Ғ.Мүсірепов шығармашылық шеберлікте тіл мәселесіне айрықша көңіл
бөлді. Сол кездегі кейбір қаламгерлерде тіл мәдениетінің жетіспейтіндігін,
орфография, емле заңдарын елемеушілік кездесетінін аяусыз сынаған Әдебиет
тілі жайында мақаласын жариялады.
Ақындар С.Қасимановтың, Е.Кенебаевтың, Ғ.Қайырбековтің өлеңдерінен
мысалдар келтіріп, сын тезіне салады. Тіл – аса қадірлеп ұстайтын
байлығымыз. Тілді ешкімге түрпілетпеуіміз керек - деп, тіл сауаттылығын
сақтауға оқырманды үндейді.
Ғ.Мүсірепов Сөз сөзге жарығын да түсіріп тұрады, көлеңкесін де
түсіріп тұрады. Біріне-бірі жарығын түсіріп тұратын сөздерден құралған
сөйлем айтайын деген ойыңды оқушыға дәл жеткізеді. Бұл арада ерекше
ескеретін бір нәрсе – әр сөздің ой мен сезімге бірдей дөп тиіп жатуы. Ең
үлкен арман осында. Біріне-бірі көлеңкесін түсіріп тұратын сөздер өз
мағынасын дәл баспай, екі оқты болып, ауытқып шығады.
Жазба сөз – бірөңкей әскер легі де емес, қой-сиыры аралас шұбаған
көш те емес, теңіз толқыны да емес, жайнап тұрған бақша да емес, өмірге
түгел ортақ ой-сезімді дәлірек те, толығырақ та бере алатын тіл байлығы.
Бұл байлықты қалай болса солай пайдалану болашақ үшін үлкен
қиянат, - деп сөз өнерінің ерекше қасиетін, суреткердің халықтың ең бір
баға жетпес асыл қазынасы тіл байлығымен жұмыс істегенде аса абай болу
қажеттігін ескертеді.
Алпысыншы жылдары жазушылық шеберлік жайлы ой бөлісулер
болашақтағы әдеби даму қай бағытта, көркемдік ізденістер қандай тұрғыда
болуы керек деген пікіралысуларға ұласты.
Баспасөз беттерінде тіл шеберлігіне, әдеби тілге, жалпы тілдің мәне
мен маңызына арналған М.Балақаев пен Е.Жанпейісовтің көркем шығарма
тілінің кейбір мәселелері, Ә.Қарағұловтың Тіліміз таза да бай болсын,
Т.Қожакеевтің Көркем тіл – сезім нәрі, М.Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ
қазына, Х.Әдібаевтың ...Жыбыр-жыбыр, Сөз шұрайы, тіл құнары керек-ақ,
А.Нағыметовтың Тіл құдіреті және образ шындығы, С.Бегалиннің Тіл
шұбарлаудан сақтанайық, І.Омаровтың Ана тіліміз жөнінде т.б. мақалалары
жарияланды.
Белгілі әдебиетші Ә.Қоңыратбаев осы мәселеге Шеберлік жөніндегі
ойлар, Өлеңнің де обалы бар атты проблемалық мақалаларын жазып, көркем
шығармашылық үшін басты мәселе шеберлік туралы пікір алысудың жандана
түсуіне ықпал етті.
Бірқатар ақындарымыздың өлеңдерінде образдылық қана емес, өлең
формасы мен жанрының ыдырауы да байқалады – деп жазған автор өз ойларын
көптеген мысалдармен дәйектеді.
Ә.Қоңыратбаевтың бұл пікіріне Ж.Тайшөгелов Өлеңге ең қажетті форма
емес, мазмұн екені бәрімізге белгілі жай. Форма сол мазмұнда ойды жеткізуде
құрал ғана деген өз ойын жазды.
Ақын Ж.Қыдыров әдебиеттегі түр де өмір бойы кең балақ шалбармен
қалмайды. Заманына сай ол да өсіп-өніп, өзгерді, ендеше, бізге қазақ
поэзиясындағы түр мәселесі туралы кеңірек ойласатын уақыт жетті - деп, осы
мәселе төңірегінде пікір алысуға шақырды. Ал Ж.Қыдыровтың өзі Қара өлең
мен жыр үлгісінен басқа өміршең түр жоқ деген пікірлер естіліп қалады. Бұл
сөз әрі рас, әрі өтірік - деп біледі. Ә.Тәжібаевтың, Ә.Ахметовтың,
Т.Бердияровтың, Ө. Нұрғалиевтің, Ш.Мұхамеджановтың өлеңдеріндегі түрлік
ізденістерді әңгіме етіп, біз қазақ поэзиясында осындай үлгілерден
(Э.Межелайтес, П.Бровка, Н.Хикмет өлеңдерінен), жаңа түрлерден қашпай,
соныға талпынғанымыз дұрыс. Жастарға қайтсең де он бір буын мен жеті-сегіз
буынның аясынан шығушы болма деп ақыл айта көрмейік. Сілтесін. Мейлі, алпыс
буын болсын бір жолда (әрине, бұл прозаизмге жол беру деген ұғым емес!).
Бірақ, ойын жеткізсін – деп, ақындарды өлеңнің түрлік жақтарын жетілдіре
беруге шақырды. Автордың ойынша, күрделі ой күрделі түрді керексінеді.
Ал енді Бір кезде тек елжіреуік лирика жазу мода болатын. Ол деген
мақтадай үлбіреп, төгіліп тұру керек. Жұтқанда тамақтан қалай өтіп кеткені
білінбеуі тиіс. Осындай пікірлер дәл қазір лирикаға келе ме? Жоқ. Қазір
әдебиетіміз есейді. Планета үстінде нелер ұлы оқиғалар болып жатар. Олар
қазақтың қара өлеңіне сыймайды. Оларды жаңаша жырлау қажет. Сол жаңа түрдің
керек екені барған сайын қатты білініп келеді. Заман мазмұны, заман ауқымы
осыны талап етеді деп білген Ж.Қыдыровтың өзі де өлең өлкесінде біршама
түрлік ізденістер жасады; онысының сәтті де, сәтсіз де шыққан жақтары
болмай қалған жоқ.
Ж.Қыдыровтың бұл мақаласы әдеби ортада әрқилы пікірлер туғызды.
М.Қаратаев Жаңалық па, жаңа былық па? атты арнайы мақала жазып, Ж.Қыдыров
ұсынған негізгі ойларды түгелге жуық жоққа шығарды. Мәселеге саяси тұрғыдан
келіп, ...өнердің нағыз озат идеясы, көркем дәстүрлерінен қол үзіп,
жаңашылдық дегенді желеу еткен буржуазияшыл суреткерлер мен жазушылар
шынайы шығарманың орнына идеясыз, құнсыз, мағынасыз шатпақтар тудыруда.
Көркемөнердің көрінеу жауы – абстракцизм мен формализмнің зиянды ықпалы
кейбір совет суреткерлерінің творчествосына да тигенін, осы сарындас
шығармалардың қазақ әдебиетінде де көріне бастағанын айтып дабыл қағады.
Әсіресе, Ж.Қыдыровтың поэзиядағы жаңалықты оның түрінен, онда да бұрыннан
бар буын сандарын өзгертуден іздеуін барынша сынға алады.
Қазақ поэзиясының бұрын-соңды қалыптасқан өлең түрлерін кең балақ
шалбарға, жалпайған аяқ киімге балап, тонын отқа салғалы отырған жаңашыл
теоретиктің іс жүзінде бізге ұсынып отырған жаңалығын, тар балақ,
сүйір тұмсық өлеңін оқып көрейік деп, Жүсіптің Шуақтап жүрмін өлеңін
Бұл не? Жаңалық па? Иә, жаңалық. Қандай жаңалық? Өлең бұзар жаңалық. Не
ырғақ, екпін бірлігі жоқ, не буын, ұйқас бірлігі жоқ, ешқандай тәртіп,
интонациялық бүтіндік жоқ, шым-шытырық сөздер мен жолдардың тіркесі
санайды. Автордың ойынша, гәп он бір буынның ескіруінде, тозуында емес,
ақынның талантында. Талантты ақынның қолына түскен он бір буын жанып,
жайнап сала береді, қандай да болса, жаңалық мазмұнды жырлауға жарайды,
дарынсыздың қолына түссе – жасып, шойырылып қалады, онда ол ешқандай
идеяны да бейнелей алмайды; қазақ поэзиясы түрге бай; бүгінгі өлеңдік түр
жөніндегі кемшілігіміз – бар үлгілерді әлі жете игермеуімізде болу керек.
М.Қаратаев Бұл айтқаннан поэзияда жаңалық іздеудің қажеті жоқ деген
пікір тумайды. Жаңалықты іздеу керек. Бірақ, оны көктен іздемеу керек,
жоқтан табуға тырыспау керек. Жаңалық бұрынғы бар дәстүрлерді меңгеру мен
игеруден туады, сол жақсы дәстүрлердің заңды, жарасымды жалғасы ретінде
дүниеге келеді. Бұрынғы көп дәуірлер бойында жасалған үлгілерді білмей
тұрып, яки соның бәрін белінен басып барып, жаңалық табам деу бос әуре -
деген негізгі тұжырымын айтады. Автор осы тұрғыдан сол кездегі бірсыпыра
жас ақындардың өлеңдерінде (әсіресе О.Сәрсенбаевтың 1961 жыл поэмасында)
кездесетін түр қуалаушылықты, көркемдік жетіспеушіліктерді сынға ала
отырып, жас ақындарды шығармашылық ізденістерге шақырады.
С.Қирабаев та осы мәселе бойынша М.Қаратаевтың пікірлерін қуаттаған.
Дәстүр мен жаңашылдық деген мақала тақырыбынан-ақ көрініп тұрғандай,
мәселеге осы тұрғыдан келеді. С.Қирабаев та Ж.Қыдыровтың жаңашылдық туралы
негізгі ойларына қарсы; жоққа шығарды. Бұл мәселедегі басты қателік –
жаңашылдықты тек өлең түрімен байланысты деп түсінуінде, Шынында,
жаңашылдық түрден емес, мазмұннан басталады. Автор қазақ поэзиясындағы
жаңашыл ізденістерге Абайдан бастап шолу жасай келіп, кей ақындардың
өлеңдерінде кездесіп қалатын сәтсіздіктерді де тізіп өткен. Бұл ретте О.
Сәрсенбаевтың, Д.Әбілевтің, Ғ.Қайырбековтің, Т.Есімжановтың, Ғ.Мүсіреповтің
кейбір өлеңдері сын тезіне алынған.
Сыншының осы мәселеге қатысты негізгі ойы дәстүр мен жаңашылдық
мәселесін дұрыс түсініп, шығармашылықпен қолдана білуіде, дамытуда жатыр
дегенге саяды: Ең бастысы – жаңалық поэзия заңымен келсін, ретсіз,
ұйқассыз, жөн-жосықсыз болмасын дейміз; Шын жаңашылдық әдебиет
дәстүрлеріне негізделеді, соны дамыту, жаңарту түрінде туады және әр
өлеңнің түрін оның мазмұны тудырады; Ендеше жаңашыл болу үшін, өз
заманының талабы дәрежесінде болу үшін сол бай әдебиет дәстүрлерінен
үйренейік. Соларды оқып меңгерейік.
Поэзиядағы жаңашылдықты оның түрінен іздеген А.Сүлейменовтің Түр
туралы бірер сөз осы мәселе төңірегіндегі пікіралысуды өршіте түсті. Шешен
тілмен көсіле жазылған көлемді мақала әдеби жұртшылықты кеңірек ой бөлісуге
шақырады. Мәселені кеңінен қамтып жазған А.Сүлейменов әдебиет дәуір, уақыт
көшінің тек соңында жүре алмайды, оның орны алдында, ол – керуенбасы, ол –
өмірдің қайнаған ортасында, ол – күрескер дей келіп, Бүгінгі әдебиет
заман адамының интеллектуалдық өмірі болғанда, сол әдебиеттің эстетикалық
орындалуы жаңа бір түрлік элементтерді қажетсінеді. Оны біз қайдан
іздейміз? деген мәселе қояды. Автор түр мәселесінің ішіндегі бастысы деп
баяндау стилін арнайы сөз етеді. Онда да баяндау стиліндегі мен
(кейіпкер атынан баяндау), ол (автор атынан баяндау) мәселесіне, яғни
жазушы қалай жазу керек: бірінші жақпен бе, үшінші жақпен бе, әлде
екеуімен де ме? деген тұрғыдан келеді. А.Сүлейменов осы мәселенің әлемдік
әдебиетте қалайша шешімін тауып келе жатқандығын шола келіп, қазақ
әдебиетіндегі М.Әуезовті, С.Ерубаевты, Ғ.Мүсіреповті, Т.Ахтановты жақсы
жақтарынан атайды. Ал осы тұрғыдан Ғ.Мұстафиннің шығармашылығын жоғары
бағалайды. Сонымен бірге бізде өзінің стильдік ерекшелігі жоқ... эпигондар
да жетіп жатыр. Жазуында творчестволық тыныс жоқ, терең бойлар тамыры жоқ.
Дәуір сипатын шығарманың жалпы эстетикалық рухынан емес, тарихи адамдардың
фамилиясынан, жалаң, хроникалық мәліметтерден көресің; осы ретте едәуір
меңгерілді деп жүрген автор атынан баяндауды, үшінші жақтың өзін біздің
біраз жазушылар ұйпалақтатып, берекетін ап, мұрнын самайына шығарып
жібергені хақ; Сонан келеді де түйелі адамның ырғағындай біркелкі
шүұбатылған баяндау. Басқаны қойғанда, екі мастың елбіреген сезімін де
арқандай шұбатып жатады. Геройдың жатқанын, тұрғанын, тіпті сүрінгенін де
баяндап мезі қылады. Баяндау үстінде сөйлем ырғағы да өзгермейді, диалогта
да эмоциялық діріл жоқ. Автордың ойынша, Қазақ прозасы бірінші жақты
іштен тепкілеп, жетімсіретіп жүр, біздің прозаға осы форма биігінен
қарағанда не жетпей жатыр десек – көпқырлылық жоқ, олға мен керек,
оқиғаға сыр керек, сәуірдің жылы жаңбыры, селеудің сыбыры, шілдедегі дала
түнінің жұмсақтығы керек. Түн аспаны кейде қаракөк барқыт түстеніп жусап
қалады ғой, сонда адамның үлбіреген көксұр жусанға бауырын төсеп аунай-
аунай бергісі келеді. Біздің дарынды проза оқушысын осылай аунатуы аз боп
жүр. А.Сүлейменов сол кездегі әдеби сынның басты кемшілігін де дөп басып
көрсетеді: Шығарманы талдау көбінде идеялық болады, сонсоң көркемдік
ерекшеліктеріне келгенде шоқ басқандай тызылдап өте шығатынымыз бар.
Сыншы шығарманың тақырып актуальдылығын, идеялылығын алдыға салып,
оның суреткерлік, формалық жағына онша мән бермеушілікке қарсы. Әдеби
шығарма ең алдымен, көркемдік тұрғыдан, формалық жағынан бағалануы керек.
Ал ол түр жаңа заманда қалай болмақ? А.Сүлейменов оқырмандарын осы мәселе
төңірегінде пікір бөлісуге шақырады.
А.Сүлейменовтің бұл мақаласы әдеби жұртшылық арасында әр түрлі
пікір туғызды. Біреулер әдеби түр, шеберлік жайлы мәселенің қойылуын қолдап
жатса, енді бір қаламгерлер жас сыншының бүкіл қазақ прозасынан төрт-бес-ақ
жазушыны көріп, басқаларын елемеуінен ішін тартты. С.Мұқановтың Түрдің
жаңа мазмұны атты мақаласы А.Сүлейменовтің пікірлерін түгелімен жоққа
шығарды. С.Мұқанов: Бұл мақалада көтерілген мәселелердің әдебиеттік қана
емес, саяси-партиялық мәні де болғандықтан, өз пікірімізді оқушы
жұртшылықтың алдына тартуды мақұл көрдік, мақаланы бір емес, бірнеше рет
оқығанда да автордың не айтқалы отырғанын ұғу менің өзіме аса қиынға түсті
- дей келіп, мақалада мәселенің осылайша өзін дұрыс санамайды.
Өйткені, шығармада автордың, я геройдың атынан пікір айту әдебиеттің
ешбір жанрында түр боп көрген емес, ол тек жазушылық әдіс қана. Автордың
дәлелдеуінше, Түр әрбір материалдық тектің (сущность) сыртына беретін
көрінісі (явление).
Әдебиеттің, оның ішінде көркем әдебиеттің тегі – мазмұны. Көркем
әдебиетттің толып жатқан түрі (проза, поэзия, драматургия, оның бөлшектері)
бар.
С.Мұқанов көркем шығарманың бірінші (мен), екінші (сен),
үшінші (ол) жақтан жазылуынан түрді көрмейді. Ол әдеби туындыны
осылайша жіктеп қарастыруға мүлдем қарсы. Өйткені, шығармадағы мен мен
ол екі адам емес. Олар бір-ақ адам: мен - автор, ол - осы автордың
идеясы. Түр туралы мәселенің көркем шығарманың бірінші, екінші, үшінші
жақпен баяндалуымен байланыстырылып қаралуының өзін дұрыс санамаған
С.Мұқанов А.Сүлейменовтің мақаласында әдебиетке, қоғамға қатысты айтылған
ойларының барлығына дерлік қарсы. Түрдің жаны – мазмұн, Марксизм ғылымы
көркем әдебиеттің мазмұны мен түрін тұтас алып қарайды, сонда мазмұнды
түрден емес, түрді мазмұннан шығарады. Түр шығарманың сыртқы көрінісі ғана.
Оның жанды және дәнді сапасы мазмұнында. Көркем әдебиеттің заман тілегіне,
партия тілегіне жауап бере алу, алмауы да мазмұнға байланысты. Мазмұнсыз
түр – жансыз түр. Түрдің жаны мазмұнда деген тұжырыммен түйінделген.
Қ.Ысқақов А.Сүлейменовтің мақаласына орай көлемді мақала жазып,
онымен ой жарыстырады. Еліктеу ме, жоқ мұқтаждық па? деп сұрай тақырып
қойылған мақалада Қ.Ысқақов жалпы әңгіменің көркем әдебиеттегі түр жайында
болғанын құптағанмен, А.Сүлейменовтің оны мен ол тұрғысынан ғана сөз
етуіне қосыла бермейді: Жоқ, Асқар, бұл екі қарасаң да ерсі. Неге? Өйткені
түр, жаңашылдық жазушының бірінші жақпен, үшінші жақпен немесе екеуімен де
жазуында ғана ма екен? Сондай-ақ, ол Асқардың қазақ прозасында мен жоқ
дегеніммен де келіспейді: Керісінше, осы бізде кейіпкер атынан сөйлеу
көбейіп кетті, авторлық баяндауға көшсек қайтеді деген әңгімелер жиі
естіліп жүр ғой. Мысалға Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің бірінші жақтан
жазылған шығармаларын келтіріп, біздің прозада бірінші жақтың классикалық
үлгісі жасалды деген тұжырымға келуге бола ма? Болады дейді. Қ.Ысқақов
Асқар, біздегі іздену, түр қораштығын қазбалайсың да, әдебиетіміздің осы
ағыл-тегіл боп жатқан байлығына келгенде көзіңді тарс жұмасың - деп
кінәлайды.
Қ.Ысқақов қазақ прозасындағы соңғы кездердегі игілікті істердің,
онда да бірінші жақтан жазылған шығармалардың қатарында Б.Соқпақбаевтың
Балалық шаққа саяхат, С.Жүнісовтің Әжем мен емші және дәрігер,
С.Шәймерденовтің Мезгіл, Ғ.Мүсіреповтің Сөз жоқ, соның іздері
туындыларын атаған. Автордың ойынша, мәселе қай жақта жазылуында емес,
шеберлікте. Форманың қай түрі болмасын, тілдің шешуші міндет атқаратыны
хақ... Демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz