«қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша мүліктік қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктері»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАЛ.МҮЛІК ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал.мүлік қатынасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал.мүлік қатынасының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Мал.мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар көздері ... ... ... .16
2 МАЛ.МҮЛІКТІҢ ҚАЗАҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ РЕТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Мал.мүлік қатынастары құқығының бөлініп реттелінуі ... ... ... ... ... ...21
2.2 Ислам және оның шариат заңдарының қазақтың мал.мүлік қатынастары құқығына тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Мал.мүлік қатынастары құқығының қазақ хандығы тұсындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.4 Мал.мүлік қатынасының империя заңдары мен ережелердегі көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.5 Кеңес кезіндегі меншік және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
1 ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАЛ.МҮЛІК ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУДІҢ КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал.мүлік қатынасының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал.мүлік қатынасының даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Мал.мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар көздері ... ... ... .16
2 МАЛ.МҮЛІКТІҢ ҚАЗАҚ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КӨРІНІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ РЕТТЕЛІНУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.1 Мал.мүлік қатынастары құқығының бөлініп реттелінуі ... ... ... ... ... ...21
2.2 Ислам және оның шариат заңдарының қазақтың мал.мүлік қатынастары құқығына тигізер әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3 Мал.мүлік қатынастары құқығының қазақ хандығы тұсындағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.4 Мал.мүлік қатынасының империя заңдары мен ережелердегі көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.5 Кеңес кезіндегі меншік және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының қоғамдағы орыны мен ерекшеліктері. Қазақ халқының мал-мүлікті иеленуі мен пайдалану ұғымдары. Қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының туысқандық және отбасылық арақатынасындағы реттелінуі, мүрагерлік қатынастарынан туындайтын мал-мүліктің бөлінуі, мал-мүлікті ұрлаған кездегі жаза түрлері, билердің мал-мүліктен туындаған дауларын шешуі және барымта қатынасынан туындайтын мал-мүлік шығындарын толтыру.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының өте көне дәуірлерге барып тірелетін тарихы, құқықтық жүйесі мен адамгершілікке, демократиялық идеяларға толы рухани-мәдени қазыналары бар. Бұл құндылықтар дәуіріміздің XX ғасырының басына дейін қоғамдық қарым-қатынаста қолданыста болып келген. Бұл ойымызды ХІХ ғасырдың ортасында өмір сүрген қазақтың тұңғыш ағартушы-демократы, ғалым-зерттеушісі, орыс, қазақ және басқа халықтар достығының жаршысы Шоқан Уәлиханов: «Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне қарамастан, бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол қалпында қалды» [1, 164 б.] деп айтқан болатын. Жазушы Сәбит Мұқанов та «Киіз туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы айна қатесіз бірдей ... осыншама тұрақтылық, тұтастық Қазан революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақталуы таңғаларлық құбылыс» [2, 37 б.] деп жазса, атақты заңгер, академик С.З. Зиманов: «Әдеттік-құқықтық жүйенің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне негізделген қазақ құқығы өзінің реттеушілік мәнін XIX ғасырға дейін, кейбір жағдайларда XX ғасырдың басына дейін жоғалтпай сақтап келді. Қазақ құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады: біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден, қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын, халықтың өзіне жақын, тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-болмысына, талабына сай болатын» [3, 29 б.] деп, қазақ құқығы жүйесінің өміршеңдігін жан-жақты көрсетіп береді. Ал, белгілі шығыстанушы, заңгер Нұралы Өсерұлы болса ислам діні мен оның шариат заңдары қазақ әдет-ғұрыптық құқық жүйесін құлпыртып, кемелдендіргенін айтады [4, 8 б.]. Өкінішке орай, өркениеттің озық та саф алтын қазыналары есептелетін бұл дүниелер әр түрлі себеп-салдарлар, озбырлықтар нәтижесінде тарих сахнасынан ысырылып, елеусіз қалып келді. Еліміз егемендігіне ие болып, тәуелсіздігіміз қолымызға тигелі бері елеусіз қалып келген құндылықтарымыз бен жәдігерліктерімізді қайта түлетіп, өз ұрпақтары кәдесіне жаратуға мүмкіндіктер туды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының өте көне дәуірлерге барып тірелетін тарихы, құқықтық жүйесі мен адамгершілікке, демократиялық идеяларға толы рухани-мәдени қазыналары бар. Бұл құндылықтар дәуіріміздің XX ғасырының басына дейін қоғамдық қарым-қатынаста қолданыста болып келген. Бұл ойымызды ХІХ ғасырдың ортасында өмір сүрген қазақтың тұңғыш ағартушы-демократы, ғалым-зерттеушісі, орыс, қазақ және басқа халықтар достығының жаршысы Шоқан Уәлиханов: «Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне қарамастан, бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол қалпында қалды» [1, 164 б.] деп айтқан болатын. Жазушы Сәбит Мұқанов та «Киіз туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы айна қатесіз бірдей ... осыншама тұрақтылық, тұтастық Қазан революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақталуы таңғаларлық құбылыс» [2, 37 б.] деп жазса, атақты заңгер, академик С.З. Зиманов: «Әдеттік-құқықтық жүйенің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне негізделген қазақ құқығы өзінің реттеушілік мәнін XIX ғасырға дейін, кейбір жағдайларда XX ғасырдың басына дейін жоғалтпай сақтап келді. Қазақ құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады: біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден, қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын, халықтың өзіне жақын, тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-болмысына, талабына сай болатын» [3, 29 б.] деп, қазақ құқығы жүйесінің өміршеңдігін жан-жақты көрсетіп береді. Ал, белгілі шығыстанушы, заңгер Нұралы Өсерұлы болса ислам діні мен оның шариат заңдары қазақ әдет-ғұрыптық құқық жүйесін құлпыртып, кемелдендіргенін айтады [4, 8 б.]. Өкінішке орай, өркениеттің озық та саф алтын қазыналары есептелетін бұл дүниелер әр түрлі себеп-салдарлар, озбырлықтар нәтижесінде тарих сахнасынан ысырылып, елеусіз қалып келді. Еліміз егемендігіне ие болып, тәуелсіздігіміз қолымызға тигелі бері елеусіз қалып келген құндылықтарымыз бен жәдігерліктерімізді қайта түлетіп, өз ұрпақтары кәдесіне жаратуға мүмкіндіктер туды.
1 Валиханов Ч. Записка о судебной реформе. Гл.2. Суд биев в древней народной форме // Валиханов Ч. Собрание сочинений в 5 т-х. – Алматы,
1961. – Т.1. – С.505-523.
2 Мұқанов С. 16 томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы,
1979. – 15 т. – 352 б.
3 Зиманов С.З. Қазақтың Ата Заңдары және оның бастаулары // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – Т. 1. – 632 б.
4 Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 104 б.
5 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың «Алтын ғасыры» болды
ма?» // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. –
Т. 3. – 616 б.
6 Назарбаев Ә.Н. Тарих толқынында. – Алматы, 1999. – 296 б.
7 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. – М., 1961. – Т.21. – 745 с.
8 Жүйнеки А. Ақиқат сыйы. – Алматы, 1985. – 152 б.
9 Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
10 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII – первой половине ХІХ века. – Алматы, 1981. – 224 с.
11 Гавердовский Я. Обозрение киргиз-кайсацкой степи. – Л., 1921. –
№495. – 267 с.
12 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Даринской области. – Ташкент, 1889. – Т. 1. – 205 с.
13 Римское частное право: учебник / Под ред. Б.И. Новицкого,
И.С. Перетерского. – М., 1996. – 544 с.
14 Жиембет жырау. Ай заман-ай, заман-ай... // Бес ғасыр жырлайды.
2 томдық. – Алматы, 1984. – Т.1 – 256 б.
15 Косвен М.О. Семейная община // Известья АН СССР: Серия истории и философии, 1946. – № 4. – 362 с.
16 Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и
государства. – М.: Прогресс, 1991. – 111 с.
17 Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов. – Алматы: Живая старина, 1894. – Вып.3-4. – 410 с.
18 Зиманов С. Қазақтың «Жарғы» заңдары – әлемдік маңызы бар құқық жүйесі // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. –
Т. 5. – 548 б.
19 Зиманов С., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері. – Алматы, 1998. – 233 б.
20 Бичурин (Цакинф) И.Я. Собрание сведений о народных, обитавших в средней Азии в древние времена. – М.-Л., 1950. – Т.1. – 251 с.
21 Кенжалиев 3. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
22 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1955 – 301 с.
23 Өсерұлы Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсерін зерттеу: Заң.ғыл.д-ры ... дис.: 12.00.04. – Алматы, 1997. – 232 б.
24 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім. – Алматы, 1994. – 188 б.
25 Зуев А. Киргизский народный суд // Журнал Министерства юстиции. – 1867. – №3. – С.25-33.
26 Дельвич Б.Н. Киргизский народный суд в связи с правовым положением инородцев Степного края // Журнал Министерства юстиции. – 1910. – №5. – С.126-134.
27 Тоғжанов Е. Қазақ әдет-ғұрып құқығының ХІХ ғасырдағы жағдайы туралы // Әділет министрлігінің хабаршысы. – №11. – 1996. – 49-57 бб.
28 Ленин В. И. Толық шығармалар жинағы. – Алматы, 1973. – Т.1. – 696 б.
29 Гурлянд Я.И. Степное заканодательство с древнейших времен по ХVІІ столетие // Известия общество, археологии, истории и этнографии. – Казань, 1904. – Вып. 4-5. – С.63-65.
30 История политических и правовых учений / Сост. П.С. Грацианский и др. – М., 1988. – 814 с.
31 История государства и права Советского Казахстана. – Алматы,
1965. – 264 с.
32 Образование и развитие Союза ССР // Сборник документов. – М., 1973. – 72 с.
33 Докладная записка чиновника д` Андре по поводу вопросов, изложенных в Записке чиновника Н.С. Любимова, написанная председателя Оренбургской пограничной комиссии / Материалы по истории политического строя Казахстана / Сост. М.Г. Масевич. – А.-Ата, 1960. – С.205-208 .
34 Қарамола Ережесі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА акамемигі С.З. Зиманов. – Алматы, 1996. – 54 б.
35 Құрбан Қайыр Ережесі // Дала уалаятының газеті. – Алматы, 1904. –
14 шілде.
36 Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем (1919-1920) // Сборник документов. – Алматы: Ғылым, 1993. – 226 с.
37 Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағат. – 369 қор, 1 тізбе, 25-26 іс, 8 парақ.
38 Өсерұлы Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдары мен шариятының ара-қатынасы жайлы // Құқық және мемлекет. – 1999. – №4 (15). 16-25 бб.
39 Өсерұлы Н., Аққошқарова А. Мұсылмандық негіздері. – Алматы, 2001. – 150 б.
40 Өсерұлы Н. Шариат. – Алматы: Қайнар, 1996. – 352 б.
41 Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1997. –
Т. 2. – 161 б.
42 Приходько Г. История христианства в Казахстане и Средней Азии в средние века. – Караганда, 2000. – 345 с.
43 Құран. 5 томдық / Аударған Н. Өсерұлы. – Алматы, 1993. – Т.4. – 656 б.
44 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсачьих или киргиз-кайсацких орд и степей / Под общ. ред. М.К. Козыбаева. – Алматы, 1996. – 369 с.
45 Зиманов С.З Қазақтың “Жарғы заңдары» – әлемдік маңызы бар құқық жүйесі // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. –
Т.5. – 544 б.
46 Федоров-Довыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. –
М., 1973. – 180 с.
47 Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди / Материалы по истории казахских ханств XV – XVIII веков. – Алматы, 1969. – 632 с.
48 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы, 2001. – Т.1. – 376 б.
49 Изразцев Н. Обычное право (адат) киргизов Семиреченской области. – М., 1897. – 163 с
50 Маковецкий П.Е. Материалы для юридических обычаев киргизов. – Омск, 1886. – Вып. 1. – 264 с.
51 Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы, 1973. –
294 б.
52 Казахи. Историко-этнографическое исследование / Под ред.
Г.Е. Тайжанова. – Алматы, 1995. – 350 с.
53 Созақбаев С.Тәуке хан және Жеті жарғы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 237 б.
54 Мякутин А.И. Юридический быт киргизов / Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. – Оренбург, 1910. – Вып. ХХV. – 159 с.
55 Шар-Күйік Ережесі. 1896 жылғы 16 август, 9-бап / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА акамемигі С.З. Зиманов. – Алматы, 1996. – 73 б.
56 Монғол Республикасы Ғылыми академиясы Тарих ғылымын зерттеу институтының қорынан. Ф.2. – Т.2, кн.58. – 113 б.
57 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. – С.-Пб., 1832. – Ч. 3. – 656 с.
58 Шангин Г. // Сибирский Вестник, 1820. – Т. IX . – 186 с.
59 Баллюзек А.Ф. Записки Оренбургского отдела Императорского русского географического общества. – Казань, 1871. – Вып. ІІ. – 167 с.
60 Байжанов С. Қарамола Ережесі // Абай. – 1993. – №1. – 25-27 бб.
61 Вяткин М.П. Батыр (освободительное движение в Казахстане в конце ХVІІІ века). – М.-Л., 1947. – 392 с.
62 Добромыслов А.И. Суд у киргиз Тургайской области в XVIII и XIX вв. – Казань, 1904. – 149 с.
63 Материалы по истории политического строя Казахстана / Сост.
М.Г. Масевич. – Алматы: АН КазССР, 1960. – Т.1. – 441 с.
64 Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях. – Оренбург, 1889. – 92 с.
65 Материалы по государства и права Казахстана / Сост. С. Сартаев,
С. Созакбаев. – Алматы, 1994. – 280 с.
66 Гавердовский Я. Для нас русских, покоривших Туркестан // Туркестанские ведомости. – 1896. – 18 октябрь.
67 Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып материалдары. – Алматы, 1996. – 197 б.
68 Материалы по казахскому обычному праву: сб. 1. /Сост.:
Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. – Алматы, 1948. – 350 с.
69 Словохотов Л. Народный суд обычного права киргизов Малой Орды. –Оренбург, 1905. – 157 с.
70 Семенов Тянь-Шаньский П.П. Путешествие в Тянь-Шань 1856-1857 гг.: Мемуары. – М., 1947. – 225 с.
71 ЦГИА КазССР (Центральный Государственный исторический архив КазССР), ф.64. Оп.1., д.1521, л.70-71.
72 Шешендік сөздер мен мақала-мәтелдер. ҚРОММ // Б. Адамбаевтың жеке қоры. 2152 қор. - 1- тізбе, - 31- іс, -153 парақ.
73 Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – М., 1987. – 357 с.
74 Центральный государственный архив КазССР, Ф. 64, оп. 1, д. 151, л. 113.
75 Пален К.К. Правовой быт туземного населения. – СПб, 1920. – 159 с.
76 Уәлиханов Ш. Сот реформасы жайында хат: Таңдамалы жинақ. – Алматы, 1985. – 237 б.
77 Декреты Советской власти. – М.: Госполитиздат, 1957. – 365 с.
78 Образование Казахской АССР / Сборник документов и материалов. – Алматы, 1957. – 375 с.
79 Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері: Конституциялық актілер. – Алматы, 1997. – 101 б.
80 Сүлейменов М.К. Семья және заң. – Алматы, 1984. – 169 б.
81 История Казахстана. Очерк. – Алматы, 1993. – 416 с.
82 Зиманов С. З. Общественный строй казахов в первой половине
XIX века, – Алма-Ата: АН Каз ССР, 1958. – 293 б.
83 Проблемы казахского обычного права: Сборник посвященный
Т.М. Культелеева. – Алматы, 1989. – 183 с.
84 Сартаев С.С. Доклад на утреннем заседании 7-сессии Верховного Совета Республики Казахстан 14 декабря 1991 года. Стенографический отчет. Д. №83 // Казахстанская правда. – 1991. – 21 декабря.
1961. – Т.1. – С.505-523.
2 Мұқанов С. 16 томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы,
1979. – 15 т. – 352 б.
3 Зиманов С.З. Қазақтың Ата Заңдары және оның бастаулары // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. – Т. 1. – 632 б.
4 Өсерұлы Н. Қазақтың үкім-кесімдері. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 104 б.
5 Зиманов С.З. Қазақ даласында әділ соттың «Алтын ғасыры» болды
ма?» // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2004. –
Т. 3. – 616 б.
6 Назарбаев Ә.Н. Тарих толқынында. – Алматы, 1999. – 296 б.
7 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. – М., 1961. – Т.21. – 745 с.
8 Жүйнеки А. Ақиқат сыйы. – Алматы, 1985. – 152 б.
9 Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
10 Фукс С.Л. Обычное право казахов в XVIII – первой половине ХІХ века. – Алматы, 1981. – 224 с.
11 Гавердовский Я. Обозрение киргиз-кайсацкой степи. – Л., 1921. –
№495. – 267 с.
12 Гродеков Н. Киргизы и каракиргизы Сыр-Даринской области. – Ташкент, 1889. – Т. 1. – 205 с.
13 Римское частное право: учебник / Под ред. Б.И. Новицкого,
И.С. Перетерского. – М., 1996. – 544 с.
14 Жиембет жырау. Ай заман-ай, заман-ай... // Бес ғасыр жырлайды.
2 томдық. – Алматы, 1984. – Т.1 – 256 б.
15 Косвен М.О. Семейная община // Известья АН СССР: Серия истории и философии, 1946. – № 4. – 362 с.
16 Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и
государства. – М.: Прогресс, 1991. – 111 с.
17 Аристов Н. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казахов. – Алматы: Живая старина, 1894. – Вып.3-4. – 410 с.
18 Зиманов С. Қазақтың «Жарғы» заңдары – әлемдік маңызы бар құқық жүйесі // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. –
Т. 5. – 548 б.
19 Зиманов С., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері. – Алматы, 1998. – 233 б.
20 Бичурин (Цакинф) И.Я. Собрание сведений о народных, обитавших в средней Азии в древние времена. – М.-Л., 1950. – Т.1. – 251 с.
21 Кенжалиев 3. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 192 б.
22 Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алма-Ата: Изд-во АН Каз ССР, 1955 – 301 с.
23 Өсерұлы Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсерін зерттеу: Заң.ғыл.д-ры ... дис.: 12.00.04. – Алматы, 1997. – 232 б.
24 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім. – Алматы, 1994. – 188 б.
25 Зуев А. Киргизский народный суд // Журнал Министерства юстиции. – 1867. – №3. – С.25-33.
26 Дельвич Б.Н. Киргизский народный суд в связи с правовым положением инородцев Степного края // Журнал Министерства юстиции. – 1910. – №5. – С.126-134.
27 Тоғжанов Е. Қазақ әдет-ғұрып құқығының ХІХ ғасырдағы жағдайы туралы // Әділет министрлігінің хабаршысы. – №11. – 1996. – 49-57 бб.
28 Ленин В. И. Толық шығармалар жинағы. – Алматы, 1973. – Т.1. – 696 б.
29 Гурлянд Я.И. Степное заканодательство с древнейших времен по ХVІІ столетие // Известия общество, археологии, истории и этнографии. – Казань, 1904. – Вып. 4-5. – С.63-65.
30 История политических и правовых учений / Сост. П.С. Грацианский и др. – М., 1988. – 814 с.
31 История государства и права Советского Казахстана. – Алматы,
1965. – 264 с.
32 Образование и развитие Союза ССР // Сборник документов. – М., 1973. – 72 с.
33 Докладная записка чиновника д` Андре по поводу вопросов, изложенных в Записке чиновника Н.С. Любимова, написанная председателя Оренбургской пограничной комиссии / Материалы по истории политического строя Казахстана / Сост. М.Г. Масевич. – А.-Ата, 1960. – С.205-208 .
34 Қарамола Ережесі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА акамемигі С.З. Зиманов. – Алматы, 1996. – 54 б.
35 Құрбан Қайыр Ережесі // Дала уалаятының газеті. – Алматы, 1904. –
14 шілде.
36 Протоколы Революционного комитета по управлению Казахским краем (1919-1920) // Сборник документов. – Алматы: Ғылым, 1993. – 226 с.
37 Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағат. – 369 қор, 1 тізбе, 25-26 іс, 8 парақ.
38 Өсерұлы Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдары мен шариятының ара-қатынасы жайлы // Құқық және мемлекет. – 1999. – №4 (15). 16-25 бб.
39 Өсерұлы Н., Аққошқарова А. Мұсылмандық негіздері. – Алматы, 2001. – 150 б.
40 Өсерұлы Н. Шариат. – Алматы: Қайнар, 1996. – 352 б.
41 Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. – Алматы, 1997. –
Т. 2. – 161 б.
42 Приходько Г. История христианства в Казахстане и Средней Азии в средние века. – Караганда, 2000. – 345 с.
43 Құран. 5 томдық / Аударған Н. Өсерұлы. – Алматы, 1993. – Т.4. – 656 б.
44 Левшин А.И. Описание киргиз-кайсачьих или киргиз-кайсацких орд и степей / Под общ. ред. М.К. Козыбаева. – Алматы, 1996. – 369 с.
45 Зиманов С.З Қазақтың “Жарғы заңдары» – әлемдік маңызы бар құқық жүйесі // Қазақтың Ата Заңдары. 10 томдық. – Алматы: Жеті жарғы, 2005. –
Т.5. – 544 б.
46 Федоров-Довыдов Г.А. Общественный строй Золотой Орды. –
М., 1973. – 180 с.
47 Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди / Материалы по истории казахских ханств XV – XVIII веков. – Алматы, 1969. – 632 с.
48 Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. – Алматы, 2001. – Т.1. – 376 б.
49 Изразцев Н. Обычное право (адат) киргизов Семиреченской области. – М., 1897. – 163 с
50 Маковецкий П.Е. Материалы для юридических обычаев киргизов. – Омск, 1886. – Вып. 1. – 264 с.
51 Арғынбаев Х. Қазақ халқындағы семья және неке. – Алматы, 1973. –
294 б.
52 Казахи. Историко-этнографическое исследование / Под ред.
Г.Е. Тайжанова. – Алматы, 1995. – 350 с.
53 Созақбаев С.Тәуке хан және Жеті жарғы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 237 б.
54 Мякутин А.И. Юридический быт киргизов / Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. – Оренбург, 1910. – Вып. ХХV. – 159 с.
55 Шар-Күйік Ережесі. 1896 жылғы 16 август, 9-бап / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА акамемигі С.З. Зиманов. – Алматы, 1996. – 73 б.
56 Монғол Республикасы Ғылыми академиясы Тарих ғылымын зерттеу институтының қорынан. Ф.2. – Т.2, кн.58. – 113 б.
57 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. – С.-Пб., 1832. – Ч. 3. – 656 с.
58 Шангин Г. // Сибирский Вестник, 1820. – Т. IX . – 186 с.
59 Баллюзек А.Ф. Записки Оренбургского отдела Императорского русского географического общества. – Казань, 1871. – Вып. ІІ. – 167 с.
60 Байжанов С. Қарамола Ережесі // Абай. – 1993. – №1. – 25-27 бб.
61 Вяткин М.П. Батыр (освободительное движение в Казахстане в конце ХVІІІ века). – М.-Л., 1947. – 392 с.
62 Добромыслов А.И. Суд у киргиз Тургайской области в XVIII и XIX вв. – Казань, 1904. – 149 с.
63 Материалы по истории политического строя Казахстана / Сост.
М.Г. Масевич. – Алматы: АН КазССР, 1960. – Т.1. – 441 с.
64 Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае и степных областях. – Оренбург, 1889. – 92 с.
65 Материалы по государства и права Казахстана / Сост. С. Сартаев,
С. Созакбаев. – Алматы, 1994. – 280 с.
66 Гавердовский Я. Для нас русских, покоривших Туркестан // Туркестанские ведомости. – 1896. – 18 октябрь.
67 Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып материалдары. – Алматы, 1996. – 197 б.
68 Материалы по казахскому обычному праву: сб. 1. /Сост.:
Т.М. Культелеев, М.Г. Масевич, Г.Б. Шакаев. – Алматы, 1948. – 350 с.
69 Словохотов Л. Народный суд обычного права киргизов Малой Орды. –Оренбург, 1905. – 157 с.
70 Семенов Тянь-Шаньский П.П. Путешествие в Тянь-Шань 1856-1857 гг.: Мемуары. – М., 1947. – 225 с.
71 ЦГИА КазССР (Центральный Государственный исторический архив КазССР), ф.64. Оп.1., д.1521, л.70-71.
72 Шешендік сөздер мен мақала-мәтелдер. ҚРОММ // Б. Адамбаевтың жеке қоры. 2152 қор. - 1- тізбе, - 31- іс, -153 парақ.
73 Валиханов Ч.Ч. Избранные произведения. – М., 1987. – 357 с.
74 Центральный государственный архив КазССР, Ф. 64, оп. 1, д. 151, л. 113.
75 Пален К.К. Правовой быт туземного населения. – СПб, 1920. – 159 с.
76 Уәлиханов Ш. Сот реформасы жайында хат: Таңдамалы жинақ. – Алматы, 1985. – 237 б.
77 Декреты Советской власти. – М.: Госполитиздат, 1957. – 365 с.
78 Образование Казахской АССР / Сборник документов и материалов. – Алматы, 1957. – 375 с.
79 Қазақстан: мемлекеттік кезеңдері: Конституциялық актілер. – Алматы, 1997. – 101 б.
80 Сүлейменов М.К. Семья және заң. – Алматы, 1984. – 169 б.
81 История Казахстана. Очерк. – Алматы, 1993. – 416 с.
82 Зиманов С. З. Общественный строй казахов в первой половине
XIX века, – Алма-Ата: АН Каз ССР, 1958. – 293 б.
83 Проблемы казахского обычного права: Сборник посвященный
Т.М. Культелеева. – Алматы, 1989. – 183 с.
84 Сартаев С.С. Доклад на утреннем заседании 7-сессии Верховного Совета Республики Казахстан 14 декабря 1991 года. Стенографический отчет. Д. №83 // Казахстанская правда. – 1991. – 21 декабря.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша мүліктік қатынастарды
құқықтық реттеудің ерекшеліктері
Орындағын: 4 курс студенті ________________ Мырзахметов Н.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы_____________ Есетова С.К.
Норма бақылаушы з.ғ.к., доцент __________________ Ахатов У.А.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді, т.ғ.к., профессор_______________Нездемковск ий
В.В.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ДӘСТҮРЛІ Қазақ құқық жүйесіндегі Мал-мүлік қатынасын ЗЕРТТЕУДІҢ
КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..6
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Мал-мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар
көздері ... ... ... .16
2 мал-мүліктің қазақ құқық Жүйесіндегі кӨрінісі жӘне оның
реттелінуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..21
2.1 Мал-мүлік қатынастары құқығының бөлініп
реттелінуі ... ... ... ... ... ...21
2.2 Ислам және оның шариат заңдарының қазақтың мал-мүлік қатынастары
құқығына тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.3 Мал-мүлік қатынастары құқығының қазақ хандығы тұсындағы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .31
2.4 Мал-мүлік қатынасының империя заңдары мен ережелердегі
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.5 Кеңес кезіндегі меншік және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-
мүлік қатынастарының қоғамдағы орыны мен ерекшеліктері. Қазақ халқының мал-
мүлікті иеленуі мен пайдалану ұғымдары. Қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынастарының туысқандық және отбасылық арақатынасындағы реттелінуі,
мүрагерлік қатынастарынан туындайтын мал-мүліктің бөлінуі, мал-мүлікті
ұрлаған кездегі жаза түрлері, билердің мал-мүліктен туындаған дауларын
шешуі және барымта қатынасынан туындайтын мал-мүлік шығындарын толтыру.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының өте көне дәуірлерге
барып тірелетін тарихы, құқықтық жүйесі мен адамгершілікке, демократиялық
идеяларға толы рухани-мәдени қазыналары бар. Бұл құндылықтар дәуіріміздің
XX ғасырының басына дейін қоғамдық қарым-қатынаста қолданыста болып келген.
Бұл ойымызды ХІХ ғасырдың ортасында өмір сүрген қазақтың тұңғыш ағартушы-
демократы, ғалым-зерттеушісі, орыс, қазақ және басқа халықтар достығының
жаршысы Шоқан Уәлиханов: Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне
қарамастан, бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сол қалпында қалды [1, 164 б.] деп айтқан болатын. Жазушы Сәбит
Мұқанов та Киіз туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-
салты, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы айна қатесіз бірдей ... осыншама тұрақтылық,
тұтастық Қазан революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақталуы
таңғаларлық құбылыс [2, 37 б.] деп жазса, атақты заңгер, академик С.З.
Зиманов: Әдеттік-құқықтық жүйенің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне
негізделген қазақ құқығы өзінің реттеушілік мәнін XIX ғасырға дейін, кейбір
жағдайларда XX ғасырдың басына дейін жоғалтпай сақтап келді. Қазақ
құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады:
біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық
негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден,
қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын,
халықтың өзіне жақын, тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-
болмысына, талабына сай болатын [3, 29 б.] деп, қазақ құқығы жүйесінің
өміршеңдігін жан-жақты көрсетіп береді. Ал, белгілі шығыстанушы, заңгер
Нұралы Өсерұлы болса ислам діні мен оның шариат заңдары қазақ әдет-ғұрыптық
құқық жүйесін құлпыртып, кемелдендіргенін айтады [4, 8 б.]. Өкінішке орай,
өркениеттің озық та саф алтын қазыналары есептелетін бұл дүниелер әр түрлі
себеп-салдарлар, озбырлықтар нәтижесінде тарих сахнасынан ысырылып, елеусіз
қалып келді. Еліміз егемендігіне ие болып, тәуелсіздігіміз қолымызға тигелі
бері елеусіз қалып келген құндылықтарымыз бен жәдігерліктерімізді қайта
түлетіп, өз ұрпақтары кәдесіне жаратуға мүмкіндіктер туды.
Қазір әлемде күрделі өзгерістер болып, жаһандану процесі жүріп жатыр.
Технологиялар мен ақпараттар желісінің қарқыны, мемлекетаралық экономикалық-
мәдени байланыстар үрдісі ірі мемілекеттердің халқы аз, дамымаған не
болмаса рухани-мәдени тұрғыдан нашар елдерді жұтып, өз болмыстарынан
ажыратып тастау қаупі туып отыр. Сондықтан да, ата-бабаларымыз қасиеттеп
ұрпақтарына қалдырып кеткен рухани-мәдени, құқықтық мұраларын зерттеп,
талдаулар жасап қана қоймай, оны ұрпақтар бойына сіңіру әрі әлемге
таныстыру, өзіміздің мемлекеттік-құқықтық жүйемізде қолдану бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып табылады. Сол үшін де, ғалым С. Зиманов: Бір кездері
ежелгі қазақ даласындағы ұрпақтар мұрасы болып табылатын заңдылық пен әділ
соттың Алтын ғасыр қайтадан біздің тарихымыздың алтын бетіне айналуда
және болашақта жалпы өркениеттің мұрасына да айналар деген үміт бар [5,
10 б.] деген сөзін жүзеге асыру әрбір қазақтың міндеті мен парызы болса
керек.
Қазіргі таңда жеке мүлік ұғымының қайта түлеуі, жылжымалы және
жылжымайтын мүлік көздерінің көбісі бұл институтқа ерекше қарауды талап
етеді. Зерттеліп отырған тақырып Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет құрудың теориялық мәселелерін одан әрі жетілдірудің негізгі
бағыттарын анықтауға және қажетті көп деңгейлі құқықтық басқару жүйесін жан-
жақты қамтамасыз етуге шығарылған заңдардың өткенімізбен сабақтастығын
жалғастыра отырып, жұмыс істеу қабілетін күшейтуге, құқық қорғау
саласындағы заңдылықтың рөлін жоғарылатуға, қазір орын алып отырған заң
жүйесіндегі кемшіліктерді жоюға мүмкіндіктер ашады. Сол себепті де тақырып
өте маңызды, өзектілігі күшті.
Зерттеу объектісі. Қазақтардың құқық жүйесінде мал-мүлік қатынастарына
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастары мен дамуы.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынасындағы теориялық мәселелері, тарихи қалыптасу ерекшеліктері мен
реттелінуі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу мақсаты – дәстүрлі қазақ
қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының пайда болып қалыптасуы, имандылық,
адамгершілік қағидаларына толы екендігін, мал-мүліктің қазақ қоғамындағы
атқарған орнын зерделеу, мал-мүлік қатынасын бұзғаны үшін жауапкершілік
және оның орнын толтыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді алға қойдық:
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының сипаттамасы мен даму
эволюциясын кезең-кезеңге бөліп саралау және ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының қоғамда атқарған рөлі,
реттелінуі, қорғалуы және имандылық, адамгершілік жолдарын ашып талдау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарына исламдық шариат заңдарының
қаншалықты әсер етуін талдау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының қазақ хандығы түсындағы
ерекшеліктерін көрсету;
- қазақ қоғамындағы мал-мүліктің отбасылық, ру аралық қатынастарын және
мұрагерлік, өсиет арқылы пайда болатын жақтарын ашып көрсету;
- ата-бабаларымыздың мал-мүлік қатынасының жақсы да озық дәстүрлерін,
билер соттының әдістерін көрсету.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеуде жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу,
тарихи салыстырмалы, функционалды т.б. әдістер қолданылды. Сонымен қатар
жұмыста, нақты ғылыми әдістер тақырыпқа қатысты әдебиеттерді заңи саралау,
салыстырып талдау пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-
мүлік қатынастарының және оның реттелінуі жан-жақты саралап, талдаған еңбек
болып табылады. Алғаш рет қазақтардың мал-мүлік қатынасына байланысты
мәселелер бойынша оның әр дәуірде қалайша реттелініп отырғаны жайлы қорыту
жұмысы жүргізілді. Мал-мүлік қатынасының ерекшеліктері мен жүзеге асыру
жолдары, тетіктері көрсетіліп, озық дәстүрлі үлгілері ұсынылды. Мал-
мүліктің отбасылық, ру аралық, жиендік, олжа қатынастарын және мұрагерлік,
өсиет арқылы пайда болатын жақтары ашылып көрсетілді. Дәстүрлі қазақ
қоғамында мал-мүлік қатынастары қазақ хандығы түсындағы ерекшеліктері
талданды, мал-мүліктің империя заңдары мен ережелердегі көріністері ашылып
көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДӘСТҮРЛІ Қазақ құқық жүйесіндегі Мал-мүлік қатынасын ЗЕРТТЕУДІҢ
КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының жалпы сипаттамасы
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің
мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн [6, 273 б.] деп, терең мағыналы
ойды қозғап отыр. Әрине, руханият – ата-бабаларымыздың ұрпақтарына
қасиеттеп қалдырған әдет-ғұрып, үлгі-өнегесі, қағида-ережелері.
Алғашқы қоғамдық құрылыс ыдырап, адамзат рулық-тайпалық тұрмысты
бастарынан өткізді. Базбіреулер мұндай рулық-тайпалық құрылысты мәз етіп
құра алмағандықтан, одан өзге қоғамдық бөлініске түссе, енді базбіреулері
оны ұзақ дәуірлер бойы сақтап қалды. Солардың бірегейі біздің қазақ халқы
әлі күнге ол құрылымды лақтырып тастаған жоқ. Өйткені, ата-бабаларымыз көне
дәуірлердің өзінде-ақ рулық қарым-қатынас жүйесін өте тамаша үйлестірген
еді. Бұл туралы Ф. Энгельс: И что за чудесная организация этот родовой
строй всей его наивности и простоте без солдат, жандармов и полицейских,
без дворян, королей, наместников, префектов или судей, без тюрем, без
судебных процессов все идет своим установленным порядком [7, с. 97] деп
текке жазбаса керек.
Рулық тәртіп жүйелері қазақ қоғамы мүшелерінің барлығына да ыңғайлы,
қажетсінулерін қанағаттандыратын, тек әділдік, адамгершілік, теңдік,
бостандық идеялары аясында құрылған болатын. Бұл қағида-ережелер заңдық
күшке ие болып, оны орындау әрбір қоғам мүшелеріне парыз саналған. Адамның
бәрі тең. Байлық мұрат емес, кедейлік ұят емес деп адамдарды нәсіліне,
байлығына қарап бөлмеген. Қайта ақыл-өнегесіне, біліктілігіне қарай бөлген.
Ал, өзге рулар мен тайпалар қоғам дамуының әсерінен қоғамды басқаруды
өзгертіп, жоғарғы басқару түрлерін қалыптастырды. Таптық қоғам орнығып,
адам құқықтары мен бостандықтары аяққа таптала түсті.
Ал, рулық қауымда қауым мүшелері тең құқықта бола отырып, ру
ақсақалының беделін, билігін өз еріктерімен мойындаған, ру ақсақалы ешкімді
зорлап, қорқытып, күшпен бағындырмаған. Тек сол ру мүшелерінің ойлап
тапқан, өздері қолдап-қуаттаған әрі қоғамды реттеуге арналған қағида-
заңдарды сақтауды талап еткен.
Бұл қағида-заңдар қоғамның өнегелік дәстүрлерін нығайтты, адамдық
қатынастарды сауықтырудың тарихи үлгісі бола алды. Сондықтан да мұндай үлгі-
өнегені ұрпақтар сабақтастыра, жалғастырып, ғасырдан ғасырға жеткізіп
отырды. Мұндай тәртіп кодекстері солон, ликургтер жасаған заңдардан мүлдем
кем емес еді. Сол себепті де қазақ құқық жүйесінде бұл заңдар өміршең
болып, заңдылықты, теңдікті, әділдікті, бостандықты өз бойына сіңірді. Ал,
заңдарды шығарушы, оны жүзеге асырушылар көшпелі қоғамның әдеттік-құқықтық
жүйесінің негізгі нормалары мен логикасын жетік білуі; билер соты мен
билердің адалдығы; соттың жариялылығы мен анықтығы; шешендік бидің шешімін
негіздеу мен дәлелдеудің құралы; билер сотының тараптарды өзара
татуластыруға бағытталуы [8, 72 б.] әділ соттық жүйені шырқай биікке
көтерді.
Адамзаттың күні бүгінге дейінгі қордаланған рухани-мәдени байлығы
қоршаған ортаны әр түрлі деңгейде игеруден, түсінуден, бейнелеуден,
бағалаудан тұрады. Бұл рухани-мәдени құндылық жалпы құндылықтар жүйесінің
шыңы, биігі, қаймағы мен маңызы. Ол – баршаға ортақ, адамдарды біріктіретін
күш-қуат. Адамның әлеуметтік кеңістік пен уақыттағы орын алуы, сол кезеңнің
құндылығын мойындауға мәжбүр болды. Осы құндылықтарға сүйене отырып адамдар
өзінің іс-әрекетін адамдық сипаттармен атқаруға тырысады. Ал, жетілген,
дамыған қоғам тарихта қордаланған және болашақта болуға тиіс рухани
құндылықтарды қалыптастырып, игеруге тырысады. Былайша айтқанда қоғамдық
ортаның үйлесімділігі сол қоғамда өмір сүретін барлық адамдардың
дүниетанымымен, өмір сүру тәсілімен байланысты. Тарихи тәжірибе көп нәрсеге
үйретеді. Адамның тағдыры басқалардың да тағдырымен астасып жататындығымен
түсіндіреді.
Білімділік, біліктілік көп аңдаудан, шешендік ғибратты сөздерге мән
беріп, көңілге тоқудан басталары хақ. Оларды насихаттап жүзеге асырушы би,
абыз, көнекөз ақсақалдар. Олар әрдайым адамды жан иесі, адам баласы өзара
тең, құқығы бірдей, тек оларға үлгі беру сезімін ояту деп санап, олардың
бәрі де жер бетінде уақытша тіршілік иесі екендігін мойындатады. Рухани
болмысын жетілдіруге тырысады. Шындығында да қазақ қоғамы ежелден-ақ сөз
құдіретін тани білген, жөн сөзге тоқтаған, дәстүрлі тамырлары тереңге
кетіп, сана-сезімдері биік болған. Нәтижеде, ар мен ұят, адамгершілік
қасиеттер бәрінен де қымбат саналған. Бұл қазақ халқының өзгелерден
ерекшелігі.
Қазіргі дүние жүзі халықтарына зер сала қарағанымызда өздерінің дамуы
жағынан кенжелеп қалғандары да, аса жоғары дамығандары да бар. Оны біз
этностардың өмір сүру қабілеттілігі, олардың өмір сүру салты мен
экономикалық жағдайларына, дәстүр-салттары, әдет-ғұрып заңдарының
ұрпақтарына берілуі мен оның сіңімділігіне, сана-сезімдеріне байланысты
екенін ескерткіміз келеді. Егер осы айтқандар әлсіреп не қызметін тоқтатса,
онда ол этнос тарихи аренадан шығып қалуы даусыз.
Қазақ құқығының мал-мүлік жайлы толғаныстары көшпелі өркениет
шеңберінде толысып, пісіп-жетілді. Көшпелі тұрмыс терең философиялық ой-
толғамдарға жетелеп, еркіндік, теңдік, әділдік, адамдық тұғырларының
негізін қалады. Рас, өмір сүргеннен соң жеке меншік иесі болған жақсы.
Бірақ, еркіндіктен, бостандықтан айырылу қор өмір, құлдық өмір деп
есептеген [9,
43 б.].
Сол себепті қазақ қоғамында байлық, мүліктік, ауқаттылық басты құндылық
деп есептелмеген. Бірақ, мұнан көшпелілер мал-мүлікті (меншікті) қорғауға
көңіл бөлмеген деген ұғым тумаса керек. Қазақ құқығы меншік қатынастарын
реттеуге, әлеуметтік топтардың, жеке адамдардың мүліктік мүддесін қорғауға
арнайы көңіл бөлген. Өйткені, бай болу, жарлы болу тағдырдан, алайда,
байлық адамға қызмет етуі тиіс, адам керегіне, рахатына жаратылуы тиіс
деген ой жоғары тұрған.
Кең далада бейбіт өмір сүру үшін адам құқығын тану, рулық қатынасты
реттеу, тәртіптілік қажет болды. Тіршілік олардың мазмұнын молайтты, рөлін
күшейтті, толықтыра түсіп, жетілдірді.
Жеке мал-мүліктің пайда болуына байланысты жіктеліп, шаруашылық құрал,
мүліктері дамыған сайын адамдардың қатынастары күрделене түсті. Жеке меншік
түрлері қалыптасып, күрделене түсті. Нәтижеде адамдар арасындағы
қатынастарды реттеп отыру үшін мемлекет пайда болды. Біз мұны әлемдік көне
тарихи деректерден көре аламыз. Мысалы, ежелгі Вавилонда Хаммурапи заңы,
Үндістанда Ману заңы, Рим құл иеленуші қоғамындағы XII-кесте, VI
ғасырдағы Франк мемлекетінде Солистік айна, т.б. заңдар мемлекеттік билік
тарапынан күш қолданып, мәжбүрлеумен жүзеге асырған.
Ал біздің ата-бабаларымыз қазіргі тарихшыларымыз айтып жүрген Әскери
демократия сипатындағы мемлекет құрғанымен, әскери, әкімшілік, тайпалық,
рулық, аумақтық, мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығын мүлдем
өзгертпеген. Бұл арадағы әскер қазіргі түсінікте емес, халық жасағын
білдіреді.
Ежелгі қазақ қоғамы көшпелі тұрмыспен күнелтіп, мал шаруашылығымен
үздіксіз айналысқандықтан, жеке мал-мүлік, үй, оның жиһаздары, құрал-
саймандары ғана саналып, мал жайылатын жайылымдар, жер жеке меншікке
жатқызылмады. Сөйтіп, жылжымалы мал-мүлік қана дәулет саналған.
Алайда, қазақтар дәулетті, байлықты бірінші орынға қоймаған. Мал мен
байлық қолдың кірі, ал адамдық қасиеттер бәрінен де жоғары деп санаған. Сол
үшін де Малым – жаным садағасы, жаным – арым садағасы деген конон ең
қасиетті конон саналған. Рас, малмен бірге ежелгі дәуірлерде соғыста қолға
түскендер құл етілген. Бірақ, Еуропа, Азия, АҚШ-тағыдай құлдарға деспоттік
қағидалар орнатпаған. Аяқ-қолын кісендеп, аяусыз жазалап, құқықтарын аяққа
таптамағаны әмбеге аян. Әрине, қазақ қоғамында қазақ әйелдері тек қана жеке
меншіктілікті құрамай, бағалы зат ретінде төлемге (айыпқа) төленген. Яғни,
түйе, ат, қой, сауыт-сайман, кілем мен тон ретінде төленген деген мұрағат
деректері шындыққа мүлдем жанаспайды. Тек күие жағу үшін жазылғаны белгілі.
Тіпті, осындай пікірді қолдаған С.Л. Фукс: В бытовом своем положении
казахская женщина была избавлена от многих унизительных тягот, которые
падали на плечи женщин у оседлых народов Средней Азии, например, от
паранджи, затворничества, прозябания в гарме. Однако это не значительное
смягчение рабского, бесправного положения женшины, вызванное у казахов
условиями скотоводческого хозяиства, не меняет в основном ее положения как
обьекта собственности [10, с. 14] деп жазады.
Қазақ әйелі ешуақытта меншік обьектісі болған емес. Оған ауызекі
әдебиеттерді былай қойғанда, құқықтық деректерде әйел заты меншік обьектісі
болды деген қағида кездеспейді. Қайта әйелді ұрпақ жалғастырушы, Ана
ретінде қадірлеп-қастерлейді. Әйелдерге қарсы жасалған қылмыстар ерлерге
қарағанда ауыр саналатыны, әйелдердің құқықтары ежелден-ақ ерлермен бара-
бар болғаны ешкімге жасырын емес.
Ресей боданы болғанға дейін қазақ қоғамындағы жеке меншіктің ең бастысы
мал саналып, жерден өзге өндіріс құралдары, қозғалмайтын мүліктер жеке
меншікті құраған. Жеке мүліктің субъектісі болып отбасы саналған. Қазақ
отбасының жеке меншікке қатыстылығы жайлы әлі күнге толық зерттелініп, сыры
ашылмаған.
Я. Гавердовский қазақ отбасын сөз ете отырып: Под названием семьи или
кибитки разуметь должно здесь целое общество, соединенные узами крови, под
отеческим правлением старшего из них. В таком семействе бывает иногда до
20-ти душ и более одних мужчин [11] дейді.
Қазақ қоғамының ең кішкентай бөлшегі отбасы ауылдан тұрған. Ауыл
негізін негізінен ата балалары (яғни, бір атадан өрбігендер, немереге
дейін) құраған. Ауыл көбіне 5-10 отбасынан құралған. Үлкен отбасын әулет
деп те атайды. Кейде бір әулетте тұрғандар 20-25 үй болып, қатар қоныстанып
отырған. Әулет ішіндегі үйлерді үлкен үй, қара шаңырақ, отау үй деп атаған.
Үлкен үй, болмаса қара шаңырақ – атаның үйі, отау үй – балалардікі.
Әулеттік үйлер барлық шаруаны, айталық, көші-қон, құдық қазу, отын-су, үй-
қора жөндеу, қыз ұзатып, келін түсіру, қайтыс болғанда ақырғы сапарға
жөнелту, ас пен той беру т.б. бірлесіп атқарған. Үлкен үйдің барлық
мәселелерін араларындағы жасы үлкені басқарған.
Үлкен үйден кейінгі іріленудің кезегі – ауыл. Бірнеше әулет бірігіп
ауылды құраған. Ауылды туыстарына сыйлы, ұйымдастыру қабілеті бар ақсақал
басқарған. Ол әулеттің ішкі істеріне көбіне араласа бермеген. Қазақ ауылы
ауыл ақсақалының есімімен (пәленше ауылы, түгенше ауылы) аталған.
Ауылдан ірірегі, руластардың қауымы ел, жұрт деп аталған. Елдің атауы
сол рудың атымен аталған. Елдің ел басқару ісі күрделене түсуіне байланысты
оның басқару құрамында ел басқарушысы, биі, батыры болған. Ел басқарушысы
жалпы басқару ісімен, би ел арасындағы даулы істерді реттеумен, батыр елді
жаудан қорғаумен айналысқан.
Ел басшысы туыстық қарым-қатынас, көші-қон сияқты мәселелермен
айналыспаған. Ол елдің ішкі ынтымағы мен сыртқы абырой-атағын, намысын
қорғау ісімен айналысқан. Көрші елдермен қарым-қатынасты реттеген. Қажет
кезінде ел жігіттерінен қол жинап, жасақ құра алған.
Қазақ халқының дәстүрі бойынша хандық лауазымға Шыңғыс ханның ұрпақтары
төрелерден қойылған. Сайланған хан мемлекеттің ішкі-сыртқы жағдайын
басқарған. Бұл істерді билерге, уәзірлеріне сүйеніп жүзеге асырған. Маңызды
бір мәселелер бойынша жарлықтар шығарған, өзге мемлекеттерге елшілер
жіберген. Әскер басы шабармандары мен алармандары болған. Хан ордасында
сондай-ақ төлеңгіттері қызмет еткен. Хан мемлекетті басқару ісіне қоса,
рулардың көшіп-қонатын жерлерін, жеке мал-мүлкін айғақтайтын таңбаларын,
жауға шапқанда шақыратын ұрандарын бекітіп беріп отырған.
Әлеуметтік жіктелістің айқындала түсуі мал-мүлікті иеленудің алуан
түрлілігін тудырады. Оның айқын көрінісі ретінде саяси биліктің ең жоғарғы
нысаны саналатын тақ мұрагерлігінің пайда болуын айтуға болады. Тақ
мұрагерлігінен келіп, мұрагерлік институт пайда болды. Өйткені мұра,
мұрагерлік мал-мүлікті иеленудің бір көрінісі екені сөзсіз. Жеке мал-мүлік
қазақтарда ата мұрасынан, сыйдан, тауып алған олжадан, соғыс олжасынан
құралған ғой. Түркілерде Әке өлсе – ұл мұрагер, аға өлсе – іні мұрагер
деп, әке мұрасына, жеке меншігіне ие болатын анық қағидалар берген. Бұл
қағида екшеле түсіп, әке өлсе ұлы мұрагер деген қағида кеңейтіле түсті.
Негізінен әкенің мал-мүлкі кенже ұлға, қара шаңырақ иесіне қалған. Ал,
өзге ұлдары мен қыздары өздеріне тиесілі дойын енші бергенде алып қойған.
Бұл мәселелер енші беру институтында жан-жақты қарастырылған.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде-ақ қайтыс болған адамның мал-мүлкі
тек қана кіндіктес жақын туысына тиесілі болған. Мал-мүлікке ие болудың ең
құнды түрінің бірі – осы мұрагерлік жол. Қара шаңырақ иесі болған кенже
бала әке мұрасына иелік етеді, қалғандары оған таласпайды. Бұл жайлы Н.
Гродеков: Что у кара киргизов все наследство достается невыделенным, т.е.
обыкновенно младшим сыновям, которые и обязаны нести росходы на похороны и
поминки [12, с. 53] деп нақты көрсетеді.
Аса қадірлі, жақын туыс, құда-жегжаттары соғым сойса, алдымен қара
шаңыраққа сыбаға әкелген, әулетке келіп түскен келін қара шаңырақ
босағасына ілу ілген. Әруақтың орны деп қара шаңырақ қасиеттелген. Өзара
жиын, мәжілістерін жақын туыстар қара шаңырақта өткізген.
Қоғамның дамуы және өндіріс құралдарының жетілуі артық өнімнің пайда
болуына, отбасының ұлғаюына әкеледі. Енді ата мұрасын бөліп беретін енші
беру институты пайда болды. Бұл институт ежелгі дәуірлерден бар. Аңыз
бойынша Алаша хан үш баласына (үш жүзді құраған) енші бөліп беріп, бір
бөлігін келген қонақтарға деп өсиеттепті. Қонақ тамағы, атының жемі сол
себепті тегін, оған ақы сұралмайды. Енші беру институты ата-ананың көзі
тірісінде жүзеге асырылған. Үлкен ұлдарын кезегімен отбасына тиесілі мал-
мүліктен бөліп беріп, бөліп шығаруды білдіреді. Ата мұрасын бөлгенде ұл-
қыздарымен бір қатарда құлы мен күңіне де, өгей ұл-қыздарына да тиесілі
бөлігі берілген.
Қазақ хандары жүйелеген заңдар ішінде Қасым ханның қасқа жолы деп
аталатын заңда арнайы мүлік заңы бірінші болып қаралады. Қасым хан (1511-
1523) билеген дәуірде исламдық шариат заңына көшу, көшпеу жайлы тартыстар
болып, Қасым хан Қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық ереже-тәртіптеріне
халық бұқарасы мен билер тілегіне негіздеп жүйелеген болатын.
Жер қоғамдық меншік болып саналғанымен, ел билеуші топтардың қолында
жер-суды бөліп беру құқығы болды. Әуелі әрбір ру-тайпаға хан көші-қонын
белгілеп берді. Сырттай ол жер ру-тайпаның меншігі саналғанымен, іс жүзінде
сұлтандар, феодалдар белгілеп беріп, кімнің малы көп, сол жерді көп
пайдаланды. Ал, оазисті жерлерде (Жетісу, Сырдария алқаптары) жерді бөліске
салып, пайдаланып тәртіптері жолға қойылды. Ондағы феодалдар жерге қоса су
қайнарларына да иелік етті. Көшпелілердің арасында құдықтар жеке меншікке
айнала бастады.
Жылу, жұртшылық, үме немесе асар секілді жаңаша мазмұндағы жеке мүлікке
қатысы бар дәстүр-салттар бой көтерді. Мысалға, жылу қазақ қоғамында ру
мүшелерінің бір-біріне өзара көмек көрсету, жәрдемдесу ниетімен тым ертеден
келе жатқан әдет-ғұрып заң нормаларының бірі болатын. Бұл қағида бойынша
жылу табиғи апатқа, жұтқа ұшыраған, әрі мал-мүліктен, баспанасынан
айырылып, күн көре алмай қалғандарға берілген. Жылудан руластары бас
тартпай көмектескен. Ал, жұртшылық деп сауда-саттықпен айналысып, шығынға
ұшыраған не болмаса қарызын өтей алмағандарға жәрдемдескенді айтқан. Асар
не үме деп, көпшілік күш біріктіріп, бір-бірінің жұмысына тегін жұмыс
істеуді айтқан. Мысалы, қора салу, жүн қырқу, шеген құдық қазу, егін ору
т.б.
Бұл айтылған қағида-ережелер жеке мүлік құқығының әр түрлілігінен пайда
болғанын дәлелдейді. Сөйтіп, меншік құқығының объектілері әр алуан
екендігін көреміз. Сол ежелгі дәуірлердің өзінде-ақ жеке мүлік
объектілеріне қол сұғу, зиянкестік келтіру қатаң жазаланған. Тіпті, барымта
институтын қалыптастырған.
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының даму кезеңдері
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқық жүйесінің бастаулары сағымға айналған
көне дәуірлерге барып тіреледі. Құқықтық жүйе қоғамдық құбылыс бола отырып,
қоғамдағы әлеуметтік организмнің өмірін сипаттайды. Ол әлеуметтік өлшем
ретінде адамдардың қоғамдағы қажетсінген нормаларын жүзеге асырып, рухани-
мәдени тұрғыдан дамуына әсер етеді. Нәтижесінде құқық өмір жүйесінде
маңызды орынды иеленеді. Адамзат қоғамының алғашқы қоғамдық дәуірінде әдет-
ғұрыпқа негізделген құқықтық реттеуді басынан кешірді. Тарихта бірде-бір
қоғам өзіне тән әдет-ғұрыпсыз өмір сүрмеген.
Қоғамның алға қарай дамуына байланысты кейбір әдет-ғұрыптық нормалар өз
күшін жойып, өзгеріп, орнына жаңалары алмасып отырған. Уақыттың өтуі, өмір
қажеттілігі әдет заңдарының мазмұнын молайтты, реттеушілік рөлін күшейтті,
толықтырып, жетілдіріп отыры. Халық көкейінен шығып, әмбеге ортақ қызмет
еткен заң нормалары мыңдаған жылдар бойы өзгеріске ұшырамай, халықтың
санасына сіңіп, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
Әдет-ғұрып құқығының бір саласы Азаматтық құқық адамзат баласына
ежелден белгілі. Бірақ, халықтың өз ерекшеліктері де бар. Мысалы, римдік
заңгерлер көне дәуірде Рим азаматтарының құқығын цивильді (jus civile)
құқық деп атаған [13]. Рим құқығы б.з.д. 450-жылдан б.з. 350-жылдар
аралығында дамыған болатын. Бұл құқық көне Римдегі азаматтардың мемлекеттік
қоғамдық жеке адамдардың өзара қатынастарын реттеген әрі кең мағыналы
болған. Азаматтық құқық материалдық игіліктерден туындаған мүліктік
қатынастарды реттейтіні белгілі. Яғни, мүліктік қатынас мүліктерді сату
және сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалануды білдіреді.
Рим құқығы бойынша заттық құқыққа меншік құқығы және біреудің затына
құқық кірген. Соңғысы келесі топтарға жіктелген: сераитут құқығы, кепіл
құқығы, эмфитевзис, суперфиций.
Res − зат, заттық құқықтың объектісі, оған ақша, бағалы қағаздар
кірген. Римдіктер затты әр түрлі бөліп қарастырған. Мысалы, заттар: денелі
және денесіз, жылжитын және жылжымайтын, жеке анықталған заттар және түр-
сапалық белгісін анықтайтын заттар, тұтынатын және тұтынбайтын, жай және
күрделі зат, жариялы, ешкімдікі емес және жалпыға бірдей заттар деп
қарастырған.
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қозғалатын өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Заттық құқық ішіндегі кең тараған түрі.
Ежелгі Римде меншік құқығы құқықтық нысандарына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді: квириттік, бонитарлық, провинциалдық, латиндік және перегриндік
меншік.
Рим құқығы бойынша меншік құқығының қорғалуы мынадай:
І. Меншіктің пайда болуының бастапқы әдістері:
1) Жаңа заттарды дайындау (өз материалдарын пайдалану арқылы).
2) Өз затынан кіріс, өсім, жеміс, төл алу.
3) Оккупациялау, яғни иесіз заттарды иелену.
ІІ. Шарт нысандарындағы меншік құқығы.
Виндикация − латын тілінен аударғанда қорғамын, талап етемін деген
ұғымды білдіреді. Бұл − меншік иесінің өз мүлкін басқа біреудің заңсыз
иемденуінен қайтарып алуы. Мүлік қолында тұрған адам адал иеленуші болса
(біреуден ұрлап алынғанын білмесе, білуге тиісті де болмаса), негізгі мүлік
иесі ол мүлікті басында жоғалтып алған болса немесе ұстай тұруға алған
адамнан ұрлап кеткен болса ғана қайтарып алады. Ал егер мүлікті иеленіп
отырған адам оны басқа біреуден ақысыз тегін алса, негізгі меншік иесі ол
мүлікті барлық жағдайда да қайтаруды талап ете алады.
Қазақтардың көне меншік түрлерінің бірі қозғалмайтын мүлікке меншік
еді. Қозғалмайтын мүлік меншігінің ең маңыздысы жер меншігі болды. Бұл өте
күрделі, әрі даулы болғандықтан, қазақ әдет-ғұрып заң нормалары өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып реттеді. Былай қарағанда қазақ қоғамында жер
меншігі жоқ секілді көрінді. Шындап қарағанда оның көптеген сипаттары айқын
көрінді. Мысалы, арық, қыстақ, жайлау жеке меншіктікті көрсетті.
Қазақтарда көне дәуірден енші институты болғаны даусыз. Бұл
дегеніміз, жеке мүлікті айғақтайды. Сөйтіп ежелден-ақ қазақтарда жеке мүлік
болып, қоғамда қолданған, барлық объектілерге қатысты болған. Аңыз-дерек
бойынша Алаша хан өзінің үш ұлына енші беріп, әрқайсысына тиесілі меншіктің
түсін түстеп, атын атаған. Мүліктерін ұлдарына таратып берген Алаша: Менен
қалған мүліктерімнің төртінші бөлігін алыңдар, бірақ оны өздеріңнің
меншіктерің деп есептемеңдер, ол бөліп берілмейтін ортақ игілік болып
есептелініп, ғасырдан-ғасырға сендердің еншілерің болып кетеді [14] деген
екен.
Сонымен, қазақтар әдет-ғұрып құқығы бойынша жерге, малға, құрылысқа,
бау-бақшаға, арыққа, құдыққа және тағы басқа мүліктерге жеке меншік құқығы
болған. Мысалы, көшуге бөлінген жер, мал айдайтын жол, құдық баршаға
пайдалануға жатқаны белгілі. Әдебиеттерде дербес мүліктердің меншік иесі
отағасы, яғни отбасының еркегі, қожасы болып табылады, әйелі және енші
алмаған балалары ешқандай мүлікке билік ете алмайды деп қателесті. Олар
отбасына тиесілі мүлік баршасына ортақ екенін түсіне алмаған. Мәселен, ері
жоқта келген қонақтарға әйелі өз еркінше мал сойып, сый-сияпат ретінде
мүлік бере алған. Ол үшін ерінен сөгіс емес, алғыс алған.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бөтеннің затына құқық танылған жиі қолданған
құқық. Мысалыға, мінер ат, сауар мал, пайдалану мен иелік етуге жер беру,
т.б. бұл құқықтың кең таралғанын дәлелдесе керек.
Рас, қазақ құқық жүйесі мүліктерді қозғалатын, қозғалмайтын деп әшкере
айтпағанымен, заттық құқықтың белгісі ретінде таңба, ен, белгілерін
қалыптастырған. Мал байлық, дәулет ретінде саналып, қалған қозғалатын, не
қозғалмайтындары мүлік деп аталған. Алайда, қазақтар байлыққа қызықпаған,
оны қолдың кірі есебінде қараған. Дүние-малды жан үшін, ал жанын ар-ұят,
адамдық қасиет үшін пида қылған.
Мүлікке зиян келтірілсе, оның орны барымта институтымен қайтарылған.
Барымта – иелену тәсілі, бұл институт – мал-мүлік құқығын жүзеге асыруға,
заңды талапты қанағаттандыруға айналған ежелден бар тәсіл.
Әрдайым отбасы меншік құқығының субъектісі болғандықтан, оны зерттеудің
мәні өте зор. М.О. Косвен отбасының тарихтағы алатын орны өте үлкен
болғанымен, әлі күнге толық зерттелініп, бағаланбағанын дұрыс айтады [15].
Ф. Энгельс өзінің Происхождение семьи, частной собственности и
государство атты еңбегінде көңілге қонар немесе кереғар тұжырымдар
жасайтыны жасырын емес. Ф. Энгельс отағасының абсолюттік иелік етуіне
күмәндана қарап: В последнее время подвергают сильному сомнению как
абсолютную власть домохозяина, так и бесправие по отношению к нему
остальных членов семьи [16] деп, М. Ковалевскийдің дұрыс тұжырымын жоққа
шығарып, отбасында отағасының абсолютті билігі болып, қалған отбасы
мүшелері құл іспетті болған деген коммунистік көзқарастың, таптық
идеялардың дамуына жол ашып береді. Қазақ отбасы демократиялық сипатта
өрбіп, тіпті жеті атадан қосылатын туысқандар арасындағы қатынастар
Ф. Энгельстің тұжырымының қате екенін көрсетеді.
Қазақ халқының жеке мүлігі болғанымен, оның өзге Еуропа елдеріндегідей
көздің қарашығындай заңмен қатаң қорғалғаны жоқ. Оны біз қазақ әдет-ғұрып
нормаларының демократиялық сипаттарға толы екендігінен деп білеміз.
Өйткені, Байлық қолдың кірі деп қарағанын айтпағанның өзінде әке, не
атасы ұлы-немерелерінен қанша мал-мүлік алса да, оны ұрлық деп санамаған.
Тіпті, жиен үш рет мал-мүлікті жасырын алса да жауапқа тартылмаған, әйелі
теңдей мал-мүлікке қатыстылықтан көреміз. Кейбір зерттеушілер қазақтардың
таңбасы XVIII ғасырда ғана Тәуке хан тұсында пайда болған деп қателеседі.
Ал, Н. Аристов болса таңбаны рулық меншік белгісі [17] дейді. Мал-мүліктің
рулық меншіктен ауылы алыс екенін түсінбейді. Бұл арада таңба, ен,
белгілері бастапқыда руларға белгіленіп берілгенін, кейін уақыт өте бұл
белгілер жеке отбасына тиесілі болып, жеке мүлік белгісі рөлін атқарғанын,
руластар бір-біріне етене жақын болып, ұрланған, не жоғалған малды
таңбасынан танып, өзгелердің иелік етуіне жол бермегенін айтуға болады.
Ру мал-мүлігін білдіретін таңба руластарына жеткілікті болған. Таңба
отқа қыздырылған темір белгілер арқылы ірі қаралардың жанбасына салынған.
Ал, ен, ойық белгілері уақ малдың құлағына салынған. Жоғалған, не ұрланған
малды осы таңбалары мен белгілері арқылы оп-оңай тауып ала білген. Таңба
мен өзге де белгілері бар малды ұрының ұрлап кетуі оңайға түспеген. Кез
келген қазақ қай таңба белгілер қай ру, не елдікі екенін жақсы білген,
сондықтан да ұрыны ұстау, айғақтау жеңіл болған.
Көнеден келе жатқан мал-мүлік түрлеріне аңшылық, балық аулау
құралдарын, жабайы аң терілерін, үй-тұрмыс жабдықтары мен құралдарын
жатқызуға болады. Шаруашылық салалары айқындалып, жіктеліп, шаруашылық
мүліктері дамыған сайын адамдар арасындағы қатынастар күрделене түсті.
Қоғам әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік объектілері де көбейе берді.
Мемлекет адамдар арасындағы қатынасты реттеуге тырысты. Мемлекеттік
басқару органдары, заңдары, әдет-ғұрыптары құқық негізінде қалыптаса түсті.
Мал-мүлік құқығы қоғамда ерекше орын алатын институттардың біріне айналды.
Мүлік құқығына ие болу әдістері мұраға ие болу, жалдап алу, тауып алу,
сыйға алу, аулап алу заңдастырылып, жаңа түрлері (сүйінші, соғым, сыбаға,
келісім-шарттар, жылу, жұртшылық, асар, өсиет, т.б инстуттар) көбейтілді.
Мүлікті қатынастар көбіне мүлікпен, жұмыспен, ақшамен, қызмет көрсетумен
байланысты болып, қоғамдық қатынастарда көрініс тапты. Мұндай қатынастар
иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір
адамнан екіншісіне өтуі тәрізді қатынастарды құрады. Қоғамдық қатынастардың
мән-мағынасын аша түсетін мүліктік қатынастар еріктілік сипатында,
дербестік, теңдік, өзара келісім тәрізді белгілері бар. Бұл жәйттер меншік
құқығының қағидаттарын құрайды. Олар – мүліктік қатынастарға қатысушылардың
теңдігі, мүлікке қол сұқпаушылық, шарт еркіндігі, өзгенің озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығы, кедергісіз жүзеге асырылуы, нұқсан
келтірілген құқықтардың қалпына келтіруін қамтамасыз ету, әдет-ғұрып
нормаларымен қорғау.
Мал-мүлік құқығының негізгі қағидаттарының бірі оларға қатысушылардың
теңдігі, тәуелсіздігі, меншікке және басқа да заттық құқыққа қол
сұқпаушылық принципі, мал-мүлік иесінің құқығын қорғау, әрекет қабілеті бар
адамдар мен заңды тұлғалардың мүлкіне қожалық етуіне, пайдасын бөлісіп
пайдалануға тыйым салынуы, кедергісіз жүзеге асырылуы болып табылады.
Сөйтіп, меншік құқығы субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша
иеленуге, пайдалануға, билік етуге, өзгеге сыйға беруге құқықтылығын
айғақтайды. Мал-мүлік иесі өз мүлкіне залал келтірілген жайттарда залал
келтірушіден залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды ұстап алған адам міндетті түрде
меншік иесіне қайтаруы тиіс. Ол үшін сүйінші алуға құқылы.
Малдың иесін анықтау қиын болған, жерге көмілген, жасырылған алтын-
күміс секілді көмбе заттарды меншігіне айналдыра алады. Бірақ тең жартысын
хан қазынасына құюы тиіс.
Меншік құқығының иесі өз меншігіндегі мал-мүліктің үштен бір бөлігін
өзге біреулерге сыйға тартуға құқылы, түгел сыйға бере алмайды (бұл арада
мұра, мұрагерлік институты жүзеге асады).
Мал-мүліктің бастаулары көне замандардан басталып, біздің дәуірімізге
жетіп отыр.
Мал-мүлік қатынасы бұзылғанда қазақ әдет-ғұрып заң нормалары
келтірілген шығындарды толтыруға рұқсат еткен. Оны барымта институты
қазақ қоғамында бұзылған құқықты қалпына келтіру жүйесімен үштасқан іс
әрекет деп санауға болады. Мүліктік дауларды шешу негізінде ақсақалдар
кеңесімен келісе отырылып, күндіз орындау негізінде жүзеге асырылатын.
Барымта өз бастауын тым тереңнен бастайды.
Қазақ қоғамында басқаның мал-мүлкін ұрлау қылмыстың ауыр түріне
жатқызылған. Тіпті қылмыскер қылмыс үстінде өлтірілсе, ол сұраусыз деп, құн
да төлемеген. Ұры өзінің ұрлаған затын қайтарумен бірге айып төлеген. Айып
мөлшері әр дәуірде экономикалық жағдайларға байланысты әр түрлі болғанымен,
салмағы ауыр болған.
Қазақтардың мал-мүлік қатынас құқығының бастауларының өзегінде
бостандық, әділдік, адамгершілік, теңдік, имандылық идеялары жатты. Оны
көркейтіп, көкке көтеруде сот билігінің әділдігі, ел бірлігін сақтауға
ұмтылуы зор әсер етті. Ал, оны жүзеге асырушылар өздерінің пәктігімен,
адамдық қасиеттерді терең ұғынуымен беделін өсірді, жоғары, қазіргі
өркениеттілік деп аталып жүрген сатыға көтерді. Сол үшін де қазақ қоғамында
бас бостандығынан айыру, адамды кемсіту, түрмелер мен зындандар болмады.
Олардың қажеті де жоқ болды. Адамдық қағида-ережелер сахара жұртының
идеологиясына айналды. Қоғам мүшелерінің барлығы оны мүлтіксіз орындады.
Адасқандарға, айыптыларға мал-мүліктік жауапкершілікті қатаң қолданды. Бұл
жаза тек айыпкерге емес, оның бүкіл руластарына тиесілі болды. Бәрі – бірі
үшін, бірі – бәрі үшін жауаптылықты мейлінше сезінді. Көшпелі қоғамның
құқықтық сезімінің аясы кең болып, құқықтық мәдениеті шырқай көкке
көтерілуіне жол ашты. Құқықтық қағидаттар мен құқықтық нормалар өзара тығыз
байланысты болғандықтан, қоғам мүшелерінің құқықтық мәдениетінің деңгейін
күшейте түсуге ықпал жасады.
Қазақ құқық жүйесінде мал-мүлік қатынасында бір адамнан екінші адамға
өтуі үшін негіз болатын келісім-шарттар көнеден бар екендігінде дау жоқ.
Әсіресе, сату мен сатып алу, қарыз беру және алу, сыйға беру, өсиет айту,
әскери соғыс олжасы, тауып алу, жалдану және жалға беру, кепіл, сүйінші,
соғым, сыбаға, жылу, жұртшылық, асар, мұра мен мұрагерлік т.б. қазақ
қоғамында ежелден болып, көне дәуірлерден бастау алатындығын жақсы
түсінеміз.
Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынас құқығының даму кезеңдері Ғұн,
Сақ, Оғыз, Түрік қағанаты дәуірлерінде, ХVІ ғ. бірінші кезеңінде
Қасымханның қасқа жолы (1511-1523), Есімханның ескі жолы (1598-1628),
Тәуке ханның Жеті жарғысы (1680-1718) ірі заңдар қабылданған. Бұл
заңдарда заттық құқыққа қатысты мүліктік жауапкершілік орын алғанын
көреміз.
Әдет-ғұрып заңдары және дәстүр қағидалары қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынасының құқығын реттеп, демократиялық сипаттармен безендірді. Нәтижеде
мүлік құқығының өн бойы адамгершілікке толы болып, сан ғасырлар өткеніне
қарамай, өміршең болды. Бұл мүлік құқығы саф таза, халықтық болғандығын
дәлелдейді.
1.3 Мал-мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар көздері
Қазақ қоғамындағы жеке мал-мүліктің қайнар көздерін сөз еткенде, біз
алдымен, жартылай көшпелі бірлестікте өмір сүрген ата-бабаларымыздың табиғи
жолмен әдет-ғұрып құқық жүйесін қалыптастырғанын, ол жүйенің нормативтік
мазмұны мен құрылымында түркі халықтарының ортақ жемісі екенін ерекше
айтқымыз келеді. Заңгер С. Зиманов: “Қазақ құқығы – ұланғайыр “еркін”
аймақта орналасқан, түркі тілді көшпелі өркениеттің төл туындысы, әрі
мәдени жемісі, әрі мұрасы” [18, 23 б.] деп текке айтып отырған жоқ. Рас,
қазақ құқығы көшпелі өркениеттің мәдени байлығы әрі барша түркі тектес
халықтарға тікелей болғанымен, қазақ халқы сол дәуірлердегі құқық бейнесін
өзгертпестен, өміршеңдік сипатын сақтай отырып, осы дәуірге жеткізіп отыр.
Өзгелері әр түрлі тарихи жағдайларға орай отырықшыланып, бастапқы
құқықтарын әрінен ажыратып, мұсылмандық құқық, орыстардың империялық
заңдары әсерінен өзгертіп алса, ол қазақ халқы бастапқы құқықтарының
ішкі тұрақтылығы мен ұстамдылығын сақтап, құндылық ретінде бағалай алды.
Сондықтан да өз туыстары отырықшы орталықтармен тығыз байланыста бола
тұрып, өзіндік тұрғысы мен құрылымын өзгертпей, қайта күшейте түсті.
Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынас құқығының қайнар көзі,
дерекнамалары жайлы мәселені анықтау заң ғылымындағы маңызды да, өзекті
болғанымен, әлі күнге дейін толық зерттелініп, зерделенбегенін айта кеткен
жөн. Бұл мәселені толық жасау үшін Қазақстандағы заң білімінің дамуы
барысын мынадай 5 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі заң білімі,
дербес қазақ хандығының заң білімі, патшалық Ресейдің отары болған кездегі
заң білімі, социалистік заң білімі, ұлттық заң білімі.
Әдет-ғұрып заң нормалары өз заманының қажеттілігінен дүниеге келеді.
Сонау Ғұн, Сақ, Оғыз,Түркі, Монғол-Қыпшақ заманаларында әдет-ғұрып заң
нормалары сомдалып, қалыптасқаны жасырын емес. Кейін қазақ халқы өз алдына
ел болып, дербес мемлекет құрғалы қаншама заң жинақтарын қабылдағаны, оның
ішінде Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның
Жеті жарғысы секілді ірі заң ескерткіштері бар. Оның үстіне қаншалықты
сырттан келген заң нормалары (мұсылмандық құқық, империялық заңдар, т.б.)
қазақи заң нормаларын өзгерістерге ұшырата алмағанын, сондықтан қазақ
қоғамында әдет-ғұрып құқығы ХХ ғасырға жетіп, қазір тәуелсіз, егеменді
елімізге қайта түлеп жаңғырып жатқанын айтқанымыз мақұл.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы заң білімін беретін
оқу орындары болмады. Патшалық Ресей бұған мән беріп қызықпады да. Қайта
қазақтардың құқықтық жүйесіне өзінің империялық заңдарын енгізуді
мақсат тұтты.
Ақыры дегеніне жетіп, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып заңдарымыздың
тамырына балта шапты. Ал кешегі қызыл империя қазақ әдет-ғұрпын
ұрпақтарына құбыжық етуге дейін барды. 1934 жылы 23 қазанда кеңес құрылыс
институтында заң бөлімі ашылып, кейін 1935 жылғы 5 наурыздағы КСРО халық
комиссарлар Кеңесінің және ОАК-нің Құқықтық білім беруді кеңестің
жақсарту шаралары туралы қаулысына орай 1938 жылы 28 сәуірде кеңес
құрылысы институтын Алматы заң институтына айналдырды.
Қазақ халқының менталитетінде әдет-ғұрыптың алар орны ерекше. Қазақтың
заңгер-ғалымдары С. Зиманов және Н. Өсеров былай дейді: “Үш жүзден тұратын
қазақтарды тарих бетіне шығарды. Сонымен бірге өзіне тән ерекшеліктері бар
қазақ әдет-ғұрып заңдары да қатар өмірге келді. Бұл заңдар мен
қағидалардың, құқықтардың қоғамға араласпайтын, олар қамтымайтын салалары
жоқтың қасы. Жеке индивидтерден бастап, бүкіл қоғамдағы қандай іс-әрекетті,
қарым-қатынасты алмайық, мысалы, көші-қон, дау-дамай, ұрлық-қарлық, алым-
салық, аза-қаза, өлім-жетім, алыс-беріс, жиын-той, т.б. бәрі де қазақи
дәуірде қалыптасқан қағидалармен реттеліп отырған. Міне, осы қазақидәуір
ережелері көбіне басқалармен онша қарым-қатынас жасамауы себепті томаға-
тұйық, өзгеріске онша түспеген қалпында күні кешеге дейін жетті [19].
Сондықтан да Қазақстан Республикасының азаматтық заңына қазақтың әдет-
ғұрып құқығының ережелерін енгізу керек. Ол үшін заңгер ғалымдар
қазақтардың әдет-ғұрып құқығының элементтерін есепке алып, қолдану жөнінде
мәселе көтеріп, терең зерттеулері тиіс .
Қазақ әдет-ғұрпы құқығы жеке мал-мүліктің қасиеттілігін, еркіндігін,
екі жақтың теңдей келісуі, тең құқықтылығы, құқық бұзушының жауапкершілігі
принциптерін негіз етіп алады. Сондықтан да Уәде – бір, Құдай – бір,
Уәдеге опа ет, Кісі ақысын жеме, т.т. мәтелдер шығарған. Заңды-заңсыз,
жөн-жөнсіз, адал-арам, ақ-қара, обал-сауап деген категориялық тіркестер
меншік құқығына тиесілі. Дұрысы – заңды, бұрысы – заңсыз.
Құқықтың қайнар көзінің материалдық мазмұны сол мемлекеттің құқықтық
іс-әрекетіндегі құқықтық нормалардың пайда болуына әсерін тигізетін
факторлар: қоршаған орта, діни сенім-нанымдар, тұрмыс-тіршілік, ондағы
қоғамдық қатынастардың пісіп-жетілуі болып табылады. Бұларды реттеу үшін
нормалар сахнаға шығады.
Қазақ қоғамындағы нормалардың қалыптасып, дамуы өзіндік ерекшелікке,
не әдет-ғұрып құқығының нормаларымен тығыз байланысты өрбіп отырады. Хан
шығарған заң, жарлық, өкім тек әдет-ғұрып нормаларында бекітілген нормалар
шегінде болып, оны әдет-ғұрып нормалары жүзеге асырушылар қолдап-қуаттап,
мемлекеттік мән, нысан беріп, ресімдеп отырған. Бұл әдет-ғұрып нормалары
күнделікті өмір қажеттілігінен, тұрмыс-тіршілікті реттеу қажеттілігінен
туындаған, онда міндеттеме құқықтары, меншікке ие болу құқығы, қылмыстық
істер, отбасы қатынасы, мұра мен мұрагерлік, келісім-шарт, т.б.
институттарға ерекше көңіл бөлінген.
Ұлан-ғайыр кең өлкені мекендеген ежелгі бабаларымыз ғұндар, сақтар,
үйсіндер мал-мүлікті көшпелілердің дала өміріндегі мәңгілік мүдде есебінде
қарап, оған ие болу жолдарына ерекше көңіл бөлген. Жеке адамға отбасынан ел
билігіне дейінгі әлеуметтік өзгерісті туындататын тұтқа ретінде қарап, жеке
мал-мүліктен туындайтын түсініспестік, өзгеріс, зиян, берісі отбасындағы
ауызбіршілік пен ынтымақты кетіріп, арысы рулар, ұлыстар және мемлекет
ішінде дау-дамай тудырады, дауластырады деп санаған. Сондықтан ата-
бабаларымыз мал-мүлік қатынастарында оған ие болудың тиімді жолдары мен
механизмдерін үйлестіріп отырған. Ең күрделі жер мәселесін өзге халықтар
мен этностарға қарағанда өте әдемі шешіп, дау-дамай туғызбайтын жолдарды
қарастырған. Жердің белгілі бір руға, не тайпаға тиесілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша мүліктік қатынастарды
құқықтық реттеудің ерекшеліктері
Орындағын: 4 курс студенті ________________ Мырзахметов Н.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., аға оқытушы_____________ Есетова С.К.
Норма бақылаушы з.ғ.к., доцент __________________ Ахатов У.А.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
қорғауға жіберілді, т.ғ.к., профессор_______________Нездемковск ий
В.В.
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ДӘСТҮРЛІ Қазақ құқық жүйесіндегі Мал-мүлік қатынасын ЗЕРТТЕУДІҢ
КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..6
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының даму
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Мал-мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар
көздері ... ... ... .16
2 мал-мүліктің қазақ құқық Жүйесіндегі кӨрінісі жӘне оның
реттелінуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..21
2.1 Мал-мүлік қатынастары құқығының бөлініп
реттелінуі ... ... ... ... ... ...21
2.2 Ислам және оның шариат заңдарының қазақтың мал-мүлік қатынастары
құқығына тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.3 Мал-мүлік қатынастары құқығының қазақ хандығы тұсындағы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .31
2.4 Мал-мүлік қатынасының империя заңдары мен ережелердегі
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.5 Кеңес кезіндегі меншік және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-
мүлік қатынастарының қоғамдағы орыны мен ерекшеліктері. Қазақ халқының мал-
мүлікті иеленуі мен пайдалану ұғымдары. Қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынастарының туысқандық және отбасылық арақатынасындағы реттелінуі,
мүрагерлік қатынастарынан туындайтын мал-мүліктің бөлінуі, мал-мүлікті
ұрлаған кездегі жаза түрлері, билердің мал-мүліктен туындаған дауларын
шешуі және барымта қатынасынан туындайтын мал-мүлік шығындарын толтыру.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқының өте көне дәуірлерге
барып тірелетін тарихы, құқықтық жүйесі мен адамгершілікке, демократиялық
идеяларға толы рухани-мәдени қазыналары бар. Бұл құндылықтар дәуіріміздің
XX ғасырының басына дейін қоғамдық қарым-қатынаста қолданыста болып келген.
Бұл ойымызды ХІХ ғасырдың ортасында өмір сүрген қазақтың тұңғыш ағартушы-
демократы, ғалым-зерттеушісі, орыс, қазақ және басқа халықтар достығының
жаршысы Шоқан Уәлиханов: Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне
қарамастан, бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай
болса, сол қалпында қалды [1, 164 б.] деп айтқан болатын. Жазушы Сәбит
Мұқанов та Киіз туырлықты қазақ аталатын бұл елдің өмір тарихы, тұрмыс-
салты, әдет-ғұрпы, мінез-құлқы айна қатесіз бірдей ... осыншама тұрақтылық,
тұтастық Қазан революциясына дейін тұтас мемлекет болмаған елде сақталуы
таңғаларлық құбылыс [2, 37 б.] деп жазса, атақты заңгер, академик С.З.
Зиманов: Әдеттік-құқықтық жүйенің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне
негізделген қазақ құқығы өзінің реттеушілік мәнін XIX ғасырға дейін, кейбір
жағдайларда XX ғасырдың басына дейін жоғалтпай сақтап келді. Қазақ
құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады:
біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық
негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден,
қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын,
халықтың өзіне жақын, тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-
болмысына, талабына сай болатын [3, 29 б.] деп, қазақ құқығы жүйесінің
өміршеңдігін жан-жақты көрсетіп береді. Ал, белгілі шығыстанушы, заңгер
Нұралы Өсерұлы болса ислам діні мен оның шариат заңдары қазақ әдет-ғұрыптық
құқық жүйесін құлпыртып, кемелдендіргенін айтады [4, 8 б.]. Өкінішке орай,
өркениеттің озық та саф алтын қазыналары есептелетін бұл дүниелер әр түрлі
себеп-салдарлар, озбырлықтар нәтижесінде тарих сахнасынан ысырылып, елеусіз
қалып келді. Еліміз егемендігіне ие болып, тәуелсіздігіміз қолымызға тигелі
бері елеусіз қалып келген құндылықтарымыз бен жәдігерліктерімізді қайта
түлетіп, өз ұрпақтары кәдесіне жаратуға мүмкіндіктер туды.
Қазір әлемде күрделі өзгерістер болып, жаһандану процесі жүріп жатыр.
Технологиялар мен ақпараттар желісінің қарқыны, мемлекетаралық экономикалық-
мәдени байланыстар үрдісі ірі мемілекеттердің халқы аз, дамымаған не
болмаса рухани-мәдени тұрғыдан нашар елдерді жұтып, өз болмыстарынан
ажыратып тастау қаупі туып отыр. Сондықтан да, ата-бабаларымыз қасиеттеп
ұрпақтарына қалдырып кеткен рухани-мәдени, құқықтық мұраларын зерттеп,
талдаулар жасап қана қоймай, оны ұрпақтар бойына сіңіру әрі әлемге
таныстыру, өзіміздің мемлекеттік-құқықтық жүйемізде қолдану бүгінгі күннің
өзекті мәселесі болып табылады. Сол үшін де, ғалым С. Зиманов: Бір кездері
ежелгі қазақ даласындағы ұрпақтар мұрасы болып табылатын заңдылық пен әділ
соттың Алтын ғасыр қайтадан біздің тарихымыздың алтын бетіне айналуда
және болашақта жалпы өркениеттің мұрасына да айналар деген үміт бар [5,
10 б.] деген сөзін жүзеге асыру әрбір қазақтың міндеті мен парызы болса
керек.
Қазіргі таңда жеке мүлік ұғымының қайта түлеуі, жылжымалы және
жылжымайтын мүлік көздерінің көбісі бұл институтқа ерекше қарауды талап
етеді. Зерттеліп отырған тақырып Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық
мемлекет құрудың теориялық мәселелерін одан әрі жетілдірудің негізгі
бағыттарын анықтауға және қажетті көп деңгейлі құқықтық басқару жүйесін жан-
жақты қамтамасыз етуге шығарылған заңдардың өткенімізбен сабақтастығын
жалғастыра отырып, жұмыс істеу қабілетін күшейтуге, құқық қорғау
саласындағы заңдылықтың рөлін жоғарылатуға, қазір орын алып отырған заң
жүйесіндегі кемшіліктерді жоюға мүмкіндіктер ашады. Сол себепті де тақырып
өте маңызды, өзектілігі күшті.
Зерттеу объектісі. Қазақтардың құқық жүйесінде мал-мүлік қатынастарына
байланысты туындайтын қоғамдық қатынастары мен дамуы.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынасындағы теориялық мәселелері, тарихи қалыптасу ерекшеліктері мен
реттелінуі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу мақсаты – дәстүрлі қазақ
қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының пайда болып қалыптасуы, имандылық,
адамгершілік қағидаларына толы екендігін, мал-мүліктің қазақ қоғамындағы
атқарған орнын зерделеу, мал-мүлік қатынасын бұзғаны үшін жауапкершілік
және оның орнын толтыру болып табылады.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді алға қойдық:
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының сипаттамасы мен даму
эволюциясын кезең-кезеңге бөліп саралау және ерекшеліктерін айқындау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының қоғамда атқарған рөлі,
реттелінуі, қорғалуы және имандылық, адамгершілік жолдарын ашып талдау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарына исламдық шариат заңдарының
қаншалықты әсер етуін талдау;
- қазақ қоғамындағы мал-мүлік қатынастарының қазақ хандығы түсындағы
ерекшеліктерін көрсету;
- қазақ қоғамындағы мал-мүліктің отбасылық, ру аралық қатынастарын және
мұрагерлік, өсиет арқылы пайда болатын жақтарын ашып көрсету;
- ата-бабаларымыздың мал-мүлік қатынасының жақсы да озық дәстүрлерін,
билер соттының әдістерін көрсету.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеуде жалпы қоғамдық
ғылымдарға ортақ және арнайы танымдық әдістер: диалектикалық, синтездеу,
тарихи салыстырмалы, функционалды т.б. әдістер қолданылды. Сонымен қатар
жұмыста, нақты ғылыми әдістер тақырыпқа қатысты әдебиеттерді заңи саралау,
салыстырып талдау пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста дәстүрлі қазақ қоғамындағы мал-
мүлік қатынастарының және оның реттелінуі жан-жақты саралап, талдаған еңбек
болып табылады. Алғаш рет қазақтардың мал-мүлік қатынасына байланысты
мәселелер бойынша оның әр дәуірде қалайша реттелініп отырғаны жайлы қорыту
жұмысы жүргізілді. Мал-мүлік қатынасының ерекшеліктері мен жүзеге асыру
жолдары, тетіктері көрсетіліп, озық дәстүрлі үлгілері ұсынылды. Мал-
мүліктің отбасылық, ру аралық, жиендік, олжа қатынастарын және мұрагерлік,
өсиет арқылы пайда болатын жақтары ашылып көрсетілді. Дәстүрлі қазақ
қоғамында мал-мүлік қатынастары қазақ хандығы түсындағы ерекшеліктері
талданды, мал-мүліктің империя заңдары мен ережелердегі көріністері ашылып
көрсетілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ДӘСТҮРЛІ Қазақ құқық жүйесіндегі Мал-мүлік қатынасын ЗЕРТТЕУДІҢ
КЕЙБІР ТАРИХИ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының жалпы сипаттамасы
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев: Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің
мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн [6, 273 б.] деп, терең мағыналы
ойды қозғап отыр. Әрине, руханият – ата-бабаларымыздың ұрпақтарына
қасиеттеп қалдырған әдет-ғұрып, үлгі-өнегесі, қағида-ережелері.
Алғашқы қоғамдық құрылыс ыдырап, адамзат рулық-тайпалық тұрмысты
бастарынан өткізді. Базбіреулер мұндай рулық-тайпалық құрылысты мәз етіп
құра алмағандықтан, одан өзге қоғамдық бөлініске түссе, енді базбіреулері
оны ұзақ дәуірлер бойы сақтап қалды. Солардың бірегейі біздің қазақ халқы
әлі күнге ол құрылымды лақтырып тастаған жоқ. Өйткені, ата-бабаларымыз көне
дәуірлердің өзінде-ақ рулық қарым-қатынас жүйесін өте тамаша үйлестірген
еді. Бұл туралы Ф. Энгельс: И что за чудесная организация этот родовой
строй всей его наивности и простоте без солдат, жандармов и полицейских,
без дворян, королей, наместников, префектов или судей, без тюрем, без
судебных процессов все идет своим установленным порядком [7, с. 97] деп
текке жазбаса керек.
Рулық тәртіп жүйелері қазақ қоғамы мүшелерінің барлығына да ыңғайлы,
қажетсінулерін қанағаттандыратын, тек әділдік, адамгершілік, теңдік,
бостандық идеялары аясында құрылған болатын. Бұл қағида-ережелер заңдық
күшке ие болып, оны орындау әрбір қоғам мүшелеріне парыз саналған. Адамның
бәрі тең. Байлық мұрат емес, кедейлік ұят емес деп адамдарды нәсіліне,
байлығына қарап бөлмеген. Қайта ақыл-өнегесіне, біліктілігіне қарай бөлген.
Ал, өзге рулар мен тайпалар қоғам дамуының әсерінен қоғамды басқаруды
өзгертіп, жоғарғы басқару түрлерін қалыптастырды. Таптық қоғам орнығып,
адам құқықтары мен бостандықтары аяққа таптала түсті.
Ал, рулық қауымда қауым мүшелері тең құқықта бола отырып, ру
ақсақалының беделін, билігін өз еріктерімен мойындаған, ру ақсақалы ешкімді
зорлап, қорқытып, күшпен бағындырмаған. Тек сол ру мүшелерінің ойлап
тапқан, өздері қолдап-қуаттаған әрі қоғамды реттеуге арналған қағида-
заңдарды сақтауды талап еткен.
Бұл қағида-заңдар қоғамның өнегелік дәстүрлерін нығайтты, адамдық
қатынастарды сауықтырудың тарихи үлгісі бола алды. Сондықтан да мұндай үлгі-
өнегені ұрпақтар сабақтастыра, жалғастырып, ғасырдан ғасырға жеткізіп
отырды. Мұндай тәртіп кодекстері солон, ликургтер жасаған заңдардан мүлдем
кем емес еді. Сол себепті де қазақ құқық жүйесінде бұл заңдар өміршең
болып, заңдылықты, теңдікті, әділдікті, бостандықты өз бойына сіңірді. Ал,
заңдарды шығарушы, оны жүзеге асырушылар көшпелі қоғамның әдеттік-құқықтық
жүйесінің негізгі нормалары мен логикасын жетік білуі; билер соты мен
билердің адалдығы; соттың жариялылығы мен анықтығы; шешендік бидің шешімін
негіздеу мен дәлелдеудің құралы; билер сотының тараптарды өзара
татуластыруға бағытталуы [8, 72 б.] әділ соттық жүйені шырқай биікке
көтерді.
Адамзаттың күні бүгінге дейінгі қордаланған рухани-мәдени байлығы
қоршаған ортаны әр түрлі деңгейде игеруден, түсінуден, бейнелеуден,
бағалаудан тұрады. Бұл рухани-мәдени құндылық жалпы құндылықтар жүйесінің
шыңы, биігі, қаймағы мен маңызы. Ол – баршаға ортақ, адамдарды біріктіретін
күш-қуат. Адамның әлеуметтік кеңістік пен уақыттағы орын алуы, сол кезеңнің
құндылығын мойындауға мәжбүр болды. Осы құндылықтарға сүйене отырып адамдар
өзінің іс-әрекетін адамдық сипаттармен атқаруға тырысады. Ал, жетілген,
дамыған қоғам тарихта қордаланған және болашақта болуға тиіс рухани
құндылықтарды қалыптастырып, игеруге тырысады. Былайша айтқанда қоғамдық
ортаның үйлесімділігі сол қоғамда өмір сүретін барлық адамдардың
дүниетанымымен, өмір сүру тәсілімен байланысты. Тарихи тәжірибе көп нәрсеге
үйретеді. Адамның тағдыры басқалардың да тағдырымен астасып жататындығымен
түсіндіреді.
Білімділік, біліктілік көп аңдаудан, шешендік ғибратты сөздерге мән
беріп, көңілге тоқудан басталары хақ. Оларды насихаттап жүзеге асырушы би,
абыз, көнекөз ақсақалдар. Олар әрдайым адамды жан иесі, адам баласы өзара
тең, құқығы бірдей, тек оларға үлгі беру сезімін ояту деп санап, олардың
бәрі де жер бетінде уақытша тіршілік иесі екендігін мойындатады. Рухани
болмысын жетілдіруге тырысады. Шындығында да қазақ қоғамы ежелден-ақ сөз
құдіретін тани білген, жөн сөзге тоқтаған, дәстүрлі тамырлары тереңге
кетіп, сана-сезімдері биік болған. Нәтижеде, ар мен ұят, адамгершілік
қасиеттер бәрінен де қымбат саналған. Бұл қазақ халқының өзгелерден
ерекшелігі.
Қазіргі дүние жүзі халықтарына зер сала қарағанымызда өздерінің дамуы
жағынан кенжелеп қалғандары да, аса жоғары дамығандары да бар. Оны біз
этностардың өмір сүру қабілеттілігі, олардың өмір сүру салты мен
экономикалық жағдайларына, дәстүр-салттары, әдет-ғұрып заңдарының
ұрпақтарына берілуі мен оның сіңімділігіне, сана-сезімдеріне байланысты
екенін ескерткіміз келеді. Егер осы айтқандар әлсіреп не қызметін тоқтатса,
онда ол этнос тарихи аренадан шығып қалуы даусыз.
Қазақ құқығының мал-мүлік жайлы толғаныстары көшпелі өркениет
шеңберінде толысып, пісіп-жетілді. Көшпелі тұрмыс терең философиялық ой-
толғамдарға жетелеп, еркіндік, теңдік, әділдік, адамдық тұғырларының
негізін қалады. Рас, өмір сүргеннен соң жеке меншік иесі болған жақсы.
Бірақ, еркіндіктен, бостандықтан айырылу қор өмір, құлдық өмір деп
есептеген [9,
43 б.].
Сол себепті қазақ қоғамында байлық, мүліктік, ауқаттылық басты құндылық
деп есептелмеген. Бірақ, мұнан көшпелілер мал-мүлікті (меншікті) қорғауға
көңіл бөлмеген деген ұғым тумаса керек. Қазақ құқығы меншік қатынастарын
реттеуге, әлеуметтік топтардың, жеке адамдардың мүліктік мүддесін қорғауға
арнайы көңіл бөлген. Өйткені, бай болу, жарлы болу тағдырдан, алайда,
байлық адамға қызмет етуі тиіс, адам керегіне, рахатына жаратылуы тиіс
деген ой жоғары тұрған.
Кең далада бейбіт өмір сүру үшін адам құқығын тану, рулық қатынасты
реттеу, тәртіптілік қажет болды. Тіршілік олардың мазмұнын молайтты, рөлін
күшейтті, толықтыра түсіп, жетілдірді.
Жеке мал-мүліктің пайда болуына байланысты жіктеліп, шаруашылық құрал,
мүліктері дамыған сайын адамдардың қатынастары күрделене түсті. Жеке меншік
түрлері қалыптасып, күрделене түсті. Нәтижеде адамдар арасындағы
қатынастарды реттеп отыру үшін мемлекет пайда болды. Біз мұны әлемдік көне
тарихи деректерден көре аламыз. Мысалы, ежелгі Вавилонда Хаммурапи заңы,
Үндістанда Ману заңы, Рим құл иеленуші қоғамындағы XII-кесте, VI
ғасырдағы Франк мемлекетінде Солистік айна, т.б. заңдар мемлекеттік билік
тарапынан күш қолданып, мәжбүрлеумен жүзеге асырған.
Ал біздің ата-бабаларымыз қазіргі тарихшыларымыз айтып жүрген Әскери
демократия сипатындағы мемлекет құрғанымен, әскери, әкімшілік, тайпалық,
рулық, аумақтық, мүліктік және рухани дәстүрлі жалғастығын мүлдем
өзгертпеген. Бұл арадағы әскер қазіргі түсінікте емес, халық жасағын
білдіреді.
Ежелгі қазақ қоғамы көшпелі тұрмыспен күнелтіп, мал шаруашылығымен
үздіксіз айналысқандықтан, жеке мал-мүлік, үй, оның жиһаздары, құрал-
саймандары ғана саналып, мал жайылатын жайылымдар, жер жеке меншікке
жатқызылмады. Сөйтіп, жылжымалы мал-мүлік қана дәулет саналған.
Алайда, қазақтар дәулетті, байлықты бірінші орынға қоймаған. Мал мен
байлық қолдың кірі, ал адамдық қасиеттер бәрінен де жоғары деп санаған. Сол
үшін де Малым – жаным садағасы, жаным – арым садағасы деген конон ең
қасиетті конон саналған. Рас, малмен бірге ежелгі дәуірлерде соғыста қолға
түскендер құл етілген. Бірақ, Еуропа, Азия, АҚШ-тағыдай құлдарға деспоттік
қағидалар орнатпаған. Аяқ-қолын кісендеп, аяусыз жазалап, құқықтарын аяққа
таптамағаны әмбеге аян. Әрине, қазақ қоғамында қазақ әйелдері тек қана жеке
меншіктілікті құрамай, бағалы зат ретінде төлемге (айыпқа) төленген. Яғни,
түйе, ат, қой, сауыт-сайман, кілем мен тон ретінде төленген деген мұрағат
деректері шындыққа мүлдем жанаспайды. Тек күие жағу үшін жазылғаны белгілі.
Тіпті, осындай пікірді қолдаған С.Л. Фукс: В бытовом своем положении
казахская женщина была избавлена от многих унизительных тягот, которые
падали на плечи женщин у оседлых народов Средней Азии, например, от
паранджи, затворничества, прозябания в гарме. Однако это не значительное
смягчение рабского, бесправного положения женшины, вызванное у казахов
условиями скотоводческого хозяиства, не меняет в основном ее положения как
обьекта собственности [10, с. 14] деп жазады.
Қазақ әйелі ешуақытта меншік обьектісі болған емес. Оған ауызекі
әдебиеттерді былай қойғанда, құқықтық деректерде әйел заты меншік обьектісі
болды деген қағида кездеспейді. Қайта әйелді ұрпақ жалғастырушы, Ана
ретінде қадірлеп-қастерлейді. Әйелдерге қарсы жасалған қылмыстар ерлерге
қарағанда ауыр саналатыны, әйелдердің құқықтары ежелден-ақ ерлермен бара-
бар болғаны ешкімге жасырын емес.
Ресей боданы болғанға дейін қазақ қоғамындағы жеке меншіктің ең бастысы
мал саналып, жерден өзге өндіріс құралдары, қозғалмайтын мүліктер жеке
меншікті құраған. Жеке мүліктің субъектісі болып отбасы саналған. Қазақ
отбасының жеке меншікке қатыстылығы жайлы әлі күнге толық зерттелініп, сыры
ашылмаған.
Я. Гавердовский қазақ отбасын сөз ете отырып: Под названием семьи или
кибитки разуметь должно здесь целое общество, соединенные узами крови, под
отеческим правлением старшего из них. В таком семействе бывает иногда до
20-ти душ и более одних мужчин [11] дейді.
Қазақ қоғамының ең кішкентай бөлшегі отбасы ауылдан тұрған. Ауыл
негізін негізінен ата балалары (яғни, бір атадан өрбігендер, немереге
дейін) құраған. Ауыл көбіне 5-10 отбасынан құралған. Үлкен отбасын әулет
деп те атайды. Кейде бір әулетте тұрғандар 20-25 үй болып, қатар қоныстанып
отырған. Әулет ішіндегі үйлерді үлкен үй, қара шаңырақ, отау үй деп атаған.
Үлкен үй, болмаса қара шаңырақ – атаның үйі, отау үй – балалардікі.
Әулеттік үйлер барлық шаруаны, айталық, көші-қон, құдық қазу, отын-су, үй-
қора жөндеу, қыз ұзатып, келін түсіру, қайтыс болғанда ақырғы сапарға
жөнелту, ас пен той беру т.б. бірлесіп атқарған. Үлкен үйдің барлық
мәселелерін араларындағы жасы үлкені басқарған.
Үлкен үйден кейінгі іріленудің кезегі – ауыл. Бірнеше әулет бірігіп
ауылды құраған. Ауылды туыстарына сыйлы, ұйымдастыру қабілеті бар ақсақал
басқарған. Ол әулеттің ішкі істеріне көбіне араласа бермеген. Қазақ ауылы
ауыл ақсақалының есімімен (пәленше ауылы, түгенше ауылы) аталған.
Ауылдан ірірегі, руластардың қауымы ел, жұрт деп аталған. Елдің атауы
сол рудың атымен аталған. Елдің ел басқару ісі күрделене түсуіне байланысты
оның басқару құрамында ел басқарушысы, биі, батыры болған. Ел басқарушысы
жалпы басқару ісімен, би ел арасындағы даулы істерді реттеумен, батыр елді
жаудан қорғаумен айналысқан.
Ел басшысы туыстық қарым-қатынас, көші-қон сияқты мәселелермен
айналыспаған. Ол елдің ішкі ынтымағы мен сыртқы абырой-атағын, намысын
қорғау ісімен айналысқан. Көрші елдермен қарым-қатынасты реттеген. Қажет
кезінде ел жігіттерінен қол жинап, жасақ құра алған.
Қазақ халқының дәстүрі бойынша хандық лауазымға Шыңғыс ханның ұрпақтары
төрелерден қойылған. Сайланған хан мемлекеттің ішкі-сыртқы жағдайын
басқарған. Бұл істерді билерге, уәзірлеріне сүйеніп жүзеге асырған. Маңызды
бір мәселелер бойынша жарлықтар шығарған, өзге мемлекеттерге елшілер
жіберген. Әскер басы шабармандары мен алармандары болған. Хан ордасында
сондай-ақ төлеңгіттері қызмет еткен. Хан мемлекетті басқару ісіне қоса,
рулардың көшіп-қонатын жерлерін, жеке мал-мүлкін айғақтайтын таңбаларын,
жауға шапқанда шақыратын ұрандарын бекітіп беріп отырған.
Әлеуметтік жіктелістің айқындала түсуі мал-мүлікті иеленудің алуан
түрлілігін тудырады. Оның айқын көрінісі ретінде саяси биліктің ең жоғарғы
нысаны саналатын тақ мұрагерлігінің пайда болуын айтуға болады. Тақ
мұрагерлігінен келіп, мұрагерлік институт пайда болды. Өйткені мұра,
мұрагерлік мал-мүлікті иеленудің бір көрінісі екені сөзсіз. Жеке мал-мүлік
қазақтарда ата мұрасынан, сыйдан, тауып алған олжадан, соғыс олжасынан
құралған ғой. Түркілерде Әке өлсе – ұл мұрагер, аға өлсе – іні мұрагер
деп, әке мұрасына, жеке меншігіне ие болатын анық қағидалар берген. Бұл
қағида екшеле түсіп, әке өлсе ұлы мұрагер деген қағида кеңейтіле түсті.
Негізінен әкенің мал-мүлкі кенже ұлға, қара шаңырақ иесіне қалған. Ал,
өзге ұлдары мен қыздары өздеріне тиесілі дойын енші бергенде алып қойған.
Бұл мәселелер енші беру институтында жан-жақты қарастырылған.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде-ақ қайтыс болған адамның мал-мүлкі
тек қана кіндіктес жақын туысына тиесілі болған. Мал-мүлікке ие болудың ең
құнды түрінің бірі – осы мұрагерлік жол. Қара шаңырақ иесі болған кенже
бала әке мұрасына иелік етеді, қалғандары оған таласпайды. Бұл жайлы Н.
Гродеков: Что у кара киргизов все наследство достается невыделенным, т.е.
обыкновенно младшим сыновям, которые и обязаны нести росходы на похороны и
поминки [12, с. 53] деп нақты көрсетеді.
Аса қадірлі, жақын туыс, құда-жегжаттары соғым сойса, алдымен қара
шаңыраққа сыбаға әкелген, әулетке келіп түскен келін қара шаңырақ
босағасына ілу ілген. Әруақтың орны деп қара шаңырақ қасиеттелген. Өзара
жиын, мәжілістерін жақын туыстар қара шаңырақта өткізген.
Қоғамның дамуы және өндіріс құралдарының жетілуі артық өнімнің пайда
болуына, отбасының ұлғаюына әкеледі. Енді ата мұрасын бөліп беретін енші
беру институты пайда болды. Бұл институт ежелгі дәуірлерден бар. Аңыз
бойынша Алаша хан үш баласына (үш жүзді құраған) енші бөліп беріп, бір
бөлігін келген қонақтарға деп өсиеттепті. Қонақ тамағы, атының жемі сол
себепті тегін, оған ақы сұралмайды. Енші беру институты ата-ананың көзі
тірісінде жүзеге асырылған. Үлкен ұлдарын кезегімен отбасына тиесілі мал-
мүліктен бөліп беріп, бөліп шығаруды білдіреді. Ата мұрасын бөлгенде ұл-
қыздарымен бір қатарда құлы мен күңіне де, өгей ұл-қыздарына да тиесілі
бөлігі берілген.
Қазақ хандары жүйелеген заңдар ішінде Қасым ханның қасқа жолы деп
аталатын заңда арнайы мүлік заңы бірінші болып қаралады. Қасым хан (1511-
1523) билеген дәуірде исламдық шариат заңына көшу, көшпеу жайлы тартыстар
болып, Қасым хан Қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық ереже-тәртіптеріне
халық бұқарасы мен билер тілегіне негіздеп жүйелеген болатын.
Жер қоғамдық меншік болып саналғанымен, ел билеуші топтардың қолында
жер-суды бөліп беру құқығы болды. Әуелі әрбір ру-тайпаға хан көші-қонын
белгілеп берді. Сырттай ол жер ру-тайпаның меншігі саналғанымен, іс жүзінде
сұлтандар, феодалдар белгілеп беріп, кімнің малы көп, сол жерді көп
пайдаланды. Ал, оазисті жерлерде (Жетісу, Сырдария алқаптары) жерді бөліске
салып, пайдаланып тәртіптері жолға қойылды. Ондағы феодалдар жерге қоса су
қайнарларына да иелік етті. Көшпелілердің арасында құдықтар жеке меншікке
айнала бастады.
Жылу, жұртшылық, үме немесе асар секілді жаңаша мазмұндағы жеке мүлікке
қатысы бар дәстүр-салттар бой көтерді. Мысалға, жылу қазақ қоғамында ру
мүшелерінің бір-біріне өзара көмек көрсету, жәрдемдесу ниетімен тым ертеден
келе жатқан әдет-ғұрып заң нормаларының бірі болатын. Бұл қағида бойынша
жылу табиғи апатқа, жұтқа ұшыраған, әрі мал-мүліктен, баспанасынан
айырылып, күн көре алмай қалғандарға берілген. Жылудан руластары бас
тартпай көмектескен. Ал, жұртшылық деп сауда-саттықпен айналысып, шығынға
ұшыраған не болмаса қарызын өтей алмағандарға жәрдемдескенді айтқан. Асар
не үме деп, көпшілік күш біріктіріп, бір-бірінің жұмысына тегін жұмыс
істеуді айтқан. Мысалы, қора салу, жүн қырқу, шеген құдық қазу, егін ору
т.б.
Бұл айтылған қағида-ережелер жеке мүлік құқығының әр түрлілігінен пайда
болғанын дәлелдейді. Сөйтіп, меншік құқығының объектілері әр алуан
екендігін көреміз. Сол ежелгі дәуірлердің өзінде-ақ жеке мүлік
объектілеріне қол сұғу, зиянкестік келтіру қатаң жазаланған. Тіпті, барымта
институтын қалыптастырған.
1.2 Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынасының даму кезеңдері
Қазақ халқының әдет-ғұрып құқық жүйесінің бастаулары сағымға айналған
көне дәуірлерге барып тіреледі. Құқықтық жүйе қоғамдық құбылыс бола отырып,
қоғамдағы әлеуметтік организмнің өмірін сипаттайды. Ол әлеуметтік өлшем
ретінде адамдардың қоғамдағы қажетсінген нормаларын жүзеге асырып, рухани-
мәдени тұрғыдан дамуына әсер етеді. Нәтижесінде құқық өмір жүйесінде
маңызды орынды иеленеді. Адамзат қоғамының алғашқы қоғамдық дәуірінде әдет-
ғұрыпқа негізделген құқықтық реттеуді басынан кешірді. Тарихта бірде-бір
қоғам өзіне тән әдет-ғұрыпсыз өмір сүрмеген.
Қоғамның алға қарай дамуына байланысты кейбір әдет-ғұрыптық нормалар өз
күшін жойып, өзгеріп, орнына жаңалары алмасып отырған. Уақыттың өтуі, өмір
қажеттілігі әдет заңдарының мазмұнын молайтты, реттеушілік рөлін күшейтті,
толықтырып, жетілдіріп отыры. Халық көкейінен шығып, әмбеге ортақ қызмет
еткен заң нормалары мыңдаған жылдар бойы өзгеріске ұшырамай, халықтың
санасына сіңіп, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
Әдет-ғұрып құқығының бір саласы Азаматтық құқық адамзат баласына
ежелден белгілі. Бірақ, халықтың өз ерекшеліктері де бар. Мысалы, римдік
заңгерлер көне дәуірде Рим азаматтарының құқығын цивильді (jus civile)
құқық деп атаған [13]. Рим құқығы б.з.д. 450-жылдан б.з. 350-жылдар
аралығында дамыған болатын. Бұл құқық көне Римдегі азаматтардың мемлекеттік
қоғамдық жеке адамдардың өзара қатынастарын реттеген әрі кең мағыналы
болған. Азаматтық құқық материалдық игіліктерден туындаған мүліктік
қатынастарды реттейтіні белгілі. Яғни, мүліктік қатынас мүліктерді сату
және сатып алу, иемдену, басқа адамдарға беру мен пайдалануды білдіреді.
Рим құқығы бойынша заттық құқыққа меншік құқығы және біреудің затына
құқық кірген. Соңғысы келесі топтарға жіктелген: сераитут құқығы, кепіл
құқығы, эмфитевзис, суперфиций.
Res − зат, заттық құқықтың объектісі, оған ақша, бағалы қағаздар
кірген. Римдіктер затты әр түрлі бөліп қарастырған. Мысалы, заттар: денелі
және денесіз, жылжитын және жылжымайтын, жеке анықталған заттар және түр-
сапалық белгісін анықтайтын заттар, тұтынатын және тұтынбайтын, жай және
күрделі зат, жариялы, ешкімдікі емес және жалпыға бірдей заттар деп
қарастырған.
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қозғалатын өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы.
Заттық құқық ішіндегі кең тараған түрі.
Ежелгі Римде меншік құқығы құқықтық нысандарына қарай мынадай түрлерге
бөлінеді: квириттік, бонитарлық, провинциалдық, латиндік және перегриндік
меншік.
Рим құқығы бойынша меншік құқығының қорғалуы мынадай:
І. Меншіктің пайда болуының бастапқы әдістері:
1) Жаңа заттарды дайындау (өз материалдарын пайдалану арқылы).
2) Өз затынан кіріс, өсім, жеміс, төл алу.
3) Оккупациялау, яғни иесіз заттарды иелену.
ІІ. Шарт нысандарындағы меншік құқығы.
Виндикация − латын тілінен аударғанда қорғамын, талап етемін деген
ұғымды білдіреді. Бұл − меншік иесінің өз мүлкін басқа біреудің заңсыз
иемденуінен қайтарып алуы. Мүлік қолында тұрған адам адал иеленуші болса
(біреуден ұрлап алынғанын білмесе, білуге тиісті де болмаса), негізгі мүлік
иесі ол мүлікті басында жоғалтып алған болса немесе ұстай тұруға алған
адамнан ұрлап кеткен болса ғана қайтарып алады. Ал егер мүлікті иеленіп
отырған адам оны басқа біреуден ақысыз тегін алса, негізгі меншік иесі ол
мүлікті барлық жағдайда да қайтаруды талап ете алады.
Қазақтардың көне меншік түрлерінің бірі қозғалмайтын мүлікке меншік
еді. Қозғалмайтын мүлік меншігінің ең маңыздысы жер меншігі болды. Бұл өте
күрделі, әрі даулы болғандықтан, қазақ әдет-ғұрып заң нормалары өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып реттеді. Былай қарағанда қазақ қоғамында жер
меншігі жоқ секілді көрінді. Шындап қарағанда оның көптеген сипаттары айқын
көрінді. Мысалы, арық, қыстақ, жайлау жеке меншіктікті көрсетті.
Қазақтарда көне дәуірден енші институты болғаны даусыз. Бұл
дегеніміз, жеке мүлікті айғақтайды. Сөйтіп ежелден-ақ қазақтарда жеке мүлік
болып, қоғамда қолданған, барлық объектілерге қатысты болған. Аңыз-дерек
бойынша Алаша хан өзінің үш ұлына енші беріп, әрқайсысына тиесілі меншіктің
түсін түстеп, атын атаған. Мүліктерін ұлдарына таратып берген Алаша: Менен
қалған мүліктерімнің төртінші бөлігін алыңдар, бірақ оны өздеріңнің
меншіктерің деп есептемеңдер, ол бөліп берілмейтін ортақ игілік болып
есептелініп, ғасырдан-ғасырға сендердің еншілерің болып кетеді [14] деген
екен.
Сонымен, қазақтар әдет-ғұрып құқығы бойынша жерге, малға, құрылысқа,
бау-бақшаға, арыққа, құдыққа және тағы басқа мүліктерге жеке меншік құқығы
болған. Мысалы, көшуге бөлінген жер, мал айдайтын жол, құдық баршаға
пайдалануға жатқаны белгілі. Әдебиеттерде дербес мүліктердің меншік иесі
отағасы, яғни отбасының еркегі, қожасы болып табылады, әйелі және енші
алмаған балалары ешқандай мүлікке билік ете алмайды деп қателесті. Олар
отбасына тиесілі мүлік баршасына ортақ екенін түсіне алмаған. Мәселен, ері
жоқта келген қонақтарға әйелі өз еркінше мал сойып, сый-сияпат ретінде
мүлік бере алған. Ол үшін ерінен сөгіс емес, алғыс алған.
Қазақ әдет-ғұрып құқығы бөтеннің затына құқық танылған жиі қолданған
құқық. Мысалыға, мінер ат, сауар мал, пайдалану мен иелік етуге жер беру,
т.б. бұл құқықтың кең таралғанын дәлелдесе керек.
Рас, қазақ құқық жүйесі мүліктерді қозғалатын, қозғалмайтын деп әшкере
айтпағанымен, заттық құқықтың белгісі ретінде таңба, ен, белгілерін
қалыптастырған. Мал байлық, дәулет ретінде саналып, қалған қозғалатын, не
қозғалмайтындары мүлік деп аталған. Алайда, қазақтар байлыққа қызықпаған,
оны қолдың кірі есебінде қараған. Дүние-малды жан үшін, ал жанын ар-ұят,
адамдық қасиет үшін пида қылған.
Мүлікке зиян келтірілсе, оның орны барымта институтымен қайтарылған.
Барымта – иелену тәсілі, бұл институт – мал-мүлік құқығын жүзеге асыруға,
заңды талапты қанағаттандыруға айналған ежелден бар тәсіл.
Әрдайым отбасы меншік құқығының субъектісі болғандықтан, оны зерттеудің
мәні өте зор. М.О. Косвен отбасының тарихтағы алатын орны өте үлкен
болғанымен, әлі күнге толық зерттелініп, бағаланбағанын дұрыс айтады [15].
Ф. Энгельс өзінің Происхождение семьи, частной собственности и
государство атты еңбегінде көңілге қонар немесе кереғар тұжырымдар
жасайтыны жасырын емес. Ф. Энгельс отағасының абсолюттік иелік етуіне
күмәндана қарап: В последнее время подвергают сильному сомнению как
абсолютную власть домохозяина, так и бесправие по отношению к нему
остальных членов семьи [16] деп, М. Ковалевскийдің дұрыс тұжырымын жоққа
шығарып, отбасында отағасының абсолютті билігі болып, қалған отбасы
мүшелері құл іспетті болған деген коммунистік көзқарастың, таптық
идеялардың дамуына жол ашып береді. Қазақ отбасы демократиялық сипатта
өрбіп, тіпті жеті атадан қосылатын туысқандар арасындағы қатынастар
Ф. Энгельстің тұжырымының қате екенін көрсетеді.
Қазақ халқының жеке мүлігі болғанымен, оның өзге Еуропа елдеріндегідей
көздің қарашығындай заңмен қатаң қорғалғаны жоқ. Оны біз қазақ әдет-ғұрып
нормаларының демократиялық сипаттарға толы екендігінен деп білеміз.
Өйткені, Байлық қолдың кірі деп қарағанын айтпағанның өзінде әке, не
атасы ұлы-немерелерінен қанша мал-мүлік алса да, оны ұрлық деп санамаған.
Тіпті, жиен үш рет мал-мүлікті жасырын алса да жауапқа тартылмаған, әйелі
теңдей мал-мүлікке қатыстылықтан көреміз. Кейбір зерттеушілер қазақтардың
таңбасы XVIII ғасырда ғана Тәуке хан тұсында пайда болған деп қателеседі.
Ал, Н. Аристов болса таңбаны рулық меншік белгісі [17] дейді. Мал-мүліктің
рулық меншіктен ауылы алыс екенін түсінбейді. Бұл арада таңба, ен,
белгілері бастапқыда руларға белгіленіп берілгенін, кейін уақыт өте бұл
белгілер жеке отбасына тиесілі болып, жеке мүлік белгісі рөлін атқарғанын,
руластар бір-біріне етене жақын болып, ұрланған, не жоғалған малды
таңбасынан танып, өзгелердің иелік етуіне жол бермегенін айтуға болады.
Ру мал-мүлігін білдіретін таңба руластарына жеткілікті болған. Таңба
отқа қыздырылған темір белгілер арқылы ірі қаралардың жанбасына салынған.
Ал, ен, ойық белгілері уақ малдың құлағына салынған. Жоғалған, не ұрланған
малды осы таңбалары мен белгілері арқылы оп-оңай тауып ала білген. Таңба
мен өзге де белгілері бар малды ұрының ұрлап кетуі оңайға түспеген. Кез
келген қазақ қай таңба белгілер қай ру, не елдікі екенін жақсы білген,
сондықтан да ұрыны ұстау, айғақтау жеңіл болған.
Көнеден келе жатқан мал-мүлік түрлеріне аңшылық, балық аулау
құралдарын, жабайы аң терілерін, үй-тұрмыс жабдықтары мен құралдарын
жатқызуға болады. Шаруашылық салалары айқындалып, жіктеліп, шаруашылық
мүліктері дамыған сайын адамдар арасындағы қатынастар күрделене түсті.
Қоғам әлеуметтік топтарға бөлініп, жеке меншік объектілері де көбейе берді.
Мемлекет адамдар арасындағы қатынасты реттеуге тырысты. Мемлекеттік
басқару органдары, заңдары, әдет-ғұрыптары құқық негізінде қалыптаса түсті.
Мал-мүлік құқығы қоғамда ерекше орын алатын институттардың біріне айналды.
Мүлік құқығына ие болу әдістері мұраға ие болу, жалдап алу, тауып алу,
сыйға алу, аулап алу заңдастырылып, жаңа түрлері (сүйінші, соғым, сыбаға,
келісім-шарттар, жылу, жұртшылық, асар, өсиет, т.б инстуттар) көбейтілді.
Мүлікті қатынастар көбіне мүлікпен, жұмыспен, ақшамен, қызмет көрсетумен
байланысты болып, қоғамдық қатынастарда көрініс тапты. Мұндай қатынастар
иемдену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір
адамнан екіншісіне өтуі тәрізді қатынастарды құрады. Қоғамдық қатынастардың
мән-мағынасын аша түсетін мүліктік қатынастар еріктілік сипатында,
дербестік, теңдік, өзара келісім тәрізді белгілері бар. Бұл жәйттер меншік
құқығының қағидаттарын құрайды. Олар – мүліктік қатынастарға қатысушылардың
теңдігі, мүлікке қол сұқпаушылық, шарт еркіндігі, өзгенің озбырлықпен
араласуына жол беруге болмайтындығы, кедергісіз жүзеге асырылуы, нұқсан
келтірілген құқықтардың қалпына келтіруін қамтамасыз ету, әдет-ғұрып
нормаларымен қорғау.
Мал-мүлік құқығының негізгі қағидаттарының бірі оларға қатысушылардың
теңдігі, тәуелсіздігі, меншікке және басқа да заттық құқыққа қол
сұқпаушылық принципі, мал-мүлік иесінің құқығын қорғау, әрекет қабілеті бар
адамдар мен заңды тұлғалардың мүлкіне қожалық етуіне, пайдасын бөлісіп
пайдалануға тыйым салынуы, кедергісіз жүзеге асырылуы болып табылады.
Сөйтіп, меншік құқығы субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша
иеленуге, пайдалануға, билік етуге, өзгеге сыйға беруге құқықтылығын
айғақтайды. Мал-мүлік иесі өз мүлкіне залал келтірілген жайттарда залал
келтірушіден залалдың орнын толтыруды талап ете алады.
Қараусыз немесе қаңғып жүрген малды ұстап алған адам міндетті түрде
меншік иесіне қайтаруы тиіс. Ол үшін сүйінші алуға құқылы.
Малдың иесін анықтау қиын болған, жерге көмілген, жасырылған алтын-
күміс секілді көмбе заттарды меншігіне айналдыра алады. Бірақ тең жартысын
хан қазынасына құюы тиіс.
Меншік құқығының иесі өз меншігіндегі мал-мүліктің үштен бір бөлігін
өзге біреулерге сыйға тартуға құқылы, түгел сыйға бере алмайды (бұл арада
мұра, мұрагерлік институты жүзеге асады).
Мал-мүліктің бастаулары көне замандардан басталып, біздің дәуірімізге
жетіп отыр.
Мал-мүлік қатынасы бұзылғанда қазақ әдет-ғұрып заң нормалары
келтірілген шығындарды толтыруға рұқсат еткен. Оны барымта институты
қазақ қоғамында бұзылған құқықты қалпына келтіру жүйесімен үштасқан іс
әрекет деп санауға болады. Мүліктік дауларды шешу негізінде ақсақалдар
кеңесімен келісе отырылып, күндіз орындау негізінде жүзеге асырылатын.
Барымта өз бастауын тым тереңнен бастайды.
Қазақ қоғамында басқаның мал-мүлкін ұрлау қылмыстың ауыр түріне
жатқызылған. Тіпті қылмыскер қылмыс үстінде өлтірілсе, ол сұраусыз деп, құн
да төлемеген. Ұры өзінің ұрлаған затын қайтарумен бірге айып төлеген. Айып
мөлшері әр дәуірде экономикалық жағдайларға байланысты әр түрлі болғанымен,
салмағы ауыр болған.
Қазақтардың мал-мүлік қатынас құқығының бастауларының өзегінде
бостандық, әділдік, адамгершілік, теңдік, имандылық идеялары жатты. Оны
көркейтіп, көкке көтеруде сот билігінің әділдігі, ел бірлігін сақтауға
ұмтылуы зор әсер етті. Ал, оны жүзеге асырушылар өздерінің пәктігімен,
адамдық қасиеттерді терең ұғынуымен беделін өсірді, жоғары, қазіргі
өркениеттілік деп аталып жүрген сатыға көтерді. Сол үшін де қазақ қоғамында
бас бостандығынан айыру, адамды кемсіту, түрмелер мен зындандар болмады.
Олардың қажеті де жоқ болды. Адамдық қағида-ережелер сахара жұртының
идеологиясына айналды. Қоғам мүшелерінің барлығы оны мүлтіксіз орындады.
Адасқандарға, айыптыларға мал-мүліктік жауапкершілікті қатаң қолданды. Бұл
жаза тек айыпкерге емес, оның бүкіл руластарына тиесілі болды. Бәрі – бірі
үшін, бірі – бәрі үшін жауаптылықты мейлінше сезінді. Көшпелі қоғамның
құқықтық сезімінің аясы кең болып, құқықтық мәдениеті шырқай көкке
көтерілуіне жол ашты. Құқықтық қағидаттар мен құқықтық нормалар өзара тығыз
байланысты болғандықтан, қоғам мүшелерінің құқықтық мәдениетінің деңгейін
күшейте түсуге ықпал жасады.
Қазақ құқық жүйесінде мал-мүлік қатынасында бір адамнан екінші адамға
өтуі үшін негіз болатын келісім-шарттар көнеден бар екендігінде дау жоқ.
Әсіресе, сату мен сатып алу, қарыз беру және алу, сыйға беру, өсиет айту,
әскери соғыс олжасы, тауып алу, жалдану және жалға беру, кепіл, сүйінші,
соғым, сыбаға, жылу, жұртшылық, асар, мұра мен мұрагерлік т.б. қазақ
қоғамында ежелден болып, көне дәуірлерден бастау алатындығын жақсы
түсінеміз.
Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынас құқығының даму кезеңдері Ғұн,
Сақ, Оғыз, Түрік қағанаты дәуірлерінде, ХVІ ғ. бірінші кезеңінде
Қасымханның қасқа жолы (1511-1523), Есімханның ескі жолы (1598-1628),
Тәуке ханның Жеті жарғысы (1680-1718) ірі заңдар қабылданған. Бұл
заңдарда заттық құқыққа қатысты мүліктік жауапкершілік орын алғанын
көреміз.
Әдет-ғұрып заңдары және дәстүр қағидалары қазақ қоғамындағы мал-мүлік
қатынасының құқығын реттеп, демократиялық сипаттармен безендірді. Нәтижеде
мүлік құқығының өн бойы адамгершілікке толы болып, сан ғасырлар өткеніне
қарамай, өміршең болды. Бұл мүлік құқығы саф таза, халықтық болғандығын
дәлелдейді.
1.3 Мал-мүлік қатынастарының бастаулары мен қайнар көздері
Қазақ қоғамындағы жеке мал-мүліктің қайнар көздерін сөз еткенде, біз
алдымен, жартылай көшпелі бірлестікте өмір сүрген ата-бабаларымыздың табиғи
жолмен әдет-ғұрып құқық жүйесін қалыптастырғанын, ол жүйенің нормативтік
мазмұны мен құрылымында түркі халықтарының ортақ жемісі екенін ерекше
айтқымыз келеді. Заңгер С. Зиманов: “Қазақ құқығы – ұланғайыр “еркін”
аймақта орналасқан, түркі тілді көшпелі өркениеттің төл туындысы, әрі
мәдени жемісі, әрі мұрасы” [18, 23 б.] деп текке айтып отырған жоқ. Рас,
қазақ құқығы көшпелі өркениеттің мәдени байлығы әрі барша түркі тектес
халықтарға тікелей болғанымен, қазақ халқы сол дәуірлердегі құқық бейнесін
өзгертпестен, өміршеңдік сипатын сақтай отырып, осы дәуірге жеткізіп отыр.
Өзгелері әр түрлі тарихи жағдайларға орай отырықшыланып, бастапқы
құқықтарын әрінен ажыратып, мұсылмандық құқық, орыстардың империялық
заңдары әсерінен өзгертіп алса, ол қазақ халқы бастапқы құқықтарының
ішкі тұрақтылығы мен ұстамдылығын сақтап, құндылық ретінде бағалай алды.
Сондықтан да өз туыстары отырықшы орталықтармен тығыз байланыста бола
тұрып, өзіндік тұрғысы мен құрылымын өзгертпей, қайта күшейте түсті.
Қазақ құқық жүйесіндегі мал-мүлік қатынас құқығының қайнар көзі,
дерекнамалары жайлы мәселені анықтау заң ғылымындағы маңызды да, өзекті
болғанымен, әлі күнге дейін толық зерттелініп, зерделенбегенін айта кеткен
жөн. Бұл мәселені толық жасау үшін Қазақстандағы заң білімінің дамуы
барысын мынадай 5 кезеңге бөлуге болады: көне дәуірдегі заң білімі,
дербес қазақ хандығының заң білімі, патшалық Ресейдің отары болған кездегі
заң білімі, социалистік заң білімі, ұлттық заң білімі.
Әдет-ғұрып заң нормалары өз заманының қажеттілігінен дүниеге келеді.
Сонау Ғұн, Сақ, Оғыз,Түркі, Монғол-Қыпшақ заманаларында әдет-ғұрып заң
нормалары сомдалып, қалыптасқаны жасырын емес. Кейін қазақ халқы өз алдына
ел болып, дербес мемлекет құрғалы қаншама заң жинақтарын қабылдағаны, оның
ішінде Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның
Жеті жарғысы секілді ірі заң ескерткіштері бар. Оның үстіне қаншалықты
сырттан келген заң нормалары (мұсылмандық құқық, империялық заңдар, т.б.)
қазақи заң нормаларын өзгерістерге ұшырата алмағанын, сондықтан қазақ
қоғамында әдет-ғұрып құқығы ХХ ғасырға жетіп, қазір тәуелсіз, егеменді
елімізге қайта түлеп жаңғырып жатқанын айтқанымыз мақұл.
Кезінде Ресейдің отары болған Қазақстанда арнайы заң білімін беретін
оқу орындары болмады. Патшалық Ресей бұған мән беріп қызықпады да. Қайта
қазақтардың құқықтық жүйесіне өзінің империялық заңдарын енгізуді
мақсат тұтты.
Ақыры дегеніне жетіп, ежелден келе жатқан әдет-ғұрып заңдарымыздың
тамырына балта шапты. Ал кешегі қызыл империя қазақ әдет-ғұрпын
ұрпақтарына құбыжық етуге дейін барды. 1934 жылы 23 қазанда кеңес құрылыс
институтында заң бөлімі ашылып, кейін 1935 жылғы 5 наурыздағы КСРО халық
комиссарлар Кеңесінің және ОАК-нің Құқықтық білім беруді кеңестің
жақсарту шаралары туралы қаулысына орай 1938 жылы 28 сәуірде кеңес
құрылысы институтын Алматы заң институтына айналдырды.
Қазақ халқының менталитетінде әдет-ғұрыптың алар орны ерекше. Қазақтың
заңгер-ғалымдары С. Зиманов және Н. Өсеров былай дейді: “Үш жүзден тұратын
қазақтарды тарих бетіне шығарды. Сонымен бірге өзіне тән ерекшеліктері бар
қазақ әдет-ғұрып заңдары да қатар өмірге келді. Бұл заңдар мен
қағидалардың, құқықтардың қоғамға араласпайтын, олар қамтымайтын салалары
жоқтың қасы. Жеке индивидтерден бастап, бүкіл қоғамдағы қандай іс-әрекетті,
қарым-қатынасты алмайық, мысалы, көші-қон, дау-дамай, ұрлық-қарлық, алым-
салық, аза-қаза, өлім-жетім, алыс-беріс, жиын-той, т.б. бәрі де қазақи
дәуірде қалыптасқан қағидалармен реттеліп отырған. Міне, осы қазақидәуір
ережелері көбіне басқалармен онша қарым-қатынас жасамауы себепті томаға-
тұйық, өзгеріске онша түспеген қалпында күні кешеге дейін жетті [19].
Сондықтан да Қазақстан Республикасының азаматтық заңына қазақтың әдет-
ғұрып құқығының ережелерін енгізу керек. Ол үшін заңгер ғалымдар
қазақтардың әдет-ғұрып құқығының элементтерін есепке алып, қолдану жөнінде
мәселе көтеріп, терең зерттеулері тиіс .
Қазақ әдет-ғұрпы құқығы жеке мал-мүліктің қасиеттілігін, еркіндігін,
екі жақтың теңдей келісуі, тең құқықтылығы, құқық бұзушының жауапкершілігі
принциптерін негіз етіп алады. Сондықтан да Уәде – бір, Құдай – бір,
Уәдеге опа ет, Кісі ақысын жеме, т.т. мәтелдер шығарған. Заңды-заңсыз,
жөн-жөнсіз, адал-арам, ақ-қара, обал-сауап деген категориялық тіркестер
меншік құқығына тиесілі. Дұрысы – заңды, бұрысы – заңсыз.
Құқықтың қайнар көзінің материалдық мазмұны сол мемлекеттің құқықтық
іс-әрекетіндегі құқықтық нормалардың пайда болуына әсерін тигізетін
факторлар: қоршаған орта, діни сенім-нанымдар, тұрмыс-тіршілік, ондағы
қоғамдық қатынастардың пісіп-жетілуі болып табылады. Бұларды реттеу үшін
нормалар сахнаға шығады.
Қазақ қоғамындағы нормалардың қалыптасып, дамуы өзіндік ерекшелікке,
не әдет-ғұрып құқығының нормаларымен тығыз байланысты өрбіп отырады. Хан
шығарған заң, жарлық, өкім тек әдет-ғұрып нормаларында бекітілген нормалар
шегінде болып, оны әдет-ғұрып нормалары жүзеге асырушылар қолдап-қуаттап,
мемлекеттік мән, нысан беріп, ресімдеп отырған. Бұл әдет-ғұрып нормалары
күнделікті өмір қажеттілігінен, тұрмыс-тіршілікті реттеу қажеттілігінен
туындаған, онда міндеттеме құқықтары, меншікке ие болу құқығы, қылмыстық
істер, отбасы қатынасы, мұра мен мұрагерлік, келісім-шарт, т.б.
институттарға ерекше көңіл бөлінген.
Ұлан-ғайыр кең өлкені мекендеген ежелгі бабаларымыз ғұндар, сақтар,
үйсіндер мал-мүлікті көшпелілердің дала өміріндегі мәңгілік мүдде есебінде
қарап, оған ие болу жолдарына ерекше көңіл бөлген. Жеке адамға отбасынан ел
билігіне дейінгі әлеуметтік өзгерісті туындататын тұтқа ретінде қарап, жеке
мал-мүліктен туындайтын түсініспестік, өзгеріс, зиян, берісі отбасындағы
ауызбіршілік пен ынтымақты кетіріп, арысы рулар, ұлыстар және мемлекет
ішінде дау-дамай тудырады, дауластырады деп санаған. Сондықтан ата-
бабаларымыз мал-мүлік қатынастарында оған ие болудың тиімді жолдары мен
механизмдерін үйлестіріп отырған. Ең күрделі жер мәселесін өзге халықтар
мен этностарға қарағанда өте әдемі шешіп, дау-дамай туғызбайтын жолдарды
қарастырған. Жердің белгілі бір руға, не тайпаға тиесілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz