Дәлелдемелер теориясындағы дәлелдемелер және дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсініктемелерінің ара қатынасы
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігімен маңызы.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы,
мазмұны және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипатымен мазмұны ... ... ... ... 11
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Дәлелдемелердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара қатынасы
2.1. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3. Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы. ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы,
мазмұны және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипатымен мазмұны ... ... ... ... 11
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4 Дәлелдемелердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2 Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара қатынасы
2.1. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3. Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы. ... .56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Зерттеу тақырыбын негіздеу және оның өзектілігі. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі елімізде адамның құқығымен бостандығын сақтауға өте жоғары көңіл бөлуімен шартталған. Құқықтық мемлекеттің қалыптасу процесі заңдылықтың жаңа түрлерін міндетті түрде туындатуды қажет етеді, ол біздің елімізде болып өткен және болып жатқан өзгерістерге сәйкес келеді. Қазақстан тоталитарлық режимнен бас тартып құқықтық мемлекет принциптеріне, адам құқықтары мен қажеттіліктеріне негізделген жаңа азаматтық қоғамды құрып жатыр. Бұл шарттарда құқықтық реформаның басты звеносы болып – халықаралық келісімдердің адам құқығы облысында және қоғамның дамуының қазіргі талаптарына жауап беретін қылмыстық заңдылықты жетілдіру және оның жаңа түрлерін қабылдау болып табылады. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басшысы Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында «заңның абсолюттік жоғарылығын орнату және заңға бағынатын азаматтарды қылмыстардан қорғау» [1] қажеттігін атап көрсеткен.
Қылмыстарды адамдар жасайды, қылмыстар адамдар арасында жасалады. Сондықтан да, адамзат проблемасы ескі және әрдайым жаңа проблема болып табылады. Қылмыспен күресудің барлық сатыларында іске қатысушылардың іс әрекетін, оның қылмысқа қатыстылығын анықтау басты міндет болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасы ҚІЖК нің 8-бабымен реттеледі.
Бірақ та, тәжірибе барысында іске қатысушылардың кінәлілігін дәлелдеу және дәлелдемелерді жинау барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де кездеседі. Мысалы, адамддардың негізсіз ұсталынуы; олардан жауап алу; құқықтарын толық түсіндірмеу; жинақталған мәліметтердің заң бұзу арқылы алынуы және т.б.
Осы аталған мәселелер аталған тақырыпты таңдауға арқау болды. Бұл мәселе, елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаға, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған «Құқықтық саясат туралы» тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2009-жылғы тамыздың 24-дегі Жарлығына Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған 2010 жылғы 30-қаңтардағы Жолдауына сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының зерттеулі деңгейі. Қазақстан Республикасында бүгінгі таңда, сонымен қатар Кеңес өкіметі тұсында дәлелдемелер және дәлелдеу теориясына қатысты көптеген заңгер ғалымдар: М.С. Строгович; С.А. Шейфер С.А.; Ю.В. Францифиров; А.И. Новиков; А.О. Трусов; Е.В. Березовская, П.Е. Недбайло, А.В. Наумов, А.С. Пиголкин, А.С. Шляпочников және т. б.; отандық ғалымдардан дәлелдемелерге қатысты А.Ф. Аубакиров; Е.Е. Ерешев; М.Ч. Қоғамов; Б.Х. Төлеубекова; Қ. А. Мами; Б.Қ. Төлеубекова; Т.Қ. Айтмұхамбетов өз еңбектерінде арқау етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып қылмыстық іс жүргізу барысындағы дәлелдемелер және дәлелдеу теориясының ұғымы мен маңыздылығын анықтау, оның тәжірибе барысындағы мәнін анықтау табылады.
Қылмыстарды адамдар жасайды, қылмыстар адамдар арасында жасалады. Сондықтан да, адамзат проблемасы ескі және әрдайым жаңа проблема болып табылады. Қылмыспен күресудің барлық сатыларында іске қатысушылардың іс әрекетін, оның қылмысқа қатыстылығын анықтау басты міндет болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасы ҚІЖК нің 8-бабымен реттеледі.
Бірақ та, тәжірибе барысында іске қатысушылардың кінәлілігін дәлелдеу және дәлелдемелерді жинау барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де кездеседі. Мысалы, адамддардың негізсіз ұсталынуы; олардан жауап алу; құқықтарын толық түсіндірмеу; жинақталған мәліметтердің заң бұзу арқылы алынуы және т.б.
Осы аталған мәселелер аталған тақырыпты таңдауға арқау болды. Бұл мәселе, елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаға, Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған «Құқықтық саясат туралы» тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2009-жылғы тамыздың 24-дегі Жарлығына Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған 2010 жылғы 30-қаңтардағы Жолдауына сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының зерттеулі деңгейі. Қазақстан Республикасында бүгінгі таңда, сонымен қатар Кеңес өкіметі тұсында дәлелдемелер және дәлелдеу теориясына қатысты көптеген заңгер ғалымдар: М.С. Строгович; С.А. Шейфер С.А.; Ю.В. Францифиров; А.И. Новиков; А.О. Трусов; Е.В. Березовская, П.Е. Недбайло, А.В. Наумов, А.С. Пиголкин, А.С. Шляпочников және т. б.; отандық ғалымдардан дәлелдемелерге қатысты А.Ф. Аубакиров; Е.Е. Ерешев; М.Ч. Қоғамов; Б.Х. Төлеубекова; Қ. А. Мами; Б.Қ. Төлеубекова; Т.Қ. Айтмұхамбетов өз еңбектерінде арқау етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып қылмыстық іс жүргізу барысындағы дәлелдемелер және дәлелдеу теориясының ұғымы мен маңыздылығын анықтау, оның тәжірибе барысындағы мәнін анықтау табылады.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған жолдауы;
2. Б.Х. Төлеубекова Қылмыстық іс жүргізу құқығы (Жалпы бөлім). «Жеті жарғы» 2000.- 396 б.
3. Байжасаров Б.З. Доказывание по УД о приготовлении убийства по найму. Автореф. Караганда, 2005.- 29 стр.;
4. Файзулин М. Поводы к возбуждению уголовного дела: правовая природа// Советская юстиция. №2.
5. Смородинова А., Зайцева С., Громов Н. Соотношение доказательств и фактов в уголовном процессе // Российская юстиция. 1998 г. №11;
6. Давлетов А.А. Уголовно-процессуальное познание. Екатинбург, 1994 г.;
7. Ибраев Ч.Р. Доказательства и процесе доказывание в уголовном процессе МД Алматы, Академия МВД РК. - 2001. - 61 стр.:
8. Аубакирова А,А. Фиксация доказательств в криминалистике и судопроизводстве. Автореф. Диссер. На соискание учен. Степ. к.ю.н. Алматы. - Академия МВД РК 1999. - 30 стр;
9. Дегтярев Е.Е. Проблемы использования результатов оперативно-розыскной деятельности в уголовном судопроизводстве (теория и практика). Дисс. … к.ю.н. – Алматы, 1999. – 167 с.;
10. Приветственное слово Бахтыбаева И.Ж. // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. – 138 с.;
11. Капсалямов К.Ж. Уголовное преследование и способы собирание док-тв. Учебное пособие. - Астана «Фелиант». 2001. - 112 стр.;
12. Айнабеков Р.К. Процессуальные гарантии как конституционная основа соблюдения прав и защиты интересов лиц, вовлеченных в орбиту уголовного процесса. Магистерская диссертация. – Алматы, 2003. – 97 с.;
13. Алауханов Е.О. Дәлелдемелерді іс жүргізуде қолдану мәселелері. Заңгер №3 2007;
14. Кайыржанов Е.И. Правовое развитие Казахстана за десять лет государственной независимости (Материалы Международной научно – практической конференции). Часть 1. Алматы 2001г.;
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1997 жыл 13 желтоқсан;
16. Строгович М.С. Избранные труды. Том 3, теория суд.док. М., 1991 г.;
17. Кокарев Л.Д., Кузнецов А.И., Уголовный процесс: доказательства и доказывание. В., 1995 г.;
18. Майтанов А.М. Доказывание по уголовным делам оканчиваемым составлением протокола обвинения. Авт. Канд. Дисс. Алматы, 2002. - 30 стр.:
19. Когамов М.Ч. Актуальные проблемы совершенствования расследования преступлений в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. д.ю.н. – Алматы, 1997. – 262 с.;
20. Руководство по расследованию преступлений: Учебное пособие/ Под ред. Д.ю.н. Гриненко А.В. М.:НОРМА-ИНФРА, 2002. - 768;
21. Зникин В. Результаты ОРД в уголовном процессе // Законность Генерального Прокурора РФ, № 11, 2005.;
22. Шаймуханов А. Особенности развития теории ОРД // Заң және Заман. №6, 2005 – 48 б.
23. Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия. Краткий коментарий к УПК Республики Казахстан. – Алматы: Аян-Эдет, 1998. - 99 с.;
24. Сурков К. Правовая политика в области ОРД // Юридический мир, № 6 (102), 2005. – 14 с.;
25. Ханов Т.А. Правовые и организационные вопросы применения имущественных мер пресечения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. Дисс. к.ю.н. – Караганда. 1999. – 182 с.;
26. Груненков И.А. Правовые значение сроков в уголовном процессе // ҚР ІІМ Академиясында «Жастар және ғылым» атты ғылыми-теориялық конференция материалдар тезисі. – Алматы, 2005. – 161 с.;
27. Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ... к.ю.н. - Алматы, 2006. – 149 с.;
28. Журсимбаев С.К. Выступления в ходе обсуждения. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.;
29. Богацкий Ф.А. Обеспечение прав подозреваемого при производстве предварительного расследования. Дисс. на соиск ... к.ю.н. – Калининград, 2006. - 223 с.;
30. Капсалямов К.Ж. Уголовно-процессуальное принуждение: гарантии, принципы, реализация. – Астана: Фолиант, 2001. – 160 с.;
31. Кожахметов Е.Б. Проблемы совершенствования системы расследования преступности в РК: спец. 521650 – Юриспруденция. Магистрская дисс. Алматы 2004, 80 с.;
32. Актульные проблемы доказывания в советском уоголовном процессе. М., 1981 г.;
33. Игнатьев Д.Б. Документы как доказательства по делам о налоговых преступлениях: Автореферат дисс.канд.юрид. наук. Краснодар, 2001 г.;
34. Белеусов А.В. Процессуальное закрепление док-тв при расследовании преступлений. - М. Изд. «Юрлтин- Форм»2001. - 174 стр.;
35. Оспанова Г.Т. Актуальные проблемы теории и практики получения образцов для экспертного исследования при расследовании преступлений. Автореф. к.ю.н. Алматы, - 2005;
36. Васильев Л.М., Громов В.П. и др. Гарантии истины в советском судопроизводстве и ее критерии. Ростов-на-Дону, 1991 г.
37. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені №1 2006. - 75 б.;
38. Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. Научное издание. – Алматы: Жазушы, 2004, - 284 с.;
39. Кан А.Г. Допрос на предварительном следствии: уголовно-процессуальные и тактические направления его оптимизации. Автореф. к.ю.н. Алматы, 2009. - 24 стр.;
40. Давлетов А.А. Основы уголовно-процессуальные познания. - Свердловск, 1991. - 215 стр.;
41. Оспанов С.Д. Уголовно-процессуальное право. Учебник. 2000. - 298 стр.;
42. Шейфер С.А. Проблемы правовой регламентации доказывания в уголовном-процессуальном законодательстве РФ. Государство и право. 1995. - 10.-97. -103 стр.;
43. Францифиров Ю.В. Доказательства и доказывание по уголовному делу: проблемы теории и правового регулирования. Тольятти, 1998 г.;
44. Новиков А.И. Теория доказательств в уголовном процессе от прошлого к современности. Том 1. Уч. Пособие. - Алматы 2002. - 270 стр.;
45. Зинченко И.А. Вещественные доказательства при расследовании преступлении (УП аспект). - Ташкент ТВШ МВД СССР 1991. - 67 стр.;
46. Доля Е. Использование результатов ОРД в доказывании по уг. Делам. Советская юстиция. - 1993. - №3 — 67 стр.;
47. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс доказательства и доказывание. - Воронеж. - 1995. - 272 стр.;
48. Шейфер С.А. Собирание доказательств в советском уголовном процессе. Саратов, 1986. - 169 стр.;
49. Кипнис Н.М. Допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М. Юрист. 1995. - 128 стр.;
50. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств по уголовным делам. Пособие М. ВНИИ МВД России 2003. - 74 стр.;
51. Матюшин В.Т. Общие вопросы оценки доказательств в судопроизводстве. Уч. Пособие. Хабаровск ХВШ. МВД СССР. - 1987. - 70 стр.;
52. Москалькова Т.И. Этика уг. Процессуального доказывания стадия предварительного расселедования. М. Спарк, 1996. - 125 стр.;
53. Состояние преступности в Республике Казахстан и результаты работы ОВД за 1999 году. – Астана: МВД Республики Казахстан, 2000. – 56 с.;
54. Трусов А.О. О допустимости и относимости доказательства // Советская Юстиция №4, 1990 г.;
55. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств / Автореферат, дисс.канд.юрид.наук. М., 1996 г.;
56. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. Воронеж, 1995 г.;
57. Левченко О.В. Общеизвестные факты в уголовно-прцессуальном доказывании // Правоведение 1996 г.№6.;
58. Лупинская П. Допустимость доказательств: пора обеспечить единство судебной практики // Российская юстиция. 1998 г. №11.;
59. Рыжаков А.П. Уголовно-процесуальное доказывание. М., 1997 г. С.23-24.;
60. Решетников И.В. Доказательственное право Англии и США. М.;
61. Бахтыбаев И.Ж. Обеспечение законности в уголовном судопроизводстве // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. - Алматы: Киік, 2004 // Юридическая газета, № 39.;
62. Комиссаров В.С. Заведующий кафедрой уголовного права МГУ им.Ломоносова // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003.- 122 с.;
63. Ахпанов А.Н. Реализация принципа состязательности на досудебных стадиях уголовного процесса. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.;
64. Ханов Т.А. Правовые и организационные вопросы применения имущественных мер пресечения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. Дисс. ... к.ю.н. – Караганда. 1999. – 182 с.
65. Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ... к.ю.н. - Алматы, 2006. – 149 с.;
66. Груненков И.А. Правовые значение сроков в уголовном процессе // ҚР ІІМ Академиясында «Жастар және ғылым» атты ғылыми-теориялық конференция материалдар тезисі. – Алматы, 2005. – 161 с.;
67. Журсимбаев С.К. Выступления в ходе обсуждения. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
2. Б.Х. Төлеубекова Қылмыстық іс жүргізу құқығы (Жалпы бөлім). «Жеті жарғы» 2000.- 396 б.
3. Байжасаров Б.З. Доказывание по УД о приготовлении убийства по найму. Автореф. Караганда, 2005.- 29 стр.;
4. Файзулин М. Поводы к возбуждению уголовного дела: правовая природа// Советская юстиция. №2.
5. Смородинова А., Зайцева С., Громов Н. Соотношение доказательств и фактов в уголовном процессе // Российская юстиция. 1998 г. №11;
6. Давлетов А.А. Уголовно-процессуальное познание. Екатинбург, 1994 г.;
7. Ибраев Ч.Р. Доказательства и процесе доказывание в уголовном процессе МД Алматы, Академия МВД РК. - 2001. - 61 стр.:
8. Аубакирова А,А. Фиксация доказательств в криминалистике и судопроизводстве. Автореф. Диссер. На соискание учен. Степ. к.ю.н. Алматы. - Академия МВД РК 1999. - 30 стр;
9. Дегтярев Е.Е. Проблемы использования результатов оперативно-розыскной деятельности в уголовном судопроизводстве (теория и практика). Дисс. … к.ю.н. – Алматы, 1999. – 167 с.;
10. Приветственное слово Бахтыбаева И.Ж. // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. – 138 с.;
11. Капсалямов К.Ж. Уголовное преследование и способы собирание док-тв. Учебное пособие. - Астана «Фелиант». 2001. - 112 стр.;
12. Айнабеков Р.К. Процессуальные гарантии как конституционная основа соблюдения прав и защиты интересов лиц, вовлеченных в орбиту уголовного процесса. Магистерская диссертация. – Алматы, 2003. – 97 с.;
13. Алауханов Е.О. Дәлелдемелерді іс жүргізуде қолдану мәселелері. Заңгер №3 2007;
14. Кайыржанов Е.И. Правовое развитие Казахстана за десять лет государственной независимости (Материалы Международной научно – практической конференции). Часть 1. Алматы 2001г.;
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. 1997 жыл 13 желтоқсан;
16. Строгович М.С. Избранные труды. Том 3, теория суд.док. М., 1991 г.;
17. Кокарев Л.Д., Кузнецов А.И., Уголовный процесс: доказательства и доказывание. В., 1995 г.;
18. Майтанов А.М. Доказывание по уголовным делам оканчиваемым составлением протокола обвинения. Авт. Канд. Дисс. Алматы, 2002. - 30 стр.:
19. Когамов М.Ч. Актуальные проблемы совершенствования расследования преступлений в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. д.ю.н. – Алматы, 1997. – 262 с.;
20. Руководство по расследованию преступлений: Учебное пособие/ Под ред. Д.ю.н. Гриненко А.В. М.:НОРМА-ИНФРА, 2002. - 768;
21. Зникин В. Результаты ОРД в уголовном процессе // Законность Генерального Прокурора РФ, № 11, 2005.;
22. Шаймуханов А. Особенности развития теории ОРД // Заң және Заман. №6, 2005 – 48 б.
23. Бычкова С.Ф., Гинзбург А.Я. Следственные действия. Краткий коментарий к УПК Республики Казахстан. – Алматы: Аян-Эдет, 1998. - 99 с.;
24. Сурков К. Правовая политика в области ОРД // Юридический мир, № 6 (102), 2005. – 14 с.;
25. Ханов Т.А. Правовые и организационные вопросы применения имущественных мер пресечения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. Дисс. к.ю.н. – Караганда. 1999. – 182 с.;
26. Груненков И.А. Правовые значение сроков в уголовном процессе // ҚР ІІМ Академиясында «Жастар және ғылым» атты ғылыми-теориялық конференция материалдар тезисі. – Алматы, 2005. – 161 с.;
27. Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ... к.ю.н. - Алматы, 2006. – 149 с.;
28. Журсимбаев С.К. Выступления в ходе обсуждения. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.;
29. Богацкий Ф.А. Обеспечение прав подозреваемого при производстве предварительного расследования. Дисс. на соиск ... к.ю.н. – Калининград, 2006. - 223 с.;
30. Капсалямов К.Ж. Уголовно-процессуальное принуждение: гарантии, принципы, реализация. – Астана: Фолиант, 2001. – 160 с.;
31. Кожахметов Е.Б. Проблемы совершенствования системы расследования преступности в РК: спец. 521650 – Юриспруденция. Магистрская дисс. Алматы 2004, 80 с.;
32. Актульные проблемы доказывания в советском уоголовном процессе. М., 1981 г.;
33. Игнатьев Д.Б. Документы как доказательства по делам о налоговых преступлениях: Автореферат дисс.канд.юрид. наук. Краснодар, 2001 г.;
34. Белеусов А.В. Процессуальное закрепление док-тв при расследовании преступлений. - М. Изд. «Юрлтин- Форм»2001. - 174 стр.;
35. Оспанова Г.Т. Актуальные проблемы теории и практики получения образцов для экспертного исследования при расследовании преступлений. Автореф. к.ю.н. Алматы, - 2005;
36. Васильев Л.М., Громов В.П. и др. Гарантии истины в советском судопроизводстве и ее критерии. Ростов-на-Дону, 1991 г.
37. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотының бюллетені №1 2006. - 75 б.;
38. Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. Научное издание. – Алматы: Жазушы, 2004, - 284 с.;
39. Кан А.Г. Допрос на предварительном следствии: уголовно-процессуальные и тактические направления его оптимизации. Автореф. к.ю.н. Алматы, 2009. - 24 стр.;
40. Давлетов А.А. Основы уголовно-процессуальные познания. - Свердловск, 1991. - 215 стр.;
41. Оспанов С.Д. Уголовно-процессуальное право. Учебник. 2000. - 298 стр.;
42. Шейфер С.А. Проблемы правовой регламентации доказывания в уголовном-процессуальном законодательстве РФ. Государство и право. 1995. - 10.-97. -103 стр.;
43. Францифиров Ю.В. Доказательства и доказывание по уголовному делу: проблемы теории и правового регулирования. Тольятти, 1998 г.;
44. Новиков А.И. Теория доказательств в уголовном процессе от прошлого к современности. Том 1. Уч. Пособие. - Алматы 2002. - 270 стр.;
45. Зинченко И.А. Вещественные доказательства при расследовании преступлении (УП аспект). - Ташкент ТВШ МВД СССР 1991. - 67 стр.;
46. Доля Е. Использование результатов ОРД в доказывании по уг. Делам. Советская юстиция. - 1993. - №3 — 67 стр.;
47. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс доказательства и доказывание. - Воронеж. - 1995. - 272 стр.;
48. Шейфер С.А. Собирание доказательств в советском уголовном процессе. Саратов, 1986. - 169 стр.;
49. Кипнис Н.М. Допустимость доказательств в уголовном судопроизводстве. М. Юрист. 1995. - 128 стр.;
50. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств по уголовным делам. Пособие М. ВНИИ МВД России 2003. - 74 стр.;
51. Матюшин В.Т. Общие вопросы оценки доказательств в судопроизводстве. Уч. Пособие. Хабаровск ХВШ. МВД СССР. - 1987. - 70 стр.;
52. Москалькова Т.И. Этика уг. Процессуального доказывания стадия предварительного расселедования. М. Спарк, 1996. - 125 стр.;
53. Состояние преступности в Республике Казахстан и результаты работы ОВД за 1999 году. – Астана: МВД Республики Казахстан, 2000. – 56 с.;
54. Трусов А.О. О допустимости и относимости доказательства // Советская Юстиция №4, 1990 г.;
55. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств / Автореферат, дисс.канд.юрид.наук. М., 1996 г.;
56. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. Воронеж, 1995 г.;
57. Левченко О.В. Общеизвестные факты в уголовно-прцессуальном доказывании // Правоведение 1996 г.№6.;
58. Лупинская П. Допустимость доказательств: пора обеспечить единство судебной практики // Российская юстиция. 1998 г. №11.;
59. Рыжаков А.П. Уголовно-процесуальное доказывание. М., 1997 г. С.23-24.;
60. Решетников И.В. Доказательственное право Англии и США. М.;
61. Бахтыбаев И.Ж. Обеспечение законности в уголовном судопроизводстве // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. - Алматы: Киік, 2004 // Юридическая газета, № 39.;
62. Комиссаров В.С. Заведующий кафедрой уголовного права МГУ им.Ломоносова // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003.- 122 с.;
63. Ахпанов А.Н. Реализация принципа состязательности на досудебных стадиях уголовного процесса. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.;
64. Ханов Т.А. Правовые и организационные вопросы применения имущественных мер пресечения в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан. Дисс. ... к.ю.н. – Караганда. 1999. – 182 с.
65. Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ... к.ю.н. - Алматы, 2006. – 149 с.;
66. Груненков И.А. Правовые значение сроков в уголовном процессе // ҚР ІІМ Академиясында «Жастар және ғылым» атты ғылыми-теориялық конференция материалдар тезисі. – Алматы, 2005. – 161 с.;
67. Журсимбаев С.К. Выступления в ходе обсуждения. // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ
АКАДЕМИЯСЫ
Жетпісбаев Жандос Бірлікұлы
Дәлелдемелер теориясындағы дәлелдемелер және дәлелдемелердің қайнар
көздерінің түсініктемелерінің ара қатынасы
6N0303 – Құқыққорғау қызметі мамандығы бойынша
академиялық құқық магистрі дәрежесін алу үшін
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., полиция майоры
Т.Ж. Қаратаев
Алматы, 2010
ЖОСПАР
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігімен маңызы.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы,
мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипатымен
мазмұны ... ... ... ... 11
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
1.4 Дәлелдемелердің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2 Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара қатынасы
1. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3. Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы.
... .56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2 КІРІСПЕ
3 Зерттеу тақырыбын негіздеу және оның өзектілігі. Бұл проблеманы
зерттеудің өзектілігі елімізде адамның құқығымен бостандығын сақтауға
өте жоғары көңіл бөлуімен шартталған. Құқықтық мемлекеттің қалыптасу
процесі заңдылықтың жаңа түрлерін міндетті түрде туындатуды қажет
етеді, ол біздің елімізде болып өткен және болып жатқан өзгерістерге
сәйкес келеді. Қазақстан тоталитарлық режимнен бас тартып құқықтық
мемлекет принциптеріне, адам құқықтары мен қажеттіліктеріне
негізделген жаңа азаматтық қоғамды құрып жатыр. Бұл шарттарда құқықтық
реформаның басты звеносы болып – халықаралық келісімдердің адам
құқығы облысында және қоғамның дамуының қазіргі талаптарына жауап
беретін қылмыстық заңдылықты жетілдіру және оның жаңа түрлерін
қабылдау болып табылады. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басшысы Н.Ә.
Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында заңның абсолюттік
жоғарылығын орнату және заңға бағынатын азаматтарды қылмыстардан
қорғау [1] қажеттігін атап көрсеткен.
Қылмыстарды адамдар жасайды, қылмыстар адамдар арасында жасалады.
Сондықтан да, адамзат проблемасы ескі және әрдайым жаңа проблема болып
табылады. Қылмыспен күресудің барлық сатыларында іске қатысушылардың іс
әрекетін, оның қылмысқа қатыстылығын анықтау басты міндет болып табылады.
Бұл Қазақстан Республикасы ҚІЖК нің 8-бабымен реттеледі.
Бірақ та, тәжірибе барысында іске қатысушылардың кінәлілігін дәлелдеу
және дәлелдемелерді жинау барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де
кездеседі. Мысалы, адамддардың негізсіз ұсталынуы; олардан жауап алу;
құқықтарын толық түсіндірмеу; жинақталған мәліметтердің заң бұзу арқылы
алынуы және т.б.
Осы аталған мәселелер аталған тақырыпты таңдауға арқау болды. Бұл
мәселе, елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаға, Қазақстан
Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық
саясат туралы тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2009-
жылғы тамыздың 24-дегі Жарлығына Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған 2010 жылғы 30-қаңтардағы Жолдауына
сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының зерттеулі деңгейі. Қазақстан Республикасында
бүгінгі таңда, сонымен қатар Кеңес өкіметі тұсында дәлелдемелер және
дәлелдеу теориясына қатысты көптеген заңгер ғалымдар: М.С. Строгович; С.А.
Шейфер С.А.; Ю.В. Францифиров; А.И. Новиков; А.О. Трусов; Е.В. Березовская,
П.Е. Недбайло, А.В. Наумов, А.С. Пиголкин, А.С. Шляпочников және т. б.;
отандық ғалымдардан дәлелдемелерге қатысты А.Ф. Аубакиров; Е.Е. Ерешев;
М.Ч. Қоғамов; Б.Х. Төлеубекова; Қ. А. Мами; Б.Қ. Төлеубекова; Т.Қ.
Айтмұхамбетов өз еңбектерінде арқау етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып қылмыстық
іс жүргізу барысындағы дәлелдемелер және дәлелдеу теориясының ұғымы мен
маңыздылығын анықтау, оның тәжірибе барысындағы мәнін анықтау табылады.
Таңдалған мақсатқа жетуде келесі міндеттерді қойылады:
– Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызына тоқтала отырып анықтама беру;
– Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұнынын ашу;
– Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы, сипаты;
– Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі және түрлері;
– Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылған зерттеуде құқық қорғау органдары
қызметінің жұмысына, отандық құқықтағы келеңсіздіктерді жою мақсатында,
саралау жүргізіледі және баға беріледі.
Көрсетілген дәлелдемелер қарала отырып алдын ала тергеу және сот
тәжірибесінен мысалдар келтіріледі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына
сот тәжірибесі сұрақтары жөнінде түсіндірмелер беруде дәлелдемелерді
пайдалану және оларға баға беру жолдарын көрсетуі қажет. Олар міндетті
түрде, заң қолданушы органдар үшін де және лауазымды тұлғалар үшін де
орындалуға жатады.
Күнделікті заң тәжірибесінде пікірталас тудыратын жағдайлар кездеседі.
Кейде, қандайда бір сұрақты шешу барысында, егер аталған мәселе заң
тұрғысынан реттелмеген болса, тұлғалар, органдар, лауазымды тұлғалар
Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына сүйенуге құқықтары барлығын көрсету.
Диссертацияның теориялық маңыздылығы қылмыстық іс жүргізу құқығындағы
дәлелдемелер теориясын кешенді, жүйелі және монографиялық тұрғыдан зерттеу
болып табылады. Алынған қорытындылар мен ұсыныстар дәлелдемелердің
маңыздылығын ашуға және аталған институттарды әрі қарай да дамытуға өз
үлесін қосады.
Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы алынған қорытындылар
мен ұсыныстар құқық қорғау қызметінде көмегін тигізуді көздейді.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер:
– Қылмыстарды ашу мен тергеуде дәлелдемелерді кеңінен қолдану қажет.
Дәлелдемелер мен олардың қайнар көздерінің түсінігіне терең тоқталу
керек.
– Дәлелдемелердің маңызы мен сипатын, нәтижесін қылмыстық іс
жүргізуде, қылмысты тергеу мақсатында қолдану құралы ретінде
анықтауға болады;
– Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі мен түрлеріне ауқымды
түсінік беру қажет;
Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасын нақтылап
жіктеу;
Дәлелдемелер теориясындағы дәлелдемелер және дәлелдемелердің қайнар
көздерінің түсініктемелерінің арақатынасы тақырыбын ашып көрсету және
оларды жүргізу мәселелерін дұрыс шешудің маңыздылығына байланысты кең
ауқымда ғылыми тұрғыдағы зерттелу қажеттігі туындап отыр.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі:
Зерттеу жұмысының нәтижелері мынадай басылымдарда жарық көрді:
1) Дәлелдемелердің сипаты, АМУ Хабаршы, Құқықтану сериясы 2010
жыл;
2) Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі. Дәлелдемелердің
түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы, АМУ Хабаршы, Құқықтану
сериясы 2010 жыл;
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндетіне негізделген. Диссертацияның көлемі мен
мазмұны ғылыми жұмысты орындауға қойылатын талаптар мен ережелерге сәйкес
келеді. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 БӨЛІМ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызы.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі болып табылады,
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардын теориялық негіздерін, заңдық регламентін, даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды және т.б. қамтиды[2].
Қылмыстық іс жургізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М.Миньковский: анықтауда, алдын ала тергеуде және сотта дәлелдеу
процесін зерттеуге арналған, кез келген ғылыми теория сияқты оның ішкі
тұтастығы және тиісті ғылым шеңберінде салыстырмалы түрде дербестігі бар.
Алайда, дәлелдеу тұтас алғанда былай қылмыстық процестен оқшау қала
алмайтыны сияқты дәлелдеу теориясы да қылмыстық процесс ғылымынан тысқары
қала алмайтыны түсінікті. Олар бөлік пен тұтас сияқты өзара табиғи түрде
байланысқан[3] деп көрсетеді.
Сонымен құқығы кұрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да
қамтиды. Дәлелдеме теориясы өз кезегінде дәлелдеу кұқығының ғылыми-
теориялық базасы болып табылады. Дәлелдеу теориясы келесідей мәселелерді
талдайды:
– таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты
дәлелдеу туралы;
– осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі
ретінде көрінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
– қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным
объектісінің (дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен
мазмұны туралы;
– қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері
мен жіктелуі туралы;
– дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың
принциптері мен ережелері туралы;
– соттық зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының
мазмұны үшін шешуші болып табылады. П. С. Элькиндтің пікірі бойынша
дәлелдеу құқығын дәлелдемелерді жинақтаудың, тексерудің және
бағалаудың мақсатын, мазмұнын, тәртібін, шектерін және құқықтық
құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу нормаларының жүйесі, сондай-
ақ осындай бағалаудан туындайтын кұкық қолдану органдары
қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек [4].
Дәлелдеу кұқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
– дәлелдеу құқығының тәсілдері мен кұкықтық реттеу тақырыбы қылмыстық
іс жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық қатынастардан
тұрады;
– аталған кұқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығымен реттеу тәсілдері
қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді жинақтауға,
тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен шықпайды,
яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу
құқығы нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
– дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құкығы мақсаттарының бір бөлігімен
сәйкес келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді
және сот әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
– қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді;
– аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу
құкығындағыдай болып келеді;
– дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа
ережелерді қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу
құқығының оң ықпал етуіне негізі болып табылады;
– дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық
іс жүргізу құқығы нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге
дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сонымен, сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ
жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер
түптеп келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу құқығына айналды.
Ғылыми әдебиетте дәлелдеу теориясының мәні түрінде түсіндіріліп
келді. Атап айтқанда, Б.Х. Төлеубекова дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу
құқығы бір нәрсе деп есептей отырып былай деп жазды: Қаралатын сот іс үшін
мәні болатын фактілерді дәлелдеу мен бағалаудың нормалар жүйесі, бірыңғай
принциптері, сондай-ақ оларды қолданудың практикасы дәлелдеме теориясы
немесе дәлелдеу құқығы деп аталады[2]. Дәлелдеу құқығының немесе дәлелдеме
теориясының мәнін осылайша түсіну негізіне көзқарасымызша, КСРО-ның
соғыстан кейінгі кезеңіндегі еңбектердің бірінің авторы, академик А. Я.
Вышинскийдің көзқарасы алынған. Ол 1946 жылдың өзінде: Дәлелдеме туралы
ғылым немесе дәлелдеу құқығының теориясы, жалпы көпшілік
мақұлдағандай, бүкіл сот құқығының басты, орталық теориясы болып табылады.
Бірқатар процессуалистер процессуалдық ғылымның осы бөлігіне айрықша мән
беретіндігі соншалық, бүкіл процесті дәлелдемелермен пайдалану өнеріне
әкеліп тірейді [5] деп көрсетеді. Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу
құқығы мен дәлелдеме теориясының арасында генетикалық байланыстың бар
екендігін тани отырып, А.Я. Вышинский сонымен бірге дәлелдеме теориясы мен
дәлелдеу құқығының арасындағы айырмашылықты көрмеді, ол туралы оның
дәлелдеу құқығының теориясы деген термині сөзімізді растайды.
Дәлелдеу құқығының теориясы термині осы заманғы ғылым дәлелдеме
теориясы мен дәлелдеу құқығы ұғымдарының араласуына жол бермейтін
біршама өзге мағынада қолданылады. Мәселе мынада, құқықтағы кез келген
бағыт фундаменталдық-теориялық және нормативтік-қолданбалы екі аспектінің
өзара байланысын көздейді. Сонымен, дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі
ретінде дәлелдеу құқығын бір мезгілде, бұрын айтылғанындай, екі аспект
түрін де қарауға болады:
1) дәлелдеу құқығының теориясы;
2) дәлелдеме құқығының нормалар жиынтығы. Бірыңғай әдістемелік
ерекшелігі бар мұндай бөлу нормативті регламент түрінде көрінетін міндетті
бөлігінен құқықтық нұсқамалармен әрдайым сәйкес келе бермейтін қорытынды
ережелердің жүйесінен тұратын факультативті бөлігін ажыратуға мүмкіндік
береді. Мұндай қарым-қатынас фундаменталдық-теориялық бөлігінің анағұрлым
кең ауқымды мазмұнына байланысты заңды да. Міне, осы мағынада П.С.
Элькиндтің: кеңестік қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының жалпы
міндеттерінен дәлелдеу құқығы теориясының (тақырыбының ерекшеліктерін
айқындайтын) өзгеше міндеттері белгіленуі мүмкін [4].
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындықка қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялық проблемаларын жалпы көпшіліктің жетілдіруі,
айналып келгенде таным теориясы аталған философиялық дербес белгіге
айналды. Таным теориясының негізінде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз
объективті материалдық әлемді тану мен оны тануға болатындығы туралы
мәселелерге диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми
әрі дұрыс маркстік-лениндік таным теориясын айкындаудағы партиялық
көзқарастың талан тудыратынына қарамастан осы заманғы дәлелдеу теориясының
іргетасын құрайтын бірқатар қорытынды ережелердің ұғымды сипатын шындық
үшін тану кажет.
Дәлелдеме теориясының таным теориясымен байланысы мынада:
соңғысы ғылыми тандауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін
кылмыстық іс жүргізу танымының алғашкы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология— жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында
түсіндірілетін кез келген саласында қолданылатын әмбебап корытынды
ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы бар.
Осындай әдістемелік кілт ретінде осы заманғы ғылым диалектикалық әдісті
қолданады. А Давлетов былай деп жазды: Қылмыстық іс жүргізу танымында
диалектикалық әдісті қолдану жалпы, философиялық және әсіресе қылмыстық іс
жүргізу заңдылықтарды дұрыс .үйлестіре білуден тұрады. Таным қызметін
реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары философиялық
категорияларды қылмыстық процессуалдық ұғьімдарға айналдыратын призма
сипатында көрінеді. Қылмыстық процессуалдық танымның белгілі бір мәселесін
шешу тетігі мынадан көрінеді: ең әуелі оның философиялық алғы шарттары
болады, сосын осы мәселеге катысты нормативтік ережелері алынады, содан
кейін философиялық негізге орныққан, бірақ ерекше (қылмыстық іс жүргізу)
мазмұнымен толықтырылған жауап беріледі [6].
Таным теориясы құқықта объективті түрде пайда болған терезені
толықтырды, ол әдістемелік аса маңызды қасиеттерінің бірі. Теория —
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және
соған негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу қызметінің ажырамас
бөлігін құрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары
заңменен егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласынан
тыс қадамының бәрі де құқықтық терезе немесе кұқықтық кеңістік деп
аталатындарды құрайды. Олардың кұқықта болуы занды және сөзсіз. Оларды
толықтыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзеге асырылады, дәлелдеме
теориясына қатысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным теориясын
қараймыз. Методологияның осы аспектісін сипаттай келіп, Ибраев Ч.Р. былай
деп атап етті: танымның диалектикалык әдісі тиісті ғылымда қолданылатын
жеке әдістер арқылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және танымның
диалектикалық әдісі талаптарында дербес түрде пайдаланылуы мүмкін[7, 88
б].
Гносеология— таным теориясының тап өзі. Философияда таным теориясын
белгілеу үшін, сондай-ақ эпистемология (гр. еріstemoloqіa - таным
теориясы) термині пайдаланылады [8, 165 б].
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығын сөзбе сөз түсінбеу
керек. Методологияның негізгі ережелерін колдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қылмыстық сот
ісін жургізуде шындыкқа қол жеткізудің ерекшелігі мынадан көрінеді: бұл
жерде таным объектісінің тақырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті
жекелеген құбылыстар мен оқиғалар да емес. Ғылым тақырыбынан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық оқиғаны құрайтын
және соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен
шектеледі... Фактілерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және
осы қызмет жүзеге асыратын нысандар мен шарттардың ерекшелігі де осыдан...
Алайда дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де
емес, таным қызметінің бір түрі болып табылады, өйткені оның мақсаты
шындықты айқындау [9, 34 б.]. Таным теориясы дәлелдеу теориясын заңдармен
және ойлау нысандарымен толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін
қажетті ойлаудың жалпыға ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика
зерделейді. Тап осы формальды логика ұғым, пайымдау, ой қорытындысы,
анықтама, ұғымының қалыптасуының ережесі не принциптері және т.т.
туралы түсінік береді. Сонымен, формальды логика танымның диалектикалық
теориясынын құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының
элементін де қамтиды [10].
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәделдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін соқырға таяқ ұстатқандай етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге қайта оралсақ,
қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі
жағдайларды қамту үшін формальды логиканың шеңбері әлдеқайда тар екенін
айту қажет. Мәселе мынада, формальды логика алынған қорытындылардың ғана
емес, олардың негізіне қаланған логикалық сілтемелердің дұрыстығын,
шындығын тексеру туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика қандай
жолмен танымнан білім туындайтынын, толық емес және дәл емес білімнен толық
және дәл білім алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жоқ.. Формальды
логиканың осы шектеулігі:
1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясының, институттары мен
категориялары есебінен;
2) іс жүргізу дәлелдемелерін жинау, бекіту, тексеру және бағалау
жөніндегі өзгешелігі бар қызметін нормативтік регламенттеу есебінен
толығады [11].
Соңғы онжылдықтарда дәлелдеу теориясының мәнісіне жаңалық енгізуге,
оны анағұрлым нақты белгілеуге жекелеген әрекеттер жасалуда. Мәселен,
А.А.Давлетов дәлелдемелер теориясы деген қылмыстық процестің ғылыми
бөлімінің дәстүрлі атауы ғылымдағы соңғы жетістіктерді ескере отырып
түзетілуі және қылмыстық іс жүргізу таным теориясы деп аталуы мүмкін [6,
11 б.] деп есептейді.
Заңдық таным тәсілдерінің гносеологиялық табиғатын және оның жұмыс
істеуінің тетіктерін зерттеу А.С.Козловты мынадай ойға әкелді: құқық қорғау
құқық қолдану қызметінің түрі ретінде юрисдикцияның білім беруде алатын
маңызды орны юрисдикция пайдаланылатын дәлелдеме теориясын пайымдаудың
орындылығына себепші болады. А.С.Козловтың тұжырымдамасын қабылдаған
жағдайда төмендегідей қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін юрисдикцияда
пайдаланылатын дәлелдеме теориясы —тектік сипаттағы анағұрлым кең ұғым;
қылмыстық іс жүргізу дәлелдеме теориясы — түрлі сипаттағы ұғым және
юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теориясының мазмұнына құрамдас
элемент сипатында енеді [12].
Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу танымы проблемаларын талдап жасау
екі бағыт бойынша өрістеуде:
1) іс жүзінде методологиялық негізді жоққа шығаратын тар нормативті
көзқарас;
2) қылмыстық сот ісін жургізудің практикалық танымдық қызметінен
қол үзуге әкелетін, таным теориясының категорияларын
дәлелдемелерге және дәлелдеуге тікелей жүктеуге жеткізетін басы
артық теорияландыру. Екі бағытта таза күйінде зиянды.
Методологиялық негіздеудің жеткіліксіздігі нормативтік базаны
жасауға ықпал етеді және керісінше. Осыған байланысты
Е.О.Алауханов: дәлелдеме теориясында ең болмаса оның
негізгі ұғымдарын бейнелеуде қажетті жүйелілік пен
анықтаудың заңдарды жетілдіруге жәрдемдеспейтіні былай тұрсын,
заңдарды қолданудың практикасына теріс ықпалын тигізеді [13]
дейді.
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау болып
табылады. Философиялық көзқарас бойынша шындық дегеніміз — танушы
субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және
тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа
қол жеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі
түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады. Шындыққа қол
жеткізбеу салдарының көрнекі құралы ретінде гомель ісі мысал бола алады,
осы іс бойынша 1981 жылы тергеуші мен инспекторды санады түрде өлтіргені
үшін бес кінәсіз адам сотталды. Екі жылдан кейін тап сол жерде тағы да
кісі өлімі болды. Бұл қарақшылыктың бәрін К. атты ағайынды үшеу және
олардың екі баласы жасаған болатын. Бұл адамдар жоғарыда аталған кісі
өлімдерінің арасында тағы да 11 қылмыс жасаған [14, 24 б.].
Сот қателіктері - әдетте шындыққа көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу максатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының заңда көзделген
барлық шараларды қабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындық ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтқанда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатын анықтау үшін
қажетті шаралар қолдануға құқылы[15, 29 б.].
Сонымен, шындық ұғымын қылмыстық процестің принциптерімен өзара
байланыста қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маңыз береді. Бұл ережелер
өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу өмірде орын алған
жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің объективтілігі - іс
бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде бөлектемей және
мерзімінен бұрын анығына жетпей шешім қабылдамау. Сонымен, осы бөліктегі
заң ережелерінің мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес
келуі қажеттігін ескертеді. Объект туралы білімнің объектінің шынайы
белгілеріне сәйкес келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа қол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М.С.Строгович
қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу үстіндегі
істің жай-жапсары туралы, қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың
кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі [16, 144
б.] деп анықтайды. Және әрі қарай ол әз ойын материалдық шындық дегеніміз
объективті шындық деп қорытындылайды. М.С.Строговичтің пікіріне
В.Д.Дороховтың анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық
дегеніміз - объективті шындықты дұрыс бейнелейтін адамзат білімдерінің
мазмұны және ол субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз деп түсіндірді. Атап
айтқанда, шындық дегеніміз — болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс
танудың нәтижесі. Ол объективті, өйткені оның мазмұны бейнеленетін
объектіге сәйкес келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті
шындықты әлдеқайда кеш түсіну объективті шындықты субъективті бейнелеудің
жоғарғы шыңына шығарады және объективтік шындықты зерттелетін фактілер
мен жағдайларға субъективтік пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі
деп анықтайды. Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер
тұтас алғанда дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл
шындықтың объективті түрі болады [17].
Шындықты философиялық түсіну, мұның өзі методологиялық көзқарас
тұрғысынан өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және
абсолюттік шындықты ескеруін көздейді, Шектеулі білімнен анағұрлым терең
және дәл білімге өрлеу процесі шындыққа салыстырмалы сипат береді.
Шыңдықтың салыстырмалылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы
танымның шектеулілігімен алдын ала анықталады. Бірақ шындық объективті
болса, онда кез келген салыстырмалы шындықты абсолюттік білімнің
элементтері болады. Бұл орайда философия абсолюттік шындықты тақырыпты
толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның одан әрі даму барысында жоққа
шығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды. Осыны ескерсек, қылмыстық сот
ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипаты туралы мәселені шешу
дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды болып табылады.
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзқарас мынадай түсініктер бойынша
анағүрлым қолайлы көрінеді.
Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті органдар қызметінің
нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп есептеуге
негіз береді.
Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатынасы және өзара
байланысы жеткізілетін шындықтың сипатында да қолданылады.
Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қол жеткізу мүмкіндігін
жоққа шығару ісі бойынша сот шешімінің әділеттілігіне және шынайылығына,
яғни сот әділдігін орындаудың мүмкіндігімен қажеттілігіне күмән келтіреді.
Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару
диалектика зандарына қайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде дәлелдеме
мен дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны жоққа шығаруға
не адамның әлемді тануда меңгере алмайтын шегі бар екендігін тануға әкеледі
[18].
Қатаң түрдегі құкықтык тыйым салулар мен рұксат беру жүйесінде
көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінін ерекшелігі танымдық қызметтің
терендігіне, көлеміне өзінің ізін қалдырады. Қызмет, бір жағынан, іс
бойынша белгіленетін шектермен, жағынан құқықтық нұсқамалардың шеңберімен
шектелген. Осы белгіленген шеңбердің ішінде қол жеткізілген шындықтың
толық сипаты бар және сондықтан ол абсолюттік болып табылады. Тал осы
шындық одан тысқары білімдермен салыстырғанда салыстырмалы дәлелдеудің
мақсаты ретінде шындыққа қол жеткізу бұрын қолданылып жүрген заңда тікелей
бекітілген жоқ. Бұл мақсат қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің
мәнісінен жанама түрде туындайды. Осыған орай жекелеген зерттеушілер бұл
мақсат жалпы қылмыстық процеске тән емес деп есептеді. Осыған байланысты:
Қоғамов М.Ч. былай деп қарсылық білдіреді: Заң шығарушының қылмыстық сот
ісін жүргізу мақсаттарының мазмұны мен міндеттері ұғымын енгізуі бізді
абыржытпауға тиіс, өйткені мақсаттар мен міндеттер ұғымдарының реңі
өзгешелігі олардың мазмұнындағы айырмашылықта емес, оларды әр түрлі
аспектіде пайдалану мүмкіндігінде жатыр. Сондықтан, осы категория оның
философиялық ұғымында зерттелген кезде... мақсат ұғымын
пайдаланған дұрыс [19].
Әдебиетте шындыққа қол жеткізу терминінің заңдылығына қатысты
пікірлер де орын алды. Жекелеген авторлар қылмыстық процесте шындыққа қол
жеткізілмейді, дұрысында анықталады деп есептеді. Осы еңбектің авторына
мұндай түрдегі түзету елеусіз сияқты көрінеді, дегенмен шындықтың мақсат
екендігін назарға алатын болсақ, онда мақсат ретінде ол анықталмайды,
керісінше қол жеткізіледі. Егер де Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 24-
бабының 3-бөлігінде орын алғанындай қылмыстық істер бойынша ақиқатты
анықтау үшін қажетті шаралар қолдануды талап ететін болсақ, онда мақсатқа
түзілімнің немесе тіпті міндеттің мағынасын беруден бас тартқан қисынды.
Құқықтық мағынасына зиян келтіре отырып, істің лексикалық жағына баса
қылмыстық-құқықтық баға беру объективтік шындықтың мазмұнына енбейді.
Уәкілетті адамның (органның) бағалау қызметінің таным процесімен
генетикалық өзара байланысы туралы ережені сенімді түрде дәлелдейді.
Бағалау қызметі әрекетті бағалаумен қатар жүреді. Сондықтан, бағалау-
қылмыстық процестегі объективті шындықтың ажырамас бөлігі болып табылады.
60-шы жылдардың басында материалдық шындық терминінің орындылығы
туралы мәселе талқыланды. Оны қылмыстық-процессуалдық ғылымға енгізу
барысында кеңес құқығындағы шындық ұғымын буржуазиялық құқықтағы формальды
шындық ұғымынан шектеуге байланысты болғандығын айту қажет. Осы заманғы
ғылым объективтік шындық ұғымын жиі қолданады, дегенмен бұл орайда
объективтік шындық және материалдық шындық ұғымдарының мағыналық
бірлігін жалпы көпшілік мақұлдаған [20] деп есептелінеді. Оның үстіне
шындық объективтілікұғымы мазмұнымен байланыссыз түсіндірілуі мүмкін
емес.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объективтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралық
жағдайлар болған уақытта ғана алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге
жәрдемдесетін ерекшелігі бар сот кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
қорғауға бағытталған принциптер қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына: заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жауапқа тартуға жол бермеу; тұлғаға қол сұғылмаушылық; тұрғын үйге
қол сұғылмаушылық; азаматтардың жеке өмірін қорғау; хат-хабар, телефондық
әңгімелердің және телеграфтық хабарлардың құндылығы; сезіктіге,
айыпталушыға және сотталушыға қорғану құқығын қамтамасыз ету; күш қолдану,
қатер төндіру және өзге де зансыз шаралар арқылы айыпталушыдан және іске
қатысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тыйым салу; процеске
қатысушылардың және өзге де адамдардың кауіпсіздігін қамтамасыз ету; заң
мен сот аддында баршаның тендігі; кез келген күдіктенушілікті
айыпталушының пайдасына шешу; өзі қорғауға алған адамның келісімінсіз
қорғаушының зандық көмек көрсетуіне байланысты өзіне белгілі болған
мәліметтерді әйгілеуіне тыйым салу; өзіне, жұбайына (зайыбына) және жақын
туысқандарына қарсы, сондай-ақ дін кызметкерлерінің өзіне сенім білдіретін
діндестеріне қарсы куәлік беруіне тыйым салу [21] жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердің өзгешелігі
негізгі құкыктык идеялар, негізге алынатын ережелер сияқты процестің
кейбір принциптері нақты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтындығы болып табылады, бұған қоса процесс принциптерінін
жекелеген нормаларда толық емес бейнелену мүмкіңдігі жоқка шығарылмайды,
ондайда, нақты жағдайда оған тікелей қатысы бар кұкық нормасы емес, процесс
принципі сот әділдігі мақсаттарына, тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қол жеткізудің кепілдіктері ретінде көрінеді [22].
Іс жүргізу нысаңдарын заң жүзінде көздеу объективтік шындықты
анықтауға жәрдемдесетін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұндай сипатында жалпы іс жүргізу нысаны және іс бойынша шындыққа
қол жеткізу мақсатын көздеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осындай ерекшелігі бар нысан ретінде мән-жайдың іс жүзіңдегі сипатына
қарамастан үкімді жокқа шығарудың формальды негіздерінің болуы ықпал бола
алады. Айталық, егер іс соттың заңсыз құрамында қаралса; егер үкімді
қабылдау кезінде судьялар кеңесінің кұпиялылығы бұзылса, егер
судьялардың бірі қол қоймаса, онда үкім жоққа шығарылуы тиіс. Мұндай
жағдайларда үкімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі
және жасалған іс-әрекеттің ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдайда
маңызы болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудын құқықтық
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырып істі жаңадан карау болып
табылады [23].
Объективтік шындықты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттық айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотта куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоғарыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту мүмкін
емес, ол жалпы көпшілікке мәлім. Бірақ объективті шындықты анықтау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мынада; кез келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудің, объективтілігіне және іс бойынша
кабылданған шешімнің зандылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік туындаған
жағдайда кылмыстық іс бойынша объективті шындықтың анықталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезендерінің ревизиялау негізі —
өткен сатының не кезеңнің іс жүргізу нұсқамалары сақталған жағдайда ғана
әрбір келесі саты, кезең орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойынша
объективті шындықты анықтауға кепілдік береді. Мәселен, айып тағу адамның
кінәсін дәлелдемесе мүмкін емес, кассациялық іс жүргізу бірінші
инстанцияның соты іс бойынша үкім шығармайынша мүмкін болмайды. Бұған қоса
жаңа кезендегі іс жүргізу оның алдыңдағы кезеңнің занға сәйкестігін
тексеруді немесе ревизиялауды көздейді. Талаптан ауытқу олардың сипаты мен
мазмұнына байланысты әр түрлі процессуалдық-құқықтық салдарға әкеліп
соғады.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының жүйесі тұлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу анықтаудың жеткілікті
тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау органының немесе
тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер келмеген жағдайда
оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға кедергі
келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда оған бұлтартпау
шаралары қолданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету мақсатында почта-
телеграф хат-хабарлары және т.б. пайдалануға тыйым салынуы мүмкін.
Процессуалдық мәжбүрлеуді қолдану фактілері ғана емес, оны қолдану
қаупі де кепілдіктердің мағынасына ие болады (мәселен, куәгерге тергеушінің
шақыруы бойынша келу міндетін және дәлелді себептерсіз осы міндеттемесін
бұзса ықтимал салдарларды түсіндіру кезінде).
Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізудін институттар жүйесі, оның
құрылымы мен мазмұны кылмыстык іс бойынша объек-тивті шындықты кепілді
түрде анықтауға бағытталған.
Іс бойынша шындықты анықтаудың кепілдіктері ретінде іс жүргізушілік
нысандардың әдеби ұғымына көп жағдайда жалған мазмұн беріліп, іс-қимыл,
акті, процедура сияқты нысандарға орын қалмады. Басқаша айтсақ, нысан қатып
қалған дүние секілді қабылданды. Тұтас алғанда бұл мәселе қылмыстық
процеске тән, бірақ бұл бірден бір белгісі емес. Тұрақты қалыптағы нысан —
іс жүргізушілік актінің ажырамас бөлігі. Мәселен, тергеу іс-қимылының
хаттамасында іс-қимыл жүргізілген орын мен күнді көрсету, оның басталуы мен
аяқталуы, хаттама жасаған адамның қызметі және аты-жөні, іс-қимылға басқа
да барлық қатысушылардың деректері сияқты міндетті түрдегі реквизиттер
болуға тиіс. Хаттаманың міндетті реквизиттерін сақтауды бұзу — фактілер
туралы мәліметтердің көзі ретінде хаттаманы жарамсыз деп тануға мәжбур
етеді. Тұрақты қалыптың мұндай белгілері айыптау қорытындысына, сот
үкіміне, қаулыға тән. Сот және тергеу құжаттарының іс жүргізушілік тұрақты
нысаны — кепілдік ретіндегі іс жүргізушілік нысанның элементі [24].
Сонымен бірге іс жүргізушілік нысан дегеніміз — тұрақты қалып пен
қозғалмалы негіздің үйлесімі. Сот ісін жүргізудің бір сатыдан екінші сатыға
жылжуға, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі қозғалмалы іс жүргізушілік
нысанда ғана ықтимал. ал оның ішінде бір ізге салудың белгілері бар тұрақты
қалыптағы іс жүргізушілік актілер, құжаттар сақталады.
Іс бойынша шындықты анықтауға дәлелдеменің мазмұны мен нысанының
диалектизмімен кепілдік беріледі. Дәлелдеу тәсілі өзінің мазмұнына барабар
болуға тиіс. Бұл орайда дәлелдеу тәсілі — іс жүргізушілік кепілдік ретінде
көрінетін нысан ғана. Мәселен, сарапшының қорытынды жасауына қойылатын
талаптар жауап алу хаттамасын жасау жөніндегі талаптарға сәйкес келмейді.
Аталған жағдайда дәлелдеу тәсілдерінің айырмашылығы — олардың
мазмұнының айырмашылығына байланысты. Сараптық зерттеудің мәні өзгеше түрде
қорытындының сыртқы (тұрақты қалпы) нысанында бейнеленеді. Істі соттың
қарау барысында дәлелдеудің негізіне алынған сарапшының қорытындылары сот
мәжілісінің хаттамасында және үкімнің сипаттама бөлігінде басқаша көрініс
табатын болады. Міне, осыдан қылмыстық процестегі дәлелдемелердің нысаны
мен мазмұнының диалектизмі көрінеді [25].
Шындықты анықтаудың кепілдігі ретінде нысан туралы мәселеде
дәлелдемелердің заңдылығын талал етудің қатысы бар. Атап айтқанда, ҚІЖК-нің
П бабында заңсыз жолмен алынған дәлелдемелердің құқықтық күші жоқ деп
бекітілген. Іс жүргізушілік мағынасында заңсыз жолмен алынғандарды
дәлелдемелер деп атаудың орындылығы ; туралы таласуға болады, өйткені
құқықтық күші болмауынан аталған объектілер дәлелдемелер мен дәлелдеуден
тысқары қалады. Бірақ мәселе онда емес. Заңды белгілеудегі маңызды нәрсе
дәлелдемелер алудың міндетті процедуралық жолы, яғни өзінде тұрақты қалып
пен қозғалмалы негіз үйлескен іс жүргізушілік нысан болып табылады.
1.3. Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы
Дәлелдеменің түсінігі қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115 бабында:
Оның негізінде анықтаушы, тергеуші прокурор, сот осы кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген
әрекетердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтайтын заңды түрде алынған фактілі деректер кылмыстық іс
бойынша дәлелдемелер болып табылады [26] деп берілген.
Қылмыс оқиғасы өткен шақта болған себептен тергеу мен сотқа қылмыстық
істің жағдайы мен фактілі мән-жайларын тікелей қабылдай алмайды. Іске
маңызы бар кез-келген факт дәлелденуге және осы фактінің толықтығы,
жағдайлары толық дұрыс анықталуға қажет.
М.С.Строгович айтқандай: Қылмысты ашу және қылмыскерді әшкерлеу, бұл
дәлелдемелерді табу, қылмыстың оқиғасын шынайы анықтап, қылмысты жасаған
адамды заңды жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді, оның кінәлілігін
анықтайды, оған лайыкты жазасын қолдануға көмектеседі.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып кез-келген фактілі деректер,
заңмен белгіленген тәртіп негізінде анықтама органы, тергеуші және сот
қоғамға қауіпті әрекеттің болуы немесе болмауы осы әрекетті жасаған адамның
кінәлілігін және істі дұрыс шешу мақсатындағы басқа да жағдайлар жатады
[27].
Бұл деректер былай анықталады: куәгердің айғағымен, жәбірленушінің
айғағымен, айыпкердің айғағымен, сарапшының қортындысымен, заттай
дәлелдемелермен, тергеу және сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа да
кұжаттар, бейне материалдармен, бейне-аудио жазуларымен анықталынады.
Осы фактілі деректер іс бойынша зерттеліп отырған оқиғалар мен мән
жайлар сот пен тергеу үшін соңғылары анықталу құралы ретінде, дәлелдемелер
құралы болады.
Сот ісі бойынша дәледеу дегеніміз - дәлелдемелер арқылы жасалған
қылмыстың бейнесін қалпына келтіру процесін айтамыз.
Сондықтан да, сот дәлелдеудің формальды логикадан айырмашылығы бұл жерде
ойлармен ғана емес, ең алдымен барлық фактілермен дәлелденеді.
Осы кез-келген фактіні соттық дәледдеме ретінде тану үшін, әрдайым
онда оның қатыстылық деген қасиетін анықтау талап етіледі. Мұнымен оның осы
қарастырылып жатқан іспен байланысын айтамыз, осының әсерінен ол осы мән
жайларды анықтау құралы қызметін аткаруы мүмкін [28].
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипатты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттап іс жүргізу кұкықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз - шындықты
анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы дәлелдеме қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез-келген рәсім, бұл кейбір қисыңды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
кұбылыстар мен заттардың сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар
мағынасында - бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада камтиды:
а) дәледдеме - шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме - тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі дәлелдеу
терминімен белгіленеді, оның мақсаты туралы дербес тарауда айтылады.
Дәлелдеме ұғымының қылмыстық іс жүргізуінің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан ажырата отырып, А.И.Трусов былай деп жазды:
...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі фактілермен жұмыс
істейді [29].
Әрі карай А.И.Трусов соттық дәледдемелердің мынадай негізгі белгілерін
негіздейді:
– соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
– жалпы кез-келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
– соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстық іс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады
немесе жоққа шығарылады [30].
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме - шындыққа көз жеткізудің кұралы. Сонымен бірге дәлелдеме
шындықты жасаудын құралы емес.
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланыска түскен кезде дәлелдеме -
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарынын бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардын бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ [31].
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Және жоғарыда айтылғанды
еске сақтай отырып, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
– дәлелдемелердердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
– дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
– дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде
қылмыстық жазаға жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын
анықтау;
– мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың
ғана құқығына беру;
– қылмыс жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі не
кінәсіздігін анықтау.
Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінін, айыпталушының,
жәбірленушінің, куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы; заттай айғақтар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады. Бұл тізбені кеңейте
түсіндіруге болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылды.
Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар санат. Бір жағынан бұл фактілер, ал
екінші жағынан фактілердің көздері. Бұл ілім дәлелдемені екі жақты түсіну
деген атақ алады.
Осы көзқарасты негіздей отырып М.С.Строгович былай дел алды:
Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме, бұл, біріншіден,
қылмыстың болғандығы немесе болмағандығы, оны атаудағы белгілі
бір адамның кінәлілігі немесе осы адамның жауапкершілік
деңгейіне байланысты болатын істің басқа да жағдайлары
анықталатын фактілердің бір тобы. Екіншіден, заңда қарастырылған көздер
дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен сот іс үшін маңызы
бар фактілер туралы мәліметтер аз және сол арқылы осы фактілер анықталады
[32].
Негізінен М.С.Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы С.Альперт және
М.Бажановтың еңбектерімен үндес, олар актілерді ғана дәлелдемелер деп тану
екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп соғады деп тұжырымдады:
дәлелдеменің күрделі және сонымен бірге біртұтас ұғымын: іс жүзіндегі
деректер мен осы іс жүзіндегі деректерді дәлелдеудің амалдары арқылы алуды
[33] айтып жатыр.
Демек, екінші көзқарас іс жүзіндегі деректерді және олардың іс
жүргізу көздерінің бірлігіне сүйенді. Бұл көзқарасты В.Я.Дорохов.
М.А.Чельцов, П.А.Лупинская және басқа зерттеушілер қолдады [34].
Іс жүргізу дәлелдемелерінің мәнісін ғылыми пайымдаудағы бірінші
бағыты - дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу заңдары белгілеген көздерден
алған іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде танудан тұрады.
Дәлелдемелер мен олардың көздері өзара баййланысты, бірақ сәйкес келмейді.
Г.Т.Оспанованың пікірі бойынша: іс жүзіндегі фактілерді олардың
көздерінен ажыратуға, оларды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Олар
табиғи түрде өзара байланысқан, өзара тығыз байланыста болады. Бірақ
бұл аталған категориялардың әрқайсысының дербестігін жоққа шығармайтын
диалектикалық байланыс[35]. Бұл ой көптеген ғалымдардың еңбектерінен
табады. Ішінара Е.А.Матвиенко былай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ
АКАДЕМИЯСЫ
Жетпісбаев Жандос Бірлікұлы
Дәлелдемелер теориясындағы дәлелдемелер және дәлелдемелердің қайнар
көздерінің түсініктемелерінің ара қатынасы
6N0303 – Құқыққорғау қызметі мамандығы бойынша
академиялық құқық магистрі дәрежесін алу үшін
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., полиция майоры
Т.Ж. Қаратаев
Алматы, 2010
ЖОСПАР
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелердің түсінігімен маңызы.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы,
мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .6
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипатымен
мазмұны ... ... ... ... 11
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 16
1.4 Дәлелдемелердің
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...25
2 Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара қатынасы
1. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2. Дәлелдемелердің қайнар көздерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3. Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы.
... .56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...59
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2 КІРІСПЕ
3 Зерттеу тақырыбын негіздеу және оның өзектілігі. Бұл проблеманы
зерттеудің өзектілігі елімізде адамның құқығымен бостандығын сақтауға
өте жоғары көңіл бөлуімен шартталған. Құқықтық мемлекеттің қалыптасу
процесі заңдылықтың жаңа түрлерін міндетті түрде туындатуды қажет
етеді, ол біздің елімізде болып өткен және болып жатқан өзгерістерге
сәйкес келеді. Қазақстан тоталитарлық режимнен бас тартып құқықтық
мемлекет принциптеріне, адам құқықтары мен қажеттіліктеріне
негізделген жаңа азаматтық қоғамды құрып жатыр. Бұл шарттарда құқықтық
реформаның басты звеносы болып – халықаралық келісімдердің адам
құқығы облысында және қоғамның дамуының қазіргі талаптарына жауап
беретін қылмыстық заңдылықты жетілдіру және оның жаңа түрлерін
қабылдау болып табылады. Сонымен қатар, мемлекетіміздің басшысы Н.Ә.
Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында заңның абсолюттік
жоғарылығын орнату және заңға бағынатын азаматтарды қылмыстардан
қорғау [1] қажеттігін атап көрсеткен.
Қылмыстарды адамдар жасайды, қылмыстар адамдар арасында жасалады.
Сондықтан да, адамзат проблемасы ескі және әрдайым жаңа проблема болып
табылады. Қылмыспен күресудің барлық сатыларында іске қатысушылардың іс
әрекетін, оның қылмысқа қатыстылығын анықтау басты міндет болып табылады.
Бұл Қазақстан Республикасы ҚІЖК нің 8-бабымен реттеледі.
Бірақ та, тәжірибе барысында іске қатысушылардың кінәлілігін дәлелдеу
және дәлелдемелерді жинау барысында шешімін таппаған мәселелер әлі де
кездеседі. Мысалы, адамддардың негізсіз ұсталынуы; олардан жауап алу;
құқықтарын толық түсіндірмеу; жинақталған мәліметтердің заң бұзу арқылы
алынуы және т.б.
Осы аталған мәселелер аталған тақырыпты таңдауға арқау болды. Бұл
мәселе, елімізде жүргізіліп жатқан құқықтық реформаға, Қазақстан
Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық
саясат туралы тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2009-
жылғы тамыздың 24-дегі Жарлығына Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына жасаған 2010 жылғы 30-қаңтардағы Жолдауына
сәйкес келеді.
Зерттеу тақырыбының зерттеулі деңгейі. Қазақстан Республикасында
бүгінгі таңда, сонымен қатар Кеңес өкіметі тұсында дәлелдемелер және
дәлелдеу теориясына қатысты көптеген заңгер ғалымдар: М.С. Строгович; С.А.
Шейфер С.А.; Ю.В. Францифиров; А.И. Новиков; А.О. Трусов; Е.В. Березовская,
П.Е. Недбайло, А.В. Наумов, А.С. Пиголкин, А.С. Шляпочников және т. б.;
отандық ғалымдардан дәлелдемелерге қатысты А.Ф. Аубакиров; Е.Е. Ерешев;
М.Ч. Қоғамов; Б.Х. Төлеубекова; Қ. А. Мами; Б.Қ. Төлеубекова; Т.Қ.
Айтмұхамбетов өз еңбектерінде арқау етті.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты болып қылмыстық
іс жүргізу барысындағы дәлелдемелер және дәлелдеу теориясының ұғымы мен
маңыздылығын анықтау, оның тәжірибе барысындағы мәнін анықтау табылады.
Таңдалған мақсатқа жетуде келесі міндеттерді қойылады:
– Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызына тоқтала отырып анықтама беру;
– Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұнынын ашу;
– Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы, сипаты;
– Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі және түрлері;
– Дәлелдемелердің түсінігімен қайнар көздерінің ара катынасы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ұсынылған зерттеуде құқық қорғау органдары
қызметінің жұмысына, отандық құқықтағы келеңсіздіктерді жою мақсатында,
саралау жүргізіледі және баға беріледі.
Көрсетілген дәлелдемелер қарала отырып алдын ала тергеу және сот
тәжірибесінен мысалдар келтіріледі. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотына
сот тәжірибесі сұрақтары жөнінде түсіндірмелер беруде дәлелдемелерді
пайдалану және оларға баға беру жолдарын көрсетуі қажет. Олар міндетті
түрде, заң қолданушы органдар үшін де және лауазымды тұлғалар үшін де
орындалуға жатады.
Күнделікті заң тәжірибесінде пікірталас тудыратын жағдайлар кездеседі.
Кейде, қандайда бір сұрақты шешу барысында, егер аталған мәселе заң
тұрғысынан реттелмеген болса, тұлғалар, органдар, лауазымды тұлғалар
Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларына сүйенуге құқықтары барлығын көрсету.
Диссертацияның теориялық маңыздылығы қылмыстық іс жүргізу құқығындағы
дәлелдемелер теориясын кешенді, жүйелі және монографиялық тұрғыдан зерттеу
болып табылады. Алынған қорытындылар мен ұсыныстар дәлелдемелердің
маңыздылығын ашуға және аталған институттарды әрі қарай да дамытуға өз
үлесін қосады.
Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы алынған қорытындылар
мен ұсыныстар құқық қорғау қызметінде көмегін тигізуді көздейді.
Қорғауға шығарылған негізгі ережелер:
– Қылмыстарды ашу мен тергеуде дәлелдемелерді кеңінен қолдану қажет.
Дәлелдемелер мен олардың қайнар көздерінің түсінігіне терең тоқталу
керек.
– Дәлелдемелердің маңызы мен сипатын, нәтижесін қылмыстық іс
жүргізуде, қылмысты тергеу мақсатында қолдану құралы ретінде
анықтауға болады;
– Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі мен түрлеріне ауқымды
түсінік беру қажет;
Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасын нақтылап
жіктеу;
Дәлелдемелер теориясындағы дәлелдемелер және дәлелдемелердің қайнар
көздерінің түсініктемелерінің арақатынасы тақырыбын ашып көрсету және
оларды жүргізу мәселелерін дұрыс шешудің маңыздылығына байланысты кең
ауқымда ғылыми тұрғыдағы зерттелу қажеттігі туындап отыр.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі:
Зерттеу жұмысының нәтижелері мынадай басылымдарда жарық көрді:
1) Дәлелдемелердің сипаты, АМУ Хабаршы, Құқықтану сериясы 2010
жыл;
2) Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі. Дәлелдемелердің
түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы, АМУ Хабаршы, Құқықтану
сериясы 2010 жыл;
Магистрлік диссертацияның көлемі мен құрылымы. Жұмыстың құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндетіне негізделген. Диссертацияның көлемі мен
мазмұны ғылыми жұмысты орындауға қойылатын талаптар мен ережелерге сәйкес
келеді. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 БӨЛІМ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызы.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі болып табылады,
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардын теориялық негіздерін, заңдық регламентін, даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды және т.б. қамтиды[2].
Қылмыстық іс жургізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М.Миньковский: анықтауда, алдын ала тергеуде және сотта дәлелдеу
процесін зерттеуге арналған, кез келген ғылыми теория сияқты оның ішкі
тұтастығы және тиісті ғылым шеңберінде салыстырмалы түрде дербестігі бар.
Алайда, дәлелдеу тұтас алғанда былай қылмыстық процестен оқшау қала
алмайтыны сияқты дәлелдеу теориясы да қылмыстық процесс ғылымынан тысқары
қала алмайтыны түсінікті. Олар бөлік пен тұтас сияқты өзара табиғи түрде
байланысқан[3] деп көрсетеді.
Сонымен құқығы кұрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да
қамтиды. Дәлелдеме теориясы өз кезегінде дәлелдеу кұқығының ғылыми-
теориялық базасы болып табылады. Дәлелдеу теориясы келесідей мәселелерді
талдайды:
– таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты
дәлелдеу туралы;
– осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі
ретінде көрінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
– қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным
объектісінің (дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен
мазмұны туралы;
– қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері
мен жіктелуі туралы;
– дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың
принциптері мен ережелері туралы;
– соттық зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының
мазмұны үшін шешуші болып табылады. П. С. Элькиндтің пікірі бойынша
дәлелдеу құқығын дәлелдемелерді жинақтаудың, тексерудің және
бағалаудың мақсатын, мазмұнын, тәртібін, шектерін және құқықтық
құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу нормаларының жүйесі, сондай-
ақ осындай бағалаудан туындайтын кұкық қолдану органдары
қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек [4].
Дәлелдеу кұқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
– дәлелдеу құқығының тәсілдері мен кұкықтық реттеу тақырыбы қылмыстық
іс жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық қатынастардан
тұрады;
– аталған кұқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығымен реттеу тәсілдері
қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді жинақтауға,
тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен шықпайды,
яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу
құқығы нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
– дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құкығы мақсаттарының бір бөлігімен
сәйкес келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді
және сот әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
– қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді;
– аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу
құкығындағыдай болып келеді;
– дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа
ережелерді қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу
құқығының оң ықпал етуіне негізі болып табылады;
– дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық
іс жүргізу құқығы нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге
дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сонымен, сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ
жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер
түптеп келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу құқығына айналды.
Ғылыми әдебиетте дәлелдеу теориясының мәні түрінде түсіндіріліп
келді. Атап айтқанда, Б.Х. Төлеубекова дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу
құқығы бір нәрсе деп есептей отырып былай деп жазды: Қаралатын сот іс үшін
мәні болатын фактілерді дәлелдеу мен бағалаудың нормалар жүйесі, бірыңғай
принциптері, сондай-ақ оларды қолданудың практикасы дәлелдеме теориясы
немесе дәлелдеу құқығы деп аталады[2]. Дәлелдеу құқығының немесе дәлелдеме
теориясының мәнін осылайша түсіну негізіне көзқарасымызша, КСРО-ның
соғыстан кейінгі кезеңіндегі еңбектердің бірінің авторы, академик А. Я.
Вышинскийдің көзқарасы алынған. Ол 1946 жылдың өзінде: Дәлелдеме туралы
ғылым немесе дәлелдеу құқығының теориясы, жалпы көпшілік
мақұлдағандай, бүкіл сот құқығының басты, орталық теориясы болып табылады.
Бірқатар процессуалистер процессуалдық ғылымның осы бөлігіне айрықша мән
беретіндігі соншалық, бүкіл процесті дәлелдемелермен пайдалану өнеріне
әкеліп тірейді [5] деп көрсетеді. Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу
құқығы мен дәлелдеме теориясының арасында генетикалық байланыстың бар
екендігін тани отырып, А.Я. Вышинский сонымен бірге дәлелдеме теориясы мен
дәлелдеу құқығының арасындағы айырмашылықты көрмеді, ол туралы оның
дәлелдеу құқығының теориясы деген термині сөзімізді растайды.
Дәлелдеу құқығының теориясы термині осы заманғы ғылым дәлелдеме
теориясы мен дәлелдеу құқығы ұғымдарының араласуына жол бермейтін
біршама өзге мағынада қолданылады. Мәселе мынада, құқықтағы кез келген
бағыт фундаменталдық-теориялық және нормативтік-қолданбалы екі аспектінің
өзара байланысын көздейді. Сонымен, дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі
ретінде дәлелдеу құқығын бір мезгілде, бұрын айтылғанындай, екі аспект
түрін де қарауға болады:
1) дәлелдеу құқығының теориясы;
2) дәлелдеме құқығының нормалар жиынтығы. Бірыңғай әдістемелік
ерекшелігі бар мұндай бөлу нормативті регламент түрінде көрінетін міндетті
бөлігінен құқықтық нұсқамалармен әрдайым сәйкес келе бермейтін қорытынды
ережелердің жүйесінен тұратын факультативті бөлігін ажыратуға мүмкіндік
береді. Мұндай қарым-қатынас фундаменталдық-теориялық бөлігінің анағұрлым
кең ауқымды мазмұнына байланысты заңды да. Міне, осы мағынада П.С.
Элькиндтің: кеңестік қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының жалпы
міндеттерінен дәлелдеу құқығы теориясының (тақырыбының ерекшеліктерін
айқындайтын) өзгеше міндеттері белгіленуі мүмкін [4].
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындықка қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялық проблемаларын жалпы көпшіліктің жетілдіруі,
айналып келгенде таным теориясы аталған философиялық дербес белгіге
айналды. Таным теориясының негізінде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз
объективті материалдық әлемді тану мен оны тануға болатындығы туралы
мәселелерге диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми
әрі дұрыс маркстік-лениндік таным теориясын айкындаудағы партиялық
көзқарастың талан тудыратынына қарамастан осы заманғы дәлелдеу теориясының
іргетасын құрайтын бірқатар қорытынды ережелердің ұғымды сипатын шындық
үшін тану кажет.
Дәлелдеме теориясының таным теориясымен байланысы мынада:
соңғысы ғылыми тандауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін
кылмыстық іс жүргізу танымының алғашкы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология— жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында
түсіндірілетін кез келген саласында қолданылатын әмбебап корытынды
ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы бар.
Осындай әдістемелік кілт ретінде осы заманғы ғылым диалектикалық әдісті
қолданады. А Давлетов былай деп жазды: Қылмыстық іс жүргізу танымында
диалектикалық әдісті қолдану жалпы, философиялық және әсіресе қылмыстық іс
жүргізу заңдылықтарды дұрыс .үйлестіре білуден тұрады. Таным қызметін
реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары философиялық
категорияларды қылмыстық процессуалдық ұғьімдарға айналдыратын призма
сипатында көрінеді. Қылмыстық процессуалдық танымның белгілі бір мәселесін
шешу тетігі мынадан көрінеді: ең әуелі оның философиялық алғы шарттары
болады, сосын осы мәселеге катысты нормативтік ережелері алынады, содан
кейін философиялық негізге орныққан, бірақ ерекше (қылмыстық іс жүргізу)
мазмұнымен толықтырылған жауап беріледі [6].
Таным теориясы құқықта объективті түрде пайда болған терезені
толықтырды, ол әдістемелік аса маңызды қасиеттерінің бірі. Теория —
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және
соған негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу қызметінің ажырамас
бөлігін құрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары
заңменен егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласынан
тыс қадамының бәрі де құқықтық терезе немесе кұқықтық кеңістік деп
аталатындарды құрайды. Олардың кұқықта болуы занды және сөзсіз. Оларды
толықтыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзеге асырылады, дәлелдеме
теориясына қатысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным теориясын
қараймыз. Методологияның осы аспектісін сипаттай келіп, Ибраев Ч.Р. былай
деп атап етті: танымның диалектикалык әдісі тиісті ғылымда қолданылатын
жеке әдістер арқылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және танымның
диалектикалық әдісі талаптарында дербес түрде пайдаланылуы мүмкін[7, 88
б].
Гносеология— таным теориясының тап өзі. Философияда таным теориясын
белгілеу үшін, сондай-ақ эпистемология (гр. еріstemoloqіa - таным
теориясы) термині пайдаланылады [8, 165 б].
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығын сөзбе сөз түсінбеу
керек. Методологияның негізгі ережелерін колдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қылмыстық сот
ісін жургізуде шындыкқа қол жеткізудің ерекшелігі мынадан көрінеді: бұл
жерде таным объектісінің тақырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті
жекелеген құбылыстар мен оқиғалар да емес. Ғылым тақырыбынан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық оқиғаны құрайтын
және соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен
шектеледі... Фактілерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және
осы қызмет жүзеге асыратын нысандар мен шарттардың ерекшелігі де осыдан...
Алайда дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де
емес, таным қызметінің бір түрі болып табылады, өйткені оның мақсаты
шындықты айқындау [9, 34 б.]. Таным теориясы дәлелдеу теориясын заңдармен
және ойлау нысандарымен толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін
қажетті ойлаудың жалпыға ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика
зерделейді. Тап осы формальды логика ұғым, пайымдау, ой қорытындысы,
анықтама, ұғымының қалыптасуының ережесі не принциптері және т.т.
туралы түсінік береді. Сонымен, формальды логика танымның диалектикалық
теориясынын құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының
элементін де қамтиды [10].
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәделдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін соқырға таяқ ұстатқандай етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге қайта оралсақ,
қылмыстық іс бойынша шындықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі
жағдайларды қамту үшін формальды логиканың шеңбері әлдеқайда тар екенін
айту қажет. Мәселе мынада, формальды логика алынған қорытындылардың ғана
емес, олардың негізіне қаланған логикалық сілтемелердің дұрыстығын,
шындығын тексеру туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика қандай
жолмен танымнан білім туындайтынын, толық емес және дәл емес білімнен толық
және дәл білім алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жоқ.. Формальды
логиканың осы шектеулігі:
1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясының, институттары мен
категориялары есебінен;
2) іс жүргізу дәлелдемелерін жинау, бекіту, тексеру және бағалау
жөніндегі өзгешелігі бар қызметін нормативтік регламенттеу есебінен
толығады [11].
Соңғы онжылдықтарда дәлелдеу теориясының мәнісіне жаңалық енгізуге,
оны анағұрлым нақты белгілеуге жекелеген әрекеттер жасалуда. Мәселен,
А.А.Давлетов дәлелдемелер теориясы деген қылмыстық процестің ғылыми
бөлімінің дәстүрлі атауы ғылымдағы соңғы жетістіктерді ескере отырып
түзетілуі және қылмыстық іс жүргізу таным теориясы деп аталуы мүмкін [6,
11 б.] деп есептейді.
Заңдық таным тәсілдерінің гносеологиялық табиғатын және оның жұмыс
істеуінің тетіктерін зерттеу А.С.Козловты мынадай ойға әкелді: құқық қорғау
құқық қолдану қызметінің түрі ретінде юрисдикцияның білім беруде алатын
маңызды орны юрисдикция пайдаланылатын дәлелдеме теориясын пайымдаудың
орындылығына себепші болады. А.С.Козловтың тұжырымдамасын қабылдаған
жағдайда төмендегідей қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін юрисдикцияда
пайдаланылатын дәлелдеме теориясы —тектік сипаттағы анағұрлым кең ұғым;
қылмыстық іс жүргізу дәлелдеме теориясы — түрлі сипаттағы ұғым және
юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теориясының мазмұнына құрамдас
элемент сипатында енеді [12].
Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу танымы проблемаларын талдап жасау
екі бағыт бойынша өрістеуде:
1) іс жүзінде методологиялық негізді жоққа шығаратын тар нормативті
көзқарас;
2) қылмыстық сот ісін жургізудің практикалық танымдық қызметінен
қол үзуге әкелетін, таным теориясының категорияларын
дәлелдемелерге және дәлелдеуге тікелей жүктеуге жеткізетін басы
артық теорияландыру. Екі бағытта таза күйінде зиянды.
Методологиялық негіздеудің жеткіліксіздігі нормативтік базаны
жасауға ықпал етеді және керісінше. Осыған байланысты
Е.О.Алауханов: дәлелдеме теориясында ең болмаса оның
негізгі ұғымдарын бейнелеуде қажетті жүйелілік пен
анықтаудың заңдарды жетілдіруге жәрдемдеспейтіні былай тұрсын,
заңдарды қолданудың практикасына теріс ықпалын тигізеді [13]
дейді.
1.2. Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау болып
табылады. Философиялық көзқарас бойынша шындық дегеніміз — танушы
субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және
тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа
қол жеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі
түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады. Шындыққа қол
жеткізбеу салдарының көрнекі құралы ретінде гомель ісі мысал бола алады,
осы іс бойынша 1981 жылы тергеуші мен инспекторды санады түрде өлтіргені
үшін бес кінәсіз адам сотталды. Екі жылдан кейін тап сол жерде тағы да
кісі өлімі болды. Бұл қарақшылыктың бәрін К. атты ағайынды үшеу және
олардың екі баласы жасаған болатын. Бұл адамдар жоғарыда аталған кісі
өлімдерінің арасында тағы да 11 қылмыс жасаған [14, 24 б.].
Сот қателіктері - әдетте шындыққа көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу максатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының заңда көзделген
барлық шараларды қабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындық ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтқанда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатын анықтау үшін
қажетті шаралар қолдануға құқылы[15, 29 б.].
Сонымен, шындық ұғымын қылмыстық процестің принциптерімен өзара
байланыста қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маңыз береді. Бұл ережелер
өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу өмірде орын алған
жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің объективтілігі - іс
бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде бөлектемей және
мерзімінен бұрын анығына жетпей шешім қабылдамау. Сонымен, осы бөліктегі
заң ережелерінің мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес
келуі қажеттігін ескертеді. Объект туралы білімнің объектінің шынайы
белгілеріне сәйкес келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа қол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М.С.Строгович
қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу үстіндегі
істің жай-жапсары туралы, қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамдардың
кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі [16, 144
б.] деп анықтайды. Және әрі қарай ол әз ойын материалдық шындық дегеніміз
объективті шындық деп қорытындылайды. М.С.Строговичтің пікіріне
В.Д.Дороховтың анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық
дегеніміз - объективті шындықты дұрыс бейнелейтін адамзат білімдерінің
мазмұны және ол субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз деп түсіндірді. Атап
айтқанда, шындық дегеніміз — болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс
танудың нәтижесі. Ол объективті, өйткені оның мазмұны бейнеленетін
объектіге сәйкес келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті
шындықты әлдеқайда кеш түсіну объективті шындықты субъективті бейнелеудің
жоғарғы шыңына шығарады және объективтік шындықты зерттелетін фактілер
мен жағдайларға субъективтік пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі
деп анықтайды. Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер
тұтас алғанда дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл
шындықтың объективті түрі болады [17].
Шындықты философиялық түсіну, мұның өзі методологиялық көзқарас
тұрғысынан өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және
абсолюттік шындықты ескеруін көздейді, Шектеулі білімнен анағұрлым терең
және дәл білімге өрлеу процесі шындыққа салыстырмалы сипат береді.
Шыңдықтың салыстырмалылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы
танымның шектеулілігімен алдын ала анықталады. Бірақ шындық объективті
болса, онда кез келген салыстырмалы шындықты абсолюттік білімнің
элементтері болады. Бұл орайда философия абсолюттік шындықты тақырыпты
толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның одан әрі даму барысында жоққа
шығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды. Осыны ескерсек, қылмыстық сот
ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипаты туралы мәселені шешу
дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды болып табылады.
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзқарас мынадай түсініктер бойынша
анағүрлым қолайлы көрінеді.
Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті органдар қызметінің
нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп есептеуге
негіз береді.
Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатынасы және өзара
байланысы жеткізілетін шындықтың сипатында да қолданылады.
Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қол жеткізу мүмкіндігін
жоққа шығару ісі бойынша сот шешімінің әділеттілігіне және шынайылығына,
яғни сот әділдігін орындаудың мүмкіндігімен қажеттілігіне күмән келтіреді.
Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару
диалектика зандарына қайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде дәлелдеме
мен дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны жоққа шығаруға
не адамның әлемді тануда меңгере алмайтын шегі бар екендігін тануға әкеледі
[18].
Қатаң түрдегі құкықтык тыйым салулар мен рұксат беру жүйесінде
көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінін ерекшелігі танымдық қызметтің
терендігіне, көлеміне өзінің ізін қалдырады. Қызмет, бір жағынан, іс
бойынша белгіленетін шектермен, жағынан құқықтық нұсқамалардың шеңберімен
шектелген. Осы белгіленген шеңбердің ішінде қол жеткізілген шындықтың
толық сипаты бар және сондықтан ол абсолюттік болып табылады. Тал осы
шындық одан тысқары білімдермен салыстырғанда салыстырмалы дәлелдеудің
мақсаты ретінде шындыққа қол жеткізу бұрын қолданылып жүрген заңда тікелей
бекітілген жоқ. Бұл мақсат қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің
мәнісінен жанама түрде туындайды. Осыған орай жекелеген зерттеушілер бұл
мақсат жалпы қылмыстық процеске тән емес деп есептеді. Осыған байланысты:
Қоғамов М.Ч. былай деп қарсылық білдіреді: Заң шығарушының қылмыстық сот
ісін жүргізу мақсаттарының мазмұны мен міндеттері ұғымын енгізуі бізді
абыржытпауға тиіс, өйткені мақсаттар мен міндеттер ұғымдарының реңі
өзгешелігі олардың мазмұнындағы айырмашылықта емес, оларды әр түрлі
аспектіде пайдалану мүмкіндігінде жатыр. Сондықтан, осы категория оның
философиялық ұғымында зерттелген кезде... мақсат ұғымын
пайдаланған дұрыс [19].
Әдебиетте шындыққа қол жеткізу терминінің заңдылығына қатысты
пікірлер де орын алды. Жекелеген авторлар қылмыстық процесте шындыққа қол
жеткізілмейді, дұрысында анықталады деп есептеді. Осы еңбектің авторына
мұндай түрдегі түзету елеусіз сияқты көрінеді, дегенмен шындықтың мақсат
екендігін назарға алатын болсақ, онда мақсат ретінде ол анықталмайды,
керісінше қол жеткізіледі. Егер де Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 24-
бабының 3-бөлігінде орын алғанындай қылмыстық істер бойынша ақиқатты
анықтау үшін қажетті шаралар қолдануды талап ететін болсақ, онда мақсатқа
түзілімнің немесе тіпті міндеттің мағынасын беруден бас тартқан қисынды.
Құқықтық мағынасына зиян келтіре отырып, істің лексикалық жағына баса
қылмыстық-құқықтық баға беру объективтік шындықтың мазмұнына енбейді.
Уәкілетті адамның (органның) бағалау қызметінің таным процесімен
генетикалық өзара байланысы туралы ережені сенімді түрде дәлелдейді.
Бағалау қызметі әрекетті бағалаумен қатар жүреді. Сондықтан, бағалау-
қылмыстық процестегі объективті шындықтың ажырамас бөлігі болып табылады.
60-шы жылдардың басында материалдық шындық терминінің орындылығы
туралы мәселе талқыланды. Оны қылмыстық-процессуалдық ғылымға енгізу
барысында кеңес құқығындағы шындық ұғымын буржуазиялық құқықтағы формальды
шындық ұғымынан шектеуге байланысты болғандығын айту қажет. Осы заманғы
ғылым объективтік шындық ұғымын жиі қолданады, дегенмен бұл орайда
объективтік шындық және материалдық шындық ұғымдарының мағыналық
бірлігін жалпы көпшілік мақұлдаған [20] деп есептелінеді. Оның үстіне
шындық объективтілікұғымы мазмұнымен байланыссыз түсіндірілуі мүмкін
емес.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объективтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралық
жағдайлар болған уақытта ғана алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге
жәрдемдесетін ерекшелігі бар сот кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
қорғауға бағытталған принциптер қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына: заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жауапқа тартуға жол бермеу; тұлғаға қол сұғылмаушылық; тұрғын үйге
қол сұғылмаушылық; азаматтардың жеке өмірін қорғау; хат-хабар, телефондық
әңгімелердің және телеграфтық хабарлардың құндылығы; сезіктіге,
айыпталушыға және сотталушыға қорғану құқығын қамтамасыз ету; күш қолдану,
қатер төндіру және өзге де зансыз шаралар арқылы айыпталушыдан және іске
қатысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тыйым салу; процеске
қатысушылардың және өзге де адамдардың кауіпсіздігін қамтамасыз ету; заң
мен сот аддында баршаның тендігі; кез келген күдіктенушілікті
айыпталушының пайдасына шешу; өзі қорғауға алған адамның келісімінсіз
қорғаушының зандық көмек көрсетуіне байланысты өзіне белгілі болған
мәліметтерді әйгілеуіне тыйым салу; өзіне, жұбайына (зайыбына) және жақын
туысқандарына қарсы, сондай-ақ дін кызметкерлерінің өзіне сенім білдіретін
діндестеріне қарсы куәлік беруіне тыйым салу [21] жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердің өзгешелігі
негізгі құкыктык идеялар, негізге алынатын ережелер сияқты процестің
кейбір принциптері нақты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтындығы болып табылады, бұған қоса процесс принциптерінін
жекелеген нормаларда толық емес бейнелену мүмкіңдігі жоқка шығарылмайды,
ондайда, нақты жағдайда оған тікелей қатысы бар кұкық нормасы емес, процесс
принципі сот әділдігі мақсаттарына, тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауға қол жеткізудің кепілдіктері ретінде көрінеді [22].
Іс жүргізу нысаңдарын заң жүзінде көздеу объективтік шындықты
анықтауға жәрдемдесетін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұндай сипатында жалпы іс жүргізу нысаны және іс бойынша шындыққа
қол жеткізу мақсатын көздеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осындай ерекшелігі бар нысан ретінде мән-жайдың іс жүзіңдегі сипатына
қарамастан үкімді жокқа шығарудың формальды негіздерінің болуы ықпал бола
алады. Айталық, егер іс соттың заңсыз құрамында қаралса; егер үкімді
қабылдау кезінде судьялар кеңесінің кұпиялылығы бұзылса, егер
судьялардың бірі қол қоймаса, онда үкім жоққа шығарылуы тиіс. Мұндай
жағдайларда үкімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі
және жасалған іс-әрекеттің ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдайда
маңызы болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудын құқықтық
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырып істі жаңадан карау болып
табылады [23].
Объективтік шындықты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттық айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотта куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоғарыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту мүмкін
емес, ол жалпы көпшілікке мәлім. Бірақ объективті шындықты анықтау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мынада; кез келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудің, объективтілігіне және іс бойынша
кабылданған шешімнің зандылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік туындаған
жағдайда кылмыстық іс бойынша объективті шындықтың анықталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезендерінің ревизиялау негізі —
өткен сатының не кезеңнің іс жүргізу нұсқамалары сақталған жағдайда ғана
әрбір келесі саты, кезең орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойынша
объективті шындықты анықтауға кепілдік береді. Мәселен, айып тағу адамның
кінәсін дәлелдемесе мүмкін емес, кассациялық іс жүргізу бірінші
инстанцияның соты іс бойынша үкім шығармайынша мүмкін болмайды. Бұған қоса
жаңа кезендегі іс жүргізу оның алдыңдағы кезеңнің занға сәйкестігін
тексеруді немесе ревизиялауды көздейді. Талаптан ауытқу олардың сипаты мен
мазмұнына байланысты әр түрлі процессуалдық-құқықтық салдарға әкеліп
соғады.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының жүйесі тұлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу анықтаудың жеткілікті
тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау органының немесе
тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер келмеген жағдайда
оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға кедергі
келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда оған бұлтартпау
шаралары қолданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету мақсатында почта-
телеграф хат-хабарлары және т.б. пайдалануға тыйым салынуы мүмкін.
Процессуалдық мәжбүрлеуді қолдану фактілері ғана емес, оны қолдану
қаупі де кепілдіктердің мағынасына ие болады (мәселен, куәгерге тергеушінің
шақыруы бойынша келу міндетін және дәлелді себептерсіз осы міндеттемесін
бұзса ықтимал салдарларды түсіндіру кезінде).
Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізудін институттар жүйесі, оның
құрылымы мен мазмұны кылмыстык іс бойынша объек-тивті шындықты кепілді
түрде анықтауға бағытталған.
Іс бойынша шындықты анықтаудың кепілдіктері ретінде іс жүргізушілік
нысандардың әдеби ұғымына көп жағдайда жалған мазмұн беріліп, іс-қимыл,
акті, процедура сияқты нысандарға орын қалмады. Басқаша айтсақ, нысан қатып
қалған дүние секілді қабылданды. Тұтас алғанда бұл мәселе қылмыстық
процеске тән, бірақ бұл бірден бір белгісі емес. Тұрақты қалыптағы нысан —
іс жүргізушілік актінің ажырамас бөлігі. Мәселен, тергеу іс-қимылының
хаттамасында іс-қимыл жүргізілген орын мен күнді көрсету, оның басталуы мен
аяқталуы, хаттама жасаған адамның қызметі және аты-жөні, іс-қимылға басқа
да барлық қатысушылардың деректері сияқты міндетті түрдегі реквизиттер
болуға тиіс. Хаттаманың міндетті реквизиттерін сақтауды бұзу — фактілер
туралы мәліметтердің көзі ретінде хаттаманы жарамсыз деп тануға мәжбур
етеді. Тұрақты қалыптың мұндай белгілері айыптау қорытындысына, сот
үкіміне, қаулыға тән. Сот және тергеу құжаттарының іс жүргізушілік тұрақты
нысаны — кепілдік ретіндегі іс жүргізушілік нысанның элементі [24].
Сонымен бірге іс жүргізушілік нысан дегеніміз — тұрақты қалып пен
қозғалмалы негіздің үйлесімі. Сот ісін жүргізудің бір сатыдан екінші сатыға
жылжуға, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі қозғалмалы іс жүргізушілік
нысанда ғана ықтимал. ал оның ішінде бір ізге салудың белгілері бар тұрақты
қалыптағы іс жүргізушілік актілер, құжаттар сақталады.
Іс бойынша шындықты анықтауға дәлелдеменің мазмұны мен нысанының
диалектизмімен кепілдік беріледі. Дәлелдеу тәсілі өзінің мазмұнына барабар
болуға тиіс. Бұл орайда дәлелдеу тәсілі — іс жүргізушілік кепілдік ретінде
көрінетін нысан ғана. Мәселен, сарапшының қорытынды жасауына қойылатын
талаптар жауап алу хаттамасын жасау жөніндегі талаптарға сәйкес келмейді.
Аталған жағдайда дәлелдеу тәсілдерінің айырмашылығы — олардың
мазмұнының айырмашылығына байланысты. Сараптық зерттеудің мәні өзгеше түрде
қорытындының сыртқы (тұрақты қалпы) нысанында бейнеленеді. Істі соттың
қарау барысында дәлелдеудің негізіне алынған сарапшының қорытындылары сот
мәжілісінің хаттамасында және үкімнің сипаттама бөлігінде басқаша көрініс
табатын болады. Міне, осыдан қылмыстық процестегі дәлелдемелердің нысаны
мен мазмұнының диалектизмі көрінеді [25].
Шындықты анықтаудың кепілдігі ретінде нысан туралы мәселеде
дәлелдемелердің заңдылығын талал етудің қатысы бар. Атап айтқанда, ҚІЖК-нің
П бабында заңсыз жолмен алынған дәлелдемелердің құқықтық күші жоқ деп
бекітілген. Іс жүргізушілік мағынасында заңсыз жолмен алынғандарды
дәлелдемелер деп атаудың орындылығы ; туралы таласуға болады, өйткені
құқықтық күші болмауынан аталған объектілер дәлелдемелер мен дәлелдеуден
тысқары қалады. Бірақ мәселе онда емес. Заңды белгілеудегі маңызды нәрсе
дәлелдемелер алудың міндетті процедуралық жолы, яғни өзінде тұрақты қалып
пен қозғалмалы негіз үйлескен іс жүргізушілік нысан болып табылады.
1.3. Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы
Дәлелдеменің түсінігі қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115 бабында:
Оның негізінде анықтаушы, тергеуші прокурор, сот осы кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген
әрекетердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтайтын заңды түрде алынған фактілі деректер кылмыстық іс
бойынша дәлелдемелер болып табылады [26] деп берілген.
Қылмыс оқиғасы өткен шақта болған себептен тергеу мен сотқа қылмыстық
істің жағдайы мен фактілі мән-жайларын тікелей қабылдай алмайды. Іске
маңызы бар кез-келген факт дәлелденуге және осы фактінің толықтығы,
жағдайлары толық дұрыс анықталуға қажет.
М.С.Строгович айтқандай: Қылмысты ашу және қылмыскерді әшкерлеу, бұл
дәлелдемелерді табу, қылмыстың оқиғасын шынайы анықтап, қылмысты жасаған
адамды заңды жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді, оның кінәлілігін
анықтайды, оған лайыкты жазасын қолдануға көмектеседі.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып кез-келген фактілі деректер,
заңмен белгіленген тәртіп негізінде анықтама органы, тергеуші және сот
қоғамға қауіпті әрекеттің болуы немесе болмауы осы әрекетті жасаған адамның
кінәлілігін және істі дұрыс шешу мақсатындағы басқа да жағдайлар жатады
[27].
Бұл деректер былай анықталады: куәгердің айғағымен, жәбірленушінің
айғағымен, айыпкердің айғағымен, сарапшының қортындысымен, заттай
дәлелдемелермен, тергеу және сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа да
кұжаттар, бейне материалдармен, бейне-аудио жазуларымен анықталынады.
Осы фактілі деректер іс бойынша зерттеліп отырған оқиғалар мен мән
жайлар сот пен тергеу үшін соңғылары анықталу құралы ретінде, дәлелдемелер
құралы болады.
Сот ісі бойынша дәледеу дегеніміз - дәлелдемелер арқылы жасалған
қылмыстың бейнесін қалпына келтіру процесін айтамыз.
Сондықтан да, сот дәлелдеудің формальды логикадан айырмашылығы бұл жерде
ойлармен ғана емес, ең алдымен барлық фактілермен дәлелденеді.
Осы кез-келген фактіні соттық дәледдеме ретінде тану үшін, әрдайым
онда оның қатыстылық деген қасиетін анықтау талап етіледі. Мұнымен оның осы
қарастырылып жатқан іспен байланысын айтамыз, осының әсерінен ол осы мән
жайларды анықтау құралы қызметін аткаруы мүмкін [28].
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипатты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттап іс жүргізу кұкықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз - шындықты
анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы дәлелдеме қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез-келген рәсім, бұл кейбір қисыңды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
кұбылыстар мен заттардың сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асады. Тар
мағынасында - бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада камтиды:
а) дәледдеме - шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме - тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі дәлелдеу
терминімен белгіленеді, оның мақсаты туралы дербес тарауда айтылады.
Дәлелдеме ұғымының қылмыстық іс жүргізуінің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан ажырата отырып, А.И.Трусов былай деп жазды:
...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі фактілермен жұмыс
істейді [29].
Әрі карай А.И.Трусов соттық дәледдемелердің мынадай негізгі белгілерін
негіздейді:
– соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
– жалпы кез-келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
– соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстық іс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады
немесе жоққа шығарылады [30].
Р.С.Белкиннің пікірі бойынша жинақталған, зерттелген және бағаланған
дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол жеткізудің
құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме - шындыққа көз жеткізудің кұралы. Сонымен бірге дәлелдеме
шындықты жасаудын құралы емес.
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланыска түскен кезде дәлелдеме -
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарынын бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардын бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ [31].
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Және жоғарыда айтылғанды
еске сақтай отырып, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
– дәлелдемелердердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
– дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
– дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде
қылмыстық жазаға жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын
анықтау;
– мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың
ғана құқығына беру;
– қылмыс жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі не
кінәсіздігін анықтау.
Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінін, айыпталушының,
жәбірленушінің, куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы; заттай айғақтар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады. Бұл тізбені кеңейте
түсіндіруге болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылды.
Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар санат. Бір жағынан бұл фактілер, ал
екінші жағынан фактілердің көздері. Бұл ілім дәлелдемені екі жақты түсіну
деген атақ алады.
Осы көзқарасты негіздей отырып М.С.Строгович былай дел алды:
Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме, бұл, біріншіден,
қылмыстың болғандығы немесе болмағандығы, оны атаудағы белгілі
бір адамның кінәлілігі немесе осы адамның жауапкершілік
деңгейіне байланысты болатын істің басқа да жағдайлары
анықталатын фактілердің бір тобы. Екіншіден, заңда қарастырылған көздер
дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен сот іс үшін маңызы
бар фактілер туралы мәліметтер аз және сол арқылы осы фактілер анықталады
[32].
Негізінен М.С.Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы С.Альперт және
М.Бажановтың еңбектерімен үндес, олар актілерді ғана дәлелдемелер деп тану
екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп соғады деп тұжырымдады:
дәлелдеменің күрделі және сонымен бірге біртұтас ұғымын: іс жүзіндегі
деректер мен осы іс жүзіндегі деректерді дәлелдеудің амалдары арқылы алуды
[33] айтып жатыр.
Демек, екінші көзқарас іс жүзіндегі деректерді және олардың іс
жүргізу көздерінің бірлігіне сүйенді. Бұл көзқарасты В.Я.Дорохов.
М.А.Чельцов, П.А.Лупинская және басқа зерттеушілер қолдады [34].
Іс жүргізу дәлелдемелерінің мәнісін ғылыми пайымдаудағы бірінші
бағыты - дәлелдемелерді қылмыстық іс жүргізу заңдары белгілеген көздерден
алған іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелер ретінде танудан тұрады.
Дәлелдемелер мен олардың көздері өзара баййланысты, бірақ сәйкес келмейді.
Г.Т.Оспанованың пікірі бойынша: іс жүзіндегі фактілерді олардың
көздерінен ажыратуға, оларды бір-біріне қарсы қоюға болмайды. Олар
табиғи түрде өзара байланысқан, өзара тығыз байланыста болады. Бірақ
бұл аталған категориялардың әрқайсысының дербестігін жоққа шығармайтын
диалектикалық байланыс[35]. Бұл ой көптеген ғалымдардың еңбектерінен
табады. Ішінара Е.А.Матвиенко былай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz