Экономикалық өсімнің мәні
Кіріспе 3
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні 4
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері . 4
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы. 7
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы. 9
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен
қазіргі типтері. 11
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және экономикалық өсім. 11
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері. 16
2.3. Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері 24
Бөлім 3 Экономикалық өсуді жылдамдату бағытындағы мемлекеттік саясат. 26
3.1. ҚР.дағы экономикалық өсімді дамыту. 26
3.2. Дамыған мемлекеттердің ҚР.ның өсуіндегі рөлі. 28
3.3. Қазақстанның экономикалық даму стратегиясы
“Қазақстан . 2030” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.4. Қазақстандағы экономикалық өсудiң бүгiнгi жағдайы және экономикалық өрлеуге жету жолындағы сапалық көрсеткiштер.36
Қортынды 40
Әдебиет тізімі 42
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні 4
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері . 4
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы. 7
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы. 9
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен
қазіргі типтері. 11
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және экономикалық өсім. 11
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері. 16
2.3. Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері 24
Бөлім 3 Экономикалық өсуді жылдамдату бағытындағы мемлекеттік саясат. 26
3.1. ҚР.дағы экономикалық өсімді дамыту. 26
3.2. Дамыған мемлекеттердің ҚР.ның өсуіндегі рөлі. 28
3.3. Қазақстанның экономикалық даму стратегиясы
“Қазақстан . 2030” ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3.4. Қазақстандағы экономикалық өсудiң бүгiнгi жағдайы және экономикалық өрлеуге жету жолындағы сапалық көрсеткiштер.36
Қортынды 40
Әдебиет тізімі 42
Барлық елдің алдында тұрған ортақ мәселе- экономикалық өсу, онда ұлттық эканомика дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі, ресурстардың шектеулі мәселелері шешіледі. Экономикалық өсуді қолдау оның қарқынын тиянақты және оптималдық деңгейде ұстау үшін айқын көрініс болу керек. Бұндай экономикалық өсімге қандай фактор себепші болады, керісінше қандай фактор кері әсер ететінін білу керек.
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра алады және әлеуметтікэкономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.
Экономикалық теория экономикалық өсімнің оптималдық өсу қарқынын, динамикалық моделдерін жасауға көмектеседі. Ол әрбір елдің саясатында ерекше орын алады.
Танымал экономист, тарихшы Б. Семоген: “ Экономикалық өсім кездейсоқ, күрделі көрініс болып табылады. Табиғи ресурстар, заңдылықтар, сонымен қатар көптеген психологиялық және қоғамдық факторлар экономиклық өсудің қанағаттанарлық теориясы болып табылады. Экономикалық өсімнің теориялары, проблемалары әлі зерттеуді қажет етеді. ” - дейді.[6]
Сондықтан әрбір экономикалық өсімнің теориясын немесе моделдерін зерттеп әрі қарай дамытуда.
Курстық жұмыстың бірінші (теоретикалық) бөлімінде экономикалық өсім және оның типтеріне тоқталып оның мәнін ашуға тырысамыз. және экономикалық өсімнің мақсатын, сапасын анықтап, оның даму тарихын баяндалды.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде- зерттелетін сұрақты жан-жақты талдауға тырыстық. Әсіресе экономикалық өсімнің моделдерін, факторларын толық қарастырылып, олардың түрлері анықталады.
Ал үшінші бөлімінде экономикалық өсімнің қазіргі жағдайында, Қазақстан Республикасы бойынша жағдайына баға беріп, тақырып бойынша орталық мәселені жетілдіру жөнінде ұсыныстар берілді.Сонымен қатар орталық мәселені дамытуда шетелдік тәжірибені де қарастыруды жөн көрдік.
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра алады және әлеуметтікэкономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.
Экономикалық теория экономикалық өсімнің оптималдық өсу қарқынын, динамикалық моделдерін жасауға көмектеседі. Ол әрбір елдің саясатында ерекше орын алады.
Танымал экономист, тарихшы Б. Семоген: “ Экономикалық өсім кездейсоқ, күрделі көрініс болып табылады. Табиғи ресурстар, заңдылықтар, сонымен қатар көптеген психологиялық және қоғамдық факторлар экономиклық өсудің қанағаттанарлық теориясы болып табылады. Экономикалық өсімнің теориялары, проблемалары әлі зерттеуді қажет етеді. ” - дейді.[6]
Сондықтан әрбір экономикалық өсімнің теориясын немесе моделдерін зерттеп әрі қарай дамытуда.
Курстық жұмыстың бірінші (теоретикалық) бөлімінде экономикалық өсім және оның типтеріне тоқталып оның мәнін ашуға тырысамыз. және экономикалық өсімнің мақсатын, сапасын анықтап, оның даму тарихын баяндалды.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде- зерттелетін сұрақты жан-жақты талдауға тырыстық. Әсіресе экономикалық өсімнің моделдерін, факторларын толық қарастырылып, олардың түрлері анықталады.
Ал үшінші бөлімінде экономикалық өсімнің қазіргі жағдайында, Қазақстан Республикасы бойынша жағдайына баға беріп, тақырып бойынша орталық мәселені жетілдіру жөнінде ұсыныстар берілді.Сонымен қатар орталық мәселені дамытуда шетелдік тәжірибені де қарастыруды жөн көрдік.
1. Қазақстан-2030. Алматы: Юристь,2003ж.
2. Әубәкіров Я. А. Экономикалық теория. Алматы, 1999ж.
3.Михайлущкин А.И. идр. Экономика. Москва,2001г.
4. Булатов А.С. Экономика. Москва,2002г.
5. Баликоев В. З. Общая экономическая теория. Новосибирск: Модус ,1996г.
6. Гайнуллин Ф. Р. Введение в экономическую теорию.А.,1997ж.
7. Гайнуллин Ф.Р. Основы экономической теории. Алматы, 1998г
8. Курс экономической теории. /Под общ. Ред. Проф. Чипурина М. Н. ,проф. Кисилевой Е. А. Киров, 2002г.
9. Курс экономикиҒ учебник. /Под ред. Б. А. Райзберга. М., 2001г.
10. Крымова В. Экономическая теория : уч. Пос. . в схемах. Алматы, 2002г
11.. Мамедов О. Ю. Современная экономика. Москва, 1998г.
12. МамыровН. Қ., ТілеужановМ. Ә. Макроэкономика: Алматы: Экон.,2003ж.
13. Нұрғалиев. Қазақстан экономикасы Алматы,1999ж
14. Сергалиев Русско-казахский словарь, орысша –қазақша сөздік:-Алматы,2000ж..
15. Сажина М. А. Чибиков Экономическая теория М.: Норма,2003г.
16. Самуэльсон П. Экономика. В 1 томах. Москва,1994г
17. ТарасаевичЛ. С. и др. Макроэкономика. Издательства СПбГУЕФ, 1999
18. Фишер С., Р. Дорбуш, Р. Шмалензи. Экономика, Москва: Дело, 1993
19 Шишкин А. Ф. Экономичекая теория. М.: ВЛАДОС, 1996г.
20. Шеденов Ө. Қ. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе-Алматы, 2002ж.
21. Экономическая теория. /Пд ред. А. И. Добринина. С-П., 2000г.
22. Экономикалық теория. /Әубәкіров, Байжұмаев, Жақыпова, Табаева/ Алматы,1999ж.
23. Экономикческая теория. /Под ред. Н. И. Базылева. Минск, 2001г.
24 Экономическая теория. /Под ред. Д. Э. Н., проф. В. Д. Камаева. М., 1998г.
25. Экономическая теория: практикум. /Под ред. Н. И. Базылева, Л. В. Воробьвой. Минск,2001г.
2. Әубәкіров Я. А. Экономикалық теория. Алматы, 1999ж.
3.Михайлущкин А.И. идр. Экономика. Москва,2001г.
4. Булатов А.С. Экономика. Москва,2002г.
5. Баликоев В. З. Общая экономическая теория. Новосибирск: Модус ,1996г.
6. Гайнуллин Ф. Р. Введение в экономическую теорию.А.,1997ж.
7. Гайнуллин Ф.Р. Основы экономической теории. Алматы, 1998г
8. Курс экономической теории. /Под общ. Ред. Проф. Чипурина М. Н. ,проф. Кисилевой Е. А. Киров, 2002г.
9. Курс экономикиҒ учебник. /Под ред. Б. А. Райзберга. М., 2001г.
10. Крымова В. Экономическая теория : уч. Пос. . в схемах. Алматы, 2002г
11.. Мамедов О. Ю. Современная экономика. Москва, 1998г.
12. МамыровН. Қ., ТілеужановМ. Ә. Макроэкономика: Алматы: Экон.,2003ж.
13. Нұрғалиев. Қазақстан экономикасы Алматы,1999ж
14. Сергалиев Русско-казахский словарь, орысша –қазақша сөздік:-Алматы,2000ж..
15. Сажина М. А. Чибиков Экономическая теория М.: Норма,2003г.
16. Самуэльсон П. Экономика. В 1 томах. Москва,1994г
17. ТарасаевичЛ. С. и др. Макроэкономика. Издательства СПбГУЕФ, 1999
18. Фишер С., Р. Дорбуш, Р. Шмалензи. Экономика, Москва: Дело, 1993
19 Шишкин А. Ф. Экономичекая теория. М.: ВЛАДОС, 1996г.
20. Шеденов Ө. Қ. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе-Алматы, 2002ж.
21. Экономическая теория. /Пд ред. А. И. Добринина. С-П., 2000г.
22. Экономикалық теория. /Әубәкіров, Байжұмаев, Жақыпова, Табаева/ Алматы,1999ж.
23. Экономикческая теория. /Под ред. Н. И. Базылева. Минск, 2001г.
24 Экономическая теория. /Под ред. Д. Э. Н., проф. В. Д. Камаева. М., 1998г.
25. Экономическая теория: практикум. /Под ред. Н. И. Базылева, Л. В. Воробьвой. Минск,2001г.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
“Экономикалық теория” пәні бойынша
Тақырыбы: Экономикалық өсім және оның түрлері.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні 4
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері . 4
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы. 7
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы. 9
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен
қазіргі типтері. 11
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және
экономикалық өсім. 11
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері.
16
2.3. Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері 24
Бөлім 3 Экономикалық өсуді жылдамдату бағытындағы мемлекеттік саясат.
26
3.1. ҚР-дағы экономикалық өсімді дамыту. 26
3.2. Дамыған мемлекеттердің ҚР-ның өсуіндегі рөлі. 28
3.3. Қазақстанның экономикалық даму стратегиясы
“Қазақстан -
2030” ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...33
3.4. Қазақстандағы экономикалық өсудiң бүгiнгi жағдайы және экономикалық
өрлеуге жету жолындағы сапалық көрсеткiштер.36
Қортынды 40
Әдебиет тізімі 42
Кіріспе
Барлық елдің алдында тұрған ортақ мәселе- экономикалық өсу, онда
ұлттық эканомика дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі, ресурстардың
шектеулі мәселелері шешіледі. Экономикалық өсуді қолдау оның
қарқынын тиянақты және оптималдық деңгейде ұстау үшін айқын көрініс
болу керек. Бұндай экономикалық өсімге қандай фактор себепші
болады, керісінше қандай фактор кері әсер ететінін білу керек.
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде
қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтікэкономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.
Экономикалық теория экономикалық өсімнің оптималдық өсу
қарқынын, динамикалық моделдерін жасауға көмектеседі. Ол әрбір елдің
саясатында ерекше орын алады.
Танымал экономист, тарихшы Б. Семоген: “ Экономикалық өсім
кездейсоқ, күрделі көрініс болып табылады. Табиғи ресурстар,
заңдылықтар, сонымен қатар көптеген психологиялық және қоғамдық
факторлар экономиклық өсудің қанағаттанарлық теориясы болып табылады.
Экономикалық өсімнің теориялары, проблемалары әлі зерттеуді қажет
етеді. ” - дейді.[6]
Сондықтан әрбір экономикалық өсімнің теориясын немесе моделдерін
зерттеп әрі қарай дамытуда.
Курстық жұмыстың бірінші (теоретикалық) бөлімінде экономикалық
өсім және оның типтеріне тоқталып оның мәнін ашуға тырысамыз. және
экономикалық өсімнің мақсатын, сапасын анықтап, оның даму тарихын
баяндалды.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде- зерттелетін сұрақты жан-
жақты талдауға тырыстық. Әсіресе экономикалық өсімнің моделдерін,
факторларын толық қарастырылып, олардың түрлері анықталады.
Ал үшінші бөлімінде экономикалық өсімнің қазіргі жағдайында,
Қазақстан Республикасы бойынша жағдайына баға беріп, тақырып бойынша
орталық мәселені жетілдіру жөнінде ұсыныстар берілді.Сонымен қатар орталық
мәселені дамытуда шетелдік тәжірибені де қарастыруды жөн көрдік.
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері .
Экономиканың өсуі тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті
болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теорияда “Экономикалық өсу ”
категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән
береді.Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады?
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі. Бұл
жыл сайынғы қоғамдық өнімнің сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан
өндіріс құралдары мен тұтыну құралдарынан тұрады.
Экономикада әрбір елде тек қана ұлттық өнім шығарып қана қоймайды,
сонымен қатар олардың белгілі-бір бөлігін, яғни өндірістік немесе
өндірістік емес шығындалуын есепке алып отырады. Қазіргі нарықтық
экономикада ұлттық өнімді өндіру ұзақ мерзімде және кеңейтілген мерзімде
жоспарланады. Бұл өткен периоттан пайдаланылған өнімнен әлдеқайда көп
тұтынылатынын көрсетеді. Кеңейтілген динамикалық өндіріс мына жағдайды
көрсетеді, яғни экономикалық өсу құбылыстарын. Ең қарапайым анықтамамен
есептеу экономикалық өсіммен байланысты, ірі халықтық көрсеткішпен
көрсетеді., яғни инфлияциядан тазартуды білдіреді.
Экономикалық өсім дегеніміз –бұл бақылау мерзімішіндегі
салыстырмалы өзгеріс пен ЖҰӨмен ЖІӨ–ның көлемі. Экономикалық өсімнің
қарқыны ЖҰӨ мен ЖІӨпайыздық өсіміне байланысты және әрқашан 1жылға
есептеледі. Кейде бұл көрсеткішті есептеу 1айға 1квартлға, 10жылға т.с.с
керек мерзімдерде де бола береді.
Есептеу формула
У1-тексерілген периодтағы ЖҰӨ-іның көлемі.
У -алдағы периодтағы ЖіӨнің көлемі.
Экономикалық өсім дегеніміз- динамикалық тұтас көрсеткіш және
ел экономикасының белгілі- бір уқыттағы жағдайын көрсететін
көрсеткішті экономиканың жеке секторларын өндіріс салалары өндірістер
немесе жеке мекеменің экономикалық жағдайын анықтау үшін
пайдалануға болады. Осыдан кейін өндіріс саласының көлемінің өсу
қарқыны немесе мекеме есептеледі, ал көрсеткіш “ cектордағы өсім,
саласы немесе өндірістік тағы сол сияқты өнім” деп аталады.
Мысалы:
Ресейде экономикалық өсім 1997 ж 0,6% құрады. Кейбір өндіріс
саласында экономикалық өсім- нөлге жуықтады, ал екіншілері-
керісінше 15-16% көтерілді.
Экономикалық өсім көрсеткіші әрқашан да бірқалыпты тұрмайды.
Статистикаға жүгінсек, экономикалық өсім қарқыны о-ге жуықтауы
мүмкін немесе жағымсыз болуы да мүмкін.
Егер біз қарастырып отырған кезең ішіндегі өндірілген
тауарлардың жалпы көлемі, алдағы өткен өнімдердің көлемі тең болса,
онда экономикалық өсім қарқыны нөлге тең болады. Оны нөлдік
қарқын деп атаймыз. Экономика крезистік жағдайында тұрғанда ұлттық
өнім жартылай өндіріледі осыны жағымсыз өсім деп атайды. 90ж 1
жартысында Ресейде жағымсыз экономикалық өсім орын алды. ЖІӨ-нің
қарқынының төмендеуі қысқарды. Ал 1996ж бұл құлау нөлдік
экономикалық өсіммен алмасты.
Әрине, ол ЖҰӨ-нің нақты көрсеткіші экономикалық өсімнің
тазалылығына кепілдік бере алмады. Ойлап қарасақ қоғамдағы ВВП-ның
нақты өсіміне қарағанда халықтың санының өсу қарқыны әлдеқайда
жоғары және екі көрсеткіш те қатар өскен жағдайда тұтас өнімнің
халықтың жан басына шаққандағы көрсеткіші қысқарды. Осы жағдайда
экономикалық өсімнің тиімді жағы деп қарауға бола ма Елдегі
экономикалық жағдайды дәлірек анықтау керек. Ол үшін экономикалық
өсімнің қарқынын пайдалана отырып, ЖІӨнің нақты көрсеткішін халықтың
жан басына шағу керек.
Бірақ бұл көрсеткіш те айқын емес себебі керісінше халық
арасындағы өлім саны көбейіп өмірге келетін адам саны азайса, бұл
жағдайда ВВП-ның нақты өсім нөлдік қарқында болғанда, онда тұтас
өнім долясы халықтың жан басына шаққандағыдан өседі.
Сонымен теориялық деңгейде оңайлатылған түрде ЖІӨ-нің нақты
көрсеткішін пайдалануға болады. Ол үшін жоғарыда көрсетілген (1)-ші
формуланы пайдаланылып экономикалық өсімнің деңгейін анықтауға
болады. Практикада бұны анықтаудың басқа жолдары да көп және
күрделендірілген тәсілдер арқылы экономикалық өсімді есептеуге бола
Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғалмалы ұдайы
өндірістің экстенсивті типіне немесе интенсивті типіне негізделе
дамиды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типінде өнім
шығаруды екі есеге арттыру үшін, жұмыскер саны мен өндірістік
қорлары екі есе ұлғаюы қажет.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге
жұмыс күшін және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы
жеткізуге болады.
Практикада бұл ұлғаймалы өндірістің типтерін белгілі ара
қатынаста немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз.
Қазіргі жағдайда, ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының
негізінде жүзеге асады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қайнар көзі қосымша құн болып
табылады. Осы мақсатқа ол күрделі қаржы ретінде жұмсалады. Алайда
нарықтық механизмінің сұранымы мен ұсынымы жағдайында мұның өзі
жеткіліксіз.
Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің экстенсивті
типін алатын болсақ, мұнда ерекше қиындық туа қоймайды. Экономиканың
жеткілікті қарқынды дамуы сол кезге дейін жүзеге асуы мүмкін: оған қай
уақытта экстенсивті өсудің шектеулі кедергілерімен жолыққанша, ондай
кедергілерге табиғи ресурстардың қосымша жетіспеушілігін жатқызамыз.
Әдетте, бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылық айналымына
жекелеген, қолайлы емес пайдалы қазбаларды қосу есебінен жабылады және бұл
ресурстарды қымбаттатады. Өңделген кезінде ресурстар құнының бірлігі
нәтижесінде түпкі өнімнің өсуін өте аз береді. Оның тиімділігінің
төмендегенінде экономикадағы пропорциональдық өзгереді және
экономикалық өсу қарқыны төмендей бастайды.[20]
Сұранымның өсу жағдайында табиғи ресурстар мүмкіндігі мәселесі
одан әрі қиындай түседі. Сондықтан экономикалық өсу бірқатар факторларға
байланысты:
• Табиғи ресурстарының саны мен сапасына
• Еңбек ресурстарының саны мен сапасына
• Капитал ресурсына
• Қолда бар технологияға
Бір сөзбен айтатын болсақ, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық
жіктеулері бар. Мұндай жағдайға тап болған қоғам өзінің бағыт-бағдарын
өзгертуге тырысады. Экстенсивті дамудың қайнар көзінің жойылуы қоғамды
интенсивті өсу мүмкіндіктерін қарастыруға итермелейді. Демек техникалық
процестің ресурсты сақтау түрлеріне бағыт-бағдар жасау: оларға материалды
сақтау, инергияны сақтау және қорды сақтау жатады. Барлық қоғам
масштабындағы экономикалық өсу тауар мен қызмет көрсетудің жылдық көлемінің
ұлғаюымен байқалады. Сондықтан экономикалық өсуді өлшеудің көрсеткіші:
Жалпы ішкі өнім(ЖІӨ)немесе жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) немесе ұлттық табыс(ҰТ)
болып табылады. Экономикалық өсу обсолюттік және салыстырмалы
мөлшерде(алдағы кезеңдегі мөлшерге пайыз ретінде)өлшенеді. Мысалы осы жылы
реалды ЖҰӨ 210млн теңге құраса, ал алдыңғы да-200млн теңге болған, онда
обсолюттік тұрғыдағы өсімі 10 млн теңге, ал салыстырмалы тұрғыда-5%
құрайды.
Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен
анықталады. (ЖҰӨ-нің қарқынын анықтау үшін, осы жылғы нақты ЖҰӨ мөлшерін
алдағы жылғы нақты ЖҰӨ-ге жатқызып нәтижесінпайыз түрінде көрінеді)
Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ)біраз жылғы қарқынды өсу сипаттамасы
көрсеткіштерін тізе отырып, оның тенденциясын ашуға яғни экономикалық
дамудың бағытын анықтауға болады. [2]
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаты тұрғындардың материялдық
игіліктерін және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық
өсудің мақсатын анықтау мыналарға байланысты:
1. Халықтың жан басына шаққандағы орташа кірістің өсімі. Бұл
мақсаттың нәтижесінде ұлттық кірістің өсу қарқынына баға береді.
2. Бос уақытты ұлғайту. Бос уақыт халық игілігі болып табылады,
бірақ елдің ЖҰӨ мен НД-ның нақты көрсеткіші болып табылмайды.
Сондықтан берілген мақсаттың жетістіктерінің дәрежесін бағалау үшін
мынаған көңіл бөлу керек. Біз қарастырып отырған периот ішінде
жұмыс жылы ішінде қысқартылу жұмысшылар мен қызметкерлерде болды
ма, жоқ па?
3. Әртүрлі ұлттық қабаттарда ұлттық кірістің таралуының жақсаруы.
Егер негізгі ұлттық кірістің таралуы айтарлықтай төмендеген жағдайда, онда
ұлттың үлкен бөлігі экономикалық өсімнің жақсаруына кірмеген болар еді. Ол
кезде ұлттың осы бөлігінің тұрмыстық жағдайы бұрынғы күйінде қалады немесе
әлсірейді. Сондықтан экономикалық өсу процесін жұмысқа жарамсыз және
жұмыссыз қалған ұлттар қабатын әлеуметтік қорғау принциптеріне сүйеніп
оларды қорғауға тиіс.
4. Сапа мен өсім, өнім таварларырының әртүрлілігі және қызмет ету
саласының жақсаруы. Бұл көрністер негізгі ұлттық кірістің нақты
көрсеткіштерін таба алмайды. Осы уақыт ішінде сапа мен деференциялдық
бұйымдар тұтынушыларды қанағаттандыруда жоғары жетістікке жетеді және
ізінше, осы бұйымдардысатып алушығыны ұлғаяды, өндірістік ұлттық кіріс
көлемін тұтас өлшем арқылы анықтауға болады.
Экономикалық өсудің мақсаты не? деген сұраққа топшылау анализінің
себебін және тұтынушылар мен өндірушілердің мінез- құлқы арқылы жауап
беруге болады. Негізгі қорғам себебі фирманың инвестициялық шығысымен
анықталады. Ол дегеніміз экономикалық жетістік, ұзақ мерзімді болашақ.
Жеке шаруашылықтың мақсаты дегеніміз- жеке басының игілігін
жақсарту деген сөз. Бұл жетістікке жету үшін :
Біріншіден. Өзінің кірісінің белгілі-бір мөлшерін сақтап отырады.
Екіншіден. Кірістің бір бөлігін өндірістік факторлардың өзінде бар
түрлерінің сапасын жақсартуға және инвестициялауға жұмсайды.
Экономикалық өсім эфектісі мына төмендегілер бойынша түсіндіріледі.
• Өнімнің сапасы және қызмет етуінің жақсаруы. Отандық және дүниежүзілік
нарықта бәсекенің ұлғаюы.
• Жаңа өнімдерді өндіру негізі, халықтың бұрынғы қажетін өтей алмай
отырған тауарлар, жаңа тауарлармен алмасты, бұл халықтың тұтынушыларын
қанағаттандырады.
• Мамандандырылған және ұжымдық өнеркәсіптің өсуі.
• Х-эффективті емес шебер басқару жүйесі арқылы және эффективті
себептерді қолдана отырып, өнім өндірушінің және ішкі фирманың өсуіне
себепші болуына байланысты.
• Әртүрлі салалар бойынша өндірістік ресурстар және еліміздің әртүрлі
региондарының жақсаруы.
• Жаңа техниканың негізі шығынды азайту, өндірістің көлемін, өндірістік
ресурстарды шектеу, өндірістің берілген көлемін шығару.
“ Экономикалық өсімнің сапасын” түсіну үшін эканомикалық теориямен
байланысты күшейтілген әлеуметтік бағыты – эканомикалық өсудің
сапасының негізі болып табылады. Оның белгілерін мыналардан көруге
болады:
• Ұлттық материалдық-тұрмыс жағдайының жақсаруы.
• Бос уақыттың көбеюі бұл жеке адамның негізінің гармоникалық жетілуі.
• Әлеуметтік инфраструктураны салалық өсуінің дәрежесі.
• Жеке адамның капиталы және инвистициялық өсуі.
• Еңбек жағдайы және адам өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі.
• Жұмыссыздар және жұмысқа жарамсыздарды әлеуметтік қорғау.
Бір жағынан экономикалық өсу қарқынын және сапаның өсуі, ал екінші
жағынан –бұған қарама-қарсы болуы мүмкін екенін атап өту керек. Жоғары
қарқын кейде сапалық өсуге кері әсер етеді. Мысалы күнінің ұзақтығы өскенде
немесе интенсивті еңбектің өсуі , еңбек шығынының өсуіне әкеліп
соқтырғанда, сол сияқты экономикалық өсудің қарқыны өскенде, экономикалық
өсімнің, сапасы туралы неготивті жағдай туындайды, бос уақыт азаяды.
Керісінше, төменгі және қарама-қарсы өсу қарқыны тұтынушыларды
қанағаттануын жоғарлатып, нәтижесінде сапалы тауар шығады. Сондықтан
көптеген эеономистер экономикалық өсімнің қарқыны жылына 2-3% артық
балмауға тиіс деп санайды.
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы.
Экономикалық өсім теориясының дамуы бірнеше этаптардан өтті.
Кейнстің микроэкономикалық теориясынан ХХ ғасырдың 50-ші жылдарына дейін
өсті. Бұл теорияның негізгі базисі Р. Хоррода -Домара моделі шамамен
50жылдардың ортасында дамудың жаңа сатысына өтті. Сол сияқты экономиканың
неоклассикалық бағытты ұстанушылар экономист – Д. Миндон, Р. Солоу .
Экономикалық өсім теориясы қандай тұрғыдан болмасын –кеинистік,
неоклассикалық база синтезінде –екі бағыттағы проблема ұстанадыҒ Ұзақ
мерзімге созылған ұлттық кіріс өсімнің потенциялын анықтайтын факторлар
және шартты белгілер “Экономикалық қалыпты жағдай”, басқа сөзбен айтқанда
динамикалық теңдіктің шарты, сол сияқты экономиканың осыған бейімделуі
қалыпты жағдайдағы теңдік.
Кейнстік теорияның өсуі 2 топтағы проблемаға Хоррода –Домара теңдеуінің
негізінде шешіледі. Бұл 2 теңдікте ұлттық кірістің өсу қарқыны 2 фактормен
анықталады.
1. Инвестиция және қатынас бірліктері, өнім және капитал. Бұл қатынас
технологиялық шарттармен қатаң түрде бекітіледі.
2. Бұл топтың проблемасына тұрақты жағдайы және оны қолдайтын механизм
Кинс қозғалысына жүгінеміз. Жетілмеген нарықтық экономика Хоррода-
Домабара моделі бойынша нәтиже шығарылған қысқа және ұзақ мерзімге
қолдау системасының тепе-теңдік ауытқуын мемлекет тарапынан реттеліп
отыруға тиіс.
Неокеинстық тұжырым бойынша теке-тірес байланысты, ал инвестицияға
тікелей байланысты.
Капиталдық салымның өсуі жұмыспен қамтуға, ұлттық кіріске, тұтынушыға
өз әсерін тигізеді және өсіреді. Егер инвестиция жинақ ақшамен теңессе,
онда ел экономикада ешқандай қиындық болмайды. Жинақ ақшаның өсімі
инвестициядан жоғары болған жағдайда жұмыс күшінің жетіспеушілігіне әкеліп
соқтырады, ал керісінше инвестиция жинақ ақшаданөсіп кеткен жағдайда халық
тұтынатын таварлардың құны өседі. Сондықтан неокеинсиандық негізгі міндеті
капиталдық салымның өсу қарқынын және көлемін анықтау. Ол үшін кеңейтілген
математикалық аппаратты пайдаланады.
Неоклассикалық принцип бойынша бұл проблеманы шешу үшін экономикалық
факторлардың өсуі неоклассика негізі капитал және жұмыс күшін пайдалану,
әртүрлі пропорциялық үйлесімділік пен қабілеттілік технологияның әсері және
экономикалық принцип арқылы жүзеге асады.
Сонымен қатар ҒТП факторлары мен анализ жасалады. Анализ аппаратын
пайдаланылған кезде, өндірістік қызмет және экономикалық әдебиеттен алынған
өндірістік қызмет, яғни Кобба- Дуглас қызметі экономикалық өсімнің жеке
факторларының рөлдерін анықтап береді. Жекелеген жағдайларда ҒТП-ның және
олардың жеке компоненттерін де анықтайды.
Неоклассикалық модел дегеніміз – нарықтың ішкі жағдайын және
автоматтық қалпына келуі қажетті механизмін, бұзылған ара салмағын дәлелдеу
деген сөз.
Неоклассикалық бағытты ұстайтындар, еркін бәсеке механизмі
өндірістік факторлардың толық пайдалану жолдары олардың құнына әсер етеді.
Мысалы: егер инвестициялық қарқынның шамадан тыс өсуі; ресурстардың құны да
өседі. Бұл кәсіпкерлердің өндірісін қысқартуға әсер етеді және сұранысты
азайтады.Сонымен қатар өндірістік факторлардың құнын азайтады. Шартты
балансты өсім кезінде сұраныс ұсынысқа тең болады. Бұл кезде қалыпты
жағдайдағы ақша жүйесі пайда болады. Бұны реттеп отыру рөлін мемлекет
қолына алады және кредиттік ақшалай ретке келтіруді қолға алады.
Сонымен, келесі бөлімде экономикалық өсімнің факторлары мен
моделдері сонымен қатар типтері кеңінен қарастырылады.
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен қазіргі типтері.
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және
экономикалық өсім.
Экономикалық өсімнің негізінде не жатыр, оның қарқыны неге үнемі
өзгереді? Бұл сұраққа жауап беру үшін экономикалық өсімнің сапасына анализ
жасап, құрылысына анықтау қажет. Экономикалық өсімнің факторын мынандай үш
жағдайда қарауға болады: обсолюттік (саны), салыстырмалы (сапасы), қызметке
тәуелділік.
Осы факторлардың ара қатынасында және көлемінің динамикасы бар.
Барлық экономикалық өнімдер өндірістік факторлардың ара-қатынасынан пайда
болады. Ол факторлар еңбек (L) , капитал (К), жер ресурстары (N).
Экономикалық өнім шамасы өндірістік қызметпен өрнектеледі.
Y=f(L K N) (2)
Өндірістік қызмет тек жеке факторлардың не біз қарастырып отырған
факторлардың сапасын емес тек қана сандық қатынасын білдіреді. Егер жер
және еңбек ресурстарын пайдалануды кебейтетін болсақ, онда еңбек
өнімділігінің жалпы көлемі артады. Экономикалық өсуді бақылаудға алудың KLN
өндірістік факторлар экстенсивті экономикалық өсу деп аталатыды, яғни
сандық экономикалық өсу .
Ал енді экономикалық өсудің сапалық тұрғысынан қарастырсақ бұл
кезде экономикалық өсу факторларын салыстырмалы түрде пайдаланады. Оған
өндірістік еңбек, VL өндірістік капитал VK және өндірістің жер және
табиғат ресурстары VN N-экономикалық өндірістік факторлар сапасын
көрсетеді.
Жалпы өнім көлемінің ұлғаюы кеңейтілмеген түрде көрінуі мүмкін
екенін атап айтқан. Дұрыс және өндірістің өсімінің есебінен болса бұл
өндірістік еңбек капитал табиғат ресурстарының есебінен болса бұл
өндірістік факторларды интенсивті экономикалық өсім деп атайды. Сонымен
интенсивті экономикалық өсім сапаны көрсететін болса бұл өндірістік ал
экстенсивті экономикалық өсу санын көрсетеді. Сондықтан интенсивті
экономикалық өсу, экстенсивті экономикалық өсімнен әлдеқайда тиімді.
Экономикалық процестермен айналысып жүрген экономистер үшін экономикалық
өсім факторларымен ВНП өсу қарқынының арақатынастарын зерттеу негізгі
міндет.
Шектеулі өндірістік еңбек ^V^L=MPL
Шектеулі өндірістік капитал ^V^K= MPK
Шектеулі өндірістік табиғи ресурс ^V^N=MPN
Бұл салалық көрсеткіштердің бір бөлігі ғана жалпы өнімді шығарудағы
ресурс әрбір бірлігіне қосымша жұмсалатын үлес көмегімен анықталады.
Шектеулі өндіріс ресурстар көп болған сайын соншалықты сапа жақсарады
жалпы өндірістік көлем үлесі ұлғайғанда ресурс тұрақты пайдалану
масштабына ыңғайланады.
(1)формула экстенсивті экономикалық өсуді өрнектесе, интенсивті
экономикалық өсуді мына формула арқылы өрнектеуге болады.
V=^V^L*L+^V^K+^V^N*N (3)
Экономикалық өсімнің ең негізгі сипаттаушы ішкі факторы техникалық
прогрессдеп аталады. Бұл экономикалық өсудің интенсивті типіне жатады
Экономикалық өсуге техникалық прогресс мына төмендегідей әсерін тигізеді.
Сандық және сапалық қасиетін және экономикалық өсудің өндірістік
факторларын өзгертеді. Жаңа технологияны меңгеру еңбек және капитал табиғат
ресурстарын аз пайдалану немесе экономикалық өсудің тиімді қарқыны өтуді
қамтамасыз етеді. Бұның себебі ресурс өнімділігінің жоғарлауы және оның
сапасының артуы . Сонымен техникалық прогресэкономикалық өсуге факторларды
пайдалану барысында олардыңсанын азайту.
Сонымен біз экономикалық өсудің обьсолюттік және жағымсыз
факторларын қарастырдық. Олар теориялық талдау бөлігіне жатады не өндіріс
факторын немесе өндірістік қызмет ету факторы экономистер ұлттық өнім
динамикасына өндірістік факторлардың әсерін толық дәлелдей түсуге тырысуда.
Олар еңбек туралы түсінік капитал және жер жөнінде әртүрлі көзқараста. Э.
Денисовпен анықталған экономикалық өсудің ең жоғары ара салмағы еңбек
өнімділігін арттыру техникалық прогрестің қорытындысы.Зерттеудің жалпы
қортындысы Э. Денистің 1. кестесінен көруге болады.
Өсім факторлары АҚШ ФранцияФРГ АнглияИталия
Өсім қарқыны 3,32 4,92 7,26 2,29 5,96
Шығын факторы 58 26 38 47 28
1.Еңбек 33 10 19 25 16
а) Бос болмаушылық 27 2 21 21 7
б)Жұмыс уақыты -5 * -4 -6 1
в)Жұмыс күшінің өсуі -3 2 1 -2 2
г)Білім 15 16 6 12 7
2.Капитал 25 17 19 21 12
а) Тұрғын үй 7 * 2 2 1
б)Дүниежүзілік белсенділік
в)Зданиялар т.б. 1 * -1 -2 -1
г)Артық товар мен мат 13 12 14 18 9
3.Жер. 3 4 5 4 2
Продуктаға кеткен ш. 0 0 0 0 0
1.Ғылыми прогресс 42 74 62 53 72
2.Ресурстардың таралуы 23 16 10 32 13
3.Экономия от маштабов 9 20 14 5 24
4.Изменения лага применения знаний и 11 21 22 15 21
общей эффективностей
- 16 12 1 15
Кесте1 Елдердің экономикалық өсім қарқыны
Бұл кестеден өндірістік экономикалық өсуге факторлардың (капитал
еңбек жер өндірілетін ресурстар ) ең үлкен үлесі барлық елдер бойынша
өндірістік факторлардың жоғарлауына жатады яғни шығынның әрбір бірлігіндегі
шыққан өнімнің өсуі. Интенсивті экономикалық өсімнің негізгі прогресс білім
игілікті өзгеріс жаңа білімдерді пайдалану және ресурстардың жалпы
құндылығы техникалық прогрестің факторына жұмысшылардың білімін үнемі
көтеріп отыру жатады.
Экономикалық өсуді график арқылы өрнектейік және техникалық
прогреспен арақатынасын қисық сызық өндірістік
мүмкіндік көмегімен көрсетуге болады (РРҒ) ол қарапайым өндірістік
қызметтен тұрады. V=f(LKN) оның тавары шекарасын
елдің ЖІӨ потенциялдық деңгейі анықталды Техникалық прогрес елдің
өндірістік экономикалық кеңейтеді ЖІӨ-нің потенциялын ұлғайтады.
Мына графикте қисық сызық өндірістік мүмкіндікті көрсетеді. Ғ1-Ғ2.
Елдің экономикалық өндірістік мүмкіндігін кеңейту яғни ЖІӨпотенциялдық
шекарасы интенсивті экономикалық өсім.
Интенсивтік товарлар санының өсу қортындысын (L-L1) ал тұтыну
товарларын (С-С1) көрсетеді.
Экономикалық әдебиеттерде осы түсініктен анықтамаларға біркелкі
пікірмен келмейді.
Кейбір экономистер ( Макконель, Брю)экономикалық өсім екі жолмен
есептеледі деп санайды.
1. Жалпы ұлттық өнімді өсуін есептеу (немесе таза ұлттық өнім)
2. Осы көрсеткіштердің халықтың жан басына шаққанда өсуі.
Ал кейбір экономистер экономикалық өсуді: өнім мен өндірістік
фактордың тек сандық қана емес, сапалық өсуі деп көрсетті.
Сонымен экономикалық өсімнің үш түрі бар: экстенсивті, интенсивті,
аралас (нақты).
Экстенсивті өсім дегеніміз- қосымша өндіріс факторын тарту арқылы
ұлттық өнімнің көбеюі.
Интенсивті өсім дегеніміз –техника және технологияны толық жетілдіру
арқылы ұлттық өнімнің көбеюі. Нақты өмірде экономикалық өсімнің не ана
түрі, не мына түрі болуы мүмкін емес. Олар аралас түрінде келеді.
Аралас (нақты )өсім -өндіріс қуатының өсуі нәтижесінде өндіріс
факторларының пайдаланалу санының өсуі және техника және технологияның
жетілуі.
Экономикалық өсімді есептеу формуласы-пайыздық өсу қарқынымен
есептеледі.
ЖҰӨ = *100%
ЖҰӨ1-есепті жылғы ұлттық өнім
ЖҰӨ0-базисті жылғы ұлттық өнім.
Қайсысы тиімді қарқындар мүмкіндік варианттары: жоғарықарқын, нөлдік
қарқын, теріс қарқын, қолайлы қарқын.
Енді осыларды қарастырайық.
Жоғары қарқын- бір қарағанда тиімді сияқты. Бірақ біріншіден өнімнің
сапалығы ескерілуі керек. Егер жоғарғы қарқында өндірістен жарылғыш
телевизорлар -әрине жаман. Екіншіден өнімнің өсуі құрылымы қажет: әскери
өнімнің өсуі салыстырмалы салмағынан көп болуы өмір сүру
деңгейінтөмендетеді,-бұл да жаман. Өз кезегінде, нөлдік қарқын экономикалық
өсімде негативті сипатқа ие бола бермейді. Тек, егер олар материалдық
сиымдылығы төмендесе, осымен өндіріс факторларын шығындарын үнемдеуге алып
келеді, бұл жаман емес. Милитаризация шығынына, егер обьективті себептері
жоқ болса онда нөлдік өсу пайдалы.Теріс қарқын- ұлттық экономикалық
дағдарысты куәландырды. Бұл 60-90жылдары одақты бейнелейді. Қазақстан
экономикалық дағдарысы әр түрлі себептер жиынтығымен
түсіндіріледі:рационалды емес экономика құрылымының үлкен үлес салмағы
өндіріс құралы және әскери өнім, төмен қор қайтарымдылығы, бұрынғы КСРО
Республикалық шаруашылық байланысының бүлінуі, нарықтық экономикаға өту
кезіндегі қиыншылықтар. Қолайлы қарқын жоғарыда; төменде болмайды, олар
макроэкономикалық теңдікті қамту керек . Экономикалық өсу көптеген
факторлармен анықталады, соның ішінде маңызды болыпғ: ұсыныс, сұраныс, бөлу
факторлары.
Ұсыныс факторына мыналар жатады:
• табиғи ресурстың саны мен сапасы(жер, пайдалы қазбалар, климат т. б.
)қаншалықты табиғи жағдайы жақсы болса, соншалықты елде экономикалық
өсуге мүмкіндік бар;
• халықтың еңбекке жарамдылығының саны мен сапасыҒ бұл жағдайда да
тәуелді;
• негізгі капиталдың болуы;
• өндіріс өніміне қолданылатын технология деңгейі.
Сұраныс факторына мыналар жатады:
Қоғамның тұтас сұранысын өндірілген өнімге көтерілуі және сонымен бірге
оның өсуін ынталандыру.
• Еңбек ақы қаншалықты жоғары болса, соншалықты сұраныс жоғары;
• Мемлекеттің фискалдық политикасы қаншалықты салық жоғары болса,
соншалықты еңбекақы төмен, сондықтан экономикалық өсу және сұраныс
төмен;
• Халықтың қор жинау бейімділігі де нақты сұранысты төмендетеді, демек
экономикалық өсуде төмендейді.
Экономика өсуінің факторларын көбіне экономиканың өсуінің типімен
топтайды. Экстенсивті факторларға капитал көлемінің, еңбек көлемінің, ал
интенсивтіге технологиялық прогресс, масштабарқылы үнемдеу, білімді және
маман жұмысшылар деңгейін көтеру, ресурстарды бөлуді жақсарту және оның
қолдану үрдісін сапалы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кейде жиынтық
сұраныс үрдістің басты катализаторы ретінде және экономикалық өсудің дербес
факторы ретінде бөлінеді.
Экономикалық өсуін шектеп тұрған себептер ретінде мыналарды айтуға
болады: экологиялық және ресурстық шектеулер, әлеуметтік шығындардың
ауқымды спекторі және де үкіметтің тиімсіз экономикалық саясаты.
Өнімнің өсуіне (экономикалық өсуге) ресурстарды бөлу өте жақсы
ұйымдастырылған түрде болу керек. Факторлардың өсуі әсерінен экономикалық
өсудің моделдері құрылады. Келесі тақырыпшада оны кеңінен қарастыратын
боламыз.
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері.
Экономикалық өсімнің неоклассикалық моделі өндірістік қызметтің
базасында, нарықта бағаның ауытқуамуына сонымен қатар толық өзара
алмасуынан өндірістік факторлар әсерінен пайда болады. Өндірістік
факторлардың сапасын зерттеу барысында Кобба-дуглас моделі анықталды. Енді
соған тоқталлайық.
Кобба-Дуглас қызметі қарапайым өндірістік қызметтің математикалық
қайта құрылу нәтижесінде алыныды. Y=F(LK) бұндай модел мынаны көрсетеді.
Өндірістік қатынастардың пайда болуына қатысты тұтас өнімнің белгілі-бір
мөлшерін ол мына көрініске ие болады. V=AKa Lв
a-дегеніміз 0мен 1 аралығында өзгеріп отырады, ал J=1-a Кобба- дуглас
қызметі екі айнымалы өндірістік фактордан тұратын модел А-коэфицент
параметі техникалық өндірістің деңгейін анықтайды және аз период ішінде
өзгеріске ие болмайды.а мен в –коэффисентінің көрсеткіші өндірістік
қатынастар бойынша өнімнің көлемінің элостикасы (V)яғни (К) капитал және
еңбек(L).
Егер әрбір қатынастардан төленетін тиісті өзінің шектеулі өнімдері,
онда а және в параметрінен анықталатын пропорция яғни шығарылған өнімнен ,
еңбек және капитал өзіне тиісті үлесін алады яғни кіріс капиталының а Vжәне
кіріс еңбегінің үлесі в V болады. Сондықтан в=1-а болса, онда а+в=1 бұдан
масштабтан қайтарымды аламыз. Кобба-дуглас қызметінің параметрлік мәнін
қарастырсақ А=1.1 a=14 в=34 бұдан ұлттық кіріс капиталын үлесі 25%
еңбек үлесі 75% құрайды.
Шектеулі капитал өнімі МРк- капиталдық кіріс көлемінің үлесіне
пропорционалдық қатынаста МРк = nAKа Lв бұдан капитал мен еңбектің n рет
өскенде кіріс көлемі және шығарылған өнім көлемі сонша есе өседі. 1-ші
қасиеті өндірістік қатынастың шектеулі өзгеріспен байланысты. Мысалы
Қосымша өндірістік капиталға көңіл аударсақ, ал еңбекті Lбұрынғы қалпындағы
көлемде қарастырсақ онда шарттары теңбе-тең жағдайда болады. Шекткулі
еңбек өнімділігі МРL , ал шектеулі еңбек өнімділігі өсіп келе жатқан .
Капитал көлемі МРk төмендейді. Егер еңбек санын өсірсек және шарттары тепе-
тең жағдайда болса онда шектеулі өнімділік капиталы өседі. Бұдан мынадай
қортындыға келуге болады. Капитал мен еңбек арасындағы пропорцияналдық
бұзылып берілген технологиядааутқу пайда болады. Өндіріс көлемінің
оптималдығы бұзылады. Егер біз А параметрін ұлғайтсақ еңбек өнімділігінің
жаңа технологиясын енгізсек онда бір мезгілде МР мен МРL өскенін көреміз.
Бұл интенсивті экономикалық өсімнің шарты болып есептеледі.
Кобба–Дугластың өндірістік қызметінің үшінші қасиеті капиталдан
кіріске еңбектен кірістің тұрақтылық арақатынасында ва ұлттық өнімдегі
капитал мен еңбек үлестерінің тұрақтылық арақатынасы. Америка сенаторы
және экономист Пола Дугластың зерттеуі бойынша 40 жыл ішінде АҚШ яғни
1948ден1989 жылдар арасында ва арақатынасы 2мен 3арасына тербелістеболған
нәтижесінде еңбекке төленетін төлем 2-3 рет өсіп ва арасындағы қатынас
ауытқу шекарасын берілген технологияға байланысты деп қарауға болады. ва
қатынасының ауытқуын мына Iжәне S қатынастарының аутқуын түсіндіруге
болады. L=S теңдігі деп аталады. Оның негізгі механизмі тағы бір
неоклассикалық модел мен экономикалық өсуге жатады. Бұл Солоу моделінің
өсуі деп аталады. Солоу Американың атақты экономисі Нобель сыйлығының
лауреаты. Сондықтан атағына берілген.
Cолоу моделінің негізгі мақсаты экономикалық саясаттың негізі үш
бағытына жауап беру қарқынының өсуінің тұрақтылығына жоғары көрсеткішіне
қалай жетуге болады сонымен қатар тұтынудың ең жоғарғы сатысына өту және
экономикалық өсуге дұрыс әсерін тигізу, тұрғындар санының өсуі,
жаңатехнологияны ойлап табу.
Беймәлім моделдер.
Өндірістік қызметті екі жақты қатынастарға бөлу V=F(K L) еңбек
санына Lбір адамға тиісті өндірістік қызметті алуға тиісті өндірістік
қызметті алуға болады y=f (k) бұдан k=KL капитал қарулануыдың бір қарқыны
жатады. Бұл өндірістік қызмет мына кестеде көрсетілген.
Берілген қызметте шектеулі өндірістік капитал МРk- тұрақты ауысуға
қисықтың бұрыштары арқылы өзгереді. e=f(k) және өнімнің өсуін көрсетеді,
егер жұмысшыны қаржыландыру бір билікке өскенде МРk =f(k+1)-f(k).
Солоу моделінде өнімге деген сұраныс тұтынушылар мен инвестрлар
тарапынан ұсынылады. Өндірістік игілік толық инвестицияға айналады с
арасалмақтары толық бірдей жағдайға өткенде S=L бұл кезде артық
товарлардың бір жерге жинақталуына жол бермейді.Макроэкономикалық теңдікті
еске түсірсек V=C+L. Бір жұмысшыға тиісті өнімді былай жазып
көрсетуге болады y=c+I қызметті тұтыну с=(L-S)y=(L-S)f(k)2 бір
жұмысшыға тиісті инвестиция i=Sy=Sf(k) Sf(K) сызығы инвестиция қызметін
өрнектейді. Қызметтер ара қашықтығы F(K) және Sf(K) тұтынушылар көлемін
анықтайды. Осыда негізгі тұтынушы қызметі мына күйде көрінеді.с=f(k)-Sf(K).
Капиталдық қор қозғалысы Солоу моделінде ерекше орынға ие болады.
Инвестиция мен капитал көлемінің шамасымен айырмашылығының арасында
мөлшерді көрсетеді.^k=i-бk бұрынғы бk-капитал көлемін көрсетеді.
Өндіріс жыл сайын капиталдық қормен толығып отырады бұл.
Экономикалық капиталдың қандай көлемде дамығанына байланыссыз. Бірақ
капиталдың өсуі баяу қарқын да болады. МРк-шектеулі өнімділік капиталы
төменгі деңгейде деп қарау арқылы түсіндіреледі жеке жұмысшыны қаржыландыру
өседі. Бірақ қаржыландыруды өндіру кезіндегі есеп және тағы сол сияқты.
Шығарылған капитал көлемі өнеркәсіптің өсуімен инвестиция және шығару
көлемі арасындағы айырмашылық төмендей бастағанда. Өндіріс көлеміне
байланыссыз ерекшелелетін қалыпты жағдайындағы инвестициялық және
шығарылатын капитал арасалмақ теңескен шартты жағдайда, Sf(K*)-SK*=0 немесе
Sf(K*)=SK* бұл формула қаржыландырудың деңгейінің қаншалықты екенін
есептеуге мүмкіндік туғызады(К*). k*(f(k*)=Sб пропорциясынан мынаны
көруге болады К*=f(K*)Sб. Қаржыландыру деңгейінің тұрақтылығын графиктік
анализ көмегімен де табуға болады.
Инвестиция графигінің қиылысу нүктесі Sf(K) және капиталдың шығару
графигінің қиылысу нүктесі бk және k* сәйкес келеді k* шамасын табу үшін
инвестиция графигінің қилысу нүктесінен абциса осыны перпендикуляр түсірсек
, сонда теңдік мына қалыпқа ие болады.Sf(K)=бk
Солоу моделінің жұмысын тереңірек білу үшін мемлекеттік саясат к*
капитал деңгейінің күшіне әсер ете алады, сол сияқты, жинақ нормаларына S
немесе шығарылып тасталған амортизацияға б шамадан капиталды өңдеу
жылдамдығына байланысты. Мысалы күшейтілген амортизация саясаты жоғарыда
көрсетілген графикте бk-дан б,k шамаға дейін осылайша қаржыландырудың берік
деңгейі k*дейін қысқарады. Жинақ нормасының өсуі S-ден S2 дейін, керісінше
капитал күшінің деңгейінің салыстырмалы түрде өсуі k2*-ге дейін инвестиция
графигінің орналасу нәтижесінде S2 f(K) деңгейіне дейін Солоу моделі
ауқымды инвестиция шамасын көрсетеді, ал ол ұлттық кірістегі ең жоғарғы
жинақ нормасы болып табылады S=Lтеңдігі орындалған жағдайда, бұлжан басына
шаққандағы үлкен кіріспен сәйкес келеді. Бұны көптеген экономистердің
зерттеу статистикасы бекіте түседі.
Жан басына шаққандағы мол кіріс мөлшеріне ие елдер үшін АҚШ долларын
есептегенде 1993 жылы елдердегі жан басына шаққанда ең үлкен кіріс
Великобританияда 14660 доллар, Франция 5130 доллар, Германия 16420доллар,
Италияда 14670 доллар, АҚШ 21530 доллар, Япония 17710 доллар. Осы топқа
жататын үш онжылдық шамасындағы инвестиция және жинақ көлемінің орта
дәрежедегі айырмашылығы төменгі дәрежеде болды, яғни (0,1%ЖІӨ-нен), ал
жинақ нормасы әлдеқайда жоғары(23%ЖІӨ-нен) тек кіріс мөлшері өте төмен
елдермен салыстырғанда осындай көрсеткіш көрсетіп тұр. Ал жинақ кіріс
мөлшері орта дәрежедегі елдердегі 20% тен 22%дейін ЖІӨ-нен жан басына
шаққандағы кіріс мөлшері төмен елдерде 10%-тен19%-ке дейін ЖІӨ-нен болады.
Солоу моделі макроэкономикалық саяси мемлекетпен тікелей байланысты
туындайтын күрделі сұрақтарға жауап береді.Елде тұтынудың ең жоғарғы
сатысына қандай экономикалық өсім қарқында жетуге болады? Тұтынудың ең
жоғарғы сатысына жету шартын Америка экономисі Э. Фелпс өзінің 1961 жылғы
еңбегінде жинақтаудың алтын ережесі деп атаған.Осы алтын ережеге байланысты
тұтыну нормасының деңгейі ең жоғарғы сатыға көтеріледі, сонда ғана егер
өнім өндіру (выпуск) мен көлемінің арасын айырмашылығының жоғары жетістікке
жеткенде f(k*) және шығару көлемі бk* капитал күшінің деңгейінің шартты
жағдайында бk*инвестиция көлеміне тең болғанда алтын ереже бойынша тұтыну
нормасының деңгейінің тұрақтылығы деп аталады. Бұндай тұтыну нормасының
тұрақтылығымен қалыпты жағдайын капитал қоры қамтамасыз етеді және ол
капиталды жинақтаудың алтын сатысы деп аталады. Капиталдық жинақтаудың бұл
шарты МРк =б шарты орындалғанда ғана жүзеге асады.Бұл тұтыну нормаларының
жоғарғы сатысы с** және алтын ережесі деп аталады. Бұған МРк =б теңдігі
арқылы жетеді. Шындығында да егер тұрақты капитал қоры алтын сатыға дейін
көтерілгенде k** онда болашақтағы капитал өсімі және оның өнімі шығару
нормасынан аз болады және тұтынушылар деңгейі төмендейді. Керісінше
капиталдың өсуі тұтынушылардың өсуіне әсер етеді. Бұл кезденМРк шығару
нормасынан жоғары болады. Бұдан алтын ереже, яғни МРк =б теңдігі
экономикалық өсім қарқыны кезіндегі тұтынушылар дәрежесінің жоғары дәрежеге
жету шарты деп аталады.Тұтынушылардың ең жоғарғы сатысын ұстап тұру үшін
таза өндірістіке капитал (МРк –б) немесе капитал өнімі өндірістік өсім
қарқынына теңесу керек. Солоу моделіндегі техникалық прогреспен
тұрғындардың өсу шартын қатар жүргенде деп қарастырсақ бұл алтын ереженің
модификациясы деп аталады.Тұрғындардың өсуі капитал күшіне, сол сияқты
шығару нормасына тікелей әсер етеді, яғни капитал қорын азайтады.
Шындығында L еңбек өсімі азаяды және капитал күші k=KL ал бір жұмысшыға
шығын y =f(k)=VL есептеледі.
Егер Солоу моделін тұрғындар өсім қарқынын n деп қарастырсақ, онда
инвестиция деңгейі өтемақыға қажетті капитал шығыны және тұрғындар өсуі
тең болуға тиісті (б+n)=k . Бұрынғы капитал көлемі саны өсіп отыратын
жұмысшылар арасында таралады.Бұл капитал күшінің деңгейін төмендетумен
түсіндіріледі, яғни:
Sf(k)=(б+n)k бұл мына графикте өрнектеліп көрсетілген:
Сол сияқты қалыпты тұтынудың ең жоғарғы сатысы с**=f(k*)- (б+n)k*
тұрғындар саны өсуін есепке алу тек қана жинақ деңгейінің k* тұрақтылығына
байланысты.
Бұл тек қана МРк =б+n теңдігі орындалғанда ғана болады. Сонымен,
есепке алу алтын ережесі мына теңдікпен өрнектеледі.
МРк = б+n
Сонымен таза шектеулі өнім капиталы (МРк –б) тұрғындар өсім
қарқынына тең болады. Бұл жағдайда Солоу моделі бойынша тұрғындар санының
өсуі өте жоғары елдерде капитал күшінің деңгейі төмен және жан басына
шаққандағы кіріс аз болады.
Техникалық прогрестің тигізетін әсері. Техникалық прогрестің
экономикаға әсері еңбек сапасының өсуімен , еңбек тұрақты қарқынымен g
тікелей байланысты. Олай болса, еңбек бірлігінің көрсеткіші L, E ғындардың
өсуіне байланысты қарқында өсе түседі g+Q . Бұндай жағдайда K=K(LE)
капитал дәрежесі еңбек бірлігінің тұрақты сапасына тең болады, ал өндіріс
көлемі еңбек бірлігінің тұрақты сапасына тең y=V(LE). Техникалық прогрес
еңбек қарқының өсуінің сапасының тұрақты қарқыны g өседі. Капитал қоры
мен техникалық прогрестің өсуі төмендейді ^k=Sf(k)-(б+n+g)k.
Техникалық прогрес еңбек сапасының тұрақты қарқынын g өсуін
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар бір жұмысшыға тиісті өнім мөлшері де g қарқынмен өседі.
Капитал қорыныңөсуі техникалық прогрестің өсуімен төмендейді ^k=Sf(k)-
(б+n+g)k капитал күшінің деңгейі k* өзінің шарықтау шегіне жетеді, сонда
ғана инвестиция k азайтуының шығару капиталының орнын толықтыруда
мүмкіндікке ие болған жағдайда халықтың және техникалық прогрестің өсуі
Sf(k)= (б+n+g)k тепе-теңдік жағдайда К* капитал күшінің тұрақты деңгейін
көрсетеді.
Тұтынудың тұрақты деңгейі мынаны құрайды с**=f(k*)-(б+n+g)k*. Сонымен
тұтынудың максималды деңгейі бұндай жинақ көлемін К** халық және техникалық
прогрестің өсу есебінеің алтын ережесін орындауға кепілдік береді.
МРк = (б+n+g)
Олай болса бір жұмысшыға шығатын шығын g қарқын мен өседі, онда
жалпы өнім n+g қарқынымен өседі. Дәл осы шығын қарқыны таза шектеулі өнім
капиталына сәйкес келуге тиіс, бұл максималды тұтыну көлемінің тұрақты
экономикалық жағдайына жету деген сөз.
МРк –б=n+g
Cолоу моделі мынаны көрсетеді, яғни жинақтың ұлғаюы азғантай мерзім
ішіндегі жоспар барысында капитал қорының және өндіріс көлемінің ұлғаюына
әкеледі. Бірақ бұл тек қана мына кезеңде дейін байқалады: капитал күшінің
тұрақты деңгейінде экономиканың ара салмағы теңескен жағдайда ұзақ мерзімді
жоспар бойынша өндірістің өсуі техникалық прогрестің өсуіне тікелей
байланысты.
Экономикалық өсімнің неокеинстық моделі. Бұл неокеинстық мектебінің
құралдары және анализ методтары арқылы зерттеледі және динамикалық
процестерді пайдаланады. Динамикалық тепе-теңдік деп мынаны айтады, яғни
жиынтық сұраныстың өсім қарқыны және жиынтық ұсыныстардың өсім қарқынының
теңдігі. Сондықтан моделдердің жетістіктері мен теңдік қасиеттерін зерттеу
динамикасы деп аталады. Уақытша игіліктен қысқа және ұзақ мерзіміді период
түсінігінен айыру өте қажет, Динамикалық моделде статистикадан қысқа және
ұзақ мерзімді периодтардан бөлу бұл өндірістік технология өзгерісі. Қысқа
мерзімді динамикалық период технологияның өзгермеуімен сипатталады. Бұл осы
өткен болашақ периодтарда сақталады. t , ..., t Ұзақ мерзімді динамикалық
жоспарда өндіріс технологиясының деңгейі өзгереді.
Домабара моделінің динамикалық арасалмақ теңдігі. Өндірістік
қызметтің негізгі өзара алмасу болып табылмайтын факторлар. Берілген
моделдің қандай алғы шарттары бар?
Біріншіден. Сұраныстан ұсыныстың өзгеруі ара салмағы тең жағдайдағы
нақты нарықта қаралады.
Екіншіден. Еңбекке деген артық ұсыныс және тұрақты салыстырмалы шығын
факторы арқылы бағаны өзгертпей өндірісті ұлғайтуға септігін тигізеді.
Үшіншіден. Өзгермейтін технлогия( қысқа мерзімді динамикалық жоспар)
инвестиция өсуімі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың өсуі сапасы жөнінен
бірденбір фактор ретінде қарастырылады ал, шектеулі өндіргіш күш ресурстары
және капитал шамасы тұрақты.
Домабара моделінде ағымды периодтағы жиынтық сұраныс (t) кеинсианс
ценариясы бойынша өзгереді.
АДt=^It k=^It MPS
Ағымдағы периодта жиынтық ұсыныстың ұлғаю процесі ^ASt екі этапқа
ыдырайды. Болып өткен периодта (t-1) инвестиция ^It-1 өсуі болып
табылады.
Осылайша ағымдағы периодта жиынтық ұсыныстың өсуі мына теңдікті
құрайды: ^ASt=б^Kt =б ^It-1 б-өнім өндіруші капитал шегін білдіреді.
(^V^K)=const болғанда, жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс бірдей қарқында
өзгеріске жетуі ағымды периодтағы экономикалық өсімнің арасалмағының
теңдігінің шартын береді.
Қарқынның өсуін ^ADt =^ASt =^Yt Yt-1 өлшейді. Бұдан ^ADt =^ASt
таңдігін орнына қойсақ онда ^It MPS=б^It-1 немесе ^It^It-1=б*MPS
формуласын аламыз. Мысалы жинақ нормасы 20% ал шектеулі өнім өндіруші
капиталы 0,3 онда арасалмағы тең экономикалық өсімнің қарқыны инвестицияның
өсу қарқыны барысында байқала 0,2*0,3=0,06 немесе 6%жылына болады.
Сонымен біз экономикалық өсімнің арасалмағының теңдік жетістіктерін
анықтадық: t периотында инвестиция қарқыны өсуге тиісті.Тең өндірістік
жинақ нормасы өнім өндіру капиталының шектеулі шамасына тең болады.
Жоғарыда көрсетілген алғы шарттарды сақтаған жағдайда қысқа мерзімді
динамикалық модел S=I; (VPS б KL)=const өсу қарқынына ие болады. Еңбек
ұсынысы ^LLt-1 капиталдың өсу қарқынына тең болуға тиісті.(Кt Кt-1 )
инвестицияның өсу қарқыны және жалпы өнім
^It ^It-1=^Kt Kt-1 =^Lt Lt-1 =б MPS
Бұдан біз Домабардың экономикамлық өсу моделінде динамикалық
арасалмағының теңдік шартының ұлғаюынан аламыз.Бұндай динамикалық арасалмақ
теңдігін ұстап қалу үшін экономикалық әдебиетте (“Домабар оғаштығы ”)
шартты орындауға тиіс. Бұл оғаштық шарты мынаны білдіреді. Тоқтаусыз өсіп
келе жатқан өндірістік капитал көлемі инвестициялаудың жеткіліксіздігі өнім
көлемінің өнімнің шамадан тыс артық өнеркәсіптің шығаруына алып келеді.
Шындығында да егер ^It =const немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Экономикалық теория” пәні бойынша
Тақырыбы: Экономикалық өсім және оның түрлері.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні 4
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері . 4
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы. 7
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы. 9
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен
қазіргі типтері. 11
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және
экономикалық өсім. 11
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері.
16
2.3. Экономикалық өсудің қазіргі типтері және оның ерекшеліктері 24
Бөлім 3 Экономикалық өсуді жылдамдату бағытындағы мемлекеттік саясат.
26
3.1. ҚР-дағы экономикалық өсімді дамыту. 26
3.2. Дамыған мемлекеттердің ҚР-ның өсуіндегі рөлі. 28
3.3. Қазақстанның экономикалық даму стратегиясы
“Қазақстан -
2030” ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...33
3.4. Қазақстандағы экономикалық өсудiң бүгiнгi жағдайы және экономикалық
өрлеуге жету жолындағы сапалық көрсеткiштер.36
Қортынды 40
Әдебиет тізімі 42
Кіріспе
Барлық елдің алдында тұрған ортақ мәселе- экономикалық өсу, онда
ұлттық эканомика дамуы, халықтың өмір сүру деңгейі, ресурстардың
шектеулі мәселелері шешіледі. Экономикалық өсуді қолдау оның
қарқынын тиянақты және оптималдық деңгейде ұстау үшін айқын көрініс
болу керек. Бұндай экономикалық өсімге қандай фактор себепші
болады, керісінше қандай фактор кері әсер ететінін білу керек.
Неге экономикалық өсу қажетті экономикалық мақсат ретінде
қарастырылады? Жан басына шаққандағы жалпы өнімнің өсуі халық жағдайының
көтерілуіне әкеледі. Қойылған сұраққа жауап басқа түрде және басқа әдіспен
құралуы мүмкін. Өсіп келе жатқан экономика жаңа тұтынуларды қанағаттандыра
алады және әлеуметтікэкономикалық ахуалдарды шеше алады. Экономикалық өсу
ресурс шектелуінің ахуалын шешуді жеңілдетеді.
Экономикалық теория экономикалық өсімнің оптималдық өсу
қарқынын, динамикалық моделдерін жасауға көмектеседі. Ол әрбір елдің
саясатында ерекше орын алады.
Танымал экономист, тарихшы Б. Семоген: “ Экономикалық өсім
кездейсоқ, күрделі көрініс болып табылады. Табиғи ресурстар,
заңдылықтар, сонымен қатар көптеген психологиялық және қоғамдық
факторлар экономиклық өсудің қанағаттанарлық теориясы болып табылады.
Экономикалық өсімнің теориялары, проблемалары әлі зерттеуді қажет
етеді. ” - дейді.[6]
Сондықтан әрбір экономикалық өсімнің теориясын немесе моделдерін
зерттеп әрі қарай дамытуда.
Курстық жұмыстың бірінші (теоретикалық) бөлімінде экономикалық
өсім және оның типтеріне тоқталып оның мәнін ашуға тырысамыз. және
экономикалық өсімнің мақсатын, сапасын анықтап, оның даму тарихын
баяндалды.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде- зерттелетін сұрақты жан-
жақты талдауға тырыстық. Әсіресе экономикалық өсімнің моделдерін,
факторларын толық қарастырылып, олардың түрлері анықталады.
Ал үшінші бөлімінде экономикалық өсімнің қазіргі жағдайында,
Қазақстан Республикасы бойынша жағдайына баға беріп, тақырып бойынша
орталық мәселені жетілдіру жөнінде ұсыныстар берілді.Сонымен қатар орталық
мәселені дамытуда шетелдік тәжірибені де қарастыруды жөн көрдік.
Бөлім 1 Экономикалық өсімнің мәні
1.1. Экономикалық өсудің анықтамасы, өлшемі және түрлері .
Экономиканың өсуі тұтынудың жаңа түрлерін қанағаттандыру қабілеті
болып табылады. Сонымен қатар ірі әлеуметтік экономикалық мәселелерді
шешуге бағытталады. Сондықтан экономикалық теорияда “Экономикалық өсу ”
категориясына теориялық және практикалық тұрғыдан ерекше мән
береді.Экономикалық өсу деп нені түсінуге болады?
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндірістің болуымен түсіндіріледі. Бұл
жыл сайынғы қоғамдық өнімнің сандық әрі сапалық артуы және олар екі топтан
өндіріс құралдары мен тұтыну құралдарынан тұрады.
Экономикада әрбір елде тек қана ұлттық өнім шығарып қана қоймайды,
сонымен қатар олардың белгілі-бір бөлігін, яғни өндірістік немесе
өндірістік емес шығындалуын есепке алып отырады. Қазіргі нарықтық
экономикада ұлттық өнімді өндіру ұзақ мерзімде және кеңейтілген мерзімде
жоспарланады. Бұл өткен периоттан пайдаланылған өнімнен әлдеқайда көп
тұтынылатынын көрсетеді. Кеңейтілген динамикалық өндіріс мына жағдайды
көрсетеді, яғни экономикалық өсу құбылыстарын. Ең қарапайым анықтамамен
есептеу экономикалық өсіммен байланысты, ірі халықтық көрсеткішпен
көрсетеді., яғни инфлияциядан тазартуды білдіреді.
Экономикалық өсім дегеніміз –бұл бақылау мерзімішіндегі
салыстырмалы өзгеріс пен ЖҰӨмен ЖІӨ–ның көлемі. Экономикалық өсімнің
қарқыны ЖҰӨ мен ЖІӨпайыздық өсіміне байланысты және әрқашан 1жылға
есептеледі. Кейде бұл көрсеткішті есептеу 1айға 1квартлға, 10жылға т.с.с
керек мерзімдерде де бола береді.
Есептеу формула
У1-тексерілген периодтағы ЖҰӨ-іның көлемі.
У -алдағы периодтағы ЖіӨнің көлемі.
Экономикалық өсім дегеніміз- динамикалық тұтас көрсеткіш және
ел экономикасының белгілі- бір уқыттағы жағдайын көрсететін
көрсеткішті экономиканың жеке секторларын өндіріс салалары өндірістер
немесе жеке мекеменің экономикалық жағдайын анықтау үшін
пайдалануға болады. Осыдан кейін өндіріс саласының көлемінің өсу
қарқыны немесе мекеме есептеледі, ал көрсеткіш “ cектордағы өсім,
саласы немесе өндірістік тағы сол сияқты өнім” деп аталады.
Мысалы:
Ресейде экономикалық өсім 1997 ж 0,6% құрады. Кейбір өндіріс
саласында экономикалық өсім- нөлге жуықтады, ал екіншілері-
керісінше 15-16% көтерілді.
Экономикалық өсім көрсеткіші әрқашан да бірқалыпты тұрмайды.
Статистикаға жүгінсек, экономикалық өсім қарқыны о-ге жуықтауы
мүмкін немесе жағымсыз болуы да мүмкін.
Егер біз қарастырып отырған кезең ішіндегі өндірілген
тауарлардың жалпы көлемі, алдағы өткен өнімдердің көлемі тең болса,
онда экономикалық өсім қарқыны нөлге тең болады. Оны нөлдік
қарқын деп атаймыз. Экономика крезистік жағдайында тұрғанда ұлттық
өнім жартылай өндіріледі осыны жағымсыз өсім деп атайды. 90ж 1
жартысында Ресейде жағымсыз экономикалық өсім орын алды. ЖІӨ-нің
қарқынының төмендеуі қысқарды. Ал 1996ж бұл құлау нөлдік
экономикалық өсіммен алмасты.
Әрине, ол ЖҰӨ-нің нақты көрсеткіші экономикалық өсімнің
тазалылығына кепілдік бере алмады. Ойлап қарасақ қоғамдағы ВВП-ның
нақты өсіміне қарағанда халықтың санының өсу қарқыны әлдеқайда
жоғары және екі көрсеткіш те қатар өскен жағдайда тұтас өнімнің
халықтың жан басына шаққандағы көрсеткіші қысқарды. Осы жағдайда
экономикалық өсімнің тиімді жағы деп қарауға бола ма Елдегі
экономикалық жағдайды дәлірек анықтау керек. Ол үшін экономикалық
өсімнің қарқынын пайдалана отырып, ЖІӨнің нақты көрсеткішін халықтың
жан басына шағу керек.
Бірақ бұл көрсеткіш те айқын емес себебі керісінше халық
арасындағы өлім саны көбейіп өмірге келетін адам саны азайса, бұл
жағдайда ВВП-ның нақты өсім нөлдік қарқында болғанда, онда тұтас
өнім долясы халықтың жан басына шаққандағыдан өседі.
Сонымен теориялық деңгейде оңайлатылған түрде ЖІӨ-нің нақты
көрсеткішін пайдалануға болады. Ол үшін жоғарыда көрсетілген (1)-ші
формуланы пайдаланылып экономикалық өсімнің деңгейін анықтауға
болады. Практикада бұны анықтаудың басқа жолдары да көп және
күрделендірілген тәсілдер арқылы экономикалық өсімді есептеуге бола
Жыл сайынғы қоғамдық өнім көлемінің өсуі ұлғалмалы ұдайы
өндірістің экстенсивті типіне немесе интенсивті типіне негізделе
дамиды.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің экстенсивті типінде өнім
шығаруды екі есеге арттыру үшін, жұмыскер саны мен өндірістік
қорлары екі есе ұлғаюы қажет.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің интенсивті типінде осындай нәтижеге
жұмыс күшін және өндірістік қорларды дұрыс қолдану арқылы
жеткізуге болады.
Практикада бұл ұлғаймалы өндірістің типтерін белгілі ара
қатынаста немесе бірін-бірі толықтыратын жағдайда кездестіреміз.
Қазіргі жағдайда, ҒТР жағдайында, өндірістің интенсификациялануының
негізінде жүзеге асады.
Ұлғаймалы ұдайы өндірістің қайнар көзі қосымша құн болып
табылады. Осы мақсатқа ол күрделі қаржы ретінде жұмсалады. Алайда
нарықтық механизмінің сұранымы мен ұсынымы жағдайында мұның өзі
жеткіліксіз.
Сұранымның қалыпты жағдайындағы экономикалық өсудің экстенсивті
типін алатын болсақ, мұнда ерекше қиындық туа қоймайды. Экономиканың
жеткілікті қарқынды дамуы сол кезге дейін жүзеге асуы мүмкін: оған қай
уақытта экстенсивті өсудің шектеулі кедергілерімен жолыққанша, ондай
кедергілерге табиғи ресурстардың қосымша жетіспеушілігін жатқызамыз.
Әдетте, бұл жағдайда туындаған кедергілер шаруашылық айналымына
жекелеген, қолайлы емес пайдалы қазбаларды қосу есебінен жабылады және бұл
ресурстарды қымбаттатады. Өңделген кезінде ресурстар құнының бірлігі
нәтижесінде түпкі өнімнің өсуін өте аз береді. Оның тиімділігінің
төмендегенінде экономикадағы пропорциональдық өзгереді және
экономикалық өсу қарқыны төмендей бастайды.[20]
Сұранымның өсу жағдайында табиғи ресурстар мүмкіндігі мәселесі
одан әрі қиындай түседі. Сондықтан экономикалық өсу бірқатар факторларға
байланысты:
• Табиғи ресурстарының саны мен сапасына
• Еңбек ресурстарының саны мен сапасына
• Капитал ресурсына
• Қолда бар технологияға
Бір сөзбен айтатын болсақ, экстенсивті дамудың өзіндік экономикалық
жіктеулері бар. Мұндай жағдайға тап болған қоғам өзінің бағыт-бағдарын
өзгертуге тырысады. Экстенсивті дамудың қайнар көзінің жойылуы қоғамды
интенсивті өсу мүмкіндіктерін қарастыруға итермелейді. Демек техникалық
процестің ресурсты сақтау түрлеріне бағыт-бағдар жасау: оларға материалды
сақтау, инергияны сақтау және қорды сақтау жатады. Барлық қоғам
масштабындағы экономикалық өсу тауар мен қызмет көрсетудің жылдық көлемінің
ұлғаюымен байқалады. Сондықтан экономикалық өсуді өлшеудің көрсеткіші:
Жалпы ішкі өнім(ЖІӨ)немесе жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) немесе ұлттық табыс(ҰТ)
болып табылады. Экономикалық өсу обсолюттік және салыстырмалы
мөлшерде(алдағы кезеңдегі мөлшерге пайыз ретінде)өлшенеді. Мысалы осы жылы
реалды ЖҰӨ 210млн теңге құраса, ал алдыңғы да-200млн теңге болған, онда
обсолюттік тұрғыдағы өсімі 10 млн теңге, ал салыстырмалы тұрғыда-5%
құрайды.
Жекелеген уақыт мерзімінде экономикалық өсу жылдық өсу қарқынымен
анықталады. (ЖҰӨ-нің қарқынын анықтау үшін, осы жылғы нақты ЖҰӨ мөлшерін
алдағы жылғы нақты ЖҰӨ-ге жатқызып нәтижесінпайыз түрінде көрінеді)
Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ)біраз жылғы қарқынды өсу сипаттамасы
көрсеткіштерін тізе отырып, оның тенденциясын ашуға яғни экономикалық
дамудың бағытын анықтауға болады. [2]
1.2. Экономикалық өсудің мақсаты, жылдамдығы, сапасы.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаты тұрғындардың материялдық
игіліктерін және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық
өсудің мақсатын анықтау мыналарға байланысты:
1. Халықтың жан басына шаққандағы орташа кірістің өсімі. Бұл
мақсаттың нәтижесінде ұлттық кірістің өсу қарқынына баға береді.
2. Бос уақытты ұлғайту. Бос уақыт халық игілігі болып табылады,
бірақ елдің ЖҰӨ мен НД-ның нақты көрсеткіші болып табылмайды.
Сондықтан берілген мақсаттың жетістіктерінің дәрежесін бағалау үшін
мынаған көңіл бөлу керек. Біз қарастырып отырған периот ішінде
жұмыс жылы ішінде қысқартылу жұмысшылар мен қызметкерлерде болды
ма, жоқ па?
3. Әртүрлі ұлттық қабаттарда ұлттық кірістің таралуының жақсаруы.
Егер негізгі ұлттық кірістің таралуы айтарлықтай төмендеген жағдайда, онда
ұлттың үлкен бөлігі экономикалық өсімнің жақсаруына кірмеген болар еді. Ол
кезде ұлттың осы бөлігінің тұрмыстық жағдайы бұрынғы күйінде қалады немесе
әлсірейді. Сондықтан экономикалық өсу процесін жұмысқа жарамсыз және
жұмыссыз қалған ұлттар қабатын әлеуметтік қорғау принциптеріне сүйеніп
оларды қорғауға тиіс.
4. Сапа мен өсім, өнім таварларырының әртүрлілігі және қызмет ету
саласының жақсаруы. Бұл көрністер негізгі ұлттық кірістің нақты
көрсеткіштерін таба алмайды. Осы уақыт ішінде сапа мен деференциялдық
бұйымдар тұтынушыларды қанағаттандыруда жоғары жетістікке жетеді және
ізінше, осы бұйымдардысатып алушығыны ұлғаяды, өндірістік ұлттық кіріс
көлемін тұтас өлшем арқылы анықтауға болады.
Экономикалық өсудің мақсаты не? деген сұраққа топшылау анализінің
себебін және тұтынушылар мен өндірушілердің мінез- құлқы арқылы жауап
беруге болады. Негізгі қорғам себебі фирманың инвестициялық шығысымен
анықталады. Ол дегеніміз экономикалық жетістік, ұзақ мерзімді болашақ.
Жеке шаруашылықтың мақсаты дегеніміз- жеке басының игілігін
жақсарту деген сөз. Бұл жетістікке жету үшін :
Біріншіден. Өзінің кірісінің белгілі-бір мөлшерін сақтап отырады.
Екіншіден. Кірістің бір бөлігін өндірістік факторлардың өзінде бар
түрлерінің сапасын жақсартуға және инвестициялауға жұмсайды.
Экономикалық өсім эфектісі мына төмендегілер бойынша түсіндіріледі.
• Өнімнің сапасы және қызмет етуінің жақсаруы. Отандық және дүниежүзілік
нарықта бәсекенің ұлғаюы.
• Жаңа өнімдерді өндіру негізі, халықтың бұрынғы қажетін өтей алмай
отырған тауарлар, жаңа тауарлармен алмасты, бұл халықтың тұтынушыларын
қанағаттандырады.
• Мамандандырылған және ұжымдық өнеркәсіптің өсуі.
• Х-эффективті емес шебер басқару жүйесі арқылы және эффективті
себептерді қолдана отырып, өнім өндірушінің және ішкі фирманың өсуіне
себепші болуына байланысты.
• Әртүрлі салалар бойынша өндірістік ресурстар және еліміздің әртүрлі
региондарының жақсаруы.
• Жаңа техниканың негізі шығынды азайту, өндірістің көлемін, өндірістік
ресурстарды шектеу, өндірістің берілген көлемін шығару.
“ Экономикалық өсімнің сапасын” түсіну үшін эканомикалық теориямен
байланысты күшейтілген әлеуметтік бағыты – эканомикалық өсудің
сапасының негізі болып табылады. Оның белгілерін мыналардан көруге
болады:
• Ұлттық материалдық-тұрмыс жағдайының жақсаруы.
• Бос уақыттың көбеюі бұл жеке адамның негізінің гармоникалық жетілуі.
• Әлеуметтік инфраструктураны салалық өсуінің дәрежесі.
• Жеке адамның капиталы және инвистициялық өсуі.
• Еңбек жағдайы және адам өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуі.
• Жұмыссыздар және жұмысқа жарамсыздарды әлеуметтік қорғау.
Бір жағынан экономикалық өсу қарқынын және сапаның өсуі, ал екінші
жағынан –бұған қарама-қарсы болуы мүмкін екенін атап өту керек. Жоғары
қарқын кейде сапалық өсуге кері әсер етеді. Мысалы күнінің ұзақтығы өскенде
немесе интенсивті еңбектің өсуі , еңбек шығынының өсуіне әкеліп
соқтырғанда, сол сияқты экономикалық өсудің қарқыны өскенде, экономикалық
өсімнің, сапасы туралы неготивті жағдай туындайды, бос уақыт азаяды.
Керісінше, төменгі және қарама-қарсы өсу қарқыны тұтынушыларды
қанағаттануын жоғарлатып, нәтижесінде сапалы тауар шығады. Сондықтан
көптеген эеономистер экономикалық өсімнің қарқыны жылына 2-3% артық
балмауға тиіс деп санайды.
1.3. Экономикалық өсімнің даму эволюциясы.
Экономикалық өсім теориясының дамуы бірнеше этаптардан өтті.
Кейнстің микроэкономикалық теориясынан ХХ ғасырдың 50-ші жылдарына дейін
өсті. Бұл теорияның негізгі базисі Р. Хоррода -Домара моделі шамамен
50жылдардың ортасында дамудың жаңа сатысына өтті. Сол сияқты экономиканың
неоклассикалық бағытты ұстанушылар экономист – Д. Миндон, Р. Солоу .
Экономикалық өсім теориясы қандай тұрғыдан болмасын –кеинистік,
неоклассикалық база синтезінде –екі бағыттағы проблема ұстанадыҒ Ұзақ
мерзімге созылған ұлттық кіріс өсімнің потенциялын анықтайтын факторлар
және шартты белгілер “Экономикалық қалыпты жағдай”, басқа сөзбен айтқанда
динамикалық теңдіктің шарты, сол сияқты экономиканың осыған бейімделуі
қалыпты жағдайдағы теңдік.
Кейнстік теорияның өсуі 2 топтағы проблемаға Хоррода –Домара теңдеуінің
негізінде шешіледі. Бұл 2 теңдікте ұлттық кірістің өсу қарқыны 2 фактормен
анықталады.
1. Инвестиция және қатынас бірліктері, өнім және капитал. Бұл қатынас
технологиялық шарттармен қатаң түрде бекітіледі.
2. Бұл топтың проблемасына тұрақты жағдайы және оны қолдайтын механизм
Кинс қозғалысына жүгінеміз. Жетілмеген нарықтық экономика Хоррода-
Домабара моделі бойынша нәтиже шығарылған қысқа және ұзақ мерзімге
қолдау системасының тепе-теңдік ауытқуын мемлекет тарапынан реттеліп
отыруға тиіс.
Неокеинстық тұжырым бойынша теке-тірес байланысты, ал инвестицияға
тікелей байланысты.
Капиталдық салымның өсуі жұмыспен қамтуға, ұлттық кіріске, тұтынушыға
өз әсерін тигізеді және өсіреді. Егер инвестиция жинақ ақшамен теңессе,
онда ел экономикада ешқандай қиындық болмайды. Жинақ ақшаның өсімі
инвестициядан жоғары болған жағдайда жұмыс күшінің жетіспеушілігіне әкеліп
соқтырады, ал керісінше инвестиция жинақ ақшаданөсіп кеткен жағдайда халық
тұтынатын таварлардың құны өседі. Сондықтан неокеинсиандық негізгі міндеті
капиталдық салымның өсу қарқынын және көлемін анықтау. Ол үшін кеңейтілген
математикалық аппаратты пайдаланады.
Неоклассикалық принцип бойынша бұл проблеманы шешу үшін экономикалық
факторлардың өсуі неоклассика негізі капитал және жұмыс күшін пайдалану,
әртүрлі пропорциялық үйлесімділік пен қабілеттілік технологияның әсері және
экономикалық принцип арқылы жүзеге асады.
Сонымен қатар ҒТП факторлары мен анализ жасалады. Анализ аппаратын
пайдаланылған кезде, өндірістік қызмет және экономикалық әдебиеттен алынған
өндірістік қызмет, яғни Кобба- Дуглас қызметі экономикалық өсімнің жеке
факторларының рөлдерін анықтап береді. Жекелеген жағдайларда ҒТП-ның және
олардың жеке компоненттерін де анықтайды.
Неоклассикалық модел дегеніміз – нарықтың ішкі жағдайын және
автоматтық қалпына келуі қажетті механизмін, бұзылған ара салмағын дәлелдеу
деген сөз.
Неоклассикалық бағытты ұстайтындар, еркін бәсеке механизмі
өндірістік факторлардың толық пайдалану жолдары олардың құнына әсер етеді.
Мысалы: егер инвестициялық қарқынның шамадан тыс өсуі; ресурстардың құны да
өседі. Бұл кәсіпкерлердің өндірісін қысқартуға әсер етеді және сұранысты
азайтады.Сонымен қатар өндірістік факторлардың құнын азайтады. Шартты
балансты өсім кезінде сұраныс ұсынысқа тең болады. Бұл кезде қалыпты
жағдайдағы ақша жүйесі пайда болады. Бұны реттеп отыру рөлін мемлекет
қолына алады және кредиттік ақшалай ретке келтіруді қолға алады.
Сонымен, келесі бөлімде экономикалық өсімнің факторлары мен
моделдері сонымен қатар типтері кеңінен қарастырылады.
Бөлім 2. Экономикалық өсімнің теориялары мен қазіргі типтері.
2.1. Экономикалық өсімнің типтері мен факторлары өндірістік қызмет және
экономикалық өсім.
Экономикалық өсімнің негізінде не жатыр, оның қарқыны неге үнемі
өзгереді? Бұл сұраққа жауап беру үшін экономикалық өсімнің сапасына анализ
жасап, құрылысына анықтау қажет. Экономикалық өсімнің факторын мынандай үш
жағдайда қарауға болады: обсолюттік (саны), салыстырмалы (сапасы), қызметке
тәуелділік.
Осы факторлардың ара қатынасында және көлемінің динамикасы бар.
Барлық экономикалық өнімдер өндірістік факторлардың ара-қатынасынан пайда
болады. Ол факторлар еңбек (L) , капитал (К), жер ресурстары (N).
Экономикалық өнім шамасы өндірістік қызметпен өрнектеледі.
Y=f(L K N) (2)
Өндірістік қызмет тек жеке факторлардың не біз қарастырып отырған
факторлардың сапасын емес тек қана сандық қатынасын білдіреді. Егер жер
және еңбек ресурстарын пайдалануды кебейтетін болсақ, онда еңбек
өнімділігінің жалпы көлемі артады. Экономикалық өсуді бақылаудға алудың KLN
өндірістік факторлар экстенсивті экономикалық өсу деп аталатыды, яғни
сандық экономикалық өсу .
Ал енді экономикалық өсудің сапалық тұрғысынан қарастырсақ бұл
кезде экономикалық өсу факторларын салыстырмалы түрде пайдаланады. Оған
өндірістік еңбек, VL өндірістік капитал VK және өндірістің жер және
табиғат ресурстары VN N-экономикалық өндірістік факторлар сапасын
көрсетеді.
Жалпы өнім көлемінің ұлғаюы кеңейтілмеген түрде көрінуі мүмкін
екенін атап айтқан. Дұрыс және өндірістің өсімінің есебінен болса бұл
өндірістік еңбек капитал табиғат ресурстарының есебінен болса бұл
өндірістік факторларды интенсивті экономикалық өсім деп атайды. Сонымен
интенсивті экономикалық өсім сапаны көрсететін болса бұл өндірістік ал
экстенсивті экономикалық өсу санын көрсетеді. Сондықтан интенсивті
экономикалық өсу, экстенсивті экономикалық өсімнен әлдеқайда тиімді.
Экономикалық процестермен айналысып жүрген экономистер үшін экономикалық
өсім факторларымен ВНП өсу қарқынының арақатынастарын зерттеу негізгі
міндет.
Шектеулі өндірістік еңбек ^V^L=MPL
Шектеулі өндірістік капитал ^V^K= MPK
Шектеулі өндірістік табиғи ресурс ^V^N=MPN
Бұл салалық көрсеткіштердің бір бөлігі ғана жалпы өнімді шығарудағы
ресурс әрбір бірлігіне қосымша жұмсалатын үлес көмегімен анықталады.
Шектеулі өндіріс ресурстар көп болған сайын соншалықты сапа жақсарады
жалпы өндірістік көлем үлесі ұлғайғанда ресурс тұрақты пайдалану
масштабына ыңғайланады.
(1)формула экстенсивті экономикалық өсуді өрнектесе, интенсивті
экономикалық өсуді мына формула арқылы өрнектеуге болады.
V=^V^L*L+^V^K+^V^N*N (3)
Экономикалық өсімнің ең негізгі сипаттаушы ішкі факторы техникалық
прогрессдеп аталады. Бұл экономикалық өсудің интенсивті типіне жатады
Экономикалық өсуге техникалық прогресс мына төмендегідей әсерін тигізеді.
Сандық және сапалық қасиетін және экономикалық өсудің өндірістік
факторларын өзгертеді. Жаңа технологияны меңгеру еңбек және капитал табиғат
ресурстарын аз пайдалану немесе экономикалық өсудің тиімді қарқыны өтуді
қамтамасыз етеді. Бұның себебі ресурс өнімділігінің жоғарлауы және оның
сапасының артуы . Сонымен техникалық прогресэкономикалық өсуге факторларды
пайдалану барысында олардыңсанын азайту.
Сонымен біз экономикалық өсудің обьсолюттік және жағымсыз
факторларын қарастырдық. Олар теориялық талдау бөлігіне жатады не өндіріс
факторын немесе өндірістік қызмет ету факторы экономистер ұлттық өнім
динамикасына өндірістік факторлардың әсерін толық дәлелдей түсуге тырысуда.
Олар еңбек туралы түсінік капитал және жер жөнінде әртүрлі көзқараста. Э.
Денисовпен анықталған экономикалық өсудің ең жоғары ара салмағы еңбек
өнімділігін арттыру техникалық прогрестің қорытындысы.Зерттеудің жалпы
қортындысы Э. Денистің 1. кестесінен көруге болады.
Өсім факторлары АҚШ ФранцияФРГ АнглияИталия
Өсім қарқыны 3,32 4,92 7,26 2,29 5,96
Шығын факторы 58 26 38 47 28
1.Еңбек 33 10 19 25 16
а) Бос болмаушылық 27 2 21 21 7
б)Жұмыс уақыты -5 * -4 -6 1
в)Жұмыс күшінің өсуі -3 2 1 -2 2
г)Білім 15 16 6 12 7
2.Капитал 25 17 19 21 12
а) Тұрғын үй 7 * 2 2 1
б)Дүниежүзілік белсенділік
в)Зданиялар т.б. 1 * -1 -2 -1
г)Артық товар мен мат 13 12 14 18 9
3.Жер. 3 4 5 4 2
Продуктаға кеткен ш. 0 0 0 0 0
1.Ғылыми прогресс 42 74 62 53 72
2.Ресурстардың таралуы 23 16 10 32 13
3.Экономия от маштабов 9 20 14 5 24
4.Изменения лага применения знаний и 11 21 22 15 21
общей эффективностей
- 16 12 1 15
Кесте1 Елдердің экономикалық өсім қарқыны
Бұл кестеден өндірістік экономикалық өсуге факторлардың (капитал
еңбек жер өндірілетін ресурстар ) ең үлкен үлесі барлық елдер бойынша
өндірістік факторлардың жоғарлауына жатады яғни шығынның әрбір бірлігіндегі
шыққан өнімнің өсуі. Интенсивті экономикалық өсімнің негізгі прогресс білім
игілікті өзгеріс жаңа білімдерді пайдалану және ресурстардың жалпы
құндылығы техникалық прогрестің факторына жұмысшылардың білімін үнемі
көтеріп отыру жатады.
Экономикалық өсуді график арқылы өрнектейік және техникалық
прогреспен арақатынасын қисық сызық өндірістік
мүмкіндік көмегімен көрсетуге болады (РРҒ) ол қарапайым өндірістік
қызметтен тұрады. V=f(LKN) оның тавары шекарасын
елдің ЖІӨ потенциялдық деңгейі анықталды Техникалық прогрес елдің
өндірістік экономикалық кеңейтеді ЖІӨ-нің потенциялын ұлғайтады.
Мына графикте қисық сызық өндірістік мүмкіндікті көрсетеді. Ғ1-Ғ2.
Елдің экономикалық өндірістік мүмкіндігін кеңейту яғни ЖІӨпотенциялдық
шекарасы интенсивті экономикалық өсім.
Интенсивтік товарлар санының өсу қортындысын (L-L1) ал тұтыну
товарларын (С-С1) көрсетеді.
Экономикалық әдебиеттерде осы түсініктен анықтамаларға біркелкі
пікірмен келмейді.
Кейбір экономистер ( Макконель, Брю)экономикалық өсім екі жолмен
есептеледі деп санайды.
1. Жалпы ұлттық өнімді өсуін есептеу (немесе таза ұлттық өнім)
2. Осы көрсеткіштердің халықтың жан басына шаққанда өсуі.
Ал кейбір экономистер экономикалық өсуді: өнім мен өндірістік
фактордың тек сандық қана емес, сапалық өсуі деп көрсетті.
Сонымен экономикалық өсімнің үш түрі бар: экстенсивті, интенсивті,
аралас (нақты).
Экстенсивті өсім дегеніміз- қосымша өндіріс факторын тарту арқылы
ұлттық өнімнің көбеюі.
Интенсивті өсім дегеніміз –техника және технологияны толық жетілдіру
арқылы ұлттық өнімнің көбеюі. Нақты өмірде экономикалық өсімнің не ана
түрі, не мына түрі болуы мүмкін емес. Олар аралас түрінде келеді.
Аралас (нақты )өсім -өндіріс қуатының өсуі нәтижесінде өндіріс
факторларының пайдаланалу санының өсуі және техника және технологияның
жетілуі.
Экономикалық өсімді есептеу формуласы-пайыздық өсу қарқынымен
есептеледі.
ЖҰӨ = *100%
ЖҰӨ1-есепті жылғы ұлттық өнім
ЖҰӨ0-базисті жылғы ұлттық өнім.
Қайсысы тиімді қарқындар мүмкіндік варианттары: жоғарықарқын, нөлдік
қарқын, теріс қарқын, қолайлы қарқын.
Енді осыларды қарастырайық.
Жоғары қарқын- бір қарағанда тиімді сияқты. Бірақ біріншіден өнімнің
сапалығы ескерілуі керек. Егер жоғарғы қарқында өндірістен жарылғыш
телевизорлар -әрине жаман. Екіншіден өнімнің өсуі құрылымы қажет: әскери
өнімнің өсуі салыстырмалы салмағынан көп болуы өмір сүру
деңгейінтөмендетеді,-бұл да жаман. Өз кезегінде, нөлдік қарқын экономикалық
өсімде негативті сипатқа ие бола бермейді. Тек, егер олар материалдық
сиымдылығы төмендесе, осымен өндіріс факторларын шығындарын үнемдеуге алып
келеді, бұл жаман емес. Милитаризация шығынына, егер обьективті себептері
жоқ болса онда нөлдік өсу пайдалы.Теріс қарқын- ұлттық экономикалық
дағдарысты куәландырды. Бұл 60-90жылдары одақты бейнелейді. Қазақстан
экономикалық дағдарысы әр түрлі себептер жиынтығымен
түсіндіріледі:рационалды емес экономика құрылымының үлкен үлес салмағы
өндіріс құралы және әскери өнім, төмен қор қайтарымдылығы, бұрынғы КСРО
Республикалық шаруашылық байланысының бүлінуі, нарықтық экономикаға өту
кезіндегі қиыншылықтар. Қолайлы қарқын жоғарыда; төменде болмайды, олар
макроэкономикалық теңдікті қамту керек . Экономикалық өсу көптеген
факторлармен анықталады, соның ішінде маңызды болыпғ: ұсыныс, сұраныс, бөлу
факторлары.
Ұсыныс факторына мыналар жатады:
• табиғи ресурстың саны мен сапасы(жер, пайдалы қазбалар, климат т. б.
)қаншалықты табиғи жағдайы жақсы болса, соншалықты елде экономикалық
өсуге мүмкіндік бар;
• халықтың еңбекке жарамдылығының саны мен сапасыҒ бұл жағдайда да
тәуелді;
• негізгі капиталдың болуы;
• өндіріс өніміне қолданылатын технология деңгейі.
Сұраныс факторына мыналар жатады:
Қоғамның тұтас сұранысын өндірілген өнімге көтерілуі және сонымен бірге
оның өсуін ынталандыру.
• Еңбек ақы қаншалықты жоғары болса, соншалықты сұраныс жоғары;
• Мемлекеттің фискалдық политикасы қаншалықты салық жоғары болса,
соншалықты еңбекақы төмен, сондықтан экономикалық өсу және сұраныс
төмен;
• Халықтың қор жинау бейімділігі де нақты сұранысты төмендетеді, демек
экономикалық өсуде төмендейді.
Экономика өсуінің факторларын көбіне экономиканың өсуінің типімен
топтайды. Экстенсивті факторларға капитал көлемінің, еңбек көлемінің, ал
интенсивтіге технологиялық прогресс, масштабарқылы үнемдеу, білімді және
маман жұмысшылар деңгейін көтеру, ресурстарды бөлуді жақсарту және оның
қолдану үрдісін сапалы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кейде жиынтық
сұраныс үрдістің басты катализаторы ретінде және экономикалық өсудің дербес
факторы ретінде бөлінеді.
Экономикалық өсуін шектеп тұрған себептер ретінде мыналарды айтуға
болады: экологиялық және ресурстық шектеулер, әлеуметтік шығындардың
ауқымды спекторі және де үкіметтің тиімсіз экономикалық саясаты.
Өнімнің өсуіне (экономикалық өсуге) ресурстарды бөлу өте жақсы
ұйымдастырылған түрде болу керек. Факторлардың өсуі әсерінен экономикалық
өсудің моделдері құрылады. Келесі тақырыпшада оны кеңінен қарастыратын
боламыз.
2.2. Экономикалық өсімнің неоклассикалық және неокеинисиандық моделдері.
Экономикалық өсімнің неоклассикалық моделі өндірістік қызметтің
базасында, нарықта бағаның ауытқуамуына сонымен қатар толық өзара
алмасуынан өндірістік факторлар әсерінен пайда болады. Өндірістік
факторлардың сапасын зерттеу барысында Кобба-дуглас моделі анықталды. Енді
соған тоқталлайық.
Кобба-Дуглас қызметі қарапайым өндірістік қызметтің математикалық
қайта құрылу нәтижесінде алыныды. Y=F(LK) бұндай модел мынаны көрсетеді.
Өндірістік қатынастардың пайда болуына қатысты тұтас өнімнің белгілі-бір
мөлшерін ол мына көрініске ие болады. V=AKa Lв
a-дегеніміз 0мен 1 аралығында өзгеріп отырады, ал J=1-a Кобба- дуглас
қызметі екі айнымалы өндірістік фактордан тұратын модел А-коэфицент
параметі техникалық өндірістің деңгейін анықтайды және аз период ішінде
өзгеріске ие болмайды.а мен в –коэффисентінің көрсеткіші өндірістік
қатынастар бойынша өнімнің көлемінің элостикасы (V)яғни (К) капитал және
еңбек(L).
Егер әрбір қатынастардан төленетін тиісті өзінің шектеулі өнімдері,
онда а және в параметрінен анықталатын пропорция яғни шығарылған өнімнен ,
еңбек және капитал өзіне тиісті үлесін алады яғни кіріс капиталының а Vжәне
кіріс еңбегінің үлесі в V болады. Сондықтан в=1-а болса, онда а+в=1 бұдан
масштабтан қайтарымды аламыз. Кобба-дуглас қызметінің параметрлік мәнін
қарастырсақ А=1.1 a=14 в=34 бұдан ұлттық кіріс капиталын үлесі 25%
еңбек үлесі 75% құрайды.
Шектеулі капитал өнімі МРк- капиталдық кіріс көлемінің үлесіне
пропорционалдық қатынаста МРк = nAKа Lв бұдан капитал мен еңбектің n рет
өскенде кіріс көлемі және шығарылған өнім көлемі сонша есе өседі. 1-ші
қасиеті өндірістік қатынастың шектеулі өзгеріспен байланысты. Мысалы
Қосымша өндірістік капиталға көңіл аударсақ, ал еңбекті Lбұрынғы қалпындағы
көлемде қарастырсақ онда шарттары теңбе-тең жағдайда болады. Шекткулі
еңбек өнімділігі МРL , ал шектеулі еңбек өнімділігі өсіп келе жатқан .
Капитал көлемі МРk төмендейді. Егер еңбек санын өсірсек және шарттары тепе-
тең жағдайда болса онда шектеулі өнімділік капиталы өседі. Бұдан мынадай
қортындыға келуге болады. Капитал мен еңбек арасындағы пропорцияналдық
бұзылып берілген технологиядааутқу пайда болады. Өндіріс көлемінің
оптималдығы бұзылады. Егер біз А параметрін ұлғайтсақ еңбек өнімділігінің
жаңа технологиясын енгізсек онда бір мезгілде МР мен МРL өскенін көреміз.
Бұл интенсивті экономикалық өсімнің шарты болып есептеледі.
Кобба–Дугластың өндірістік қызметінің үшінші қасиеті капиталдан
кіріске еңбектен кірістің тұрақтылық арақатынасында ва ұлттық өнімдегі
капитал мен еңбек үлестерінің тұрақтылық арақатынасы. Америка сенаторы
және экономист Пола Дугластың зерттеуі бойынша 40 жыл ішінде АҚШ яғни
1948ден1989 жылдар арасында ва арақатынасы 2мен 3арасына тербелістеболған
нәтижесінде еңбекке төленетін төлем 2-3 рет өсіп ва арасындағы қатынас
ауытқу шекарасын берілген технологияға байланысты деп қарауға болады. ва
қатынасының ауытқуын мына Iжәне S қатынастарының аутқуын түсіндіруге
болады. L=S теңдігі деп аталады. Оның негізгі механизмі тағы бір
неоклассикалық модел мен экономикалық өсуге жатады. Бұл Солоу моделінің
өсуі деп аталады. Солоу Американың атақты экономисі Нобель сыйлығының
лауреаты. Сондықтан атағына берілген.
Cолоу моделінің негізгі мақсаты экономикалық саясаттың негізі үш
бағытына жауап беру қарқынының өсуінің тұрақтылығына жоғары көрсеткішіне
қалай жетуге болады сонымен қатар тұтынудың ең жоғарғы сатысына өту және
экономикалық өсуге дұрыс әсерін тигізу, тұрғындар санының өсуі,
жаңатехнологияны ойлап табу.
Беймәлім моделдер.
Өндірістік қызметті екі жақты қатынастарға бөлу V=F(K L) еңбек
санына Lбір адамға тиісті өндірістік қызметті алуға тиісті өндірістік
қызметті алуға болады y=f (k) бұдан k=KL капитал қарулануыдың бір қарқыны
жатады. Бұл өндірістік қызмет мына кестеде көрсетілген.
Берілген қызметте шектеулі өндірістік капитал МРk- тұрақты ауысуға
қисықтың бұрыштары арқылы өзгереді. e=f(k) және өнімнің өсуін көрсетеді,
егер жұмысшыны қаржыландыру бір билікке өскенде МРk =f(k+1)-f(k).
Солоу моделінде өнімге деген сұраныс тұтынушылар мен инвестрлар
тарапынан ұсынылады. Өндірістік игілік толық инвестицияға айналады с
арасалмақтары толық бірдей жағдайға өткенде S=L бұл кезде артық
товарлардың бір жерге жинақталуына жол бермейді.Макроэкономикалық теңдікті
еске түсірсек V=C+L. Бір жұмысшыға тиісті өнімді былай жазып
көрсетуге болады y=c+I қызметті тұтыну с=(L-S)y=(L-S)f(k)2 бір
жұмысшыға тиісті инвестиция i=Sy=Sf(k) Sf(K) сызығы инвестиция қызметін
өрнектейді. Қызметтер ара қашықтығы F(K) және Sf(K) тұтынушылар көлемін
анықтайды. Осыда негізгі тұтынушы қызметі мына күйде көрінеді.с=f(k)-Sf(K).
Капиталдық қор қозғалысы Солоу моделінде ерекше орынға ие болады.
Инвестиция мен капитал көлемінің шамасымен айырмашылығының арасында
мөлшерді көрсетеді.^k=i-бk бұрынғы бk-капитал көлемін көрсетеді.
Өндіріс жыл сайын капиталдық қормен толығып отырады бұл.
Экономикалық капиталдың қандай көлемде дамығанына байланыссыз. Бірақ
капиталдың өсуі баяу қарқын да болады. МРк-шектеулі өнімділік капиталы
төменгі деңгейде деп қарау арқылы түсіндіреледі жеке жұмысшыны қаржыландыру
өседі. Бірақ қаржыландыруды өндіру кезіндегі есеп және тағы сол сияқты.
Шығарылған капитал көлемі өнеркәсіптің өсуімен инвестиция және шығару
көлемі арасындағы айырмашылық төмендей бастағанда. Өндіріс көлеміне
байланыссыз ерекшелелетін қалыпты жағдайындағы инвестициялық және
шығарылатын капитал арасалмақ теңескен шартты жағдайда, Sf(K*)-SK*=0 немесе
Sf(K*)=SK* бұл формула қаржыландырудың деңгейінің қаншалықты екенін
есептеуге мүмкіндік туғызады(К*). k*(f(k*)=Sб пропорциясынан мынаны
көруге болады К*=f(K*)Sб. Қаржыландыру деңгейінің тұрақтылығын графиктік
анализ көмегімен де табуға болады.
Инвестиция графигінің қиылысу нүктесі Sf(K) және капиталдың шығару
графигінің қиылысу нүктесі бk және k* сәйкес келеді k* шамасын табу үшін
инвестиция графигінің қилысу нүктесінен абциса осыны перпендикуляр түсірсек
, сонда теңдік мына қалыпқа ие болады.Sf(K)=бk
Солоу моделінің жұмысын тереңірек білу үшін мемлекеттік саясат к*
капитал деңгейінің күшіне әсер ете алады, сол сияқты, жинақ нормаларына S
немесе шығарылып тасталған амортизацияға б шамадан капиталды өңдеу
жылдамдығына байланысты. Мысалы күшейтілген амортизация саясаты жоғарыда
көрсетілген графикте бk-дан б,k шамаға дейін осылайша қаржыландырудың берік
деңгейі k*дейін қысқарады. Жинақ нормасының өсуі S-ден S2 дейін, керісінше
капитал күшінің деңгейінің салыстырмалы түрде өсуі k2*-ге дейін инвестиция
графигінің орналасу нәтижесінде S2 f(K) деңгейіне дейін Солоу моделі
ауқымды инвестиция шамасын көрсетеді, ал ол ұлттық кірістегі ең жоғарғы
жинақ нормасы болып табылады S=Lтеңдігі орындалған жағдайда, бұлжан басына
шаққандағы үлкен кіріспен сәйкес келеді. Бұны көптеген экономистердің
зерттеу статистикасы бекіте түседі.
Жан басына шаққандағы мол кіріс мөлшеріне ие елдер үшін АҚШ долларын
есептегенде 1993 жылы елдердегі жан басына шаққанда ең үлкен кіріс
Великобританияда 14660 доллар, Франция 5130 доллар, Германия 16420доллар,
Италияда 14670 доллар, АҚШ 21530 доллар, Япония 17710 доллар. Осы топқа
жататын үш онжылдық шамасындағы инвестиция және жинақ көлемінің орта
дәрежедегі айырмашылығы төменгі дәрежеде болды, яғни (0,1%ЖІӨ-нен), ал
жинақ нормасы әлдеқайда жоғары(23%ЖІӨ-нен) тек кіріс мөлшері өте төмен
елдермен салыстырғанда осындай көрсеткіш көрсетіп тұр. Ал жинақ кіріс
мөлшері орта дәрежедегі елдердегі 20% тен 22%дейін ЖІӨ-нен жан басына
шаққандағы кіріс мөлшері төмен елдерде 10%-тен19%-ке дейін ЖІӨ-нен болады.
Солоу моделі макроэкономикалық саяси мемлекетпен тікелей байланысты
туындайтын күрделі сұрақтарға жауап береді.Елде тұтынудың ең жоғарғы
сатысына қандай экономикалық өсім қарқында жетуге болады? Тұтынудың ең
жоғарғы сатысына жету шартын Америка экономисі Э. Фелпс өзінің 1961 жылғы
еңбегінде жинақтаудың алтын ережесі деп атаған.Осы алтын ережеге байланысты
тұтыну нормасының деңгейі ең жоғарғы сатыға көтеріледі, сонда ғана егер
өнім өндіру (выпуск) мен көлемінің арасын айырмашылығының жоғары жетістікке
жеткенде f(k*) және шығару көлемі бk* капитал күшінің деңгейінің шартты
жағдайында бk*инвестиция көлеміне тең болғанда алтын ереже бойынша тұтыну
нормасының деңгейінің тұрақтылығы деп аталады. Бұндай тұтыну нормасының
тұрақтылығымен қалыпты жағдайын капитал қоры қамтамасыз етеді және ол
капиталды жинақтаудың алтын сатысы деп аталады. Капиталдық жинақтаудың бұл
шарты МРк =б шарты орындалғанда ғана жүзеге асады.Бұл тұтыну нормаларының
жоғарғы сатысы с** және алтын ережесі деп аталады. Бұған МРк =б теңдігі
арқылы жетеді. Шындығында да егер тұрақты капитал қоры алтын сатыға дейін
көтерілгенде k** онда болашақтағы капитал өсімі және оның өнімі шығару
нормасынан аз болады және тұтынушылар деңгейі төмендейді. Керісінше
капиталдың өсуі тұтынушылардың өсуіне әсер етеді. Бұл кезденМРк шығару
нормасынан жоғары болады. Бұдан алтын ереже, яғни МРк =б теңдігі
экономикалық өсім қарқыны кезіндегі тұтынушылар дәрежесінің жоғары дәрежеге
жету шарты деп аталады.Тұтынушылардың ең жоғарғы сатысын ұстап тұру үшін
таза өндірістіке капитал (МРк –б) немесе капитал өнімі өндірістік өсім
қарқынына теңесу керек. Солоу моделіндегі техникалық прогреспен
тұрғындардың өсу шартын қатар жүргенде деп қарастырсақ бұл алтын ереженің
модификациясы деп аталады.Тұрғындардың өсуі капитал күшіне, сол сияқты
шығару нормасына тікелей әсер етеді, яғни капитал қорын азайтады.
Шындығында L еңбек өсімі азаяды және капитал күші k=KL ал бір жұмысшыға
шығын y =f(k)=VL есептеледі.
Егер Солоу моделін тұрғындар өсім қарқынын n деп қарастырсақ, онда
инвестиция деңгейі өтемақыға қажетті капитал шығыны және тұрғындар өсуі
тең болуға тиісті (б+n)=k . Бұрынғы капитал көлемі саны өсіп отыратын
жұмысшылар арасында таралады.Бұл капитал күшінің деңгейін төмендетумен
түсіндіріледі, яғни:
Sf(k)=(б+n)k бұл мына графикте өрнектеліп көрсетілген:
Сол сияқты қалыпты тұтынудың ең жоғарғы сатысы с**=f(k*)- (б+n)k*
тұрғындар саны өсуін есепке алу тек қана жинақ деңгейінің k* тұрақтылығына
байланысты.
Бұл тек қана МРк =б+n теңдігі орындалғанда ғана болады. Сонымен,
есепке алу алтын ережесі мына теңдікпен өрнектеледі.
МРк = б+n
Сонымен таза шектеулі өнім капиталы (МРк –б) тұрғындар өсім
қарқынына тең болады. Бұл жағдайда Солоу моделі бойынша тұрғындар санының
өсуі өте жоғары елдерде капитал күшінің деңгейі төмен және жан басына
шаққандағы кіріс аз болады.
Техникалық прогрестің тигізетін әсері. Техникалық прогрестің
экономикаға әсері еңбек сапасының өсуімен , еңбек тұрақты қарқынымен g
тікелей байланысты. Олай болса, еңбек бірлігінің көрсеткіші L, E ғындардың
өсуіне байланысты қарқында өсе түседі g+Q . Бұндай жағдайда K=K(LE)
капитал дәрежесі еңбек бірлігінің тұрақты сапасына тең болады, ал өндіріс
көлемі еңбек бірлігінің тұрақты сапасына тең y=V(LE). Техникалық прогрес
еңбек қарқының өсуінің сапасының тұрақты қарқыны g өседі. Капитал қоры
мен техникалық прогрестің өсуі төмендейді ^k=Sf(k)-(б+n+g)k.
Техникалық прогрес еңбек сапасының тұрақты қарқынын g өсуін
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар бір жұмысшыға тиісті өнім мөлшері де g қарқынмен өседі.
Капитал қорыныңөсуі техникалық прогрестің өсуімен төмендейді ^k=Sf(k)-
(б+n+g)k капитал күшінің деңгейі k* өзінің шарықтау шегіне жетеді, сонда
ғана инвестиция k азайтуының шығару капиталының орнын толықтыруда
мүмкіндікке ие болған жағдайда халықтың және техникалық прогрестің өсуі
Sf(k)= (б+n+g)k тепе-теңдік жағдайда К* капитал күшінің тұрақты деңгейін
көрсетеді.
Тұтынудың тұрақты деңгейі мынаны құрайды с**=f(k*)-(б+n+g)k*. Сонымен
тұтынудың максималды деңгейі бұндай жинақ көлемін К** халық және техникалық
прогрестің өсу есебінеің алтын ережесін орындауға кепілдік береді.
МРк = (б+n+g)
Олай болса бір жұмысшыға шығатын шығын g қарқын мен өседі, онда
жалпы өнім n+g қарқынымен өседі. Дәл осы шығын қарқыны таза шектеулі өнім
капиталына сәйкес келуге тиіс, бұл максималды тұтыну көлемінің тұрақты
экономикалық жағдайына жету деген сөз.
МРк –б=n+g
Cолоу моделі мынаны көрсетеді, яғни жинақтың ұлғаюы азғантай мерзім
ішіндегі жоспар барысында капитал қорының және өндіріс көлемінің ұлғаюына
әкеледі. Бірақ бұл тек қана мына кезеңде дейін байқалады: капитал күшінің
тұрақты деңгейінде экономиканың ара салмағы теңескен жағдайда ұзақ мерзімді
жоспар бойынша өндірістің өсуі техникалық прогрестің өсуіне тікелей
байланысты.
Экономикалық өсімнің неокеинстық моделі. Бұл неокеинстық мектебінің
құралдары және анализ методтары арқылы зерттеледі және динамикалық
процестерді пайдаланады. Динамикалық тепе-теңдік деп мынаны айтады, яғни
жиынтық сұраныстың өсім қарқыны және жиынтық ұсыныстардың өсім қарқынының
теңдігі. Сондықтан моделдердің жетістіктері мен теңдік қасиеттерін зерттеу
динамикасы деп аталады. Уақытша игіліктен қысқа және ұзақ мерзіміді период
түсінігінен айыру өте қажет, Динамикалық моделде статистикадан қысқа және
ұзақ мерзімді периодтардан бөлу бұл өндірістік технология өзгерісі. Қысқа
мерзімді динамикалық период технологияның өзгермеуімен сипатталады. Бұл осы
өткен болашақ периодтарда сақталады. t , ..., t Ұзақ мерзімді динамикалық
жоспарда өндіріс технологиясының деңгейі өзгереді.
Домабара моделінің динамикалық арасалмақ теңдігі. Өндірістік
қызметтің негізгі өзара алмасу болып табылмайтын факторлар. Берілген
моделдің қандай алғы шарттары бар?
Біріншіден. Сұраныстан ұсыныстың өзгеруі ара салмағы тең жағдайдағы
нақты нарықта қаралады.
Екіншіден. Еңбекке деген артық ұсыныс және тұрақты салыстырмалы шығын
факторы арқылы бағаны өзгертпей өндірісті ұлғайтуға септігін тигізеді.
Үшіншіден. Өзгермейтін технлогия( қысқа мерзімді динамикалық жоспар)
инвестиция өсуімі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың өсуі сапасы жөнінен
бірденбір фактор ретінде қарастырылады ал, шектеулі өндіргіш күш ресурстары
және капитал шамасы тұрақты.
Домабара моделінде ағымды периодтағы жиынтық сұраныс (t) кеинсианс
ценариясы бойынша өзгереді.
АДt=^It k=^It MPS
Ағымдағы периодта жиынтық ұсыныстың ұлғаю процесі ^ASt екі этапқа
ыдырайды. Болып өткен периодта (t-1) инвестиция ^It-1 өсуі болып
табылады.
Осылайша ағымдағы периодта жиынтық ұсыныстың өсуі мына теңдікті
құрайды: ^ASt=б^Kt =б ^It-1 б-өнім өндіруші капитал шегін білдіреді.
(^V^K)=const болғанда, жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс бірдей қарқында
өзгеріске жетуі ағымды периодтағы экономикалық өсімнің арасалмағының
теңдігінің шартын береді.
Қарқынның өсуін ^ADt =^ASt =^Yt Yt-1 өлшейді. Бұдан ^ADt =^ASt
таңдігін орнына қойсақ онда ^It MPS=б^It-1 немесе ^It^It-1=б*MPS
формуласын аламыз. Мысалы жинақ нормасы 20% ал шектеулі өнім өндіруші
капиталы 0,3 онда арасалмағы тең экономикалық өсімнің қарқыны инвестицияның
өсу қарқыны барысында байқала 0,2*0,3=0,06 немесе 6%жылына болады.
Сонымен біз экономикалық өсімнің арасалмағының теңдік жетістіктерін
анықтадық: t периотында инвестиция қарқыны өсуге тиісті.Тең өндірістік
жинақ нормасы өнім өндіру капиталының шектеулі шамасына тең болады.
Жоғарыда көрсетілген алғы шарттарды сақтаған жағдайда қысқа мерзімді
динамикалық модел S=I; (VPS б KL)=const өсу қарқынына ие болады. Еңбек
ұсынысы ^LLt-1 капиталдың өсу қарқынына тең болуға тиісті.(Кt Кt-1 )
инвестицияның өсу қарқыны және жалпы өнім
^It ^It-1=^Kt Kt-1 =^Lt Lt-1 =б MPS
Бұдан біз Домабардың экономикамлық өсу моделінде динамикалық
арасалмағының теңдік шартының ұлғаюынан аламыз.Бұндай динамикалық арасалмақ
теңдігін ұстап қалу үшін экономикалық әдебиетте (“Домабар оғаштығы ”)
шартты орындауға тиіс. Бұл оғаштық шарты мынаны білдіреді. Тоқтаусыз өсіп
келе жатқан өндірістік капитал көлемі инвестициялаудың жеткіліксіздігі өнім
көлемінің өнімнің шамадан тыс артық өнеркәсіптің шығаруына алып келеді.
Шындығында да егер ^It =const немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz