Жаңа пұтшылдық феномені
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ..7
1.1 Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының діни нанымдарының пұтшылық көріністері ... .. 28
2 ЖАҢА ПҰТШЫЛДЫҚ ҚАЗІРГІ МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1 Қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктері ... ... ... ... .39
2.2 Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни.философиялық аспектідегі негізгі ілімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 58
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ..7
1.1 Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының діни нанымдарының пұтшылық көріністері ... .. 28
2 ЖАҢА ПҰТШЫЛДЫҚ ҚАЗІРГІ МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
2.1 Қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктері ... ... ... ... .39
2.2 Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни.философиялық аспектідегі негізгі ілімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан жеріндегі діни идеологиялық ахуал зерделеніп, түркілердің діни наным-сенімдері және дүниетанымы сараланады. Сондай-ақ, қазақ жеріндегі пұтқа табынушылықтың діни негізі топтастырылып, бұрынғы және қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті «дін», сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де «біріктіру», «байланыстыру», «қатынасты қалыптастыру» дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай пұт ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген пұттармен қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы бас құдай туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір құдай осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса пұттар құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің пұттары Зевстің ең мықты құдай деп таниды. Гректердің құдайи пұттары жақсылықтарынан гөрі ақыл–еске симайтын жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор пұттар. Көптәңірлі діндерде құдайлардың мол мөлшердегі аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған деп есептеледі. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи жадыға тиеселі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті «дін», сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де «біріктіру», «байланыстыру», «қатынасты қалыптастыру» дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай пұт ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген пұттармен қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы бас құдай туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір құдай осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса пұттар құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің пұттары Зевстің ең мықты құдай деп таниды. Гректердің құдайи пұттары жақсылықтарынан гөрі ақыл–еске симайтын жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор пұттар. Көптәңірлі діндерде құдайлардың мол мөлшердегі аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған деп есептеледі. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
1Малерб М. Религии человечества. – Москва-Санкт-Петербург. 1997. - 56 с.
2 Крысин Л. П. Фетишизм // Толковый словарь иноязычных слов. — 2-е изд., доп.. — М.: Русский язык, 2000. — с. 856.
3 Ерасов Б.С. “Культура, религия и цивилизация на Востоке”, 1992. 325 с.
4 Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы. 1994, - 172 б.
5 Фрэзер Дж. Дж. Золотая ветвь: Исследование магии и религии: В 2 т. Т. 1: Гл. I-XXX1X / Пер. с англ. М. Рыклина. — М.: ТЕРРА—Книжный клуб, 2001. — 528 с.
6 Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва, 1989, - 116 б.
7 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы, «Жазушы» 1985. - 170 б.
8 Джеймс У. Сайр, «Вселенная по соседству» (InterVarsity Press, 1997.
9 Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев. // Сборник Музея антропологии и этнографии. Л, 1924. т. 4.2. с.1-16.
10 Бартольд В.В. Сочинения.,Т. 2. -М: Наука,1968. -716 с.
11 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б.
12 Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. -Алматы: Өлке, 1994. -208 б.
13 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. -Алматы: Білім, 1994. - 480 б.
14 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы: Жалын, 1994. -400 б.
15 Несиеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. -Новосибирирск: Наука, 1990. -141 с.
16 Спиркин А.Г. Философия. -М: Гардарики, 1999. -816 с.
17 Гегель Г. Философия религии. Т.1. -М: Мысль, 1975. -532 с.
18 Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. А., 1993. - С. 49.
19 Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы. Білім, 1995. 5-6
20 Уалиханов Ш. Тәңірі // Қазақ бақсы-балгерлері. -Алматы: Ана-тілі, 1993. -224 б.
21 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбаев. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. -798 б. /128/.
22 Сүлейменов О. АЗи Я. Алма-Ата, 1975. 271 б.
23 Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: -Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. -176 с.
24 Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. -М: Наука, 1968. -757 с.
25 Mehmet A. Dіn felsefesі. -Іzmіr: DEU Matbausі, 1990. -286 s.
26 Д.Банзаров. Черная вера или шаманства у монголов. – Москва, 1846
27 Ш.Уәлиханов, Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы, «Жазушы» 1985. 170 б.
28 Анимизм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
29 Klabuz S., Koten A., Cetin O., Aigul H. «Din kulturu ve ahlak bilgisi», Bairak, Istanbul, 1997, 35 s.
30 Затов Қ., Байтенова, Н. Ежелгі түркілердің наным-сенімдері / Н.Байтенова, // Егемен Қазақстан. - 2006. - 5 тамыз (№185). - С. 4.
31 Орынбеков Мұханмадияр. Қазақ сенімдерінің бастаулары, Алматы «Қазақ универсиеті», 2002, 167 б.
32 Молдабеков М. Қазақ халқының рухани мұрасы. – Алматы. – 1997. 104 б.
33 Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған. А. Мауқараулы. – Алматы. 1998. -84, 109, 119, 149 б.
34 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993. – 526 б.
35 Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и религии. – Санкт-Петербург. 1997, - 221-б.
36 Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие / культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІҮ в. – Алматы. 1992. - 272 б.
37 Конанов А.Н. Родословная туркмен / Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского. – Москва-Ленинград. 1958. - 287-б.
38 Inan A. Eski Turk Tarihi \ Istanbul, 1976, - 357-б.
39 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. ІХ-ХІІ вв. – Ашхабад. 1969. - 295 б.
40 Демидов С.М. Древние религии. Москва. 1963. – 195 б.
41 Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. / отв. Ред. Акишев К.А. – Алматы, 1980. – 203 б.
42 Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. – Москва. 1999. – 159 б.
43 Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу. – Алматы. 1995, - 304 б.
44 Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы. 1998, - 528 б.
45 Aydim M. Din felsefesi. – Izmir. 19997 362-б.
46 Tanyu H. Turklerin dini tarihcesi.- Istanbul. 1998. – 126 б.
47 Затов Қ. Зороастризм және қазақ мәдениетінің бастаулары: Оқу құралы / Қ. Затов - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
48 Дін және руханият http://kk.wikipedia.org/wiki/Дін_және_руханият
49 Мухаммад-Амин Магомедрасулов История арабов до ислама. http://www.islamdag.ru/istoriya/2671
50 Мясникова М.Л. Современная культура как мир символов: идолы и боги. http://socio.my1.ru/load/2010/sovremennaja_kultura_kak_mi
51 Поклонение идолам в наши дни. http://www.waters-of-life.net/index.
52 Брюханцева Н.В. Идеалы, идолы и ценности в современном медиапространстве. – Москва, 2001. 500 c.
53 Рух және келешек. әулие кісілердің болашақ туралы айтқандары, әруақ шақыру, алдын-ала сезу, телепатия, медиумизм, йога. http://kz.fgulen.com/kz-books/faith/
54 Әруақтар әлемі туралы әпсаналар. http://www.zamana.kz/baspaxana/144-aruaktar.html
55 http://www.namys.kz/?p=13277
56 http://ru.wikiislam.net/wiki/Языческие_истоки_Ислама
57 http://www.anck.kz/Galamnyn zhumbakh/pag17.htm
58 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: «Русский язык», 1987. – 797 с.
59 Хауәридждер және олардың қазіргі заман идеологиялары http://tauhid.kz/2011-04-13-10-49-16/88-2011-04-23-18-38-56.html
2 Крысин Л. П. Фетишизм // Толковый словарь иноязычных слов. — 2-е изд., доп.. — М.: Русский язык, 2000. — с. 856.
3 Ерасов Б.С. “Культура, религия и цивилизация на Востоке”, 1992. 325 с.
4 Қасабеков А,. Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы. 1994, - 172 б.
5 Фрэзер Дж. Дж. Золотая ветвь: Исследование магии и религии: В 2 т. Т. 1: Гл. I-XXX1X / Пер. с англ. М. Рыклина. — М.: ТЕРРА—Книжный клуб, 2001. — 528 с.
6 Тайлор Э. Первобытная культура. - Москва, 1989, - 116 б.
7 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы, «Жазушы» 1985. - 170 б.
8 Джеймс У. Сайр, «Вселенная по соседству» (InterVarsity Press, 1997.
9 Анохин А. В. Материалы по шаманству у алтайцев. // Сборник Музея антропологии и этнографии. Л, 1924. т. 4.2. с.1-16.
10 Бартольд В.В. Сочинения.,Т. 2. -М: Наука,1968. -716 с.
11 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің тексі // Ежелгі дәуір әдебиеті. -Алматы: Ана тілі, 1991.- 420 б.
12 Орынбеков М.С. Предфилософия прото казахов. -Алматы: Өлке, 1994. -208 б.
13 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. -Алматы: Білім, 1994. - 480 б.
14 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы: Жалын, 1994. -400 б.
15 Несиеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. -Новосибирирск: Наука, 1990. -141 с.
16 Спиркин А.Г. Философия. -М: Гардарики, 1999. -816 с.
17 Гегель Г. Философия религии. Т.1. -М: Мысль, 1975. -532 с.
18 Акатаев С.Н. Мировоззренческий синкретизм казахов. А., 1993. - С. 49.
19 Есімов Ғ. Хакім Абай. Алматы. Білім, 1995. 5-6
20 Уалиханов Ш. Тәңірі // Қазақ бақсы-балгерлері. -Алматы: Ана-тілі, 1993. -224 б.
21 Қорқыт Ата. Энциклопедиялық жинақ. Бас.ред. Ә.Нысанбаев. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. -798 б. /128/.
22 Сүлейменов О. АЗи Я. Алма-Ата, 1975. 271 б.
23 Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов: -Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992. -176 с.
24 Бартольд В.В. Сочинения. Т.5. -М: Наука, 1968. -757 с.
25 Mehmet A. Dіn felsefesі. -Іzmіr: DEU Matbausі, 1990. -286 s.
26 Д.Банзаров. Черная вера или шаманства у монголов. – Москва, 1846
27 Ш.Уәлиханов, Таңдамалы шығармалар жинағы, Алматы, «Жазушы» 1985. 170 б.
28 Анимизм // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
29 Klabuz S., Koten A., Cetin O., Aigul H. «Din kulturu ve ahlak bilgisi», Bairak, Istanbul, 1997, 35 s.
30 Затов Қ., Байтенова, Н. Ежелгі түркілердің наным-сенімдері / Н.Байтенова, // Егемен Қазақстан. - 2006. - 5 тамыз (№185). - С. 4.
31 Орынбеков Мұханмадияр. Қазақ сенімдерінің бастаулары, Алматы «Қазақ универсиеті», 2002, 167 б.
32 Молдабеков М. Қазақ халқының рухани мұрасы. – Алматы. – 1997. 104 б.
33 Лувсанданзан. Алтын шежіре / Моңғол тілінен аударған. А. Мауқараулы. – Алматы. 1998. -84, 109, 119, 149 б.
34 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва, 1993. – 526 б.
35 Фрейд З. Тотем и табу. Психология первовытной культуры и религии. – Санкт-Петербург. 1997, - 221-б.
36 Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие / культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІҮ в. – Алматы. 1992. - 272 б.
37 Конанов А.Н. Родословная туркмен / Сочинение Абу-л-Гази хана Хивинского. – Москва-Ленинград. 1958. - 287-б.
38 Inan A. Eski Turk Tarihi \ Istanbul, 1976, - 357-б.
39 Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии. ІХ-ХІІ вв. – Ашхабад. 1969. - 295 б.
40 Демидов С.М. Древние религии. Москва. 1963. – 195 б.
41 Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. / отв. Ред. Акишев К.А. – Алматы, 1980. – 203 б.
42 Кривец Е.А. Ислам в Центральной Азии. – Москва. 1999. – 159 б.
43 Мұқанов С. Қазақ қауымы / Тарихтық және этнографиялық шолу. – Алматы. 1995, - 304 б.
44 Гумилев Л.Н. Хундар. – Алматы. 1998, - 528 б.
45 Aydim M. Din felsefesi. – Izmir. 19997 362-б.
46 Tanyu H. Turklerin dini tarihcesi.- Istanbul. 1998. – 126 б.
47 Затов Қ. Зороастризм және қазақ мәдениетінің бастаулары: Оқу құралы / Қ. Затов - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
48 Дін және руханият http://kk.wikipedia.org/wiki/Дін_және_руханият
49 Мухаммад-Амин Магомедрасулов История арабов до ислама. http://www.islamdag.ru/istoriya/2671
50 Мясникова М.Л. Современная культура как мир символов: идолы и боги. http://socio.my1.ru/load/2010/sovremennaja_kultura_kak_mi
51 Поклонение идолам в наши дни. http://www.waters-of-life.net/index.
52 Брюханцева Н.В. Идеалы, идолы и ценности в современном медиапространстве. – Москва, 2001. 500 c.
53 Рух және келешек. әулие кісілердің болашақ туралы айтқандары, әруақ шақыру, алдын-ала сезу, телепатия, медиумизм, йога. http://kz.fgulen.com/kz-books/faith/
54 Әруақтар әлемі туралы әпсаналар. http://www.zamana.kz/baspaxana/144-aruaktar.html
55 http://www.namys.kz/?p=13277
56 http://ru.wikiislam.net/wiki/Языческие_истоки_Ислама
57 http://www.anck.kz/Galamnyn zhumbakh/pag17.htm
58 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.: «Русский язык», 1987. – 797 с.
59 Хауәридждер және олардың қазіргі заман идеологиялары http://tauhid.kz/2011-04-13-10-49-16/88-2011-04-23-18-38-56.html
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д., доцент А.Құрманәлиева
_________________________
(қолы, күні)
Диплом жұмысы
Жаңа пұтшылдық феномені
Орындаған 4-курс студенті
Ергалиев Олжас Ерболұлы
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., доцент Қ.Затов
Норма бақылаушы Тұнғатова Ұ.А.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді Құрманалиева А.Д.
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ..7
1.1 Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының діни нанымдарының пұтшылық көріністері ... .. 28
2 ЖАҢА ПҰТШЫЛДЫҚ ҚАЗІРГІ МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 39
2.1 Қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктері
... ... ... ... .39
2.2 Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни-философиялық аспектідегі негізгі
ілімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 58
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан жеріндегі діни
идеологиялық ахуал зерделеніп, түркілердің діни наным-сенімдері және
дүниетанымы сараланады. Сондай-ақ, қазақ жеріндегі пұтқа табынушылықтың
діни негізі топтастырылып, бұрынғы және қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың
ерекшеліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи жадыға тиеселі адамзат
тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын
басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің
ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі
қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар
өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей
жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас
қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша,
діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар
қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті дін, сөзінің
этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де біріктіру, байланыстыру,
қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және
ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны
әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай пұт ұғымдары да әр
түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген пұттармен қоса олардың бәрінен де
жоғары, бәрін жаратушы бас құдай туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар
әрбір құдай осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде
болса пұттар құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып
көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің пұттары Зевстің ең мықты құдай деп
таниды. Гректердің құдайи пұттары жақсылықтарынан гөрі ақыл–еске симайтын
жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор
пұттар. Көптәңірлі діндерде құдайлардың мол мөлшердегі аруақтар, перілер,
жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға
кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар
қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға
азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған
деп есептеледі. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға
жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі
түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы
да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
Көне түркілердің анимистік көзқарастары шаманизммен байланысты.
Шамандық әр түрлі бітімдерде әлі күнге дейін сақталған. Бір-бірімен тылсым
арқылы жалғасқан үш дүние (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) оларды байланыстырып
тұратын ерекше адамдарды, яғни шамандарды талап етті. Бақсы зікір салған
кезде экстазға түсіп, үш әлемді байланыстырады. Гумилев Л.Н. рухтармен
қарым-қатынастарға түсуді шаманизм деп атаған, ол ертеден келе жатқан
құбылыс, табиғатпен байланысы болмаған, практикалық сипатта болған.
Қазақтардың алғашқы бақсы шаманы Қорқыт ата болды, ол туралы Шоқан
Уәлиханов жазған еді. Біз Қорқыт атаның қазақтарды және оларға көршілес
жатқан халықтарды қобыз ойнауға, түркі халықтарының аңыздарын жырлауға
үйреткенін атап өтеміз.
Шамандардың басты сферасы – емшілік, жерлеу рәсімдері, болжау,
шаруашылық түрлеріне ықпал ету. Бұларды көптеген интеллектуалдар де-факто
жиі қолданды. Шамандықты өркениеттілік тұрғысынан талдау бұл құбылыстың
алыс-жақын бастауларын зерттеуге, өткен мен қазіргінің сабақтастығын
бағалауға, әртүрлі уақыт пен кеңістіктегі мәдениеттердің сұхбаттасуына
мүмкіндік береді. Осы бағытта ежелгі шаманизм мен қазіргі психоаналитикалық
теорияларды тарихын мағыналық тұрғыдан салыстыруға болады.
Дінге табынушылар үшін өз құдайлары адам ба, әлде зат па, жанды ма,
әлде жансыз ба оның маңызы шамалы. Ең маңыздысы олар адамға ләззат пен
рахат, қуаныш пен бақыт силай алса болғаны. Бұрынғы заманның қараңғы, надан
саналатын адамдары өздері тәрізді жұмыр басты пенделер мен небір жасанды
пұттарды ашықтан-ашық құдай деп атап, соларға құлшылық етіп, солардың
ризалықтары үшін небір азғын істермен айналысып, тіпті солар үшін балаларын
да құрбандыққа шалған болса, білімді, көзі ашық, саналатын қазіргі заманның
адамдары да өздері тәрізді адамдарға, және ағаш, тас, металл, қағаз
пұттарға ес-түссіз табынып, солар үшін небір азғындықтар жасап, тіпті өзге
түгел өздерін де құрбан етіп те жатыр.
Бұрынғылар ләззат құдайы деп аталатын пұттың қасына жиналып алып,
оларға құрбандық ретінде небір сорақы азғындықтармен айналысса, қазіргі
адамдар жүректеріне пұт қылып орнатып қойған ләззат құдайына ар-ұяттарын,
адалдықтарын, тазалықтарын құрбандыққа беріп, зинадан бастап небір
жиркенішті азғындықтармен қалауларынша айналысуда.
Сондай-ақ, байлық құдайы ретінде орнатылған пұттарын риза ету үшін
адамға дейін құрбандыққа шалып, оның қанын пұттарына жағып, егістіктеріне
шашатын болса, қазіргі жүрегіне ақша пұтын орнатып қойған адамдар сол пұт
үшін берісі алаяқтық жасап, әрісі адамдардың қанын судай шашып жүр.
Алғашқы қауымдық заманда перғауын-патшаларын, абыз-бақсыларын құдай
санап, соларға құлдық ұрып, олардың ризалықтары үшін ештеңеден де тайынбай,
өмірлерін де қиятын болса, қазіргі адамдар да биліктегі құдайлар мен
кумир құдайларының ризалықтары үшін қылмыстар жасап, өзгелер түгел өз
жандарын да аямауда.
Бұрынғылар өз ұрпағын аман сақтап, оларды көбейту үшін ұрпақ пұтына
апарып бір баласын құрбандыққа шалатын болса, қазіргі адамдар бұл тұрғыдан
алғанда олардан да асып түсуде. Олар ұрпағының амандығы, олардың өсіп-өнуі
үшін құрбандық бермейді. Керісінше, олар қызықтан құр қаламын, күн көре
алмай қаламын, қызмет қуа алмай қаламын деген қорқынышпен жүректеріне
орнатып қойған қызық пұты, байлық пұты, қызмет пұты тәрізді пұттары үшін
балаларын құрбандыққа шалып, оларды өз қолдарымен өлтіріп жатыр.
Пұтқа табынушылардың Қасиетті Қағбаға орнатқан пұттарын қиратып, ол
жерден ағаш пұттарды аластау мүмкін болса, қазіргі пұтқа табынушылардың
жүрек Қағбаларын рухани пұттардан тазарту оңай болмауда. Олар өздерінің лас
пұттарын жанталаса қорғап, өршелене қарсылық көрсетуде.
Осылайша пұтқа табынушылық тұрғысынан алғанда көзі ашық, жетілген
қазіргі адамдардың ертедегі надан адамдардан асып кетпесе, кем түсіп
жатқандарын көреміз. Олардың айырмашылықтары, қазіргі өркениетті адамдар
өздерінің пұттарын құдай деп атамайды. Және өздерінің азғын да, қылмысты
пұтқа табынушылық істерін мәдениет, өнер, озықтық, өмірлік қажеттілік
ретінде қисынды түрде дәлелдеп, өздерін сауатты түрде ақтай біледі. Сол
арқылы олар зор адасу болып табылатын пұтқа табынушылықты өркениетті, еркін
қоғамның зор жетістігі ретінде көрсетуде.
Жұмыстың деректік негізі. Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы
мәселесіне бірнеше ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз
Дарвиннің „Түрлердің шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст
Конттың теориясы; ол бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы
сатысы); анимистік теория (теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және
функционалдық көзқарас.
Ежелгі және байырғы түріктердің діні әлі де толық зерттеле қойған жоқ.
Сақ, хунну, көк түріктердің дінін ол дәуірде қалай атаған, оның жүйесі
қандай, дін бе әлде наным-сенім бе дегенге к үні бүгінге дейін толық жауап
берілмей келеді. Байырғы түріктердің наным – сеніміне арнайы қалам тартқан
ғалымдар саусақпен санарлықтай ғана. Бұл мәселеге ең алғаш арнайы назар
қойып зерттеген ғалымдар француз Жан Пьер Ру, ресейлік И.В.Стеблева,
С.Г.Кляшторныйлар болды. Орта және Орталық Азия халықтарының ХХ-ХХІ ғасырға
дейін сақталып келген шаманизмнің тарамдары олардың байырғы түрік
оңғындарымен тікілей сабақтасытығын Л.П.Потопов, Анохин, С.Д.Майнагашев,
Ш.Ш.Уәлиханов, Н.Ы.Дыренкова, Г.Д.Санжаев, Н.А.Алексеев, О.Пүрэв,
А.Т.Төлеубаев, С.М.Абромзон, П.Пельо, Г.П.Снесарев секілді ондаған ғалымдар
ғылыми еңбектерінің зерттеу объектісіне айналдырып келді.
Сондай-ақ, аталған тақырыпқа байланысты егемедік алған жылдардан
бастап шыққан кітаптардың және баспасөз беттерінде жарияланған Елбасы
Н.Назарбаевтың, дінтанушы, ғалым М.Орынбековтың, тарихшы М.Қанидың және
т.б. қазақтың зиялы қауымдарының қазақтың наным-сенімдері және дініне
қатысты еңбектері мен зерттеулері ізденіс барысында пайдаланылды. Сонымен
қатар, Қазіргі дәстүрден тыс діни қозғалыстар мен культтер тақырыбындағы
еңбектің авторлары: Н.Байтенова, А.Құрманәлиева, Қ.Затов, Ш.Рысбекова,
Қ.Борбасова, Б.Бейсенов, С.Абжалов, Б.Мейрбаев және т.б. елімізге танымал
дінтанушылардың еңбектері зерделенді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Бұрынғы өткен заманда өздерінің пұттарын мекендеген жерлерінің
ортасына, көрнекі алаңқайлар мен сәулетті храмдарға орнататын болса,
қазіргі пұтқа табынушылар пұттарын сырт көзден жасырын, өз тәніндегі ең
қасиетті орын жүрегінің қақ төріне орнатып қойғанын көреміз. Осыған
байланысты зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты, баяғы қараңғы, надан
адамдар мен қазіргі көзі ашық, сауатты адамдардың пұтқа табынуларының
айырмашылықтары ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер алға
қойылды:
• Түркілердің діни наным-сенімдері және дінiнің негізгі
басымдықтарын топтастыру;
• Қазақ жеріндегі пұтқа табынушылықтың діни негізін зерделеу;
• Бұрынғы және қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктерін
талдау;
• Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни-философиялық аспектідегі негізгі
ілімдерін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: зерттеу жұмысында бұрынғы пұтшылдықпен
қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктеріне дінтанулық талдау
жасалынып, зерделенеді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ
1. Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен
сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы
әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті
(біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші
кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік
– тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың
рухани негізі ретінде „екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде
„позитивті діннің” үлкен маңызы болады.
Пұтқа табынушылық мәселесіне келмес бұрын, біз ежелгі діни жүйелерді
топтастырып көрейік.
Ежелгі Шығыс адамды ертедегі дүние аясынан алып шыққан ұлы мәдениеттер
отаны болды. Ертедегі дүниеден шыға отырып, Шығыс адамның дүниеге
қатынасының мифологиялық тәсілін жеңе алмады. Бірақ ежелгі шығыс
мәдениеттерінің әлемі – бұл табиғат апаттарының ғана емес, озбыр мемлекет
қуатының құдайдай көрінуі. Ежелгі шығыс мәдениетінің негізі адамның
дербестігі мен еркіндігін мойындамайтын абсолютті бірлік идеалы болып
табылады. Мемлекеттің бұл типі қатаң біріктіру қажеттілігінен туды, ол
нақты табиғат жағдайларына жауап болды. Осы мемлекет – шығыс озбырлығы зор
төрешілдік аппаратпен басқарылады, оның бірлігі қол астына қарайтын
адамдардың өмірі мен өліміне абсолютті билік етуге ие билеушімен
бейнеленеді. Мемлекеттің мұндай типі Ежелгі Шығыс елдері Египет,
Месопотамия, Үнді, Қытайға тән.
Ежелгі Египет - әлемдік өркениеттің дамуына үлкен әсер еткен ежелгі
мәдениеттердің бірі. Б.з. дейінгі 3000 жылы перғауын патшалар басқаратын
ерте құл иеленуші, орталықтандырылған озбыр формадағы мемлекет пайда болды.
Египеттің жоғарғы билігін құрған негізгі принциптер оның мызғымастығы мен
ақылға сыйымсыздығы болды.
Ежелгі египеттіктер мәдениетінің маңызды қасиеті мәңгілікке ұмтылу
болды, оның белгісі өлген адамға табыну сенімінің болуы, оған сәйкес өлім
өмірдің аяқталғандығын білдірмейді және мәңгілік өмірлік күш – ка
ұзарады, және де тек жерлеу жорасын толық сақтаған жағдайда. Өлген адамның
денесін сақтау қамы мумиялар жасау өнеріне әкелді. Өлген адамдардың
денелері бальзамдалып, пирамидаларға салынды. Пирамидалардың ішіндегі ең
ескісі 5 мың жыл бұрын салынған Джосер перғауынның пирамидасы, ол аспанға
көтеріліп бара жатқан саты тәрізді салынған. Алайда ең белгілісі және
өлшемі бойынша едәуірі – Хеопс пирамидасы [1, 21 б.].
Діни табынуда перғауынды құдай деп тану басты орын алды. Ол күн құдайы
Ра тәрізді болды. Осирис - өлім құдайы және жерасты әлемінің патшасы. Исида
– Осиристің әйелі және қарындасы, құнарлылық пен аналар қамқоршысы. Маат –
шындық пен тәртіптілік құдайы. Кейбір жануарлар, өсімдіктер, заттар
құдайлар болып саналды. Аменхотеп ІV перғауын (Эхнатон) (б.з. дейінгі 1419-
1400 ж.ж.) Атон құдайының атымен бір құдай ғана қалдыруды ойлады, бірақ
бұған абыздар мен ақсүйектер қарсы тұрды.
Египет мәдениетінің маңызды құрама бөлігі иероглифтер – суретті
символдық хат болды, онымен храмдар мен сарайлар алдындағы жоғары ескерткіш
тастарды жазды, олар кейіннен буын жүйеліге айналды.
Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың бейнелеу өнерінің жауһарыТутанхамон
перғауынның әйелімен бақшадағы барельефі, Аменхотеп ІV әйелі – Нефертитидің
скульптуралық портреті, Аменхотеп ІІІ мүсіні болды. Ежелгі Египеттің
бейнелеу өнеріне фигураларды жазық бейнелеу, статикалық, канондық шарттылық
тән. Ерлердің денесі қызыл түспен, әйелдердің түсі қызғылт түспен, ал
шаштары қара түспен, киімдері ақ түспен бейнеленген. Өнер мелшиіп тұру
сипатында болады.
Египеттің көркем әдебиетінің ең ерте ескерткіштері б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдыққа жатады. Бұл – патшалар мен даналардың ұлдарына ақыл айтуы,
ғажайыптар, сиқыршылар туралы көптеген ертегілер, повестер. Ежелгі Египет
әдебиетінің ұзын сонар, дерексіз шығармаларының бірі – Көңілі қалған
адамның өз жанымен әңгімесі (Беседа разочарованного со своей душой).
Ежелгі Египет өркениеті б.з. дейінгі XVI-XV ғ.ғ. Жаңа патшалық
кезеңінде өркендеудің жоғары дәрежесіне жетті.
Б.з. дейінгі IV-III мыңжылдықта Қос өзен территориясы – Тигр және
Ефрат өзендерінің аңғарында Египтеттегі мәдениеттегідей жоғары мәдениет
пайда болып, орнықты. Алайда мыңжылдықтар бойы бір ғана мемлекет – Ежелгі
Египет қана болған Ніл аңғарынан ерекшелігі Қос өзенде (Месопотамияда) бір-
бірін әр түрлі мемлекеттер ауыстырып отырды, оның ішінде Шумер, Аккад,
Вавилония, Ассирия, Иран. Қос өзен тарихы мен мәдениеті Египеттегіге
қарағанда динамикалы болды [3, 124 б.].
Қос өзеннің ежелгі мәдениеті – шумер-аккадтық. Шумерлер вавилон
мәдениетінің рубасылары болды. Олар тарихта бірінші рет Алтын ғасыр
туралы поэма шығарды, бірінші элегиялар жазды, бірінші кітапханалық
каталог құрастырды, олар бірінші медициналық кітаптардың авторлары болды,
егіншінің бірінші күнтізбесін жазды және т.б.
Бұл халыққа дүниедегі алғашқы жазу – шумер сына жазуы жатады, бұл
белгілері сына тәрізді сызықшалар топтарынан тұратын белгілер жазуы, олар
ылғалды сазға басылып жазылды.
Шумер-аккад өркениетінің мұрагері Вавилония болды. Б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдық ортасында Хаммурапи патша кезінде (б.з. дейінгі 1792-1750 ж.ж.
ережелері) Вавилон қаласы өз маңында Шумер мен Аккадтың барлық облыстарын
біріктірді. Хаммурапи кезінде екі метрлік тас бағанаға сына жазумен
жазылған белгілі заңдар жиынтығы пайда болды. Бұл заңдарда Қос өзеннің
ежелгі тұрғындарының шаруашылық өмірі, тұрмысы, әдет-ғұрыптары мен
дүниетанымы бейнеленді, олардың мүдделері нақты шындыққа көңіл аударып,
маңындағы тайпалармен үнемі күресу қажеттігімен анықталды.
Қос өзеннің ежелгі тұрғындарының сенімінде су мен аспан шырақтарына
табыну үлкен роль атқарды, ол астрономия мен математиканың тез дамуына
әкелді. Осылай алты ондық жүйесі құрылды, ол қазіргі уақытқа дейін уақыт
есептеуі – минутада, секундта бар. Вавилон астрономдары Күннің, Айдың
айналуын және күн тұтылуының қайталануын бірінші болып есептеп шығарды.
Вавилон ғалымдарының барлық ғылыми білімдері магиямен және балгерлікпен
байланысты болды.
Вавилон абыздарының іліміне сәйкес адамдар Құдайларға қызмет ету үшін
саздан жасалған. Құдайлар көп болған, ең бастылары мыналар: Шамаш – Күн
құдайы, Син – Ай құдайы, Әйел құдай Иштар – махаббат құдайы, Нергал – өлім
құдайы, Ирра – соғыс құдайы. Құдайлар патшаның қорғаушысы ретінде
бейнеленеді, ол күшті патша билігіне бас иеді.
Қос өзеннің ежелгі тұрғындарының діни сенімдері олардың монументтік
өнерінде бейнеленді. Қалаларда құдайларға арналған храмдар салынып, олардың
жанында зиккурат – террасалармен қоршалған жоғары мұнара тұрғызылды, олар
көлемі жағынан кертпеш кертпешпен азаяды, зиккураттың жоғарғы ярусы алтын
күмбезмен аяқталады. Вавилон сәулетшілері Ежелгі Рим, одан кейін Орта
ғасырлық Европаның құрылыс өнерінің негізі болып табылатын сәулет
формаларын жасаушылар болды.
Вавилон мәдениетін, діні мен өнерін ассириялықтар пайдаланып, дамытты.
Ассирия патшасы Ашшурбанипалдың (б.з. дейінгі VII ғ.) Ниневиядағы сарайының
қирандыларынан ғалымдар үлкен кітапхана тапты, ол он мыңнан астам сына
жазбалы мәтіндерден тұрады. Шумер әдебиетінің маңызды ескерткіші –
Гильгамеш туралы аңыздар циклі.
VI ғасырда Вавилон мен Ассирияның орнына Иран империясы келді. Иран
өнері зиялы және байсалды болды, онда ассириялықтардың өнеріне тән
мейірімсіздік болған жоқ. Бірақ мәдениет сабақтастығы сақталады. Бейнелеу
өнерінің маңызды элементі жануарларды – қанатты өгіздерді, арыстандарды,
грифондарды бейнелеу болып қала берді [3, 124 б.].
Б.з. IV ғасырда Иранды Египет сияқты Александр Македонский жаулап алды
және эллинистік мәдениет әсерінің сферасына кірді.
Б.з. ІІІ ғасырында әулет билеушісі Сасанидтер болады. Сасанидті
Ирандағы мемлекеттік дін зороастризм (осы діннің негізін салушы Заратуштра
есімімен, европа транскрипциясында Зороастра) болды. Зороастризмнің
бастапқы ережелері отқа бас ию және жақсылыққа сену болды. Зороастризмнің
қасиетті кітабы – Авеста. Ежелгі ирандықтардың діні пұтқа табыну емес,
олар жеке заттарға емес, жалпы затқа табынады.
Билік жүргізуші діннің ауысуы VII ғасырға жатады, онда Иранды арабтар
жаулап алып, жаңа сенім – ислам діні тарады.
Ежелгі Қытай тұрғындары өзіндік материалдық және рухани мәдениет
құрды. Олар өмірді құдай жаратқанына, дүниеде барлығы қозғалыста болып, екі
қарама-қарсы космостық күштер – Жарық пен Түнек қақтығысқанда
өзгеретіндігіне сенді. Осы кезеңде (б.з. дейінгі ІІ мыңжылдық)
қытайлықтарға табиғатқа табыну тән болды, олар тау, жер, өзен, күн, ай,
жаңбыр, жел рухтарына табынды.
Сәл кейінірек патша билігіне бас иді. Патша аспанның ұлы болып
саналды, яғни Құдайдың жердегі өкілі болып табылды. Қытайда ата-бабаларға
табыну күшті болды. Ежелгі Қытай этносы типінің ерекшелігі рухани өмірде
әлеуметтік этика мен әкімшілік практика басты роль атқарғандығы болды.
Дұрыс пікірдегі қытай өмір мен өлім проблемалары туралы ойланған жоқ, о
дүниедегі шатты өмір немесе қайғы-қасіреттен құтылу үшін емес, өмір үшін
тіршілік етті. Дін емес, салттық этика дәстүрлі қытай мәдениетінің бейнесін
қалыптастырды.
Басқару жүйесі мен қоғамдық салттық нормаларда іске асырылған рухани
мәдениет типі дүниеге көзқарас жиынтығының жалпы ұтымды бөлігі болды,
әлеуметтік және табиғи тәртіп бірлігі, тұрмыс толықтығы мен жеткіліктілігі,
табиғи өзі жетілетін тәртіп ретінде табиғи тәртіпті мойындау негіз болды.
Ақыл-парасат міндеті оны өзгерту және бұзу емес, жалпы Жолмен (Дао) жүру
болып табылады. Бұл идея ұлы қытай данасы, мыңдаған жылдар өтсе де құнын
жоймаған діни-мифологиялық жүйені жасаушы Конфуций еңбегінде көрсетілген
(Кун-Фу-Цзы, б.з. дейінгі 551-479 ж.ж.). Билеуші билеуші болады, бодан
бодан болып қалады, әке - әке, ұл – ұл болады. Конфуций негізгі
рақымшылдар адалдық, тыңдау, ата-ана мен үлкенді құрметтеу деп санады. Ата
бабаға табыну, ежелгі дәстүрлерді, жораларды сақтау (қытай рәсімі) Конфуций
бойынша – идеал қоғамды қалыптастыру негізі. Осы қоғамды құру үшін әрбір
адам өзіне талап қойып, барлық ережелер мен канондарды сақтау керек.
Сонымен конфуцийлік дін емес, моральдық-саяси доктрина болып табылады. Ол
қытай мәдениетін бейнелеп, қытай тұрмыс салтының негізі бола отырып,
әкімшілік жүйе мен әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеу
функциясын атқарады.
Даосизмді жасаушы Лао-Цзы – Қарт дана (аңыз бойынша ол 200 жыл өмір
сүрген) болып саналады. Оның пікірінше барлығы әбігершілік. Даоның ізімен
жүру керек (сөзбе-сөз аударғанда жол), адам Жердің ізімен жүреді, Жер
Аспанның, Аспан Даоның, ал Дао табиғидың ізімен жүреді. Философиялық
даосизм адам заттардың табиғи тәртібін өзгерте алмайды деп санайды,
сондықтан адамның еншісі - оқиғалардың табиғи барысын сырттан бақылап,
Даоға қол жеткізу. Даосизмді жақтаушылар белсенді әрекеттен бас тартуды
насихаттап, әрекетсіздік теориясын ұсынады. Олар әлем адам сияқты
тоқтаусыз өзгерістер процесі деп санады, сондықтан тану мүмкін емес. Басты
шарты – жолды бұзбау, әлемдік ырғақпен қарама-қайшылыққа келмеу, дүниеге
қосылу, оны тыңдай білу.
Қытайдың барлық діни жүйелерінің ортақтығы бар: барлығына үлкендер мен
ата бабаларды құрметтеу, отбасыны тыңдау, әрекетсіздік идеясы, шындыққа
сырттан қарау қатынасы тән болды. Адамның тұлға ретінде өзіндік құндылығы
болған жоқ, қоғам тұлға – мемлекеттік пен ұжымдық алдында ештеңе емес
деген принцип бойынша өмір сүрді.
Ежелгі Қытайдың рухани өмірі туралы қазіргі түсініктер жазба көздерге
негізделген. Б.з. дейінгі XV ғасырда Қытайда 2000 аса иероглифтен тұратын
иероглифтік жазудың дамыған жүйесі болды, б.з. ІІІ ғасырында олар 18 мыңға
жетті. Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басына жататын Әндер кітабы мен
Өзгерістер кітабы әдебиеттің ежелгі ескерткіші болып саналады.
Қытайлар ұзақ уақыт жібекке табиғи бояулармен жазды, біздің
заманымызда тушь пен қағазды ойлап тапты. Қолданбалы өнер де дамыды: қола
айналарды жасау, нефрит пен сүйекке ою жасау, керамика, б.з. IV ғ. Қытайдан
шет жерлерге де белгілі болған фарфор ойлап шығарылды, алуан лакты бұйымдар
пайда болды.
Қытай сәулеті қызықты да ерекше. Ел біртұтас орталықтандырылған
мемлекетке біріккен уақыт (б.з. дейінгі 221-207 ж.ж.) Ұлы қытай
қабырғасының негізгі бөлігін салумен есте қалды, ол біздің заманымызға
дейін жартылай сақталып қалды [1, 28 б.].
Сәулеттегі табыстарға математиканың дамуы себепкер болды. Б.з. дейінгі
V ғасырда қытайлықтар тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттерін білді. Олар тарихта
бірінші рет теріс сандар ұғымын енгізді, б.з. дейінгі ІІІ ғасырда магнитті
аспап, компостың алғашқы түрін, су диірменін ойлап тапты, астрономия
дамыды. Олар жылды 12 айға, айды 4 аптаға бөлді. Б.з. дейінгі V ғ. 800
шыраққа жұлдыздар гороскопы жасалды, олар аспан күмбезін 28 шоқжұлдызға
бөлді. Б.з. дейінгі 28 жылы қытайлықтар адамзат тарихында бірінші рет
күндегі дақтарды суреттеп берді, астроном Чжан Хэн әлемдегі алғашқы
айналатын жұлдыз глобусын жасады.
Медицина едәуір табысқа жетті. Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықта
қытайлықтарға екі ондық музыкалық аспаптар белгілі болды: барабан, дабыл,
сыбызғы, металл қоңыраулар, ішекті шертпелі аспаптар, үрмелі – бамбуктен,
балшықтан жасалған және басқалар. Б.з. дейінгі бірінші мыңжылдықта арнайы
сарай маңындағы музыкалық қызмет құрылады, сонымен мәдениеттің барлық
сфералары реттеуге бағынып, мемлекеттің билігінде болды.
Ежелгі Үндістан – адамзат өркениетінің жоғары деңгейдегі мәдениетінің
ежелгі ошақтарының бірі.
Үнді мәдениеті мен ғылымы б.з. дейінгі IV –IIғ.ғ. – б.з. VІІІ ғ.
өркендеді. Осы кезеңде есептеудің ондық жүйесі, цифрлерді жазу түрі
(кейінірек өзгертілген түрде араб цифрі деп аталған) жасалды. Квадрат және
куб түбірлерді шығару, “р” санын есептеу (3.1416...), арифметикалық және
геометриялық прогрессиялар, тригонометрия мен алгебра негіздері белгілі
болған. Астрономдар жылды 12 айға бөлген, әр айда 30 күннен болған, жылдар
6 маусымға бөлінді. Әр бес жыл сайын 13-інші ай қосылып отырды. Жер шарының
әр алуан ендіктерінде күн мен түн ұзақтығының айырмашылығы белгілі болды.
Ежелгі үнді астрономдары Жердің шар тәрізді екендігін білді, оның өз осінің
бойымен айналатындығын болжады. Химияны білу қышқылдар, бояулар, дәрілер,
иіс су, цемент, тұздар жасауға, металдарды білу сынаптан күрделі аппараттар
дайындауға мүмкіндік берді.
Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың аяғы - І мыңжылдықтың басынан бізге
ежелгі үнді діни әдебиеті –Веда ескерткіштері жеткен. Шамамен б.з. дейінгі
800 жылы пайда болған упанишадтар индоарийцтердің діни түсініктерінің
дамуында келесі қадам болып табылады. Эпикалық әдебиеттің негізгі
ескерткіштері “Махабхарата” мен “Рамаяна” болды, олар б.з. бірінші
ғасырларында санскритте жазылған, бірақ олар б.з. дейінгі IV ғасырда пайда
болған.
Үндістанның ежелгі тарихының көптеген құпиясы ашылмаған. Алайда б.з.
дейінгі ІІ мыңжылдықта шыққан ескі әдебиет көздерінде құл иелену
қатынастарының дамуы туралы айтылады. Үндістанның б.з. дейінгі VI ғасырдағы
қоғамдық-мемлекеттік құрылысын бейнелейтін Ману заңдарында қоғамдық еңбек
бөлінісі, билеу мен бағынышты болу қатынастары жазылған.
Әлеуметтік шығу тегімен және сипатымен ескерілген ежелгі үнді қоғамын
қатты дифференциация тұйық қоғамдық топтарды қалыптастырумен аяқталды:
сословиелер бойынша – варналар (брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер,
шудралар), кәсіптік қызметі бойынша – касталар (олар 3,5 мың). Брахмандар
атақты абыздар руының өкілдері болды, олар құдайлармен байланыс жасап,
мемлекетті басқарды. Кшатрийлер деп әскери ақсүйектердің өкілдерін атаған.
Қос варна қоғамның пұрсатты тобын құрады. Еңбекші халық вайшьилер мен
шудралар варнасына кірді. Вайшьилер шаруашылық қызметпен шұғылданды:
егіншілікпен, қолөнермен, саудамен. Шудралардың үлесі – басқа касталардың
мүшелеріне қалтықсыз қызмет ету. Олар құқықсыз болды және жеке меншігі
болған жоқ.
Дін қоғамдық теңсіздікті ақтау үшін пайдаланылды. Құдайлар иерархиясы
қаланды. Олардың ішінде жоғарғылары – Брахма (Ғаламды жасаушы), Вишну (оны
сақтаушы), Шива (оны бұзушы) [3, 124 б.].
Б.з. дейінгі VI ғ. дамыған құл иеленуші қоғамның идеологиясы буддизм
болады. Оның негізін қалаушы – Будда б.з. дейінгі 563 ж. туды. Ол Шакья-
Муни патша руынан шыққан ханзада болды, оның шын аты – Сиддхартха Гаутама.
Гаутама өз ілімінің мәнін төрт игілікті шындықта айтқан. 1. Өмір мәні қайғы-
қасірет көру. 2. Қайғы-қасірет көру себебі, көзі - өмір сүруді көксеу:
ләззат алуды, билік жүргізуді көксеу, тілек тілеу, құштарлық. 3. Қайғы-
қасіреттен құтылу үшін тілек пен құштарлықты түп тамырымен жұлып алып, одан
құтылу керек. 4. Ол үшін алдымен көзін ашатын, одан соң нирванаға әкелетін
сегіз сатыдан тұратын өзін-өзі қайта құру жолы бар. Нирвана – бұл ішкі күй,
онда барлық сезім мен құштарлық жоғалып, онымен бірге адамға ашылатын әлем
есігі де жабылады. Нирвана сөзі сөну, өшу деген мағынаны береді.
Іштен сөну адамды қайғы-қасірет шегуші меннен және барлық тірі жандарды
жаңа өзгерістерге тартатын өмірге құштарлықтан босатады. Сонымен карма
билігі үзіліп, данышпан абсолютті тыныштықтың шат-шадыман бос кеңістігінде
соңына дейін жоғалып кетеді. Көзін ашу - өмірмен кез-келген байланысты
толық үзетін соңғы нирвананың бастауы. Түсінбеген бақылаушы үшін нирванаға
жету болмыстың жоқтығы, өлім ретінде (шат-шадыман өлім болса да)
қабылданады. Алайда нирванаға кірушінің көзқарасы жағынан – бұл күйде өмір
мен өлім, мен және мен еместің, жақсылық пен зұлымдықтың арасында
айырмашылық жоқ, тек осындай ішкі көзқарас қана буддист үшін мәні бар.
Буддизмнің универсальдығы мен иілімділігі оның әлемге алуан бағыттарда
тарауына мүмкіндік берді (ламаизм, дзен-буддизм, тантризм және т.б.).
Буддизмнің Батыста ізбасарлары аз емес: кейде адамдар бөтен мәдениет
жолдарында өзінің рухани проблемаларын жеңіл шешуге болады деген үмітте
болады.
Азиядағы көшпенділер мен түркі тектес халықтар арасынан буддизмді
қабылдаған бір ғана ұлт монғолдар екені белгілі. Жоғарыда сөз еткен
тибеттік буддизмнің Монғол жеріне таралуының өзіндік себебі болды. Юань
патшалығы құлағаннан кейін қытайдың ұлы қорғанынан еліне қуылып келген
монғолдар бірнеше хандықтарға бөлініп алып, өзара жауласып қырқысты. Осы
тұста олардың басын қосып, ынтымақтастыратын идеология қажет болды. Тибет
жағының да өз мүдделері бар еді. Ондағы сан түрлі діни ағым өзара қызу
бәсекеге түсіп, итжығыстан көз ашпай жатты. Қай бірі суырылып алға шығу
үшін жаужүрек көшпенділерден әскери көмек алуға ықыласты еді. Екі жақты
осындай саяси мүдде табыстырса керек. Тибет елінде буддизмнің шарын шажин
деп аталатын топтары мемлекет билігін қолға алып, Далай лама деген атақпен
бір сопы ел басқарған тұста монғол тайпалар буддизмге топырлап еніп жатты.
Бұл үрдіс сол тұста шығыста күш ала бастаған мәнжулерге, қытайдың Миң,
Шиң үкіметіне қатты ұнады. Осылайша, асау көшпенділерді ауыздықтап қолға
түсірудің өте күрделі айласы жүзеге асып, монғолдар 1911 жылға дейін
мәнжудің, кейін 1921 жылға дейін қытайлардың отарында болып әбден әлсіреп
тоз-тозы шықты. Шындықты шарқ ұрып іздейтін буддизм қағидалары Монғолияда
әсіре бұрмаланып сау тамтығы қалмады. Бақсы, балгер, көріпкелдер, ақ және
қара магияшылар секілді буддизмге мүлде қабыспайтын жат көріністер көз
сүріндірді. Будданың тағылымы догмалыққа салынып, өңі айналдырылды. Тылсым
сыр, парапсихология, экстрасеанстан аяқ алып жүру мүмкін болмай ламалардың
өзі Жаратушыға серік қосудан қаймықпайтын жағдайға жеткен. Мұның бәрі
айналып келгенде онсыз да артта қалған жабайы қоғамдық сананы одан ары кері
тартып бұза түсті. Қарапайым адамдар арасында қандай күнәға барсаң да оны
ламаға берген қайыр, садақа арқылы жуып-шаюға болады деген пендешілік ұғым
қалыптасқан.
1937-38 жылдары 800 ғибдатхана орындары сталинизмнің салдарынан
қиратылғанда бәрін монғолдардың өз қолдарымен өртеулері дінге деген
жоғарыдағыдай салғырттықтың кесірі болса керек. Ал, буддизм бұрмаланбай өз
болмысымен сақталғанда бәлкім, басқаша болар ма еді. 1980-жылдардың
ортасында еуропалық ғалымдар жасаған бір есептік баяндамада марксизмді
діннің деңгейіне көтеріп, оны өз ритуалымен, сенім-нанымымен ұстанатын
әлемдегі бірден бір халық осы көшпенділер ұрпағы – деген тұжырым жасауы
кездейсоқтық болмаса керек. 90-жылдары социалистік жүйе күйреген тұста да
олар ең алдыңғы қатарда тұрып, марксизмді мансұқтағаны белгілі. 1991 жылы
жасалған зерттеулердің нәтижесінен белгілі болғаны, Монғолия тұрғындарының
80 пайызы өздерін буддист деп есептейді екен.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар –
фетишизм, тотемизм, анимизм.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге
ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана - сезімін байлаған.
Олардың ішінде:
Фетишизм - табиғи заттарға табыну. Алғашқы дәуір үшін басқа тән
сенімнің түрі фетишизм болған. Фетишизм деген кейбір жансыз заттардың
ерекше қасиеттеріне сену, мысалы, үңгірлерге, тастарға, ағаштарға, нақты
еңбек құралдарына, тұрмыстық заттарға, ал кейіннен арнайы жасалған діни
заттарға [2, 740 б.].
Пұт - пұт белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы
әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық.
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен
табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында, кейінірек өз
мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне,
табиғаттан тыс елестердің - жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне сену.
Табиғаттың жандануымен анимизм – табиғат құбылыстарының себебі ретінде жан
мен рухтың болатындығына сенім. Анимизм бойынша әр заттың жаны бар, ал
кейбір ерекше заттар (рухтар, перілер) өз бетімен әрекет етеді [1, 56 б.].
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі және өлі
табиғаттың сезіммен қабылданатын барлық заттары мен құбылыстарында
жасырынып жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
санайды. Анимистік ұғымда егер жан жеке затпен яки оның бір бөлігімен
байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір затқа дари
алады.
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
дуализм мен антроморфизм негізге алынған. Әлем бұл дүние және о дүние болып
бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі
қасиеттердің бәріне ие болып келеген. Бертін келе рух, жан дегендер
материалдық емес денелер деген ұғым орныққан.Міне, осы құбылыстарды алғашқы
қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі
мәнде болады деп түсіндіреді. Солай бола тұра, оларға ортақ нәрсе -
айналадағы нақты дүниенің үстінен бір күштің үстемдік етуін жоққа шығара
алған жоқ.
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек ету керек
болмады. Белгілі бір тарихи кезеңде құрмет тұтатын мүліктің үстінен алдамшы
әрекет жасау, қатаң, нақты тәртіппен жүргізілген сияқты тылсым күш
табиғаттан бөлінген жоқ. Бірте - бірте адамның санасында өзінше бөлектенген
жеке күшке айналды.
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) – жансыз
заттардың табиғаттан тыс қасиетіне, олардың магиялық қуатына деген сенімге
негізделген. Фетишизм пұтқа табынудан, бойтұмар тағынудан, тағы да сол
сияқтылардан айқын көрінеді. Бұл заттарда рухтардың, аруақтардың,
тотемдердің қуаты бар деп саналады. Яғни, бұл өмірдегі күнделікті заттар
құдіреттің символына айналдырылады. Осыдан о дүние туралы, табиғаттан тыс
күштер туралы сенім қалыптасады.
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен, „оның
тегі” деген мағына береді) құбылысын неғұрлым терең зерттеген ғалым – дін
социологиясының негізін салушы болып табылатын Э. Дюркгейм діннің көне
наным нысандары және олардың бертінгі көріністері әлеуметтік интеграция
факторы болып табылады деген тұжырымға келді.
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі және
көнедегі діннің ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір
әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз
(символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан ол (белгілі бір құс, аң немесе
өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық,
тайпалық тұтастығын сақтаушы.
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі
1719 жылдан бастап, әдебиеттерде осы халықтардың діндерінің ортақ атауы
ретінде пайда болған. Тотемизм ру мүшелерінің кейбір мақұлықтарға киелі деп
табынуы немесе әр алуан киелі нәрселерге тәуелді болуы және рудағы немесе
әрбір индивидумның сол рудың ортақ тотеміне туыстық байланысы бар деген
сенім. Тотемизм көбінесе егіншілік және аңшылықпен айналысқан тұрпайы
(пиримитивті) қоғамдарда кездеседі. Тотемизм хақында белгілі ғалым Зигмунд
Фрейд (1856 - 1939) былай деген: „Тотемизм, напротив – чуждый нашему
совершенному чуствованию религиозно – социальный институт, - в
действительности давно оставленный и замененной новыми формами, остатвивший
только незначительные следы в религии, правах и обычаях жизни современных и
претерпевший, вераятно, большие изменения даже у тех пародов, которые и
теперь придерживаются его” [35, 221 б.].
Пұт сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан
руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққанын айттым. Ол „оның қан
қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке –
шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл
термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер
тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген
қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп,
ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш
ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне
тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір –
бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде киелі
нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл, теңіз,
жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін. Тотемизмнің негізгі
ұғымы тотем, мана және табу.
Пұт нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі саналады.
Сондықтан, әр рудың тотемі сол рудың арғы атасы болып табылады [4, 172 б.].
1. Фрейд (1856 - 1939) айтқандай: „Все, что происходит от того же
тотема, считается кровным родством, составляет одну семью, и в
пределах этой семьи все считается абсолютным препятстием к
сексуальному соединению, даже самые отделенные степени родства”
[3, 221 б.]. Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың
аты.
2. Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан руынадағы
жылан киелі һәм айрықша қасиетті нәрсе, сол рудың арғы тегі, рулық
ентеңбасы һәм рудың аты болып табылады.
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және адамнан жоғары,
заттай немесе рухани қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне қуат
мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне көрінетін, білінетін, барлығын
қоршаған күш болып саналады.
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға болмайтын
нәрселер, тисуге яки тиуге шек қойылған ғамалдар, заттар.
Пұтты құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің бәрін
қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа қатыстылықтың
рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін келе тұтастай
халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден даралығын сипаттайтын
белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның, халықтың өзіндік
ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға ауысады.
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан
кескінді) бейнеленіп келді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң
тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан
тотемдік жануарды, өсімдікті тағы да басқаларын өздерінің бұрынғы ата –
бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты
орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда
әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарды.
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі
кездесетін және адамдардың өздерін қоршаған күштерді көптәңірліліктегідей
абстракт суреттеуінен пайда болатын нанымдардың даму сатысының бір кезеңі.
Алайда, үнді діндерінде абстракт және нақтылы тәңірлер өзара мыңғырып
жүреді. Мысалы, үндінің ең көне діндерінен Ргведа нанымында (Веда
жырларының ең көне формасы) от тәңірі Агни пұты жасалған, яғни
тұлғаландырылған тәңір болғанымен, ол сонымен қатар, құрбандықоттың
ішіндегі жасырын күштің өзі болып саналады.
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін құрайтын
көнедегі нанымдардың бірі – магия немесе тылсым („ауыз екі сөзде сиқыр,
аяр, жады” деп те атайды). Бұл да анимизм және тотемизм қатарлы дүниеге
келген құбылыс. Оның негізінде де рухқа, жанға иланым жатыр.
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж.
Фрезер. Ол өзінің „Алтын бұтақ” атты көлемді еңбегінде магияны көне дін
емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның
ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім,
соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады [5, 312
б.].
Ал Леви – Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық құрылыс
кезінде, логикалық және пралогикалық деген екі бөліктен тұрады, біріншісі
логикалық ойлау заңдылықтары бойынша дамиды, екіншісі кездейсоқ және мүмкін
болатын жаратылыс, әлеуметтік құбылыстармен байланысты, ойлаудың осы екінші
бөлігі жаратылыстан тыс күштерге илануға, пралогикалық магиялық ойлаудың
тууына негіз болды, осылай әлемді діни тұрғыдан зерделеудің тағы бір ізі
салынды, деп санайды.
Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б. Малиновский
бастапқы қауымдық құрылыста адамдар өз мүмкіндіктері көлеміндегі істерге
қатысты ұтымды ойлауға қабілетті болды. Бірақ, өз мүмкіндіктерінен тысқары
нәрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ұғымы қалыптаса бастаған
деген тұжырым жасайды. Ғалым өзінің „Магия, ғылым және дін” (1926) атты
еңбегінде магияның қоғамға ықпалы жаратылыс құбылыстарын таным дәрежесіне
байланысты, оның әлеуметтік қызметі – адамның саналуан жағдайларда шешім
табу мүмкіндігінде, деген байлам жасайды.
Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету
тәсіліне қарай: 1. тікелей әсер ету; 2. инициалды (қол жетпейтін объектіге
әсері); 3. парциалды (тамаққа, тағы басқа нәрселер арқылы әсер ету); 4.
имитативті (ұқсас нәрсеге әсер ету) деп жіктейді. Ол сонымен бірге
мақсатына қарай: 1. әскери; 2. кәсіптік; 3. емдік сияқтылар болып бөлініп
кете береді [6, 116 б.].
Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип –
шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол
туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм” термині әр түрлі
мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда
құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп
санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар.
Шамандық қасиеттің психикалық науқаспен байланысына басты назар аударған
зерттеушілер, оны ессіздікке табыну (культ безумия) деп қарастырса,
ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп
бағалайды.
Шаманизмді зерттеген еуропалық ғалымдар көп құнды пікірлер айтқанмен,
ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм олар
үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, еуропалықтар оған экзотикалық
құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады, ал бұл шаманизмге
әділ ғылыми баға беруді қиындатты.
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен
бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды.
"Шамандық дегеніміз, – дейді Шоқан, – әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген
шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау.
...Шамандық сенім табиғатқа бас иеді”. Қоғамдағы шаман рөлін де қазақ
ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: "Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі
қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса
білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д., доцент А.Құрманәлиева
_________________________
(қолы, күні)
Диплом жұмысы
Жаңа пұтшылдық феномені
Орындаған 4-курс студенті
Ергалиев Олжас Ерболұлы
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., доцент Қ.Затов
Норма бақылаушы Тұнғатова Ұ.А.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді Құрманалиева А.Д.
Алматы, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ..7
1.1 Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақ халқының діни нанымдарының пұтшылық көріністері ... .. 28
2 ЖАҢА ПҰТШЫЛДЫҚ ҚАЗІРГІ МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
РЕТІНДЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 39
2.1 Қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктері
... ... ... ... .39
2.2 Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни-философиялық аспектідегі негізгі
ілімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 58
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Қазақстан жеріндегі діни
идеологиялық ахуал зерделеніп, түркілердің діни наным-сенімдері және
дүниетанымы сараланады. Сондай-ақ, қазақ жеріндегі пұтқа табынушылықтың
діни негізі топтастырылып, бұрынғы және қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың
ерекшеліктері талданады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихи жадыға тиеселі адамзат
тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын
басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің
ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі
қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар
өміріндегі алатын орнының зорлығы соншалықты діндердің негізін түсінбей
жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас
қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша,
діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар
қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті дін, сөзінің
этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де біріктіру, байланыстыру,
қатынасты қалыптастыру дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және
ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны
әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Көптәңірлі сенімдердің атынан да көрініп тұрғандай пұт ұғымдары да әр
түрлі. Мысалы, үнді дінінде көптеген пұттармен қоса олардың бәрінен де
жоғары, бәрін жаратушы бас құдай туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар
әрбір құдай осы бас тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде
болса пұттар құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып
көрінеді. Қадими (ежелгі) гректердің пұттары Зевстің ең мықты құдай деп
таниды. Гректердің құдайи пұттары жақсылықтарынан гөрі ақыл–еске симайтын
жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор
пұттар. Көптәңірлі діндерде құдайлардың мол мөлшердегі аруақтар, перілер,
жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным – сенімдермен күрделі байланыстарға
кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар
қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға
азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған
деп есептеледі. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға
жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі
түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы
да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
Көне түркілердің анимистік көзқарастары шаманизммен байланысты.
Шамандық әр түрлі бітімдерде әлі күнге дейін сақталған. Бір-бірімен тылсым
арқылы жалғасқан үш дүние (жоғарғы, ортаңғы, төменгі) оларды байланыстырып
тұратын ерекше адамдарды, яғни шамандарды талап етті. Бақсы зікір салған
кезде экстазға түсіп, үш әлемді байланыстырады. Гумилев Л.Н. рухтармен
қарым-қатынастарға түсуді шаманизм деп атаған, ол ертеден келе жатқан
құбылыс, табиғатпен байланысы болмаған, практикалық сипатта болған.
Қазақтардың алғашқы бақсы шаманы Қорқыт ата болды, ол туралы Шоқан
Уәлиханов жазған еді. Біз Қорқыт атаның қазақтарды және оларға көршілес
жатқан халықтарды қобыз ойнауға, түркі халықтарының аңыздарын жырлауға
үйреткенін атап өтеміз.
Шамандардың басты сферасы – емшілік, жерлеу рәсімдері, болжау,
шаруашылық түрлеріне ықпал ету. Бұларды көптеген интеллектуалдар де-факто
жиі қолданды. Шамандықты өркениеттілік тұрғысынан талдау бұл құбылыстың
алыс-жақын бастауларын зерттеуге, өткен мен қазіргінің сабақтастығын
бағалауға, әртүрлі уақыт пен кеңістіктегі мәдениеттердің сұхбаттасуына
мүмкіндік береді. Осы бағытта ежелгі шаманизм мен қазіргі психоаналитикалық
теорияларды тарихын мағыналық тұрғыдан салыстыруға болады.
Дінге табынушылар үшін өз құдайлары адам ба, әлде зат па, жанды ма,
әлде жансыз ба оның маңызы шамалы. Ең маңыздысы олар адамға ләззат пен
рахат, қуаныш пен бақыт силай алса болғаны. Бұрынғы заманның қараңғы, надан
саналатын адамдары өздері тәрізді жұмыр басты пенделер мен небір жасанды
пұттарды ашықтан-ашық құдай деп атап, соларға құлшылық етіп, солардың
ризалықтары үшін небір азғын істермен айналысып, тіпті солар үшін балаларын
да құрбандыққа шалған болса, білімді, көзі ашық, саналатын қазіргі заманның
адамдары да өздері тәрізді адамдарға, және ағаш, тас, металл, қағаз
пұттарға ес-түссіз табынып, солар үшін небір азғындықтар жасап, тіпті өзге
түгел өздерін де құрбан етіп те жатыр.
Бұрынғылар ләззат құдайы деп аталатын пұттың қасына жиналып алып,
оларға құрбандық ретінде небір сорақы азғындықтармен айналысса, қазіргі
адамдар жүректеріне пұт қылып орнатып қойған ләззат құдайына ар-ұяттарын,
адалдықтарын, тазалықтарын құрбандыққа беріп, зинадан бастап небір
жиркенішті азғындықтармен қалауларынша айналысуда.
Сондай-ақ, байлық құдайы ретінде орнатылған пұттарын риза ету үшін
адамға дейін құрбандыққа шалып, оның қанын пұттарына жағып, егістіктеріне
шашатын болса, қазіргі жүрегіне ақша пұтын орнатып қойған адамдар сол пұт
үшін берісі алаяқтық жасап, әрісі адамдардың қанын судай шашып жүр.
Алғашқы қауымдық заманда перғауын-патшаларын, абыз-бақсыларын құдай
санап, соларға құлдық ұрып, олардың ризалықтары үшін ештеңеден де тайынбай,
өмірлерін де қиятын болса, қазіргі адамдар да биліктегі құдайлар мен
кумир құдайларының ризалықтары үшін қылмыстар жасап, өзгелер түгел өз
жандарын да аямауда.
Бұрынғылар өз ұрпағын аман сақтап, оларды көбейту үшін ұрпақ пұтына
апарып бір баласын құрбандыққа шалатын болса, қазіргі адамдар бұл тұрғыдан
алғанда олардан да асып түсуде. Олар ұрпағының амандығы, олардың өсіп-өнуі
үшін құрбандық бермейді. Керісінше, олар қызықтан құр қаламын, күн көре
алмай қаламын, қызмет қуа алмай қаламын деген қорқынышпен жүректеріне
орнатып қойған қызық пұты, байлық пұты, қызмет пұты тәрізді пұттары үшін
балаларын құрбандыққа шалып, оларды өз қолдарымен өлтіріп жатыр.
Пұтқа табынушылардың Қасиетті Қағбаға орнатқан пұттарын қиратып, ол
жерден ағаш пұттарды аластау мүмкін болса, қазіргі пұтқа табынушылардың
жүрек Қағбаларын рухани пұттардан тазарту оңай болмауда. Олар өздерінің лас
пұттарын жанталаса қорғап, өршелене қарсылық көрсетуде.
Осылайша пұтқа табынушылық тұрғысынан алғанда көзі ашық, жетілген
қазіргі адамдардың ертедегі надан адамдардан асып кетпесе, кем түсіп
жатқандарын көреміз. Олардың айырмашылықтары, қазіргі өркениетті адамдар
өздерінің пұттарын құдай деп атамайды. Және өздерінің азғын да, қылмысты
пұтқа табынушылық істерін мәдениет, өнер, озықтық, өмірлік қажеттілік
ретінде қисынды түрде дәлелдеп, өздерін сауатты түрде ақтай біледі. Сол
арқылы олар зор адасу болып табылатын пұтқа табынушылықты өркениетті, еркін
қоғамның зор жетістігі ретінде көрсетуде.
Жұмыстың деректік негізі. Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы
мәселесіне бірнеше ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз
Дарвиннің „Түрлердің шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст
Конттың теориясы; ол бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы
сатысы); анимистік теория (теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және
функционалдық көзқарас.
Ежелгі және байырғы түріктердің діні әлі де толық зерттеле қойған жоқ.
Сақ, хунну, көк түріктердің дінін ол дәуірде қалай атаған, оның жүйесі
қандай, дін бе әлде наным-сенім бе дегенге к үні бүгінге дейін толық жауап
берілмей келеді. Байырғы түріктердің наным – сеніміне арнайы қалам тартқан
ғалымдар саусақпен санарлықтай ғана. Бұл мәселеге ең алғаш арнайы назар
қойып зерттеген ғалымдар француз Жан Пьер Ру, ресейлік И.В.Стеблева,
С.Г.Кляшторныйлар болды. Орта және Орталық Азия халықтарының ХХ-ХХІ ғасырға
дейін сақталып келген шаманизмнің тарамдары олардың байырғы түрік
оңғындарымен тікілей сабақтасытығын Л.П.Потопов, Анохин, С.Д.Майнагашев,
Ш.Ш.Уәлиханов, Н.Ы.Дыренкова, Г.Д.Санжаев, Н.А.Алексеев, О.Пүрэв,
А.Т.Төлеубаев, С.М.Абромзон, П.Пельо, Г.П.Снесарев секілді ондаған ғалымдар
ғылыми еңбектерінің зерттеу объектісіне айналдырып келді.
Сондай-ақ, аталған тақырыпқа байланысты егемедік алған жылдардан
бастап шыққан кітаптардың және баспасөз беттерінде жарияланған Елбасы
Н.Назарбаевтың, дінтанушы, ғалым М.Орынбековтың, тарихшы М.Қанидың және
т.б. қазақтың зиялы қауымдарының қазақтың наным-сенімдері және дініне
қатысты еңбектері мен зерттеулері ізденіс барысында пайдаланылды. Сонымен
қатар, Қазіргі дәстүрден тыс діни қозғалыстар мен культтер тақырыбындағы
еңбектің авторлары: Н.Байтенова, А.Құрманәлиева, Қ.Затов, Ш.Рысбекова,
Қ.Борбасова, Б.Бейсенов, С.Абжалов, Б.Мейрбаев және т.б. елімізге танымал
дінтанушылардың еңбектері зерделенді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері.
Бұрынғы өткен заманда өздерінің пұттарын мекендеген жерлерінің
ортасына, көрнекі алаңқайлар мен сәулетті храмдарға орнататын болса,
қазіргі пұтқа табынушылар пұттарын сырт көзден жасырын, өз тәніндегі ең
қасиетті орын жүрегінің қақ төріне орнатып қойғанын көреміз. Осыған
байланысты зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты, баяғы қараңғы, надан
адамдар мен қазіргі көзі ашық, сауатты адамдардың пұтқа табынуларының
айырмашылықтары ашып көрсету. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер алға
қойылды:
• Түркілердің діни наным-сенімдері және дінiнің негізгі
басымдықтарын топтастыру;
• Қазақ жеріндегі пұтқа табынушылықтың діни негізін зерделеу;
• Бұрынғы және қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктерін
талдау;
• Жаңа пұтшылдықтың қазіргі діни-философиялық аспектідегі негізгі
ілімдерін ашып көрсету.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: зерттеу жұмысында бұрынғы пұтшылдықпен
қазіргі қоғамдағы жаңа пұтшылдықтың ерекшеліктеріне дінтанулық талдау
жасалынып, зерделенеді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ДІНИ ИДЕОЛОГИЯЛЫҚ АХУАЛ
1. Ежелгі діни жүйелердегі пұтшылдық
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен
сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы
әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті
(біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші
кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік
– тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың
рухани негізі ретінде „екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде
„позитивті діннің” үлкен маңызы болады.
Пұтқа табынушылық мәселесіне келмес бұрын, біз ежелгі діни жүйелерді
топтастырып көрейік.
Ежелгі Шығыс адамды ертедегі дүние аясынан алып шыққан ұлы мәдениеттер
отаны болды. Ертедегі дүниеден шыға отырып, Шығыс адамның дүниеге
қатынасының мифологиялық тәсілін жеңе алмады. Бірақ ежелгі шығыс
мәдениеттерінің әлемі – бұл табиғат апаттарының ғана емес, озбыр мемлекет
қуатының құдайдай көрінуі. Ежелгі шығыс мәдениетінің негізі адамның
дербестігі мен еркіндігін мойындамайтын абсолютті бірлік идеалы болып
табылады. Мемлекеттің бұл типі қатаң біріктіру қажеттілігінен туды, ол
нақты табиғат жағдайларына жауап болды. Осы мемлекет – шығыс озбырлығы зор
төрешілдік аппаратпен басқарылады, оның бірлігі қол астына қарайтын
адамдардың өмірі мен өліміне абсолютті билік етуге ие билеушімен
бейнеленеді. Мемлекеттің мұндай типі Ежелгі Шығыс елдері Египет,
Месопотамия, Үнді, Қытайға тән.
Ежелгі Египет - әлемдік өркениеттің дамуына үлкен әсер еткен ежелгі
мәдениеттердің бірі. Б.з. дейінгі 3000 жылы перғауын патшалар басқаратын
ерте құл иеленуші, орталықтандырылған озбыр формадағы мемлекет пайда болды.
Египеттің жоғарғы билігін құрған негізгі принциптер оның мызғымастығы мен
ақылға сыйымсыздығы болды.
Ежелгі египеттіктер мәдениетінің маңызды қасиеті мәңгілікке ұмтылу
болды, оның белгісі өлген адамға табыну сенімінің болуы, оған сәйкес өлім
өмірдің аяқталғандығын білдірмейді және мәңгілік өмірлік күш – ка
ұзарады, және де тек жерлеу жорасын толық сақтаған жағдайда. Өлген адамның
денесін сақтау қамы мумиялар жасау өнеріне әкелді. Өлген адамдардың
денелері бальзамдалып, пирамидаларға салынды. Пирамидалардың ішіндегі ең
ескісі 5 мың жыл бұрын салынған Джосер перғауынның пирамидасы, ол аспанға
көтеріліп бара жатқан саты тәрізді салынған. Алайда ең белгілісі және
өлшемі бойынша едәуірі – Хеопс пирамидасы [1, 21 б.].
Діни табынуда перғауынды құдай деп тану басты орын алды. Ол күн құдайы
Ра тәрізді болды. Осирис - өлім құдайы және жерасты әлемінің патшасы. Исида
– Осиристің әйелі және қарындасы, құнарлылық пен аналар қамқоршысы. Маат –
шындық пен тәртіптілік құдайы. Кейбір жануарлар, өсімдіктер, заттар
құдайлар болып саналды. Аменхотеп ІV перғауын (Эхнатон) (б.з. дейінгі 1419-
1400 ж.ж.) Атон құдайының атымен бір құдай ғана қалдыруды ойлады, бірақ
бұған абыздар мен ақсүйектер қарсы тұрды.
Египет мәдениетінің маңызды құрама бөлігі иероглифтер – суретті
символдық хат болды, онымен храмдар мен сарайлар алдындағы жоғары ескерткіш
тастарды жазды, олар кейіннен буын жүйеліге айналды.
Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың бейнелеу өнерінің жауһарыТутанхамон
перғауынның әйелімен бақшадағы барельефі, Аменхотеп ІV әйелі – Нефертитидің
скульптуралық портреті, Аменхотеп ІІІ мүсіні болды. Ежелгі Египеттің
бейнелеу өнеріне фигураларды жазық бейнелеу, статикалық, канондық шарттылық
тән. Ерлердің денесі қызыл түспен, әйелдердің түсі қызғылт түспен, ал
шаштары қара түспен, киімдері ақ түспен бейнеленген. Өнер мелшиіп тұру
сипатында болады.
Египеттің көркем әдебиетінің ең ерте ескерткіштері б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдыққа жатады. Бұл – патшалар мен даналардың ұлдарына ақыл айтуы,
ғажайыптар, сиқыршылар туралы көптеген ертегілер, повестер. Ежелгі Египет
әдебиетінің ұзын сонар, дерексіз шығармаларының бірі – Көңілі қалған
адамның өз жанымен әңгімесі (Беседа разочарованного со своей душой).
Ежелгі Египет өркениеті б.з. дейінгі XVI-XV ғ.ғ. Жаңа патшалық
кезеңінде өркендеудің жоғары дәрежесіне жетті.
Б.з. дейінгі IV-III мыңжылдықта Қос өзен территориясы – Тигр және
Ефрат өзендерінің аңғарында Египтеттегі мәдениеттегідей жоғары мәдениет
пайда болып, орнықты. Алайда мыңжылдықтар бойы бір ғана мемлекет – Ежелгі
Египет қана болған Ніл аңғарынан ерекшелігі Қос өзенде (Месопотамияда) бір-
бірін әр түрлі мемлекеттер ауыстырып отырды, оның ішінде Шумер, Аккад,
Вавилония, Ассирия, Иран. Қос өзен тарихы мен мәдениеті Египеттегіге
қарағанда динамикалы болды [3, 124 б.].
Қос өзеннің ежелгі мәдениеті – шумер-аккадтық. Шумерлер вавилон
мәдениетінің рубасылары болды. Олар тарихта бірінші рет Алтын ғасыр
туралы поэма шығарды, бірінші элегиялар жазды, бірінші кітапханалық
каталог құрастырды, олар бірінші медициналық кітаптардың авторлары болды,
егіншінің бірінші күнтізбесін жазды және т.б.
Бұл халыққа дүниедегі алғашқы жазу – шумер сына жазуы жатады, бұл
белгілері сына тәрізді сызықшалар топтарынан тұратын белгілер жазуы, олар
ылғалды сазға басылып жазылды.
Шумер-аккад өркениетінің мұрагері Вавилония болды. Б.з. дейінгі ІІ
мыңжылдық ортасында Хаммурапи патша кезінде (б.з. дейінгі 1792-1750 ж.ж.
ережелері) Вавилон қаласы өз маңында Шумер мен Аккадтың барлық облыстарын
біріктірді. Хаммурапи кезінде екі метрлік тас бағанаға сына жазумен
жазылған белгілі заңдар жиынтығы пайда болды. Бұл заңдарда Қос өзеннің
ежелгі тұрғындарының шаруашылық өмірі, тұрмысы, әдет-ғұрыптары мен
дүниетанымы бейнеленді, олардың мүдделері нақты шындыққа көңіл аударып,
маңындағы тайпалармен үнемі күресу қажеттігімен анықталды.
Қос өзеннің ежелгі тұрғындарының сенімінде су мен аспан шырақтарына
табыну үлкен роль атқарды, ол астрономия мен математиканың тез дамуына
әкелді. Осылай алты ондық жүйесі құрылды, ол қазіргі уақытқа дейін уақыт
есептеуі – минутада, секундта бар. Вавилон астрономдары Күннің, Айдың
айналуын және күн тұтылуының қайталануын бірінші болып есептеп шығарды.
Вавилон ғалымдарының барлық ғылыми білімдері магиямен және балгерлікпен
байланысты болды.
Вавилон абыздарының іліміне сәйкес адамдар Құдайларға қызмет ету үшін
саздан жасалған. Құдайлар көп болған, ең бастылары мыналар: Шамаш – Күн
құдайы, Син – Ай құдайы, Әйел құдай Иштар – махаббат құдайы, Нергал – өлім
құдайы, Ирра – соғыс құдайы. Құдайлар патшаның қорғаушысы ретінде
бейнеленеді, ол күшті патша билігіне бас иеді.
Қос өзеннің ежелгі тұрғындарының діни сенімдері олардың монументтік
өнерінде бейнеленді. Қалаларда құдайларға арналған храмдар салынып, олардың
жанында зиккурат – террасалармен қоршалған жоғары мұнара тұрғызылды, олар
көлемі жағынан кертпеш кертпешпен азаяды, зиккураттың жоғарғы ярусы алтын
күмбезмен аяқталады. Вавилон сәулетшілері Ежелгі Рим, одан кейін Орта
ғасырлық Европаның құрылыс өнерінің негізі болып табылатын сәулет
формаларын жасаушылар болды.
Вавилон мәдениетін, діні мен өнерін ассириялықтар пайдаланып, дамытты.
Ассирия патшасы Ашшурбанипалдың (б.з. дейінгі VII ғ.) Ниневиядағы сарайының
қирандыларынан ғалымдар үлкен кітапхана тапты, ол он мыңнан астам сына
жазбалы мәтіндерден тұрады. Шумер әдебиетінің маңызды ескерткіші –
Гильгамеш туралы аңыздар циклі.
VI ғасырда Вавилон мен Ассирияның орнына Иран империясы келді. Иран
өнері зиялы және байсалды болды, онда ассириялықтардың өнеріне тән
мейірімсіздік болған жоқ. Бірақ мәдениет сабақтастығы сақталады. Бейнелеу
өнерінің маңызды элементі жануарларды – қанатты өгіздерді, арыстандарды,
грифондарды бейнелеу болып қала берді [3, 124 б.].
Б.з. IV ғасырда Иранды Египет сияқты Александр Македонский жаулап алды
және эллинистік мәдениет әсерінің сферасына кірді.
Б.з. ІІІ ғасырында әулет билеушісі Сасанидтер болады. Сасанидті
Ирандағы мемлекеттік дін зороастризм (осы діннің негізін салушы Заратуштра
есімімен, европа транскрипциясында Зороастра) болды. Зороастризмнің
бастапқы ережелері отқа бас ию және жақсылыққа сену болды. Зороастризмнің
қасиетті кітабы – Авеста. Ежелгі ирандықтардың діні пұтқа табыну емес,
олар жеке заттарға емес, жалпы затқа табынады.
Билік жүргізуші діннің ауысуы VII ғасырға жатады, онда Иранды арабтар
жаулап алып, жаңа сенім – ислам діні тарады.
Ежелгі Қытай тұрғындары өзіндік материалдық және рухани мәдениет
құрды. Олар өмірді құдай жаратқанына, дүниеде барлығы қозғалыста болып, екі
қарама-қарсы космостық күштер – Жарық пен Түнек қақтығысқанда
өзгеретіндігіне сенді. Осы кезеңде (б.з. дейінгі ІІ мыңжылдық)
қытайлықтарға табиғатқа табыну тән болды, олар тау, жер, өзен, күн, ай,
жаңбыр, жел рухтарына табынды.
Сәл кейінірек патша билігіне бас иді. Патша аспанның ұлы болып
саналды, яғни Құдайдың жердегі өкілі болып табылды. Қытайда ата-бабаларға
табыну күшті болды. Ежелгі Қытай этносы типінің ерекшелігі рухани өмірде
әлеуметтік этика мен әкімшілік практика басты роль атқарғандығы болды.
Дұрыс пікірдегі қытай өмір мен өлім проблемалары туралы ойланған жоқ, о
дүниедегі шатты өмір немесе қайғы-қасіреттен құтылу үшін емес, өмір үшін
тіршілік етті. Дін емес, салттық этика дәстүрлі қытай мәдениетінің бейнесін
қалыптастырды.
Басқару жүйесі мен қоғамдық салттық нормаларда іске асырылған рухани
мәдениет типі дүниеге көзқарас жиынтығының жалпы ұтымды бөлігі болды,
әлеуметтік және табиғи тәртіп бірлігі, тұрмыс толықтығы мен жеткіліктілігі,
табиғи өзі жетілетін тәртіп ретінде табиғи тәртіпті мойындау негіз болды.
Ақыл-парасат міндеті оны өзгерту және бұзу емес, жалпы Жолмен (Дао) жүру
болып табылады. Бұл идея ұлы қытай данасы, мыңдаған жылдар өтсе де құнын
жоймаған діни-мифологиялық жүйені жасаушы Конфуций еңбегінде көрсетілген
(Кун-Фу-Цзы, б.з. дейінгі 551-479 ж.ж.). Билеуші билеуші болады, бодан
бодан болып қалады, әке - әке, ұл – ұл болады. Конфуций негізгі
рақымшылдар адалдық, тыңдау, ата-ана мен үлкенді құрметтеу деп санады. Ата
бабаға табыну, ежелгі дәстүрлерді, жораларды сақтау (қытай рәсімі) Конфуций
бойынша – идеал қоғамды қалыптастыру негізі. Осы қоғамды құру үшін әрбір
адам өзіне талап қойып, барлық ережелер мен канондарды сақтау керек.
Сонымен конфуцийлік дін емес, моральдық-саяси доктрина болып табылады. Ол
қытай мәдениетін бейнелеп, қытай тұрмыс салтының негізі бола отырып,
әкімшілік жүйе мен әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеу
функциясын атқарады.
Даосизмді жасаушы Лао-Цзы – Қарт дана (аңыз бойынша ол 200 жыл өмір
сүрген) болып саналады. Оның пікірінше барлығы әбігершілік. Даоның ізімен
жүру керек (сөзбе-сөз аударғанда жол), адам Жердің ізімен жүреді, Жер
Аспанның, Аспан Даоның, ал Дао табиғидың ізімен жүреді. Философиялық
даосизм адам заттардың табиғи тәртібін өзгерте алмайды деп санайды,
сондықтан адамның еншісі - оқиғалардың табиғи барысын сырттан бақылап,
Даоға қол жеткізу. Даосизмді жақтаушылар белсенді әрекеттен бас тартуды
насихаттап, әрекетсіздік теориясын ұсынады. Олар әлем адам сияқты
тоқтаусыз өзгерістер процесі деп санады, сондықтан тану мүмкін емес. Басты
шарты – жолды бұзбау, әлемдік ырғақпен қарама-қайшылыққа келмеу, дүниеге
қосылу, оны тыңдай білу.
Қытайдың барлық діни жүйелерінің ортақтығы бар: барлығына үлкендер мен
ата бабаларды құрметтеу, отбасыны тыңдау, әрекетсіздік идеясы, шындыққа
сырттан қарау қатынасы тән болды. Адамның тұлға ретінде өзіндік құндылығы
болған жоқ, қоғам тұлға – мемлекеттік пен ұжымдық алдында ештеңе емес
деген принцип бойынша өмір сүрді.
Ежелгі Қытайдың рухани өмірі туралы қазіргі түсініктер жазба көздерге
негізделген. Б.з. дейінгі XV ғасырда Қытайда 2000 аса иероглифтен тұратын
иероглифтік жазудың дамыған жүйесі болды, б.з. ІІІ ғасырында олар 18 мыңға
жетті. Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басына жататын Әндер кітабы мен
Өзгерістер кітабы әдебиеттің ежелгі ескерткіші болып саналады.
Қытайлар ұзақ уақыт жібекке табиғи бояулармен жазды, біздің
заманымызда тушь пен қағазды ойлап тапты. Қолданбалы өнер де дамыды: қола
айналарды жасау, нефрит пен сүйекке ою жасау, керамика, б.з. IV ғ. Қытайдан
шет жерлерге де белгілі болған фарфор ойлап шығарылды, алуан лакты бұйымдар
пайда болды.
Қытай сәулеті қызықты да ерекше. Ел біртұтас орталықтандырылған
мемлекетке біріккен уақыт (б.з. дейінгі 221-207 ж.ж.) Ұлы қытай
қабырғасының негізгі бөлігін салумен есте қалды, ол біздің заманымызға
дейін жартылай сақталып қалды [1, 28 б.].
Сәулеттегі табыстарға математиканың дамуы себепкер болды. Б.з. дейінгі
V ғасырда қытайлықтар тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттерін білді. Олар тарихта
бірінші рет теріс сандар ұғымын енгізді, б.з. дейінгі ІІІ ғасырда магнитті
аспап, компостың алғашқы түрін, су диірменін ойлап тапты, астрономия
дамыды. Олар жылды 12 айға, айды 4 аптаға бөлді. Б.з. дейінгі V ғ. 800
шыраққа жұлдыздар гороскопы жасалды, олар аспан күмбезін 28 шоқжұлдызға
бөлді. Б.з. дейінгі 28 жылы қытайлықтар адамзат тарихында бірінші рет
күндегі дақтарды суреттеп берді, астроном Чжан Хэн әлемдегі алғашқы
айналатын жұлдыз глобусын жасады.
Медицина едәуір табысқа жетті. Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықта
қытайлықтарға екі ондық музыкалық аспаптар белгілі болды: барабан, дабыл,
сыбызғы, металл қоңыраулар, ішекті шертпелі аспаптар, үрмелі – бамбуктен,
балшықтан жасалған және басқалар. Б.з. дейінгі бірінші мыңжылдықта арнайы
сарай маңындағы музыкалық қызмет құрылады, сонымен мәдениеттің барлық
сфералары реттеуге бағынып, мемлекеттің билігінде болды.
Ежелгі Үндістан – адамзат өркениетінің жоғары деңгейдегі мәдениетінің
ежелгі ошақтарының бірі.
Үнді мәдениеті мен ғылымы б.з. дейінгі IV –IIғ.ғ. – б.з. VІІІ ғ.
өркендеді. Осы кезеңде есептеудің ондық жүйесі, цифрлерді жазу түрі
(кейінірек өзгертілген түрде араб цифрі деп аталған) жасалды. Квадрат және
куб түбірлерді шығару, “р” санын есептеу (3.1416...), арифметикалық және
геометриялық прогрессиялар, тригонометрия мен алгебра негіздері белгілі
болған. Астрономдар жылды 12 айға бөлген, әр айда 30 күннен болған, жылдар
6 маусымға бөлінді. Әр бес жыл сайын 13-інші ай қосылып отырды. Жер шарының
әр алуан ендіктерінде күн мен түн ұзақтығының айырмашылығы белгілі болды.
Ежелгі үнді астрономдары Жердің шар тәрізді екендігін білді, оның өз осінің
бойымен айналатындығын болжады. Химияны білу қышқылдар, бояулар, дәрілер,
иіс су, цемент, тұздар жасауға, металдарды білу сынаптан күрделі аппараттар
дайындауға мүмкіндік берді.
Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың аяғы - І мыңжылдықтың басынан бізге
ежелгі үнді діни әдебиеті –Веда ескерткіштері жеткен. Шамамен б.з. дейінгі
800 жылы пайда болған упанишадтар индоарийцтердің діни түсініктерінің
дамуында келесі қадам болып табылады. Эпикалық әдебиеттің негізгі
ескерткіштері “Махабхарата” мен “Рамаяна” болды, олар б.з. бірінші
ғасырларында санскритте жазылған, бірақ олар б.з. дейінгі IV ғасырда пайда
болған.
Үндістанның ежелгі тарихының көптеген құпиясы ашылмаған. Алайда б.з.
дейінгі ІІ мыңжылдықта шыққан ескі әдебиет көздерінде құл иелену
қатынастарының дамуы туралы айтылады. Үндістанның б.з. дейінгі VI ғасырдағы
қоғамдық-мемлекеттік құрылысын бейнелейтін Ману заңдарында қоғамдық еңбек
бөлінісі, билеу мен бағынышты болу қатынастары жазылған.
Әлеуметтік шығу тегімен және сипатымен ескерілген ежелгі үнді қоғамын
қатты дифференциация тұйық қоғамдық топтарды қалыптастырумен аяқталды:
сословиелер бойынша – варналар (брахмандар, кшатрийлер, вайшьилер,
шудралар), кәсіптік қызметі бойынша – касталар (олар 3,5 мың). Брахмандар
атақты абыздар руының өкілдері болды, олар құдайлармен байланыс жасап,
мемлекетті басқарды. Кшатрийлер деп әскери ақсүйектердің өкілдерін атаған.
Қос варна қоғамның пұрсатты тобын құрады. Еңбекші халық вайшьилер мен
шудралар варнасына кірді. Вайшьилер шаруашылық қызметпен шұғылданды:
егіншілікпен, қолөнермен, саудамен. Шудралардың үлесі – басқа касталардың
мүшелеріне қалтықсыз қызмет ету. Олар құқықсыз болды және жеке меншігі
болған жоқ.
Дін қоғамдық теңсіздікті ақтау үшін пайдаланылды. Құдайлар иерархиясы
қаланды. Олардың ішінде жоғарғылары – Брахма (Ғаламды жасаушы), Вишну (оны
сақтаушы), Шива (оны бұзушы) [3, 124 б.].
Б.з. дейінгі VI ғ. дамыған құл иеленуші қоғамның идеологиясы буддизм
болады. Оның негізін қалаушы – Будда б.з. дейінгі 563 ж. туды. Ол Шакья-
Муни патша руынан шыққан ханзада болды, оның шын аты – Сиддхартха Гаутама.
Гаутама өз ілімінің мәнін төрт игілікті шындықта айтқан. 1. Өмір мәні қайғы-
қасірет көру. 2. Қайғы-қасірет көру себебі, көзі - өмір сүруді көксеу:
ләззат алуды, билік жүргізуді көксеу, тілек тілеу, құштарлық. 3. Қайғы-
қасіреттен құтылу үшін тілек пен құштарлықты түп тамырымен жұлып алып, одан
құтылу керек. 4. Ол үшін алдымен көзін ашатын, одан соң нирванаға әкелетін
сегіз сатыдан тұратын өзін-өзі қайта құру жолы бар. Нирвана – бұл ішкі күй,
онда барлық сезім мен құштарлық жоғалып, онымен бірге адамға ашылатын әлем
есігі де жабылады. Нирвана сөзі сөну, өшу деген мағынаны береді.
Іштен сөну адамды қайғы-қасірет шегуші меннен және барлық тірі жандарды
жаңа өзгерістерге тартатын өмірге құштарлықтан босатады. Сонымен карма
билігі үзіліп, данышпан абсолютті тыныштықтың шат-шадыман бос кеңістігінде
соңына дейін жоғалып кетеді. Көзін ашу - өмірмен кез-келген байланысты
толық үзетін соңғы нирвананың бастауы. Түсінбеген бақылаушы үшін нирванаға
жету болмыстың жоқтығы, өлім ретінде (шат-шадыман өлім болса да)
қабылданады. Алайда нирванаға кірушінің көзқарасы жағынан – бұл күйде өмір
мен өлім, мен және мен еместің, жақсылық пен зұлымдықтың арасында
айырмашылық жоқ, тек осындай ішкі көзқарас қана буддист үшін мәні бар.
Буддизмнің универсальдығы мен иілімділігі оның әлемге алуан бағыттарда
тарауына мүмкіндік берді (ламаизм, дзен-буддизм, тантризм және т.б.).
Буддизмнің Батыста ізбасарлары аз емес: кейде адамдар бөтен мәдениет
жолдарында өзінің рухани проблемаларын жеңіл шешуге болады деген үмітте
болады.
Азиядағы көшпенділер мен түркі тектес халықтар арасынан буддизмді
қабылдаған бір ғана ұлт монғолдар екені белгілі. Жоғарыда сөз еткен
тибеттік буддизмнің Монғол жеріне таралуының өзіндік себебі болды. Юань
патшалығы құлағаннан кейін қытайдың ұлы қорғанынан еліне қуылып келген
монғолдар бірнеше хандықтарға бөлініп алып, өзара жауласып қырқысты. Осы
тұста олардың басын қосып, ынтымақтастыратын идеология қажет болды. Тибет
жағының да өз мүдделері бар еді. Ондағы сан түрлі діни ағым өзара қызу
бәсекеге түсіп, итжығыстан көз ашпай жатты. Қай бірі суырылып алға шығу
үшін жаужүрек көшпенділерден әскери көмек алуға ықыласты еді. Екі жақты
осындай саяси мүдде табыстырса керек. Тибет елінде буддизмнің шарын шажин
деп аталатын топтары мемлекет билігін қолға алып, Далай лама деген атақпен
бір сопы ел басқарған тұста монғол тайпалар буддизмге топырлап еніп жатты.
Бұл үрдіс сол тұста шығыста күш ала бастаған мәнжулерге, қытайдың Миң,
Шиң үкіметіне қатты ұнады. Осылайша, асау көшпенділерді ауыздықтап қолға
түсірудің өте күрделі айласы жүзеге асып, монғолдар 1911 жылға дейін
мәнжудің, кейін 1921 жылға дейін қытайлардың отарында болып әбден әлсіреп
тоз-тозы шықты. Шындықты шарқ ұрып іздейтін буддизм қағидалары Монғолияда
әсіре бұрмаланып сау тамтығы қалмады. Бақсы, балгер, көріпкелдер, ақ және
қара магияшылар секілді буддизмге мүлде қабыспайтын жат көріністер көз
сүріндірді. Будданың тағылымы догмалыққа салынып, өңі айналдырылды. Тылсым
сыр, парапсихология, экстрасеанстан аяқ алып жүру мүмкін болмай ламалардың
өзі Жаратушыға серік қосудан қаймықпайтын жағдайға жеткен. Мұның бәрі
айналып келгенде онсыз да артта қалған жабайы қоғамдық сананы одан ары кері
тартып бұза түсті. Қарапайым адамдар арасында қандай күнәға барсаң да оны
ламаға берген қайыр, садақа арқылы жуып-шаюға болады деген пендешілік ұғым
қалыптасқан.
1937-38 жылдары 800 ғибдатхана орындары сталинизмнің салдарынан
қиратылғанда бәрін монғолдардың өз қолдарымен өртеулері дінге деген
жоғарыдағыдай салғырттықтың кесірі болса керек. Ал, буддизм бұрмаланбай өз
болмысымен сақталғанда бәлкім, басқаша болар ма еді. 1980-жылдардың
ортасында еуропалық ғалымдар жасаған бір есептік баяндамада марксизмді
діннің деңгейіне көтеріп, оны өз ритуалымен, сенім-нанымымен ұстанатын
әлемдегі бірден бір халық осы көшпенділер ұрпағы – деген тұжырым жасауы
кездейсоқтық болмаса керек. 90-жылдары социалистік жүйе күйреген тұста да
олар ең алдыңғы қатарда тұрып, марксизмді мансұқтағаны белгілі. 1991 жылы
жасалған зерттеулердің нәтижесінен белгілі болғаны, Монғолия тұрғындарының
80 пайызы өздерін буддист деп есептейді екен.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар –
фетишизм, тотемизм, анимизм.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге
ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана - сезімін байлаған.
Олардың ішінде:
Фетишизм - табиғи заттарға табыну. Алғашқы дәуір үшін басқа тән
сенімнің түрі фетишизм болған. Фетишизм деген кейбір жансыз заттардың
ерекше қасиеттеріне сену, мысалы, үңгірлерге, тастарға, ағаштарға, нақты
еңбек құралдарына, тұрмыстық заттарға, ал кейіннен арнайы жасалған діни
заттарға [2, 740 б.].
Пұт - пұт белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы
әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық.
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің көмегімен
табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында, кейінірек өз
мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне,
табиғаттан тыс елестердің - жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне сену.
Табиғаттың жандануымен анимизм – табиғат құбылыстарының себебі ретінде жан
мен рухтың болатындығына сенім. Анимизм бойынша әр заттың жаны бар, ал
кейбір ерекше заттар (рухтар, перілер) өз бетімен әрекет етеді [1, 56 б.].
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі және өлі
табиғаттың сезіммен қабылданатын барлық заттары мен құбылыстарында
жасырынып жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
санайды. Анимистік ұғымда егер жан жеке затпен яки оның бір бөлігімен
байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір затқа дари
алады.
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
дуализм мен антроморфизм негізге алынған. Әлем бұл дүние және о дүние болып
бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі
қасиеттердің бәріне ие болып келеген. Бертін келе рух, жан дегендер
материалдық емес денелер деген ұғым орныққан.Міне, осы құбылыстарды алғашқы
қоғамдық құрылыстың кезінде діни сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі
мәнде болады деп түсіндіреді. Солай бола тұра, оларға ортақ нәрсе -
айналадағы нақты дүниенің үстінен бір күштің үстемдік етуін жоққа шығара
алған жоқ.
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек ету керек
болмады. Белгілі бір тарихи кезеңде құрмет тұтатын мүліктің үстінен алдамшы
әрекет жасау, қатаң, нақты тәртіппен жүргізілген сияқты тылсым күш
табиғаттан бөлінген жоқ. Бірте - бірте адамның санасында өзінше бөлектенген
жеке күшке айналды.
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) – жансыз
заттардың табиғаттан тыс қасиетіне, олардың магиялық қуатына деген сенімге
негізделген. Фетишизм пұтқа табынудан, бойтұмар тағынудан, тағы да сол
сияқтылардан айқын көрінеді. Бұл заттарда рухтардың, аруақтардың,
тотемдердің қуаты бар деп саналады. Яғни, бұл өмірдегі күнделікті заттар
құдіреттің символына айналдырылады. Осыдан о дүние туралы, табиғаттан тыс
күштер туралы сенім қалыптасады.
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен, „оның
тегі” деген мағына береді) құбылысын неғұрлым терең зерттеген ғалым – дін
социологиясының негізін салушы болып табылатын Э. Дюркгейм діннің көне
наным нысандары және олардың бертінгі көріністері әлеуметтік интеграция
факторы болып табылады деген тұжырымға келді.
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі және
көнедегі діннің ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір
әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз
(символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан ол (белгілі бір құс, аң немесе
өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық,
тайпалық тұтастығын сақтаушы.
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі
1719 жылдан бастап, әдебиеттерде осы халықтардың діндерінің ортақ атауы
ретінде пайда болған. Тотемизм ру мүшелерінің кейбір мақұлықтарға киелі деп
табынуы немесе әр алуан киелі нәрселерге тәуелді болуы және рудағы немесе
әрбір индивидумның сол рудың ортақ тотеміне туыстық байланысы бар деген
сенім. Тотемизм көбінесе егіншілік және аңшылықпен айналысқан тұрпайы
(пиримитивті) қоғамдарда кездеседі. Тотемизм хақында белгілі ғалым Зигмунд
Фрейд (1856 - 1939) былай деген: „Тотемизм, напротив – чуждый нашему
совершенному чуствованию религиозно – социальный институт, - в
действительности давно оставленный и замененной новыми формами, остатвивший
только незначительные следы в религии, правах и обычаях жизни современных и
претерпевший, вераятно, большие изменения даже у тех пародов, которые и
теперь придерживаются его” [35, 221 б.].
Пұт сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан
руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққанын айттым. Ол „оның қан
қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке –
шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл
термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер
тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген
қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп,
ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш
ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне
тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір –
бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде киелі
нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл, теңіз,
жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін. Тотемизмнің негізгі
ұғымы тотем, мана және табу.
Пұт нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі саналады.
Сондықтан, әр рудың тотемі сол рудың арғы атасы болып табылады [4, 172 б.].
1. Фрейд (1856 - 1939) айтқандай: „Все, что происходит от того же
тотема, считается кровным родством, составляет одну семью, и в
пределах этой семьи все считается абсолютным препятстием к
сексуальному соединению, даже самые отделенные степени родства”
[3, 221 б.]. Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың
аты.
2. Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан руынадағы
жылан киелі һәм айрықша қасиетті нәрсе, сол рудың арғы тегі, рулық
ентеңбасы һәм рудың аты болып табылады.
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және адамнан жоғары,
заттай немесе рухани қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне қуат
мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне көрінетін, білінетін, барлығын
қоршаған күш болып саналады.
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға болмайтын
нәрселер, тисуге яки тиуге шек қойылған ғамалдар, заттар.
Пұтты құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің бәрін
қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа қатыстылықтың
рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін келе тұтастай
халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден даралығын сипаттайтын
белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның, халықтың өзіндік
ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға ауысады.
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан
кескінді) бейнеленіп келді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң
тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан
тотемдік жануарды, өсімдікті тағы да басқаларын өздерінің бұрынғы ата –
бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты
орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда
әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарды.
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі
кездесетін және адамдардың өздерін қоршаған күштерді көптәңірліліктегідей
абстракт суреттеуінен пайда болатын нанымдардың даму сатысының бір кезеңі.
Алайда, үнді діндерінде абстракт және нақтылы тәңірлер өзара мыңғырып
жүреді. Мысалы, үндінің ең көне діндерінен Ргведа нанымында (Веда
жырларының ең көне формасы) от тәңірі Агни пұты жасалған, яғни
тұлғаландырылған тәңір болғанымен, ол сонымен қатар, құрбандықоттың
ішіндегі жасырын күштің өзі болып саналады.
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін құрайтын
көнедегі нанымдардың бірі – магия немесе тылсым („ауыз екі сөзде сиқыр,
аяр, жады” деп те атайды). Бұл да анимизм және тотемизм қатарлы дүниеге
келген құбылыс. Оның негізінде де рухқа, жанға иланым жатыр.
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам Дж.
Фрезер. Ол өзінің „Алтын бұтақ” атты көлемді еңбегінде магияны көне дін
емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның
ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім,
соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады [5, 312
б.].
Ал Леви – Брюль адамның ой қабілеті, әсіресе қауымдық құрылыс
кезінде, логикалық және пралогикалық деген екі бөліктен тұрады, біріншісі
логикалық ойлау заңдылықтары бойынша дамиды, екіншісі кездейсоқ және мүмкін
болатын жаратылыс, әлеуметтік құбылыстармен байланысты, ойлаудың осы екінші
бөлігі жаратылыстан тыс күштерге илануға, пралогикалық магиялық ойлаудың
тууына негіз болды, осылай әлемді діни тұрғыдан зерделеудің тағы бір ізі
салынды, деп санайды.
Осы мәселемен шұғылданған ғалымдардың тағы бірі – Б. Малиновский
бастапқы қауымдық құрылыста адамдар өз мүмкіндіктері көлеміндегі істерге
қатысты ұтымды ойлауға қабілетті болды. Бірақ, өз мүмкіндіктерінен тысқары
нәрселер алдына келгенде тосылып, осыдан тылсым ұғымы қалыптаса бастаған
деген тұжырым жасайды. Ғалым өзінің „Магия, ғылым және дін” (1926) атты
еңбегінде магияның қоғамға ықпалы жаратылыс құбылыстарын таным дәрежесіне
байланысты, оның әлеуметтік қызметі – адамның саналуан жағдайларда шешім
табу мүмкіндігінде, деген байлам жасайды.
Магияны ғұрыптық тұрғысынан қарастыра келіп, ғалымдар әсер ету
тәсіліне қарай: 1. тікелей әсер ету; 2. инициалды (қол жетпейтін объектіге
әсері); 3. парциалды (тамаққа, тағы басқа нәрселер арқылы әсер ету); 4.
имитативті (ұқсас нәрсеге әсер ету) деп жіктейді. Ол сонымен бірге
мақсатына қарай: 1. әскери; 2. кәсіптік; 3. емдік сияқтылар болып бөлініп
кете береді [6, 116 б.].
Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип –
шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол
туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм” термині әр түрлі
мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда
құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп
санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар.
Шамандық қасиеттің психикалық науқаспен байланысына басты назар аударған
зерттеушілер, оны ессіздікке табыну (культ безумия) деп қарастырса,
ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп
бағалайды.
Шаманизмді зерттеген еуропалық ғалымдар көп құнды пікірлер айтқанмен,
ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм олар
үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, еуропалықтар оған экзотикалық
құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады, ал бұл шаманизмге
әділ ғылыми баға беруді қиындатты.
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен
бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды.
"Шамандық дегеніміз, – дейді Шоқан, – әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген
шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау.
...Шамандық сенім табиғатқа бас иеді”. Қоғамдағы шаман рөлін де қазақ
ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: "Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі
қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса
білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz