Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қалыптасуы және дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1.2 1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен атқаратын қызметі ... ..3.5
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.10
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.16
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ...16.19
2.2 Қазақстан Республикасының экономикасында салық жүйесінің ... ... ...19.21
қалыптасуы және дамудағы беталысы
2.3 Қазақстан Республикасының бюджетінің орындалуын талдау ... ... ... ..21.25
2.4 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары ... ... ... ... ...26.28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.1Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен атқаратын қызметі ... ..3.5
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.10
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.16
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру ... ... ... ... ...16.19
2.2 Қазақстан Республикасының экономикасында салық жүйесінің ... ... ...19.21
қалыптасуы және дамудағы беталысы
2.3 Қазақстан Республикасының бюджетінің орындалуын талдау ... ... ... ..21.25
2.4 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары ... ... ... ... ...26.28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласу формасы ретінде – салықтық реттеу – салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі капиталға, яғни меншік қатынастарын қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық тәсілдер арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Бұл жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан салықтық ахуал мен салық жүйесінің келелі мәселелері мен қиындықтарына, негізгі салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына арналады.
Салық жүйесінің кемшіліктері де жоқ емес, олар - салық санының көптігі, ставканың шектен тыс болуы, тағысын-тағы. Осынау проблемаларды шешу үшін, салық кодексі, нормативтік құжаттарына өзгертулер, толықтырулар енгізіліп, салық салу жүйесіне қатысушылардың мүмкіндіктерін жеңілдетуге, мемлекет қазынасына мол қаржы түсімін ұйымдастыруға жағдайлар жасалынуда және реформаланып отырған экономиканың келелі мәселелерін шешуге салық саясатының қосар үлесі арттырылуда.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Республикасының салық жүйесін реформалау ” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы мiндеттерiм келесiдей:
- Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
- Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
- Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
- Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны басқару шараларын атап өту;
- 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу болып табылады.
Бұл курстық жұмыс салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсетуді мақсат еткен.
Мемлекеттің экономикаға араласу формасы ретінде – салықтық реттеу – салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі капиталға, яғни меншік қатынастарын қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық тәсілдер арқылы (салық ставкаларының, салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін және шығыс бөлімдерін реттейді.
Бұл жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан салықтық ахуал мен салық жүйесінің келелі мәселелері мен қиындықтарына, негізгі салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына арналады.
Салық жүйесінің кемшіліктері де жоқ емес, олар - салық санының көптігі, ставканың шектен тыс болуы, тағысын-тағы. Осынау проблемаларды шешу үшін, салық кодексі, нормативтік құжаттарына өзгертулер, толықтырулар енгізіліп, салық салу жүйесіне қатысушылардың мүмкіндіктерін жеңілдетуге, мемлекет қазынасына мол қаржы түсімін ұйымдастыруға жағдайлар жасалынуда және реформаланып отырған экономиканың келелі мәселелерін шешуге салық саясатының қосар үлесі арттырылуда.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Республикасының салық жүйесін реформалау ” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы мiндеттерiм келесiдей:
- Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
- Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
- Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
- Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны басқару шараларын атап өту;
- 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу болып табылады.
Бұл курстық жұмыс салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсетуді мақсат еткен.
1. Үмбеталиев А.Д. Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» Алматы-
2. Әубәкәров Я. Ә., Байжұмаев Б.Б. «Экономикалық теория» оқу құралы. Алматы-99, «Қазақ университеті» 279бет.
3. Ермекбаева Б.Ж. «салықтар және салық салу» А -2003ж, «Қазақ университеті» 129 бет.
4. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. «Макроэкономика» А-2003 «ЭКОНОМИКА» 428 бет.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев О.Б., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар» А-99ж. 214бет.
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. Алматы 2005ж. – 248 б.
7.Жакипбеков С.Т. «Налоговый контроль и пути его совершенствования» Алматы: Қаржы-қаражат, 2004. -184с.
8. Нурумов Алданыш «Налоги Республики Казахстан и развитых стран» А-2005г. 218бет.
9. Герун А. Технология налогового контроля Вестник налоговой службы Республики Казахстан №4, апрель 2005 г.
10. Вестник Налоговой службы РК №5, май 2006г
11. Налоговый консультант №4, апрель 2006г
12. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» А-2005 «Жеті жарғы» 398 бет.
13. Лесбеков Г.А. Налоги: теория и практика функционирования. –Алматы: Қазақ Университеті , 2004.- 104 бет.
14. Вестник налоговой службы Республики Казахстан №6 (94) ,июнь 2007г.
2. Әубәкәров Я. Ә., Байжұмаев Б.Б. «Экономикалық теория» оқу құралы. Алматы-99, «Қазақ университеті» 279бет.
3. Ермекбаева Б.Ж. «салықтар және салық салу» А -2003ж, «Қазақ университеті» 129 бет.
4. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. «Макроэкономика» А-2003 «ЭКОНОМИКА» 428 бет.
5. Ермекбаева Б.Ж., Бурабаев О.Б., Құлжабаева М.Т. «Жергілікті салықтар мен алымдар» А-99ж. 214бет.
6. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Салық Кодексі. Алматы 2005ж. – 248 б.
7.Жакипбеков С.Т. «Налоговый контроль и пути его совершенствования» Алматы: Қаржы-қаражат, 2004. -184с.
8. Нурумов Алданыш «Налоги Республики Казахстан и развитых стран» А-2005г. 218бет.
9. Герун А. Технология налогового контроля Вестник налоговой службы Республики Казахстан №4, апрель 2005 г.
10. Вестник Налоговой службы РК №5, май 2006г
11. Налоговый консультант №4, апрель 2006г
12. Найманбаев С.М. «Салықтық құқық» А-2005 «Жеті жарғы» 398 бет.
13. Лесбеков Г.А. Налоги: теория и практика функционирования. –Алматы: Қазақ Университеті , 2004.- 104 бет.
14. Вестник налоговой службы Республики Казахстан №6 (94) ,июнь 2007г.
ЖОСПАР
б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2 1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметі ... ..3-5
1.2 Салық механизмі және салық салу
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5-10
1.3 Салық арқылы экономиканы
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .11-16
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ...16-19
2.2 Қазақстан Республикасының экономикасында салық
жүйесінің ... ... ...19-21
қалыптасуы және дамудағы беталысы
2.3 Қазақстан Республикасының бюджетінің орындалуын
талдау ... ... ... ..21-25
2.4 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және
перспективалары ... ... ... ... ...2 6-28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 29- 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет
болған және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі
елеулі орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып
табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласу формасы ретінде – салықтық реттеу –
салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі капиталға, яғни меншік қатынастарын
қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық тәсілдер арқылы (салық ставкаларының,
салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының
басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға
және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің
прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін
және шығыс бөлімдерін реттейді.
Бұл жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан салықтық
ахуал мен салық жүйесінің келелі мәселелері мен қиындықтарына, негізгі
салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына
арналады.
Салық жүйесінің кемшіліктері де жоқ емес, олар - салық санының
көптігі, ставканың шектен тыс болуы, тағысын-тағы. Осынау проблемаларды
шешу үшін, салық кодексі, нормативтік құжаттарына өзгертулер,
толықтырулар енгізіліп, салық салу жүйесіне қатысушылардың мүмкіндіктерін
жеңілдетуге, мемлекет қазынасына мол қаржы түсімін ұйымдастыруға жағдайлар
жасалынуда және реформаланып отырған экономиканың келелі мәселелерін
шешуге салық саясатының қосар үлесі арттырылуда.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан
Республикасының салық жүйесін реформалау ” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы мiндеттерiм келесiдей:
- Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
- Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
- Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
- Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны
басқару шараларын атап өту;
- 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар
түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу болып
табылады.
Бұл курстық жұмыс салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен
қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу
ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсетуді мақсат еткен.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдалынады.
Салықтардың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен,
азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік
қатынастарының бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен
өзгерістер жасалды. Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен
салықтарды ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл рпоцесстердің
өтпелі кезең талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның
мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға,
салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру
әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Бұл курстық жұмыстың өзіндік ерекшелігі – салықтардың экономикадағы
атқаратын рөлі мен қызметін, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын
ашып нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып
жазылғандығымен сипатталады.
Мен бұл курстық жұмыста салық салу жүйесін тек теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ оладың практикалық жақтарын да қамтып жаздым.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен екі бөлімнен және кіріспе, қорытындыдан
тұрады.
Бірінші бөлімде, жалпы салық жүйесіне сипаттама беріліп, салықтардың
экономикалық мәні мен мазмұны жан – жақты ашылып, салықтардың атқаратын
негізгі қызметтері және оны құру қағидалары көрсетілген. Салық механизмі
анықталып, оның құрамына талдау жасалған. Сонымен қатар, салық -
экономикаға әсер ету құралы ретінде қарастырылған.
Екінші бөлімде, ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да
міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салық жүйесінің проблемасы және
даму тенденциясы, салық жүйесінің реформалануы айтылған. Жаңа салық
заңдарының қабылдануына байланысты салық жүйесін басқару және оны жетілдіру
жолдары айтылған.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру – бүгінгі заман
талабы. Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық,қаржылық, есептік және
басқа да саясаттарына ықпал етеді. Экономиканы реформалаудағы маңызды
саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін
халықаралық деңгейге көтеру.
1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметі
Мемлекеттің нарықтық экономикаға әсер ету тетіктерінің ішінде
салық маңызды орынға ие. Нарықтық қарым-қатынас жағдайында,
әсіресе, өтпелі нарықтық кезеңде салық жүйесі экономикалық
үйлестірудің маңызды құралы, экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізгі қаржылық-несиелік тетігі болып табылады. Мемлекет салық
саясатын нарықтың теріс құбылыстарына әсер ететін белгілі бір
реттеуші ретінде кеңінен қолданады. Салық пен бүкіл салықтық жүйе
рынок жағдайында экономиканы басқарудың қуатты құралы болып
отыр. Бүкіл халық шаруашылының қызметін салық жүйесінің қаншалықты
дұрыс жасалғанына тәуелді екені айтпаса да түсінікті.
Салықты пайдалану жалпы мемлекеттік мүдделер мен кәсіпорындардың
және кәсіпкерлердің коммерциялық мүддесі арасындағы өзара байланысты
қамтамасыз етудің және басқарудың экономикалық әдістерінің бірі
болып табылады. Салықтардың көмегімен барлық меншіктегі кәсіпкерлер мен
кәсіпорындардың мемлекеттік және жергілікті бюджеттермен,
банктермен және жоғарыдағы ұйымдармен ара-қатынастары анықталады.
Салықтардың көмегімен мұнымен қоса, шетелдік инвестициялар тарту
сияқты сыртқы экономикалық қызметтер үйлестіріліп, шаруашылық есеп
табысы мен кәсіпорын табысы құралады. Салықтың көмегімен мемлекет
қарамағына қоғамдық қызметтерді орындау үшін қажетті қорларды
иеленеді. Сондай-ақ, салық есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі
шығыстар қаржыландырылып, табыс бөлісіне өзгерістер енгізеді. Салық
жүйесі сонымен бірге, адамдар арасында табыстарды межелеп бөлуге
үлес қосады.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен,
азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік
қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген. 1,8-9б
Мемлекеттің табыс көзі - салық. Салық -құрылған және анықталған
заңмен белгіленген тәртіп бойынша, мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым
шаруашылық субъект табысының бір бөлігі.
Салық салу - бұл табысты және кайнар көздерді, мемлекеттік құралдарды
толықтыру үшін реттеуші құрал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салық та
пайда болды. Салық неше ғасыр бойы өмір сүреді, соншама экономикалық теория
оптималды салық салу қағидасын іздеуді алғаш рет А.Смит қалыптастырған.
Оның көзқарасы негізінде қазіргі уақытта салық салудың екі ірі пікірі пайда
болды.
Бірінің мәні мынада: салық, салық төлеушіге мемлекет тарапынан
көрсетілген қызмет көрсетуінен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиіс.
(А.Смит мысалы: жолды кім пайдаланса, сол оның жөндеуі үшін төлеу керек).
Екіншінің мәні: салық табыс мөлшеріне байланысты.
Салық қандай болу керек (жоғары немесе төмен) сауалы экономистердің
пікірталасының нысаны. Экономикаға мемлекеттің араласуы салықтың көбеюіне
соқтырады, араласуы әлсіз болса - азайтады. Негізгі мәселе, араласуы мен
араласпауы экономикаға қалай әсер етеді.
Кейнстен кейінгі оқымыстылар пікірі "сұраныс экономикасын"
қалылтастыруға бағытталған. Олардың ойынша, салықтың жоғары деңгейі
қоғамның сатып алу деңгейін, яғни жалпы сұранысты төмендетеді. Демек, баға
түседі, инфляция сөнеді. Керісінше, салықтың азаюы жалпы сұраныстың өсуіне
әкеледі, баға өседі және инфляция қарқыны жылдамдайды.
"Ұсыныс экономикасын" жақтаушылар керісінше пікірде: салықтың жоғары
болуы кәсіпкер шығынын көтереді, ол тұтынушыға жоғары бағамен сатуға
ұмтылады, бұл инфляцияға соқтырады, яғни олар салықтың төмендеуін қалайды.
2,180-183
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
* фискалдық;
- реттеушілік;
- бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі
қаржылық көздер – салықтар. Салықтың экономикалық табиғаты өндіріске
байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын табыс бар, одан
алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз
ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістік дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине
салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқаруы үшін олардың басқа да
экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін
зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- Егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады.
- Егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- Егер салық мөлшері, салық төлеуші тбысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатының жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін
атқарады. 3,5-7б.
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары
Нарықтық экономика қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі
қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қаңдай да бір механизмінің кұрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Салық салу элементтері мыналар:
* субъект;
* обьект;
* салық көзі;
- салық ставкасы;
- салык өлшем бірлгі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық кызмсеі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субьект) — салықты және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
* резидент және резидент емес заңда тұлғалар;
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар болып жіктеледі.
Салық обьектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа
көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі — салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық,
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы — бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшерне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы - салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі - есептеу үшін берілген салық объектісің өлшем
бірлігі.
Салық оклады — салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктерінс салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, т.б. жатады.
Салықты төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уакыты.
Салық төлеу төртібі белгіленген мерзімде салықты төленген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі,
не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына
түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай – күйі туралы көшірме алу;
- Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушілердің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою
туралы заңды талаптарын орындау, сондай – ақ қызметтік міндеттерін атқару
кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті
тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау – касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске
асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай
қағидаларға негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. Мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. Нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. Әдiлеттiлiк қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. Бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. Жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
келісiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бґлiнедi.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақыттылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады: салық
төлеушілерді тіркеу есебі, салық салу объектілері мен салық салумен
байланысты объектілерді есепке алу, бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу,
қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу, салық
тексерістері, коммерциялық бақылау, салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық
қызметінің мониторингі, фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын
қолдану ережелері, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу, мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті
есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру, уәкілетті
органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегіндегі Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты
төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және
кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі: салық салу объектілері бойынша, қолдануына
қарай, салық салу органына байланысты, экономикалық ерекшелігіне
байланысты, салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынатын салықтар.
Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар
салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай
капитал және т.с.с.) салынады. Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін
де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен тікелей байланысты емес салықтар, яғни
тұтынушы төлейтін салықтар. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Жанама салықтарға сондай – ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалдық мүдделерін білдіреді. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар
бағасына қосылатындығында, кіріктірілетіндегінде. Бұл жағдайда салықты
тауар дың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады, яғни
тиісті деңгейлердің бюджетінде шоғырландырылады және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б жатады. Арнайы салықтар
бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
(мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік
салық, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады).
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысына алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салық алудың мынадай
төрт әдісі қолданылады: кадастырлық, салық төлеушінің мағлымдамасы, табысты
алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер, мүлік
салықтары) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағұлымдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктер,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді. Олар салықтардың
түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып
отырады.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар, тұрғын үй салумен осындай
құрылыс құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар, ҚР
шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар, ҚР шегінен тыс
жерлердегі шетел банктернідегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар, ҚР
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес малұма
беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар, ҚР Парламентінің депутаттары,
судьялар табыс етеді.
Әскери қызметшіліер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлүманы уәкілетті мемлекеттік оган белгіліген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіліенген
мерзіміне дейін жазбаша өтніш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұиыс істейтін ұйымның мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған дерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленетіндігін
растайтын құжат.
Салықтың есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауардарды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған төлеушілері қолдануға қабылданған.3,8-12б
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден-бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (С) және жоспарланған
инвестиция І-дің белгілі бір деңгейінде тепе-тендік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-тендік жағдай
қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының
салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін,
экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар
бюджетке төленетін салық төлемі (Т) мен мемлекеттік шығындар көлемінің
өзгеруі (G) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет-салық саясаты (қазыналық (фискальный) саясат) — мемлекеттік
бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу
мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен
толық қамтылуды, төлем балансының тепе-теңдігін және экономиканың өсуін
қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық экспансия) - бұл
саясат қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын
қояды. Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық
мөлшерін төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы
жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторларының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлуеттің өсуіне алып
келуі мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады.
Тежеуші бюджет-салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикадағы
циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін,
мемлекетгік шығындар төмендеп (G), салық мөлшері (Т) жоғарылайды немесе
біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзімдік
кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде, өндірістің құлдырауы және жұмыссыздық
деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік
береді.
Ұзақ мерзімдік кезеңде өспелі салық "сынасы" жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне және құлдыраушылық механизмін ашуға негіз болуы мүмкін. Бұл
құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі: мемлекеттік шығындардың
азаюы бюджеттің барлық баптарында пропорционалды қысқарып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция
берілуінде басымдылық болмаса.
Қысқа мерзімдік кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттің,
салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты
болады.
Табысқа салық салынғаннан соң, тұтыну функциясы басқаша болады,
демек мультипликатор үлгісі төмендегідей:
Ү = С + I+ G
С = a + b(1-t) (1)
Мұндағы жабық экономикадағы мультипликатор шығындары.
t — шекті салық мөлшерлемесі.
Шекті салық мөлшерлемесі — енгізілген салық сомасы өсімшесінің табыс
өсімшесіне қатынасы арқылы табылады.
t =
(2)
Мұндағы t - салық салудың шекті мөлшерлемесі.
ΔТ — енгізілген салық сомасының өсімшесі.
ΔҮ — табыс өсімшесі.
Өнім шығару көлемі мен жүмысбастылық деңгейін тұрақтандыратын және
мультипликатор әсерін азайтуға ықпал ететін фактор — үдемелі салық салу
жүйесі.
Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы
Жоғарыда қарастырылғандай тепе-теңдік табыс көлеміне мулътипликаторлық
әсер салық мөлшерінің Т төмендеуіне байланысты болады. Егер салық төлеу
мөлшері ΔТ-ға төмендесе, онда қолда бар табыс Yd=Y-T-ғa өседі. Тұтыну
шығындары сәйкес түрде (ΔТхb) көлеміне өседі, бұл жағдай жоспарланған
шығындарды оңға қарай жоғары қозғалтады және тепе-тендік өнім көлемін Ү1
-ден Ү2 көлеміне өсіреді.Ол көлемі
ΔҮ = -ΔТ
(3)
Мұндағы салық мультипликаторы деп аталады.
Салық мультипликаторының механизмі, мемлекеттік шығындар
мультипликаторы сияқты, салық көлемінің бір өзгерісін тұтынудың көп қатар
өзгерісін көрсетеді.
Салық мөлшері ΔТ-ға төмендесе =
қолда бар табыс ΔТ-ға өседі Т
⇨ тұтыну (b х ΔТ) шамасына өседі Т =
⇨ жиынтық шығындар (b х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық табыс (b x ΔТ) өседі Т =
⇨ тұтыну в (b х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық шығындар (b2 х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық табыс (b2 х ΔТ) Т = өседі =
⇨ тұтыну b (b2 x ΔT) өседі, т. б.
Егер де мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс динамикасына
тәуелді деп алсақ, онда салық функциясы төмендегідей түрде жазылады. Т = t
2-сурет. Кейнс кресіндегі салықтардың азаюы
Табыс, өнім шығару көлемі
Мұндағы t - шекті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда тұтыну функциясы
төмендегідей болады:
С = a + b (Ү - t ) =a + b (I - t)
(4)
Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей:
mt=
(5)
Мұндағы mt – жабық экономикадағы салық мультипликаторы. Жалпы салық
функциясы төмендегідей:
Т =Та + t
(6)
Мұндағы Та - автономды салық мөлшері, табыс мөлшерінен тәуелсіз.
t — шекті салық мөлшерлемесі.
Табыстан (Ү) тәуелді функционалды салық салымын ескеріп, тұтыну
функциясын төмендегідей жазуға болады:
C = a + b[Y-(Ta+t-Y)]
(7)
Ашық экономикадағы тепе-тендік өнім көлемінің үлгісі төмендегідей
болады:
Ү= а, (8)
Автономды салық мөлшері мен мемлекеттік шығындардың бір мезгілдегі
өзгерісінің нәтижесінде табыстың жиынтық өзгерісі мынадай түрде жазылады:
ΔҮ =ΔG .- ΔТа . (9)
Егерде мемлекеттік шығындар және автономды салық төлемдері бірдей
көлемге өзгерсе, онда тепе-тендік өнім көлемі де өседі. Мұндай жағдайда
баланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет
мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын
мүлдем жоя алмайды. Бұл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралы айтылады,
демек (ΔТ = ΔG). Мұндағы ΔТ — бюджеттегі табыстың өсімшесі, ал ΔG
бюджеттегі шығынның өсімшесі.
Егерде үкімет бір мезгілде автономды салықты ΔТа = ΔG өсірсе, онда
тепе-теңдік өнім төмендегідей мәнге азаяды:
ΔҮ= -ΔТа .
(10)
Тепе-теңдік өнім көлемінің жиынтық өзгерісі төмендегідей болады.
ΔҮ= ΔG . - (11)
ΔҮ ΔG = ΔTа
Мемлекеттік шығындарының өсуімен салылыстырғанда, салық
мөлшерінің азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу. Бұл жағдай алгебралық
өрнекте шығын мультипликаторнан жоғары, үлкен екендігі арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салық өзгерісімен салыстырғанда мемлекеттік шығындардың
табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен байланысты болады.
Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда анықтауышы, негізгі
болып есептеледі. Егерде қазыналық саясат экономикадағы мемлекеттік
секторды кеңейту мақсатын көздесе, онда циклдік құлдырауды тоқтату үшін
мемлекеттік шығын өседі, бұл құбылыс күшті ынталандырушы әсер береді.
Ал инфляцияның көтерілуін тежеу үшін, салық мөлшері өседі. Бұл
құбылыс салыстырмалы жұмсақ тежеуші шара болып есептеледі.
Егерде қазыналық саясат мемлекеттік секторды тежеуге бағытталса,
онда циклдік құлдырау кезеңінде салық төмендейді. Бұл жағдай салыстырмалы
аз ынталандырушы әсер береді. Ал циклдік көтерілу кезеңінде мемлекеттік
шығындар төмендейді, бұл инфляция деңгейін тез төмендетуге мүмкіндік
береді. 4,154-162б.
Мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі салық болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін
емес. Енді салық ауыртпалығы қалай бөлінетіндігін карастырайық.
Мемлекеттің салық саясатының маңызды бөлігі салық салу критерийлері
болып табылады. Бірінші критерий — әділеттілік (теңдік), ал екіншісі -
тиімділік. Бірінші критерий — мемлекеттік шығындар және олардың жаратылуы,
біреулерге ауыртпалық салып және басқаларға игіліктерді бере отырып,
қоғамдағы табыстардың бөлінуіне ықпал етеді деген негізде құрылады. Қоғам
осы ауыртпалықтардың және игіліктердің әділетті бөлінуіне ұмтылады.
Салық жүйесінде төлемқабілеттілік критерийі негізгі болып
есептеледі. Бұл жағдайда салық табыстардың артуы өлшемімен өсуі керек,
өйткені осының нәтижесінде материалдық жағдайдағы теңсіздік қысқартылады.
Салық жүйесінің осындай түрі прогрессивті деп аталады. Керісінше, егер
салық төлеуінен кейін қоғамдағы теңсіздік ұлғайса, онда салык салудың
регрессивті жүйесі болады.
Қоғамдағы теңсіздік өлшемін анықтау үшін Лоренц қисығы
пайдаланылады
3-сурет. Лоренц қисығы
салық төлегеннен кейінгі Лоренц қисығы
Халық пайызы
салық төлегенге дейіигі Лоренц қисығы
Бір ось бойымен алынатын табыстың жиынтықты үлесін, ал екіншісі
бойымен, графикте көрсеткендей, ең аз табыс алушыдан бастап, бүкіл халық
табысының жиынтықты үлесін сала отырып, Лоренц қисығын құруға болады. Табыс
алушыларға оның теңдей бөліктері келгенде, яғни халықтың 10%-ы табыстың 10%-
ын алады, халықтың 20%-ы табыстың 20%-ы және т.б. Лоренц ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
б.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2 1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметі ... ..3-5
1.2 Салық механизмі және салық салу
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5-10
1.3 Салық арқылы экономиканы
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .11-16
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін
ұйымдастыру ... ... ... ... ...16-19
2.2 Қазақстан Республикасының экономикасында салық
жүйесінің ... ... ...19-21
қалыптасуы және дамудағы беталысы
2.3 Қазақстан Республикасының бюджетінің орындалуын
талдау ... ... ... ..21-25
2.4 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және
перспективалары ... ... ... ... ...2 6-28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 29- 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет
болған және белсенді түрде рыноктық экономикаға өту кезінде салық жүйесі
елеулі орын алады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъктілерден және халықтан жиналған салық болып
табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласу формасы ретінде – салықтық реттеу –
салықтардың ұдайы өндіріс процесіндегі капиталға, яғни меншік қатынастарын
қызмет еткенін көрсетеді. Салықтық тәсілдер арқылы (салық ставкаларының,
салық түсімдерінің өзгеруі, салық жеңілдіктері, салық салу формасының
басқасымен ауыстыру) мемлекет, экономиканың дағдарысты жағдайдан шығаруға
және экономикалық жүйенің тұрақтылығына ықпал ететін өнеркәсіптің
прогрессивті салаларының дамуына әсер ету мақсатымен, бюджеттің кірісін
және шығыс бөлімдерін реттейді.
Бұл жұмыс Қазақстанға, оның салық жүйесіне, қалыптасқан салықтық
ахуал мен салық жүйесінің келелі мәселелері мен қиындықтарына, негізгі
салықтық көрсеткіштерге және салықтың елдегі экономикалық ықпалына
арналады.
Салық жүйесінің кемшіліктері де жоқ емес, олар - салық санының
көптігі, ставканың шектен тыс болуы, тағысын-тағы. Осынау проблемаларды
шешу үшін, салық кодексі, нормативтік құжаттарына өзгертулер,
толықтырулар енгізіліп, салық салу жүйесіне қатысушылардың мүмкіндіктерін
жеңілдетуге, мемлекет қазынасына мол қаржы түсімін ұйымдастыруға жағдайлар
жасалынуда және реформаланып отырған экономиканың келелі мәселелерін
шешуге салық саясатының қосар үлесі арттырылуда.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан
Республикасының салық жүйесін реформалау ” деп алдым.
Бұл тақырыпты орындаудағы мiндеттерiм келесiдей:
- Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
- Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
- Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
- Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
- Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны
басқару шараларын атап өту;
- 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар
түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу болып
табылады.
Бұл курстық жұмыс салықтардың экономикадағы атқаратын рөлі мен
қызметін, салық саясаты мен салық жүйесінің даму бағыттарын, салық салу
ісінің қазіргі кездегі жағдайын ашып көрсетуді мақсат еткен.
Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға,
капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік
қызметін қолдауға кеңінен пайдалынады.
Салықтардың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен,
азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік
қатынастарының бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салық кодексі қабылданғаннан бері бірнеше толықтырулар мен
өзгерістер жасалды. Бүгінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі мен
салықтарды ұдайы және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл рпоцесстердің
өтпелі кезең талаптары мен өмір тынысына, сондай-ақ мемлекет пен қоғамның
мүдделері мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті
бюджеттің кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға,
салықтар жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру
әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Бұл курстық жұмыстың өзіндік ерекшелігі – салықтардың экономикадағы
атқаратын рөлі мен қызметін, салық салу ісінің қазіргі кездегі жағдайын
ашып нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып
жазылғандығымен сипатталады.
Мен бұл курстық жұмыста салық салу жүйесін тек теориялық бағытта
қарастырып қоймай, сондай-ақ оладың практикалық жақтарын да қамтып жаздым.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен екі бөлімнен және кіріспе, қорытындыдан
тұрады.
Бірінші бөлімде, жалпы салық жүйесіне сипаттама беріліп, салықтардың
экономикалық мәні мен мазмұны жан – жақты ашылып, салықтардың атқаратын
негізгі қызметтері және оны құру қағидалары көрсетілген. Салық механизмі
анықталып, оның құрамына талдау жасалған. Сонымен қатар, салық -
экономикаға әсер ету құралы ретінде қарастырылған.
Екінші бөлімде, ҚР бюджетіне төленетін салықтар және басқа да
міндетті төлемдерді алуды ұйымдастыру және салық жүйесінің проблемасы және
даму тенденциясы, салық жүйесінің реформалануы айтылған. Жаңа салық
заңдарының қабылдануына байланысты салық жүйесін басқару және оны жетілдіру
жолдары айтылған.
Салықтар және салық салу пәнін оқып меңгеру – бүгінгі заман
талабы. Себебі салықтар мемлекеттің экономикалық,қаржылық, есептік және
басқа да саясаттарына ықпал етеді. Экономиканы реформалаудағы маңызды
саланың бірі – салық жүйесін реформалау, еліміздің салық жүйесін
халықаралық деңгейге көтеру.
1. САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметі
Мемлекеттің нарықтық экономикаға әсер ету тетіктерінің ішінде
салық маңызды орынға ие. Нарықтық қарым-қатынас жағдайында,
әсіресе, өтпелі нарықтық кезеңде салық жүйесі экономикалық
үйлестірудің маңызды құралы, экономиканы мемлекеттік реттеудің
негізгі қаржылық-несиелік тетігі болып табылады. Мемлекет салық
саясатын нарықтың теріс құбылыстарына әсер ететін белгілі бір
реттеуші ретінде кеңінен қолданады. Салық пен бүкіл салықтық жүйе
рынок жағдайында экономиканы басқарудың қуатты құралы болып
отыр. Бүкіл халық шаруашылының қызметін салық жүйесінің қаншалықты
дұрыс жасалғанына тәуелді екені айтпаса да түсінікті.
Салықты пайдалану жалпы мемлекеттік мүдделер мен кәсіпорындардың
және кәсіпкерлердің коммерциялық мүддесі арасындағы өзара байланысты
қамтамасыз етудің және басқарудың экономикалық әдістерінің бірі
болып табылады. Салықтардың көмегімен барлық меншіктегі кәсіпкерлер мен
кәсіпорындардың мемлекеттік және жергілікті бюджеттермен,
банктермен және жоғарыдағы ұйымдармен ара-қатынастары анықталады.
Салықтардың көмегімен мұнымен қоса, шетелдік инвестициялар тарту
сияқты сыртқы экономикалық қызметтер үйлестіріліп, шаруашылық есеп
табысы мен кәсіпорын табысы құралады. Салықтың көмегімен мемлекет
қарамағына қоғамдық қызметтерді орындау үшін қажетті қорларды
иеленеді. Сондай-ақ, салық есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету жөніндегі
шығыстар қаржыландырылып, табыс бөлісіне өзгерістер енгізеді. Салық
жүйесі сонымен бірге, адамдар арасында табыстарды межелеп бөлуге
үлес қосады.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен,
азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік
қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ)
белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады.
Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты
түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, салық кодексінде Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін,
қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті
ақшалай жарналар деп атап көрсетілген. 1,8-9б
Мемлекеттің табыс көзі - салық. Салық -құрылған және анықталған
заңмен белгіленген тәртіп бойынша, мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым
шаруашылық субъект табысының бір бөлігі.
Салық салу - бұл табысты және кайнар көздерді, мемлекеттік құралдарды
толықтыру үшін реттеуші құрал. Мемлекет пайда болысымен тарихи салық та
пайда болды. Салық неше ғасыр бойы өмір сүреді, соншама экономикалық теория
оптималды салық салу қағидасын іздеуді алғаш рет А.Смит қалыптастырған.
Оның көзқарасы негізінде қазіргі уақытта салық салудың екі ірі пікірі пайда
болды.
Бірінің мәні мынада: салық, салық төлеушіге мемлекет тарапынан
көрсетілген қызмет көрсетуінен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиіс.
(А.Смит мысалы: жолды кім пайдаланса, сол оның жөндеуі үшін төлеу керек).
Екіншінің мәні: салық табыс мөлшеріне байланысты.
Салық қандай болу керек (жоғары немесе төмен) сауалы экономистердің
пікірталасының нысаны. Экономикаға мемлекеттің араласуы салықтың көбеюіне
соқтырады, араласуы әлсіз болса - азайтады. Негізгі мәселе, араласуы мен
араласпауы экономикаға қалай әсер етеді.
Кейнстен кейінгі оқымыстылар пікірі "сұраныс экономикасын"
қалылтастыруға бағытталған. Олардың ойынша, салықтың жоғары деңгейі
қоғамның сатып алу деңгейін, яғни жалпы сұранысты төмендетеді. Демек, баға
түседі, инфляция сөнеді. Керісінше, салықтың азаюы жалпы сұраныстың өсуіне
әкеледі, баға өседі және инфляция қарқыны жылдамдайды.
"Ұсыныс экономикасын" жақтаушылар керісінше пікірде: салықтың жоғары
болуы кәсіпкер шығынын көтереді, ол тұтынушыға жоғары бағамен сатуға
ұмтылады, бұл инфляцияға соқтырады, яғни олар салықтың төмендеуін қалайды.
2,180-183
Салықтардың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
* фискалдық;
- реттеушілік;
- бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызмет. Бұл
қызмет арқылы бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі
қаржылық көздер – салықтар. Салықтың экономикалық табиғаты өндіріске
байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар, одан алынатын табыс бар, одан
алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша өз
ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасауы қажет.
Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.
Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі
негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық
реттеудің тетіктері тек қана өндірістік дамуын реттеп қана қоймай, сонымен
қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын
және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине
салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқаруы үшін олардың басқа да
экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген.
Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін
зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді:
- Егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады.
- Егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
- Егер салық мөлшері, салық төлеуші тбысының 35-40%-ы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатының жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін
атқарады. 3,5-7б.
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары
Нарықтық экономика қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі
қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.
Қаңдай да бір механизмінің кұрамында бірнеше тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен
тұрады.
Салық салу элементтері мыналар:
* субъект;
* обьект;
* салық көзі;
- салық ставкасы;
- салык өлшем бірлгі;
- салық оклады;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушінің және салық кызмсеі органдарының құқықтары мен
міндеттері;
- салық төлеуін бақылау;
- салықтық жазалау шаралары.
Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:
Салық төлеуші (субьект) — салықты және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
* резидент және резидент емес заңда тұлғалар;
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар болып жіктеледі.
Салық обьектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа
көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.
Салық көзі — салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық,
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы — бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.
Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың
мөлшерне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
Регрессивті салық ставкасы - салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне
қарай салық ставкасының төмендеуі.
Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай
сома түрінде белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі - есептеу үшін берілген салық объектісің өлшем
бірлігі.
Салық оклады — салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық
сомасы.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату. Салық жеңілдіктерінс салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту, т.б. жатады.
Салықты төлеу мерзімі - салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уакыты.
Салық төлеу төртібі белгіленген мерзімде салықты төленген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушілердің құқығы:
- қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі,
не өз өкілі арқылы білдіру;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- салық бақылауы нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына
түсіндірме табыс ету;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай – күйі туралы көшірме алу;
- Салық кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң
актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша
хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне
шағым жасау;
- салық құпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушілердің міндеттері:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау;
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою
туралы заңды талаптарын орындау, сондай – ақ қызметтік міндеттерін атқару
кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті
тексеруіне жол беру;
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау – касса
машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін
бере отырып жүргізу.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске
асырылады. Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай
қағидаларға негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. Мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. Нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. Әдiлеттiлiк қағидасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. Бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. Жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
келісiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бґлiнедi.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақыттылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге
асырады.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады: салық
төлеушілерді тіркеу есебі, салық салу объектілері мен салық салумен
байланысты объектілерді есепке алу, бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу,
қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу, салық
тексерістері, коммерциялық бақылау, салық төлеушілердің қаржы – шаруашылық
қызметінің мониторингі, фискалдық жады бар бақылау – касса машиналарын
қолдану ережелері, акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және
акциздік постыларды белгілеу, мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті
есепке алу, бағалау және сату тәртібін сақтауды тексеру, уәкілетті
органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитеті өз құзыры шегіндегі Қазақстан
Республикасының кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты
төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқада міндетті
төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексіне және
кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі: салық салу объектілері бойынша, қолдануына
қарай, салық салу органына байланысты, экономикалық ерекшелігіне
байланысты, салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар
болып жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынатын салықтар.
Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар
салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай
капитал және т.с.с.) салынады. Жеке салықтар – бұл жеке адамдар заңи
ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан
айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін
де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:
- Корпорациялық табыс салығы;
- Жеке табыс салығы;
- Жер салығы;
- Көлік құралдарына салынатын салық.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен тікелей байланысты емес салықтар, яғни
тұтынушы төлейтін салықтар. Тауар немесе қызмет бағасына алдын ала салық
енгізілгендіктен, іс жүзінде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- акциздер.
Жанама салықтарға сондай – ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін
түсімдер де (кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын
салық түріндегі кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен
олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалдық мүдделерін білдіреді. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар
бағасына қосылатындығында, кіріктірілетіндегінде. Бұл жағдайда салықты
тауар дың нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында
тікелей байланыс болмайды.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып жіктеледі.
Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады, яғни
тиісті деңгейлердің бюджетінде шоғырландырылады және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Оған корпорациялық табыс
салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б жатады. Арнайы салықтар
бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
(мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік
салық, көлік құралдарына салынатын салық жол қорын құруға жұмсалады).
Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және
жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын
салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын
объектісінен түсетін табысына алынады. Олардың санатына мына салықтар
кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.
Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді.
Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен
алынатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салық алудың мынадай
төрт әдісі қолданылады: кадастырлық, салық төлеушінің мағлымдамасы, табысты
алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер, мүлік
салықтары) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Мағұлымдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктер,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп төлейді. Олар салықтардың
түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып
отырады.
Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:
төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар, тұрғын үй салумен осындай
құрылыс құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды іске асырғандар, ҚР
шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар, ҚР шегінен тыс
жерлердегі шетел банктернідегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар, ҚР
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес малұма
беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар, ҚР Парламентінің депутаттары,
судьялар табыс етеді.
Әскери қызметшіліер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлүманы уәкілетті мемлекеттік оган белгіліген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын табыс етудің белгіліенген
мерзіміне дейін жазбаша өтніш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлұмдамасын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұиыс істейтін ұйымның мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған дерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режимін қолдану
құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленетіндігін
растайтын құжат.
Салықтың есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауардарды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылданған төлеушілері қолдануға қабылданған.3,8-12б
1 – сурет. Салық механизмінің элементтері
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу
Мемлекеттің экономикаға әсер етуі салық салу құралдары арқылы
жүргізіледі. Мемлекеттік шығындар мемлекеттік бюджеттің қаржыларын
пайдалану нәтижесінде мүмкін болады, ал салық бюджетті қаржымен қамтамасыз
ететін бірден-бір құрал.
Салық төлемі (Т), мемлекеттік шығындар (С) және жоспарланған
инвестиция І-дің белгілі бір деңгейінде тепе-тендік өнім көлемі Ү
қалыптасқанын кейнс кресі көрсетеді.
Ресурстар жұмыспен толық қамтылмаған жағдайында да тепе-тендік жағдай
қалыптаса береді. (Мұндай жағдай жиынтық сұраныстың тиімсіз болуының
салдарынан қалыптасуы мүмкін.) Сондықтан да пайда болған үзілісті жою үшін,
экономиканы мемлекет тарапынан реттеу құралдары пайдаланылады. Олар
бюджетке төленетін салық төлемі (Т) мен мемлекеттік шығындар көлемінің
өзгеруі (G) арқылы жүзеге асырылады.
Бюджет-салық саясаты (қазыналық (фискальный) саясат) — мемлекеттік
бюджет жағдайын, салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу
мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен
толық қамтылуды, төлем балансының тепе-теңдігін және экономиканың өсуін
қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Ынталандырушы бюджет-салық саясаты (қазыналық экспансия) - бұл
саясат қысқа мерзімді кезеңде экономикадағы циклдік құлдырауды жою мақсатын
қояды. Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындарды (G) өсіріп, салық
мөлшерін төмендету арқылы немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы
жүзеге асырылады.
Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендету саясаты, өндіріс
факторларының ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әлуеттің өсуіне алып
келуі мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешенді салық реформасының
жүргізілуіне байланысты болады.
Тежеуші бюджет-салық саясаты (қазыналық шектеу) - экономикадағы
циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін,
мемлекетгік шығындар төмендеп (G), салық мөлшері (Т) жоғарылайды немесе
біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Қысқа мерзімдік
кезеңде бұл шаралардың нәтижесінде, өндірістің құлдырауы және жұмыссыздық
деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік
береді.
Ұзақ мерзімдік кезеңде өспелі салық "сынасы" жиынтық ұсыныстың
төмендеуіне және құлдыраушылық механизмін ашуға негіз болуы мүмкін. Бұл
құбылыс әсіресе төмендегі жағдайларда кездеседі: мемлекеттік шығындардың
азаюы бюджеттің барлық баптарында пропорционалды қысқарып, жүзеге асырылып
отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлекеттік инвестиция
берілуінде басымдылық болмаса.
Қысқа мерзімдік кезеңде салық-бюджет саясаты баланстық бюджеттің,
салықтың және мемлекеттік шығындардың мультипликаторы әсерімен байланысты
болады.
Табысқа салық салынғаннан соң, тұтыну функциясы басқаша болады,
демек мультипликатор үлгісі төмендегідей:
Ү = С + I+ G
С = a + b(1-t) (1)
Мұндағы жабық экономикадағы мультипликатор шығындары.
t — шекті салық мөлшерлемесі.
Шекті салық мөлшерлемесі — енгізілген салық сомасы өсімшесінің табыс
өсімшесіне қатынасы арқылы табылады.
t =
(2)
Мұндағы t - салық салудың шекті мөлшерлемесі.
ΔТ — енгізілген салық сомасының өсімшесі.
ΔҮ — табыс өсімшесі.
Өнім шығару көлемі мен жүмысбастылық деңгейін тұрақтандыратын және
мультипликатор әсерін азайтуға ықпал ететін фактор — үдемелі салық салу
жүйесі.
Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы
Жоғарыда қарастырылғандай тепе-теңдік табыс көлеміне мулътипликаторлық
әсер салық мөлшерінің Т төмендеуіне байланысты болады. Егер салық төлеу
мөлшері ΔТ-ға төмендесе, онда қолда бар табыс Yd=Y-T-ғa өседі. Тұтыну
шығындары сәйкес түрде (ΔТхb) көлеміне өседі, бұл жағдай жоспарланған
шығындарды оңға қарай жоғары қозғалтады және тепе-тендік өнім көлемін Ү1
-ден Ү2 көлеміне өсіреді.Ол көлемі
ΔҮ = -ΔТ
(3)
Мұндағы салық мультипликаторы деп аталады.
Салық мультипликаторының механизмі, мемлекеттік шығындар
мультипликаторы сияқты, салық көлемінің бір өзгерісін тұтынудың көп қатар
өзгерісін көрсетеді.
Салық мөлшері ΔТ-ға төмендесе =
қолда бар табыс ΔТ-ға өседі Т
⇨ тұтыну (b х ΔТ) шамасына өседі Т =
⇨ жиынтық шығындар (b х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық табыс (b x ΔТ) өседі Т =
⇨ тұтыну в (b х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық шығындар (b2 х ΔТ) өседі Т =
⇨ жиынтық табыс (b2 х ΔТ) Т = өседі =
⇨ тұтыну b (b2 x ΔT) өседі, т. б.
Егер де мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс динамикасына
тәуелді деп алсақ, онда салық функциясы төмендегідей түрде жазылады. Т = t
2-сурет. Кейнс кресіндегі салықтардың азаюы
Табыс, өнім шығару көлемі
Мұндағы t - шекті салық мөлшерлемесі. Бұл жағдайда тұтыну функциясы
төмендегідей болады:
С = a + b (Ү - t ) =a + b (I - t)
(4)
Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей:
mt=
(5)
Мұндағы mt – жабық экономикадағы салық мультипликаторы. Жалпы салық
функциясы төмендегідей:
Т =Та + t
(6)
Мұндағы Та - автономды салық мөлшері, табыс мөлшерінен тәуелсіз.
t — шекті салық мөлшерлемесі.
Табыстан (Ү) тәуелді функционалды салық салымын ескеріп, тұтыну
функциясын төмендегідей жазуға болады:
C = a + b[Y-(Ta+t-Y)]
(7)
Ашық экономикадағы тепе-тендік өнім көлемінің үлгісі төмендегідей
болады:
Ү= а, (8)
Автономды салық мөлшері мен мемлекеттік шығындардың бір мезгілдегі
өзгерісінің нәтижесінде табыстың жиынтық өзгерісі мынадай түрде жазылады:
ΔҮ =ΔG .- ΔТа . (9)
Егерде мемлекеттік шығындар және автономды салық төлемдері бірдей
көлемге өзгерсе, онда тепе-тендік өнім көлемі де өседі. Мұндай жағдайда
баланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет
мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын
мүлдем жоя алмайды. Бұл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралы айтылады,
демек (ΔТ = ΔG). Мұндағы ΔТ — бюджеттегі табыстың өсімшесі, ал ΔG
бюджеттегі шығынның өсімшесі.
Егерде үкімет бір мезгілде автономды салықты ΔТа = ΔG өсірсе, онда
тепе-теңдік өнім төмендегідей мәнге азаяды:
ΔҮ= -ΔТа .
(10)
Тепе-теңдік өнім көлемінің жиынтық өзгерісі төмендегідей болады.
ΔҮ= ΔG . - (11)
ΔҮ ΔG = ΔTа
Мемлекеттік шығындарының өсуімен салылыстырғанда, салық
мөлшерінің азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу. Бұл жағдай алгебралық
өрнекте шығын мультипликаторнан жоғары, үлкен екендігі арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салық өзгерісімен салыстырғанда мемлекеттік шығындардың
табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен байланысты болады.
Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда анықтауышы, негізгі
болып есептеледі. Егерде қазыналық саясат экономикадағы мемлекеттік
секторды кеңейту мақсатын көздесе, онда циклдік құлдырауды тоқтату үшін
мемлекеттік шығын өседі, бұл құбылыс күшті ынталандырушы әсер береді.
Ал инфляцияның көтерілуін тежеу үшін, салық мөлшері өседі. Бұл
құбылыс салыстырмалы жұмсақ тежеуші шара болып есептеледі.
Егерде қазыналық саясат мемлекеттік секторды тежеуге бағытталса,
онда циклдік құлдырау кезеңінде салық төмендейді. Бұл жағдай салыстырмалы
аз ынталандырушы әсер береді. Ал циклдік көтерілу кезеңінде мемлекеттік
шығындар төмендейді, бұл инфляция деңгейін тез төмендетуге мүмкіндік
береді. 4,154-162б.
Мемлекеттік бюджет табыстарының негізгі көзі салық болып табылады.
Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін
емес. Енді салық ауыртпалығы қалай бөлінетіндігін карастырайық.
Мемлекеттің салық саясатының маңызды бөлігі салық салу критерийлері
болып табылады. Бірінші критерий — әділеттілік (теңдік), ал екіншісі -
тиімділік. Бірінші критерий — мемлекеттік шығындар және олардың жаратылуы,
біреулерге ауыртпалық салып және басқаларға игіліктерді бере отырып,
қоғамдағы табыстардың бөлінуіне ықпал етеді деген негізде құрылады. Қоғам
осы ауыртпалықтардың және игіліктердің әділетті бөлінуіне ұмтылады.
Салық жүйесінде төлемқабілеттілік критерийі негізгі болып
есептеледі. Бұл жағдайда салық табыстардың артуы өлшемімен өсуі керек,
өйткені осының нәтижесінде материалдық жағдайдағы теңсіздік қысқартылады.
Салық жүйесінің осындай түрі прогрессивті деп аталады. Керісінше, егер
салық төлеуінен кейін қоғамдағы теңсіздік ұлғайса, онда салык салудың
регрессивті жүйесі болады.
Қоғамдағы теңсіздік өлшемін анықтау үшін Лоренц қисығы
пайдаланылады
3-сурет. Лоренц қисығы
салық төлегеннен кейінгі Лоренц қисығы
Халық пайызы
салық төлегенге дейіигі Лоренц қисығы
Бір ось бойымен алынатын табыстың жиынтықты үлесін, ал екіншісі
бойымен, графикте көрсеткендей, ең аз табыс алушыдан бастап, бүкіл халық
табысының жиынтықты үлесін сала отырып, Лоренц қисығын құруға болады. Табыс
алушыларға оның теңдей бөліктері келгенде, яғни халықтың 10%-ы табыстың 10%-
ын алады, халықтың 20%-ы табыстың 20%-ы және т.б. Лоренц ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz