Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ)



КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3


1 ЖҰӨ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫ ЕСЕПТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.1 Жалпы ұлттық өнім түсінігі және оның ұлттық шоттар жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5

1.2. Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6


2 ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖҰӨ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10

2.1. Қазақстан Республикасының ЖҰӨ табиғи ресурстардың әлемдік бағалармен модельдеудің мәні мен мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

2.2 Қазақстан Республикасының ЖҰӨ динамикасын талдау және ұлттық экономиканың тұрақты дамуының бүгінгі таңдағы мәселелері ... ... ... ... 13


ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) – елдің жалпы экономикалық жағдайының көрсеткіші. Ол ұлттың жалпы материалдық әл-ауқатын бейнелейді, себебі, өндіріс дейгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым елдің әл-ауқаты жоғары болады.
ЖҰӨ-нің зерттеу заты экономикалық бірлік – белгілі бір уақыт аралығындағы тауарлар мен қызметтерді соңғы тұтынуға жіберетін өндіруші резидент болып табылады.
Әлемде ХХ ғ-дың 2-жартысынан кейін экономиканы болжаудың ролінің өскеніне тарих дәлел болып отыр. Ол әр түрлі қоғамда әр түрлі мақсатта пайдаланғанымен, оның яғни болжаудың әдістері мен тәсілдері ұқсас болды. Капиталистік елдерде болжау мемлекеттік органдарымен қоса жекелеген кәсіпорындар пайдаланатын болса, ал коммунистік елдерде ол тек арнайы мемлекеттік органдармен есептеліп алдағы қысқа немесе ұзақ мерзімдік жоспарлар құруға пайдаланылатын болған.
Экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайлардың күрделенуіне байланысты оларды алдын-ала болжап қарау да қиындап кетті. Бұл өз кезегінде болжау ғылымының дамуына сұранысты өсірді. Мұнда негізгі ауыртпалық математика ғылымына түсті, және математика оны көтере алды деп дөп айта аламыз. Мұнда математиканың қолданбалы салалары пайда бола басталды. Олар: математикалық статистика, ықтималдылықтар теориясы, эконометрика және т.б. ілімдер. /1, 89 б/
ЖҰӨ көрсеткіші жалпы экономикада өте маңызды мәнге ие. Оны өндіріс нәтижелерінің, экономикалық даму деңгейінің, экономикалық өсу темпінің, экономикада еңбектің өнімділігін талдауының және т.б. мінездемелеуге қолданылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын «Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан Республикасы ЖҰӨ динамикасын талдау» деп алдық.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңдегі Қазақстанның ұлттық экономикасының даму деңгейінің негізгі көрсеткіші ЖҰӨ динамикасын талдау және өндірістік саясатының тиімділігін мінездейтін көрсеткіштер мен ЖҰӨ арасындағы себеп-салдарлы байланыстардың сандық бағалауы мен экономикалық түсіндіру болып табылады.
Бұл жұмыста болжау объектісі ретінде Қазақстан Республикасының жалпы ұлттық өнімі болып табылады. Еліміз шикізат экспорттаушы мемлекет болып саналғандығынан мен бұл жұмыста сол шикізаттардың дүниежүзілік нарықтағы бағасымен елдің ЖҰӨ арасындағы байланысты анықтап, алынған модельді әлемдегі шикізат нарқы өзгергенде оның Қазақстанға деген әсері қаншалықты болатынын болжап байқау болып саналады. Шыққан модельді талдауға тырысамын. Және мұнан шыққан есептік мәліметтерді нақты және басқа да әдістермен есептеліп алынған модельдермен салыстыру арқылы талдаулар жасауға тырысамын. Мұнда көптік регрессия, ARIMA, трендтік тәуелділіктер мен мерзімдік компоненттер модельдері пайдаланылады.
1. Л.С. Спанкулов моделирование взаймосвязей межлу ВВП и основными макроэкономическими агрегатами в промышленной политике РК. // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №6(28) Стр.89;
2. Макконнел К.Р., Брю С.Л. Экономикс;
3. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория;
4. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика: - Оқулық. – Алматы: Экономика, - 2003. – 432 бет.
5. Башкатов Б.И., Кулагина Г.Д. Экономическая статистика;
6. Каренов Р.С. Состояние и проблемы дальнейшего развития минерально- сырьевого комплекса Казахстана//В сб. Становление и развитие маркетинговой деятельности в условиях рынка, Караганда, 1999,
7. Минеральные ресурсы мира / Мин. природн. ресурсов РФ, ГНПП Аэрогеология». М., 1997
8. Промышленность, сельское хозяйство, и строительство Казахстана 1920- 2000, Агенство Республики Казахстан по статистике, Алматы, 2001, 111с.(с.8-10)
9. Сайдуакасов М.А. Состояние и пути развития геологической отрасли Казахстана. /В сб. Научно-технологическое обеспечение изучения недр Казахстана Алматы-Кокшетау, 2000, с.11-13/
10. Мазуров А.К. Анализ состояния и основные направления работ по повышению конкурентоспособности МСБ РК/В сб. Научно- технологическое обеспечение изучения недр Казахстана Алматы- Кокшетау, 2000, с.14-17/
11. Хамзин Б.С., Жуковский В.И., Мальченко Е.Г., Гранкин М.С. Состояние и перспективы развития минерально- сырьевого потенциала Центрального Казахстана. /В сб. Научно-технологическое обеспечение изучения недр Казахстана Алматы-Кокшетау, 2000, с.38-42/
12. А.А. Френкель, Е.В. Адамова «Корреляционно регрессионный анализ в экономических приложениях»/ М., 1987.
13. Стратегия “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы. 2003 ж.
14. Статистика Казахстана. Алматы, - 2011 г. – 453 стр.
15. «Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің өзекті мәселелері», Қаржы полициясы органдарының құрылғанына 10 жыл толуына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары – 1 бөлім, Астана, 2009ж.Н. Ә.
16. Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы / ҚР Президентінің 2010 жылғы халыққа Жолдауы, Астана, Ақорда, 2010 жылғы наурыздың 19-ы. - № 958
17. Сайт журнала «Эксперт-Казахстан» // 29.09.2011 (http://www.expert.ru/printissues/kazakhstan)

Пән: Экономика
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:   
ЖОСПАР

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 ЖҰӨ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫ ЕСЕПТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.1 Жалпы ұлттық өнім түсінігі және оның ұлттық шоттар жүйесіндегі
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5

1.2. Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

2 ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖҰӨ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10

2.1. Қазақстан Республикасының ЖҰӨ табиғи ресурстардың әлемдік
бағалармен модельдеудің мәні мен мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2.2 Қазақстан Республикасының ЖҰӨ динамикасын талдау және ұлттық
экономиканың тұрақты дамуының бүгінгі таңдағы мәселелері
... ... ... ... 13

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ

Жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) – елдің жалпы экономикалық жағдайының
көрсеткіші. Ол ұлттың жалпы материалдық әл-ауқатын бейнелейді, себебі,
өндіріс дейгейі неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым елдің әл-ауқаты
жоғары болады.
ЖҰӨ-нің зерттеу заты экономикалық бірлік – белгілі бір уақыт
аралығындағы тауарлар мен қызметтерді соңғы тұтынуға жіберетін өндіруші
резидент болып табылады.
Әлемде ХХ ғ-дың 2-жартысынан кейін экономиканы болжаудың ролінің
өскеніне тарих дәлел болып отыр. Ол әр түрлі қоғамда әр түрлі мақсатта
пайдаланғанымен, оның яғни болжаудың әдістері мен тәсілдері ұқсас болды.
Капиталистік елдерде болжау мемлекеттік органдарымен қоса жекелеген
кәсіпорындар пайдаланатын болса, ал коммунистік елдерде ол тек арнайы
мемлекеттік органдармен есептеліп алдағы қысқа немесе ұзақ мерзімдік
жоспарлар құруға пайдаланылатын болған.
Экономикалық және саяси-әлеуметтік жағдайлардың күрделенуіне
байланысты оларды алдын-ала болжап қарау да қиындап кетті. Бұл өз кезегінде
болжау ғылымының дамуына сұранысты өсірді. Мұнда негізгі ауыртпалық
математика ғылымына түсті, және математика оны көтере алды деп дөп айта
аламыз. Мұнда математиканың қолданбалы салалары пайда бола басталды. Олар:
математикалық статистика, ықтималдылықтар теориясы, эконометрика және т.б.
ілімдер. 1, 89 б
ЖҰӨ көрсеткіші жалпы экономикада өте маңызды мәнге ие. Оны өндіріс
нәтижелерінің, экономикалық даму деңгейінің, экономикалық өсу темпінің,
экономикада еңбектің өнімділігін талдауының және т.б. мінездемелеуге
қолданылады.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстан
Республикасы ЖҰӨ динамикасын талдау деп алдық.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңдегі Қазақстанның ұлттық
экономикасының даму деңгейінің негізгі көрсеткіші ЖҰӨ динамикасын талдау
және өндірістік саясатының тиімділігін мінездейтін көрсеткіштер мен ЖҰӨ
арасындағы себеп-салдарлы байланыстардың сандық бағалауы мен экономикалық
түсіндіру болып табылады.
Бұл жұмыста болжау объектісі ретінде Қазақстан Республикасының жалпы
ұлттық өнімі болып табылады. Еліміз шикізат экспорттаушы мемлекет болып
саналғандығынан мен бұл жұмыста сол шикізаттардың дүниежүзілік нарықтағы
бағасымен елдің ЖҰӨ арасындағы байланысты анықтап, алынған модельді
әлемдегі шикізат нарқы өзгергенде оның Қазақстанға деген әсері қаншалықты
болатынын болжап байқау болып саналады. Шыққан модельді талдауға тырысамын.
Және мұнан шыққан есептік мәліметтерді нақты және басқа да әдістермен
есептеліп алынған модельдермен салыстыру арқылы талдаулар жасауға
тырысамын. Мұнда көптік регрессия, ARIMA, трендтік тәуелділіктер мен
мерзімдік компоненттер модельдері пайдаланылады.
Курстық жұмысты жазудағы негізгі міндеттерді келесідей топтастыруға
болады:
1) ЖҰӨ түсінігі мен оның шоттар жүйесіндегі маңыздылығын, ЖҰӨ-нің
экономикалық өсудің басты көрсеткіші ретінде талдау;
2) ЖҰӨ-ді есептеудің әдістері мен тәсілдеріне тоқталу;
3) ҚР ЖҰӨ-ді есептеу модельдеріне тоқталу және олардың әлемдік
экономикадағы бағаларға тәуелділігін талдау;
4) Қазақстан Республикасының ЖҰӨ динамикасын талдау;
5) Ұлттық экономиканың тұрақты әрі тиімді дамуының бүгінгі таңдағы
мәселелері мен оны анықтау мен ЖҰӨ-нің экономиканың басқа да
көрсеткіштерімен байланысын макроэкономикалық талдау болып табылады.

Жұмыстың құрылымы екі тараудан: бірінші тарауда ЖҰӨ-нің мазмұны мен
экономикалық мәні, оны есептеу тәсілдері мен формулалары қарастырылса, ал
екінші тарауда ҚР-ның ЖҰӨ динамикасының құрылымы мен оның өсу қарқыны, оның
ұлттық экономиканың тұрақты дамуына қосар әсерлері қарастырылды.

1 ЖҰӨ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫ ЕСЕПТЕУ

1.1 Жалпы ұлттық өнім түсінігі және оның ұлттық шоттар жүйесіндегі
орны

ЖҰӨ - елдің резидентімен белгілі бір уақыт ішінде өндірілген шеткі
тауарлар мен қызметтердің құнын мінездейтін ұлттық шоттар жүйесінің (ҰШЖ)
орталық көрсеткіші. ЖҰӨ шеткі тұтынымның нарықтық бағасымен есептелінеді,
яғни, өнімге деген барлық сауда-транспорттық бағамдар мен салықтарды қоса
алғандағы тұтынушы төлейтін бағамен есептеледі. 2, 209 б
ЖҰӨ-ді есептеудің әдістеріне көшпестен бұрын, көрсеткіш туралы
түсінікті кеңейтіп алуымыз қажет.
Бәрінен бұрын, ЖҰӨ - ол өндірілген шеткі тауарлар мен қызметтердің
құнын бейнелейтін өндірілген өнім көрсеткіші. Бұл дегеніміз, өндіру
процесінде қолданылған аралық тауарлар мен қызметтер құны (шикізат,
материалдар, отын, энергия, дақыл, көлік транспортының қызметі, көтерме
сауда, коммерциялық және финанстық қызметтер және т.б. сияқты) ЖҰӨ-ге
кірмейді деген сөз. Олай болмаған жағдайда ЖҰӨ қайталанатын шоттарды
иемденетін еді. 3, 259 б
Шеткі өнім – ол қайта сатуға арналмаған, соңғы пайдалануға тұтынушының
сатып алған тауарлар мен қызметтері. Аралық өнімдер – ол соңғы тұтынушыға
сатылмас бұрын, ары қарай қайта өңдеуге түсетін немесе бірнеше рет
сатылатын тауарлар мен қызметтер.
Өндірістің жиынтық көлемін есептеу үшін, берілген жылдағы барлық
тауарлар мен қызметтер бір рет қана ескерілуі қажет. Көптеген өнімдер
нарыққа түспес бұрын бірнеше өндірістік кезеңдерді өткереді. Нәтижесінде
көптеген өнімдердің жекелеген бөліктері мен компоненттері бірнеше рет
сатылып және қайта сатып алынады.
Мысалға, ауыл шаруашылығында өсірілген бидай, соңғы өнім – нанға
айналу үшін өңдеудің төрт кезеңіне түседі: 1) ауыл шаруашылығында бидайды
жинау, сорттау; 2) тазалау, элеваторларда кептіру мен сақтау; 3)
диірмендерде бидайды ұнтақтау; 4) нан зауыттарында нанды пісіру.
Қосымша құн түсінігін тереңірек қарастырсақ. Қосымша құн (ҚҚ) – ол,
белгілі бір өнімді жасап шығару кезінде белгілі бір кәсіпорында орын алған,
сол кәсіпорынның нақты еңбегін қосатын құн, яғни, жалақы, пайда, нақты бір
кәсіпорынның амортизациясы. Сондықтан да олардың жасалуында кәсіпорын
қатыспаған мердігерлерден алынған тұтынылған шикізаттар мен материалдар сол
кәсіпорынның өндірген өнімінің қосымша құнына қосылмайды.
Басқаша айтқанда, қосымша құн – ол ағымдағы материалдық шығындарды
алып тастағандағы және амортизацияға төлемді қосып тастағандағы
кәсіпорынның жалпы өнімі (немесе шығарылған өнімнің нарықтық бағасы).
ЖҰӨ - ол ұлттық өнім, себебі ол резиденттермен шығарылған.
Резиденттерге олардың ұлты мен азаматтығынан тәуелсіз, экономикалық
қызуғышылық ортасы берілген ел территориясында орналасқан барлық
экономикалық бірліктер (кәсіпорындар, үй шаруашылығы) жатады. Бұл
дегеніміз, олар елдің экономикалық территориясында ұзақ уақыт бойы (бір
жылдан кем емес) өндірістік қызметпен айналысып жатыр немесе өмір сүріп
жатыр дегенді білдіреді. Елдің экономикалық территориясы – ол сол елдің
үкіметімен әкімшілік басқарылатын, оның қойнауында тұлғалар, тауарлар,
ақшалар еркін қозғала алатын территорияны айтады.
ЖҰӨ - ол жалпы өнім, себебі оны негізгі капиталдың тұтынуын алып
тастағанға дейін есептеді. Теориялық жөннен ұлттық өнім таза негізде яғни
негізгі капиталды алып тастап есептелінуі керек.

1.2 Жалпы ұлттық өнімді есептеудің әдістері

ЖҰӨ келесі үш әдіс бойынша есептеле алады:
Жалпы қосымша құн жиынтығы ретінде (өндірістік әдіс);
Шеткі пайдалану компонеттерінің жиынтығы ретінде (шеткі пайдалану
әдісі);
Алғашқы табыстар жиынтығы ретінде (таратылым әдісі).
Өндірістік әдіспен есептеу кезінде ЖҰӨ барлық өндірістік бірліктердің
– салалар немесе секторлар бойынша топталған резиденттердің жалпы қосымша
құндарының жинақтау жолымен есептелінеді.
ҰШЖ-де қосымша құн көрсеткіші өнімге деген субсидиді қосатын, өнімге
деген салықты алып тастайтын (мысалға: сату салығы, ҚҚС және с.с.) негізгі
бағалармен бағаланады. Мұндай әдіс ЖҰӨ-ді құрастырудағы әр саланың үлесін
дәл өлшеуге мүмкіндік береді. Жалпы қосымша құн мен ЖҰӨ арасындағы өзара
байланыс келесі түрде анықталатын айтып кеткен жөн:
GDP = D + N – U,
(2)

мұнда D – экономиканың барлық салаларындағы негізгі бағаларда берілген
қосымша құны;
N – өнімдерге салық;
U – өнімдерге субсидии.

Өндірістік қызметке қабылданған ҰШЖ шекараларының түсінігі
келесілерден тұрады:
Қолдануынан тәуелсіз барлық тауарлар, басқа институционалды тұлғаларға
көрсетілетін қызметтер, оның ішінде мемлекеттік басқару органдары мен
коммерциалық емес ұйымдардың нарықтық емес қызметтері, жеке тұрғын үйде
өмір сүру үшін үй шаруашылығы қызметі және ақылы үй қызметшісі көрсететін
үй қызметі. Үй шаруашылығы мүшелерінің бір-біріне көрсететін тегін үй
қызметі ҰШЖ өндіріс шекарасына қосылмайды.
Өндіріс аумағының шекарасына көлеңкелі экономикада өндірілген тауарлар
мен қызметтер қосылуы тиіс (заңсыз өндіріс), яғни заңмен тыйым салынған
тауарлар мен қызмет көрсетулер және заңмен рұқсат етілген бірақ мемлекеттік
органдардан өз табысын жасыру үшін жасырын тауарлар мен қызмет көрсетулер
(жасырын өндіріс).
Шекті пайдалану әдісі бойынша ЖҰӨ пайдалануы келесі компонеттердің
жиыны түрінде анықталады:
тауарлар мен қызметтерді шекті тұтынудың шығындары;
жиынтық қор;
тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импортының сальдосы.
Бұл әдіс бойынша ЖҰӨ-ді есептеу формуласы былайша болады: 4, 29 б

GDP = C + I + E,
(3)

Мұнда GDP – жалпы ұлттық өнім;
C – шекті тұтыным;
I – инвестиция (негізгі қорлардың жиынтық қоры, материалды айналым
қорларының өсімі, құндылықтардың таза иемденуі);
E – таза экспорт.
Тауарлар мен қызметтерге шекті тұтыну шығындары дегеніміз – ол, тұтыну
тауарлары мен қызметтерге үй шаруашылығының шығындары, және де мемлекеттік
басқару мекемелерінің және коммерциалық емес ұйымдардың индивидуалды және
ұжымды тұтынуға арналған тауарлар мен қызметтерге шығындары. Үй
шаруашылығының шекті тұтынуға шығындары мыналарды қосады:
тұтыну тауарлары мен қызметтеріне шығындар;
натуралды түрдегі еңбек ақысы формасында немесе т.б. формада алынған
тауарлар мен қызметтерді тұтыну;
өзінің шекті тұтынуы үшін өндірілген тауарлар мен қызметтерді тұтыну.

Мемлекеттік басқару мекемелері мен коммерциалық емес ұйымдардың шекті
тұтынуға шығындары келесі түрде анықталады: бұл мекемелерді ұстап тұруға
ағымдағы шығындар минус бұл мекемелердің тауарлар мен қызметтер сатудан
түскен түсімдер плюс осы мекемелермен нарықтық өндірушілерден сатып алынған
экономикалық мағынасы жоқ үй шаруашылығын тегін немесе бағамен өткізуге
арналған тауарлар мен қызметтердің құны, плюс үй шаруашылықтарына тауарлар
мен қызметтер шығындарының мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорлары
есебінен өтелулері.
Денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру және т.б. бюджеттік ұйымдар
үй шаруашылығында жеке тұтынуларды қанағаттандыруларына арналған
индивидуалды тұтынуға тауарлар мен қызметтерді көрсетеді. Ұжымдық тұтыну
қызметтері, олар бюджеттік басқару ұйымдары мен қорғаныс ұйымдарына
көрсететін қызметтері болып табылады.
Жиынтық қор жинау дегеніміз, ол, ағымдағы периодта өндірілген және
алынған, бірақ ол кезде тұтынылмаған резиденттердің тауарлар мен
қызметтерді таза иемденуі (тұтынылғандарды алып тастағандағы). Жиынтық қор
жинауға негізгі капиталдың жиынтық қоры, материалды айналым құралдарының
қорларының өзгеруі мен құндылықтардың таза иемденуінен тұрады.
Тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импорты – берілген елдің барлық
елдермен экспортты-импорттық операциялары (туризм, транспорттық қызмет
көрсету, құрылыс, сақтандыру, компьютерлік, жарнама және т.б. қзмет
көрсетулер).
Таратылу әдісімен ЖҰӨ-ді анықтау кезінде келесі алғашқы табыстарды
қосады: жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысы, өндіріс пен импортқа таза
салықтар (өндіріс пен импортқа салық минус өндіріс пен салыққа субсидии),
жалпы пайда және жалпы аралас табыстар. 4, 61 б

GDP = W + Q + R + P + T,
(4)

мұнда GDP – жалпы ұлттық өнім
W – еңбек ақы (берілген елдің кәсіпорындары мен ұйымдарының
олардың азаматтығынан тәуелсіз өздерінің қызметшілеріне төленген еңбек
ақы);
Q – әлеуметтік сақтандыруға төлемдер;
R – жалпы пайда;
P – жалпы аралас табыс;
T – өндіріс пен импортқа салықтар (субсидийді шегіргендегі).
Жалдамалы жұмысшылардың еңбегіне ақы төлеу – есептегі периодта
орындалған, жұмыс берушінің жұмысшыға жұмысқа айырбас ретінде төлейтін
барлық ақшалай немесе натуралды сыйлықтардың жиынтығы. Ол екі компоненттен
құралады:
а) еңбек ақы.
б) жұмыс берушінің жұмысшыны болашақта әлеуметтік төлем ақы алуын
қамтасыз етуге арналған әлеуметтік сақтандыруға төлемдері.
Өндіріс пен импортқа салық – мемлекеттік басқару органдарымен тауарлар
мен қызметтерді өндіру мен импорттан немесе өндіріс факторларын
пайдаланудан алынатын міндетті төлемдер. Мұнда мынадай салықтар кіреді:
ҚҚС, акциздер, сатуға салық, айналымнан салық, жекелеген қызмет түрлеріне
салықтар, фискалды монополиялардың пайдасына салық, импортқа салық,
экспорт, кедендік баждар, жерге салық, өндіріс құралдары мен жұмыс күшіне
салық.
Өндіріс пен импортқа субсидии – мемлекеттің кәсіпорындардың тауарлар
мен қызметтердің өндірісі, сатулары немесе импорты байланысты орындайтын
ағымдағы қайтарымсыз төлемдері.
Жалпы пайда мен жалпы аралас табыс - өндірушінің жалдамалы
жұмысшылардың төлемдері, импорт пен өндіріс салықтарынан туындаған
шығындарды алып тастағаннан кейінді қосымша құнның сол бөлігінен қалған
пайда мен табыс. Бұл кезде меншіктен табысты есептегенге дейінгі пайда
(немесе зиян) өлшенеді. Үй шаруашылығына жататын корпоративті емес
кәсіпорындар үшін, табыстың бұл түрі қожайынның немесе кәсіпкердің
табысынан бөліне алмайтын кәдімгі жұмыс үшін сыйақылардан тұрады. Бұл
жағдайда оны аралас табыс деп атаймыз.
Алғашында ағымдағы бағалармен бағаланған ЖҰӨ-нің физикалық көлемінің
индексін және оның ЖҰӨ көрсеткіштерінің компонентерін есептеу үшін, әдетте
қайсы-бір жылдың ағымдағы бағалары қолданылатын, базалық период ретінде
қабылданған тұрақты бағалармен қайта бағалануы қажет. Тұрақты бағалармен
ЖҰӨ мен оның компоненитерін есептеудің бірнеше әдістері бар. Олардың ішінде
ең маңыздылары болып табылатындар:
1) бағалар индексінің көмегімен дефлятирлеу әдісі;
2) екілік дефлятирлеу әдісі;
3) физикалық көлемнің көлемі көмегімен базистік периодтың
көрсеткіштерін экстрополяциялау әдісі;
4) шығындар элементтерін қайта бағалау әдісі[1].

2 ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖҰӨ ДИНАМИКАСЫН ТАЛДАУ

2.1 Қазақстан Республикасының ЖҰӨ табиғи ресурстардың әлемдік
бағалармен модельдеудің мәні мен мақсаты.

Қазақстанның экономикасы шикізат өндіру саласына бағытталғаны анық.
Осыдан елдің дүниежүзілік шикізат нарқына тәуелді екенін айтпасақ та
түсінікті. Ал дүниежүзілік нарық сол шикізаттардың бағаларының өзгеруіне
тәуелді өзгеріп отыруы мүмкін. Ол экономикалық заңдылық. Бұдан туындайтын
бірінші ой, егерде дүниежүзілік нарық оның бағасына, ал Қазақстан
экономикасы сол дүниежүзілік нарыққа тәуелді болса, неге Қазақстан
экономикасы дүниежүзілік шикізат бағаларына тәуелді болмауы керек. Әрине
бұны былайша айта салу оңай, бірақ оны заңдылықтар мен дәлелдеу әрқашан
мүмкін бола бермейді. Бұл кезде ең оптималды жол ол экономика-математикалық
модельдерге жүгіну. Әрине Қазақстан экономикасы жекелеген минералды
ресурстарға тәуелді болуы мүмкін емес. Ол тек бірнеше көрсеткіштерден
тәуелділіктер мен байланысты анықтауға болады. Сондықтан да біз бірнеше
отын, тау, түсті және қара металдар шикізаттарына дүниежүзілік бағалары
көрсеткіштерін таңдадық.
Бұл модельді қолдану үшін мен Statistica программасын пайдаландым.
Бәріңіз білетіндей көптік регрессия модельінде бір тәуелді және бір немесе
бірнеше тәуелсіз айнымалы болады. Мен сол тәуелді айнымалы ретінде Ү
Қазақстан Республикасының ЖҰӨ, ал тәуелсіз айнымалылар ретінде табиғи
ресурстарының дүниежүзілік бағалар көрсеткішін таңдадым. Олардың жалпы саны
11. Атап кетсек:Австралия көмірі; Брент мұнайы; Дубай мұнайы; Техас мұнайы;
Табиғи газ; Темір; Пр болат; Ыстық болат; Реб болат; Уир болат; Тин.
Біздің жағдайда бұл детерминация коэффициенті R2=0,87092346, яғни 1-ге
жақын сан. Бұл дегеніміз алынған модель зерттеліп жатқан көрсеткіштер
арасында сенімді регрессия көрсеткіші екенін көрсетеді. Басқаша айтқанда
Қазақстанның ЖҰӨ дүниежүзілік табиғи ресурстар бағаларының өзгеруінің 87%-
не сәйкес келіп отыр. Бұл дегеніміз қалған 13% ЖҰӨ ге бағалар әсер етпейді
деген сөз.
Бұл регрессиялық талдаудың стандартты кестесі. Бірінші бағанада beta
коэффициенттерінің мәні берілген – регрессиялық теңдеудің стандартталған
коэффициенттері. Ал екінші бағанада beta-ның стандартты қатесі, үшінші
бағанада модель парамтрлерінің дәлдік бағалануы.
Келесі бағалау коэффициенттерінің бірі ол Фишер критериі (Ғ). Ғ-
критерий регрессияның мәнділік гипотезасын тексеруге қолданылады. Біздің
жағдайда F = 21,46881. Бұл кестелік Ғ-критерий деңгейінен едәуір жоғары.
Келесі бағалау коэффициенттерінің бірі ол р-маңыздылық деңгейі
p = 0,0318 яғни 0-ге жақын, ол дегеніміз құрылған регрессия жоғары
маңыздылыққа ие. Жоғарыда айтылып кеткен бағалау коэффициенттері барлығы
да құрылған регрессия өте маңыздылық деңгейіне ие екенін көрсетіп тұр.
Кесте 1 – Регрессиялық талдау стандарты кестесі

Beta Std.Err. B Std.Err. t(35) p-level
Intercept 1449694 648413.9 2.23575 0.031845
COAL_AUS 0.150519 0.164564 3378 3693.3 0.91465 0.366634
OIL_BRE -0.019697 0.608675 -276 8525.2 -0.032360.974369
OIL_DUB 0.766165 0.552961 12182 8792.0 1.38557 0.174646
OIL_TEX -0.398967 0.481003 -5536 6674.0 -0.829450.412472
NAT_GAS 0.473338 0.285193 39480 23787.3 1.65971 0.105907
IRON -0.615576 0.269083 -37024 16184.2 -2.287680.028313
STEEL_PR -0.640233 0.544225 -8937 7597.0 -1.176410.247370
STL_HOT 0.807388 0.419381 1435 745.4 1.92519 0.062362
STL_REB -0.130716 0.316393 -455 1100.5 -0.413140.682022
STL_WIR 0.148042 0.137269 1096 1016.4 1.07848 0.288195
TIN -0.913281 0.204726 -921 206.5 -4.460990.000081
*Сайт журнала Эксперт-Казахстан 29.09.2010
http:www.expert.ruprintissuesk azakhstan)

Келесі бағалау коэффициенті, ең маңызды коэффициенттердің бірі Дарбин-
Уотсон крэффициенті. Біздің жағдайда Дарбин-Уотсон коэффициенті d=2,118654
ге тең яғни d2 ол дегеніміз берілген модель өте үлкен сенімділікті
береді.
Екі өлшемді талдау. Ол деректердің жазықтықтағы визиуалды талдауы. Екі
өлшемді визиуалды талдауда әртүрлі гистограммалар, таралу диаграммалары,
ықтималдық графиктері, сызықтық графигтер, диапазон графиктері, шеңберлі
диаграммалар, бағаналы диаграммалар және т.б. графиктер қолданылады. Олар
деректердің спецификасын көрсетеді.
Таралу диаграммалары. Екі өлшемді таралу диаграммалары Х және Ү
айнымалылары арасындағы байланысты визиуалды байқауға көмектеседі. Егер бұл
диаграммалардағы нүктелер бір бұлт секілді орналасса онда екі элементтің
бір біріне байланысының болмағаны. Ал егер айнымалылар бір-біріне
байланысты болса, онда диаграммадағы нүктелер бір форманы түзеді, мысалы
бір сызықтың бойында орналасады[2].
Келесі таралу диаграммасы ол есептелген жалпы ұлттық өнім мен нақты
жалпы өнім көрсеткіштерінің таралу диаграммасы болып табылады. Бұл
диаграммаға көз жүгіртсек, диаграммадағы нүктелер бір сызықтың бойына
шоғырланып жинақталған, яғни есепті жалпы өнім мен нақты жалпы өнімнің
байланысы өте жоғары. Ал бұл өз кезегінде осы құрылған модельдің сенімді
модель екендігінің тағы да бір кепілі.

Сурет 1 - Есептелген жалпы ұлттық өнім мен нақты жалпы өнім
көрсеткіштерінің таралу диаграммасы

Сурет 2 - Есепті ЖҰӨ мен ауытқулар квадратының арасындағы байланыс

Бұл таралу диаграммасы да есептелген ЖҰӨ мен ауытқулар арасындағы
байланыстың бар екендігін көрсетеді. Бұл диаграммада нүктелердің көбісі
сызықтың маңайында орналасқан.
Бұл жерде келесіні айта кеткен жөн, ЖҰӨ мен минералды ресурстар
арасындағы байланыс үлкен болғанымен, оның жекелеген түрлерімен ЖҰӨ
арасындағы байланыс оншалықты үлкен емес. Бірақ ол түсінікті, өйткені
Қазақстан экономикасы тек бір ғана шикізат түрінің өзгерісіне тәуелді болып
қалуы мүмкін емес. Келесі корреляция таралу графиктерінде ең қатты
байланысқан деген жекелеген ресурстар түрлерін көре аласыздар.
Төмендегі графиктер қалайы мен темір ресурстарының дүниежүзілік
нарықтағы бағалары мен Қазақстан Республикасының ЖҰӨ көрсеткіштері
арасындағы байланысы немесе эконометрикалық тілмен айтсақ корреляцияны
көрсетеді.

Сурет 3 - Қалайы мен темір ресурстарының дүниежүзілік нарықтағы
бағалары мен Қазақстан Республикасының ЖҰӨ көрсеткіштері арасындағы
байланысы

Графиктен байқағаныңыздай корреляция қалайыда жоғарырақ бірақ теріс (-
0,77), ал темірде төменірек бірақ оң (0,65). Нүктелердің бірінші графикте
сызыққа жақынырақ орналасуы ЖҰӨ-нің темір бағасынан қарағанда қалайы
бағасына көп тәуелдірек екенін көрсек болады. Яғни жекелеген жағдайларда
ЖҰӨ-нің тәуелділігі оншалықты үлкен емес.
Жоғары да келтірілген дәйектердің барлығы алынған модельдің сенімді
екенін дәлелдеп отыр.

2.2 Қазақстан Республикасының ЖҰӨ динамикасын талдау және ұлттық
экономиканың тұрақты дамуының бүгінгі таңдағы мәселелері

Қазақстан Республикасы XXI күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Он төрт
жылдан астам уақытта елiмiздiң тәуелсiздiгiмен қатар жүргiзiлiп келе жатқан
экономикалық реформалардың маңыздылығы мен қолданбалылығына тоқталар кез
жеттi.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң
нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi. Себебi Елбасы атап
көрсеткенiндей, “мемлекетiмiз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына
қосылуы керек”.
Сондықтанда болар бүгiнгi күнi экономикалық дамудың тиiмдi жолдарын
табу туралы мәселелi сұрақтар кең түрде талқылауға түсiп отыр. Ол үшiн елде
тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшiн мемлекеттiк
бағдарламалар немесе стратегиялар қажет 4.
Экономикалық өсу әдетте ЖIӨ-нiң нақты өсуiмен бағаланады және оның
өсу қарқынымен тiкелей байланысты. Экономикада құлдырау және өркендеу
кезеңiне байланысты өсудiң екi аспектiсi болады: өсу нәтижесiнiң бұрынғы
деңгейiне жету және одан асып кету. Қазақстан экономикасы қазiр
экономикалық өсудiң қайта жандану кезеңiнде өмiр сүрiп отыр. Мұндай 70 жыл
бойы мүлде басқа көзқараста болып келiп, ендi оған керiсiнше нарықтық
экономикаға өту кезiнде мемлекеттiң, яғни макроэкономикалық реттеудiң
алатын орны үлкен болуы керек.
Халықтың өмiр сүру деңгейi мен сапасын жақсарту бұл қоғамдық
дамудағы республиканың әлеуметтiк – экономикалық саясаты арқылы iске
асырылады. Халықтың өмiр сүру деңгейiнiң негiзгi индикаторы: халықтың
табысы, еңбек ақының мөлшерi, зейнет ақы көлемi, мемлекеттiк минималды
еңбек ақы деңгейiмен өлшенедi.
1999 жылы сәуiрде ақшаны еркiн айналымға жiберу отандық
тауарлардың бәсекелестiгiн қалыптастырды. Сол жылы ЖIӨ-нiң өсуi 1,7%-ке
жеттi. Отандық тауар өндiрушiлердiң қызметтерiн активизациялау, iшкi және
сыртқы рыноктағы сұраныстың өсуi бұл негiзгi 1999-2001 жылдардағы
экономикалық өсу болды. Нақты ЖIӨ 2000 жылы 9,8%, ал 2001 жылы оның өсу
қарқыны 13,5%-ке, 2002-2007 жылдары 9-10% шамасындағы жоғарғы өсу
қарқынында сақталды. Ал 2008 жылы дүниежүзілік қаржылық дағдарыстың орын
алуына байланысты елдің ЖҰӨ-нің өсу деңгейі 3% деңгейіне дейін төмендеді.
Осыған байланысты экономиканы дағдарысты кезеңде қолдау және одан әрі
дамытудағы бағытталған мемлекеттік және қаржылық бағдарламалардың негізінде
2010 жылдардан бастап ЖҰӨ көлемі 7% шамасына жоғарылады. 14 .
Елімізде 2007-2011 жылдар аралығында ЖIӨ-нiң жиынтық өсiмi 80%-
дан астам болды. Сонда ЖҰӨ динамикасына назар аударатын болсақ Қазақстанда
экономикалық өсудiң динамикасын келесi түрде көруге болады екен. 14.

























Сурет 6 – Жұмыссыздық пен ЖҰӨ, инфляция арасындағы байланыс

Бiздiң экономикалық өсуiмiз толықтай шикiзат түрiнде болып
отыр, ал бұл әлемдiк тәжiрибе бойынша ел экономикасына тиiмсiз. Ол өзiмен
бiрге көптеген шығындарды ала келедi, әсiресе жергiлiктi экологиялық
мәселелердi туғызады және көп мөлшердi жымысшы күшiн қажет етедi. Әлемдегi
дамыған елдердiң барлығы шикiзатты және өндiрiстi экономикадан толық
құтылып, сервистiк-технологиялық экономикаға көшiп отыр. Шикiзат және
өндiрiстiк экономика дамушы және даму жағынан артта қалған елдерге өтуде.
Қазақстандағы экономикалық қауіпсіздіктің көрсеткіштері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ұлттық өнім территориялары және оны өлшеудің тәсілдері
Макроэкономиканы құрудың негізгі заңдары. Ұлттық экономика жүйе ретінде
Ұлттық экономика біртұтас жүйе ретінде. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
Қазақстандағы жалпы ұлттық өнім және оны есептеу әдістері
Жалпы ұлттық өнімді шығындар, табыстар бойынша есептеу
Жалпы ұлттық өнім, қор және ағым
Макроэкономикалық көрсеткіштер жайлы ақпарат
Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
Макроэкономика негіздері
ҰЛТТЫҚ ӨНІМ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ӨЛШЕУДІҢ ТӘСІЛДЕРІ ТУРАЛЫ
Пәндер