Жарнамадағы нейролингвистикалық бағдарламалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1 НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты ретінде ... ... ... ... ... ...8
1.2 Жарнама дискурсы және тілдік сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ЖАРНАМА САЛАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Көптілді жарнама мәтіндерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Жарнама мәтіндерінің салыстырмлы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
1 НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты ретінде ... ... ... ... ... ...8
1.2 Жарнама дискурсы және тілдік сана ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ЖАРНАМА САЛАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Көптілді жарнама мәтіндерінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Жарнама мәтіндерінің салыстырмлы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Нейролингвистика – тіл ғылымының жаңа саласы ретінде танылып жүр. Ал нейролингвистикалық бағдарламалау – адам санасына сөйлеу арқылы ықпал ету нейролингвистиканың бір бөлігі болып табылады. Нейролингвистикалық бағдарламалауды жарнама саласында тілді қажеттілігне қарай тиімді қолдануға, норманы сақтауға,т.б үшін қолдануға болады.
Баспасөз құралдары, газет – журнал, радио, теледидар, тіпті ғаламтордың өзінде көптеген жарнама мәтіндерін кездестіруге болады. Ал, осы жарнамалар адам санасына қалай әсер етеді? Сондай-ақ, жарнама мәтінінің әсерлі, көпшілікке түсінікті, терең мағыналы болуы үшін оған нақты құралдарды пайдаланған жөн. Бұл тұрғыдан алғанда нейролингвистикалық бағдарламалаудың жарнама үшін таптырмас құрал екені айқын.
Зерттеу жұмысының нысаны: Нейролингвистикалық бағдарламалау мен оның ерекшеліктері, тіл біліміндегі алар орны.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру, бірнеше тілде қатар беріліп жүрген жарнама мәтіндерінің құрылымына талдау жасау.
Зерттеу міндеттері:
тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына түсініктеме беру;
қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып саналатын нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін көрсету;
нейролингвистикалық бағдарламалаудың негізгі түрлері мен тәсілдерін анықтау;
нейролингвистикалық бағдарламалаудың көптілді қоғамдағы жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалдарды жинақтау, сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс – тәсілдер қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
Баспасөз құралдары, газет – журнал, радио, теледидар, тіпті ғаламтордың өзінде көптеген жарнама мәтіндерін кездестіруге болады. Ал, осы жарнамалар адам санасына қалай әсер етеді? Сондай-ақ, жарнама мәтінінің әсерлі, көпшілікке түсінікті, терең мағыналы болуы үшін оған нақты құралдарды пайдаланған жөн. Бұл тұрғыдан алғанда нейролингвистикалық бағдарламалаудың жарнама үшін таптырмас құрал екені айқын.
Зерттеу жұмысының нысаны: Нейролингвистикалық бағдарламалау мен оның ерекшеліктері, тіл біліміндегі алар орны.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру, бірнеше тілде қатар беріліп жүрген жарнама мәтіндерінің құрылымына талдау жасау.
Зерттеу міндеттері:
тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына түсініктеме беру;
қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып саналатын нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін көрсету;
нейролингвистикалық бағдарламалаудың негізгі түрлері мен тәсілдерін анықтау;
нейролингвистикалық бағдарламалаудың көптілді қоғамдағы жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалдарды жинақтау, сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс – тәсілдер қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
1.Асанбаева С. А Жарнама саласында мемлекеттік тілді қолданудың социо - лингвистикалық мәселелері. – Алматы, 2006. – 86б
2.Активные процессы в языке и речи [ сб. ст.\ ред – кол.: Л.И. Баранниковаи др ]. – Саратов: Издательство Саратовского университета, 1991. – 142с
3. Ахманова, О.С Словарь лингвистических Терминов. – Издательство 4 – е, стер. - М.: ком Книга, 2007. - 569 с
4. Лингвистический энциклопедический словарь\ Науч. – ред. Совет. Изд- во «Сов. Энцикл»., 1990. – 682 с
5. Даутова Г.Х Жарнамадағы нейролингвистикалық бағдарламалау // ҚазҰУ Хабаршысы. № 3, 2004.
6. Дегтерева, Татьяна Алексеевна Пути развития современной лингвистики. [ В 3 – х кн] М., « Мысль», 1964
7. Постовалова В.И. Язык как деятельность. – Москва.: Наука, 1982. – 222 с.
9. Проблемы современной лингвистики. Сборник работ линг – тов филол. фак. МГУ. [ Под. Ред. Ю. С. Степанова]. М., изд. Моск. ун – та, 1968
10. Мальцева В.А Проблемы речевого воздействия в профессиональном дискурсе // ҒА Хабарлар. – 2008 ( № 3). – 25б.
11.Мисяченко В.С Прагматические средства языка в рекламном дискурсе \\ ҚазҰУ Хабаршысы. - № 7 – 8 ( 123- 124). 2009. – 56с
12. Психолингвистические проблемы семантики. Академия наук СССР.
Издательство « Наука» М., 1983. – 283с
13. Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики. Сборник научных трудов. Калинин, 1983
14. Психолингвистика – М., «Прогресс», – 1984
15. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. Межвузовский тематический сборник научных трудов. Калинин, 1988
16. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі. Қазіргі күйі және болашағы. Халықаралық конференция материалдары. – Алматы « Қазақ университеті», 2003. – 300 б.
17. Психолингвистика и социолингвистика: состояние и перспективы: Материалы междунар. конф\\КазНУ им. аль – Фараби; Алматы; Қазақ Университеті, 2003. – 299с
18. Розенталь, Д. Э, Теленкова М. А Словарь справочник лингвистических терминов. – М.: Просвещение, 1985. – 399с
19. Стариченок, В.Д Большой лингвистический словарь/ Ростов н /Д: Феникс, 2008. – 810с
20. Темірбекова С. Ұ Жаңа замандағы теледидар жарнамаларының мәдени аясы \\ҚазҰУ Хабаршысы. № 5 – 6 ( 121- 122), 2009
21. Тургунтаева Г.А Термины родства в информационно – рекламных текстах\\ҚазҰУ Хабаршысы. №2 (121 – 122),2008
22. Хасанов, Б .Х Национальные языки двуязычие и много язычие: поиски и перспективы. – Алма – Ата: Казахстан, 1989. – 133с
2.Активные процессы в языке и речи [ сб. ст.\ ред – кол.: Л.И. Баранниковаи др ]. – Саратов: Издательство Саратовского университета, 1991. – 142с
3. Ахманова, О.С Словарь лингвистических Терминов. – Издательство 4 – е, стер. - М.: ком Книга, 2007. - 569 с
4. Лингвистический энциклопедический словарь\ Науч. – ред. Совет. Изд- во «Сов. Энцикл»., 1990. – 682 с
5. Даутова Г.Х Жарнамадағы нейролингвистикалық бағдарламалау // ҚазҰУ Хабаршысы. № 3, 2004.
6. Дегтерева, Татьяна Алексеевна Пути развития современной лингвистики. [ В 3 – х кн] М., « Мысль», 1964
7. Постовалова В.И. Язык как деятельность. – Москва.: Наука, 1982. – 222 с.
9. Проблемы современной лингвистики. Сборник работ линг – тов филол. фак. МГУ. [ Под. Ред. Ю. С. Степанова]. М., изд. Моск. ун – та, 1968
10. Мальцева В.А Проблемы речевого воздействия в профессиональном дискурсе // ҒА Хабарлар. – 2008 ( № 3). – 25б.
11.Мисяченко В.С Прагматические средства языка в рекламном дискурсе \\ ҚазҰУ Хабаршысы. - № 7 – 8 ( 123- 124). 2009. – 56с
12. Психолингвистические проблемы семантики. Академия наук СССР.
Издательство « Наука» М., 1983. – 283с
13. Психолингвистические исследования в области лексики и фонетики. Сборник научных трудов. Калинин, 1983
14. Психолингвистика – М., «Прогресс», – 1984
15. Психолингвистические исследования значения слова и понимания текста. Межвузовский тематический сборник научных трудов. Калинин, 1988
16. Психолингвистика және әлеуметтік тіл білімі. Қазіргі күйі және болашағы. Халықаралық конференция материалдары. – Алматы « Қазақ университеті», 2003. – 300 б.
17. Психолингвистика и социолингвистика: состояние и перспективы: Материалы междунар. конф\\КазНУ им. аль – Фараби; Алматы; Қазақ Университеті, 2003. – 299с
18. Розенталь, Д. Э, Теленкова М. А Словарь справочник лингвистических терминов. – М.: Просвещение, 1985. – 399с
19. Стариченок, В.Д Большой лингвистический словарь/ Ростов н /Д: Феникс, 2008. – 810с
20. Темірбекова С. Ұ Жаңа замандағы теледидар жарнамаларының мәдени аясы \\ҚазҰУ Хабаршысы. № 5 – 6 ( 121- 122), 2009
21. Тургунтаева Г.А Термины родства в информационно – рекламных текстах\\ҚазҰУ Хабаршысы. №2 (121 – 122),2008
22. Хасанов, Б .Х Национальные языки двуязычие и много язычие: поиски и перспективы. – Алма – Ата: Казахстан, 1989. – 133с
ІҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ЖАРНАМАДАҒЫ НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУ
Орындаған:
4 курс студенті К.Б.
Сарсенбаева
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Ж.Қ. Ибраева
Норма бақылаушы: А.Қ.
Таусоғарова
ф.ғ.к., доцент
Жалпы тіл білімі кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д., профессор Г.Б.
Мадиева
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Жарнамадағы нейролингвистикалық бағдарламалау
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда түрлі бұқаралық құралдар арқылы
таратылып жатқан жарнама мәтіндерінің бізге әсер етуші факторлардың бірі
екені анық. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымы, оның өзіне тән
тілдік ерекшелігі зор мәнге ие. Осы және өзге де мәселелер бітіру жұмысының
негізгі өзегі болып отыр.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстандық жарнама мәтіндерінің тілдік
ерекшелігі мен оның жалпы халыққа ықпалы
Тірек сөздер: нейролингвистика, сөйлеу, сөйлеу ықпалы, сана, тілдік
сана, бұқаралық сана, нейролингвистикалық бағдарламалау, жарнама дискурсы,
т.б.
Жұмыстың көлемі: 45 б.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 23
Зерттеу мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі
нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру;
Зерттеу міндеттері:
- тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына
түсініктеме беру;
- қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып саналатын
нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін көрсету;
- НЛБ – дың негізгі түрлері мен тәсілдерін анықтау;
- НЛБ – дың көптілді қоғамдағы жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысында материалдарды жинақтау,
сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс – тәсілдер
қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету үшін
зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
Глоссарий
Сөйлеу ағыл. speech-1. Тіл арқылы жеткізілетін және
Коммуникацияның жағдайлары мен мақсаттары арқылы айқындалатын, қарым-
қатынастың тарихи қалыптасқан түрі. 2. Нақты бір тілдік қауымдастықтың
басқа мүшелерімен тіл арқылы өзара іс- қимыл жасау мүддесінде Сөйлеуші
пайдаланатын Сөйлеу іс-әрекеті
Нейролингвистика - неврология мен лингвистиканың түйіскен жерінде п.б.
ғылыми пән. Нейролингвистика тіл жүйесі мен мидың қарым-қатынасын
зерттейді.
Нейролингвистикалық бағдарламалау - НЛП (англ. Neuro-linguistic
programming.)— жеке тұлға дамуына байланысты оған әсерлі стратегиялар ,
принциптер көмегімен ықпал ету (іс - әрекет және ойлау тұрғысынан).
Сөйлеу актісі ( лат. аctus - іс-қимыл) ағыл. speech act - Адресаты
бар, белгілі бір қоғамның әлеуметтік - тілдік мінез - құлқының
қағидаларымен реттелетін, алдын ала ойластырылған, мақсатты, нақты бір
сөйлеу жағдайында сөйлеуші айтатын, тыңдаушы қабылдайтын сөйленіс. Сөйлеу
актісінің үш түрі ажыратылады( а) локутивті акт ( locutionary act), яғни
сөйленістің грамматикалық тұрғыдан дұрыс мағынасын айту актісі( ә)
иллокутивті акт ( illocutionary act), басқаша айтқанда, сөйлеуші тарапынан
уәде, ант, қысым болу актісі( б) перлокутивті акт (perlocultionary act),
яғни тыңдаушыға ықпал ету актісі (мыс,. иландыру, сендіру).
Сөйлеу ықпалы ағыл.perlocutionary effect - жеке адамның немесе
ұжымның санасына және мінез-құлқына табиғи тілдің( сондай-ақ паратілдің,
графиканың) құралдары арқылы жүзеге асырылатын ықпал. Кез - келген сөйлеу
актісі сөйлеу ықпалын жасауға қабілетті( алайда сөйлеу ықпалының тиімділігі
бірнеше факторларға байланысты. Бұндай факторларды сөйлеу ықпалы теориясы
зерттейді(мыс., үгіт-насихат жұмысында, жарнамада, сайлау науқанында
қолданылатын бірыңғай шоғырландырылған қайталау, эмоциялы қысым( әсер ету
және техникалары, логикалық тұзақ, эстетикалық амал-айла, риторикалық
тәсілдер және дәлелдемелер теориясы және т.б сөйлеу ықпалының ең күшті
жағдайы - тіл арқылы ептілік, айла-шарғы жасау, бұл ретте ықпалдың нысанасы
өзіне жасалатын әсерді сезіне алмайды және өзіне нұқсан келтіретіндей іс-
әрекеттерге баруы мүмкін.[3, 216б]
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты
ретінде ... ... ... ... ... ...8
1.2 Жарнама дискурсы және тілдік сана
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ЖАРНАМА
САЛАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Көптілді жарнама мәтіндерінің құрылымы
... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Жарнама мәтіндерінің салыстырмлы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..44
КІРІСПЕ
Нейролингвистика – тіл ғылымының жаңа саласы ретінде танылып жүр. Ал
нейролингвистикалық бағдарламалау – адам санасына сөйлеу арқылы ықпал ету
нейролингвистиканың бір бөлігі болып табылады. Нейролингвистикалық
бағдарламалауды жарнама саласында тілді қажеттілігне қарай тиімді
қолдануға, норманы сақтауға,т.б үшін қолдануға болады.
Баспасөз құралдары, газет – журнал, радио, теледидар, тіпті ғаламтордың
өзінде көптеген жарнама мәтіндерін кездестіруге болады. Ал, осы жарнамалар
адам санасына қалай әсер етеді? Сондай-ақ, жарнама мәтінінің әсерлі,
көпшілікке түсінікті, терең мағыналы болуы үшін оған нақты құралдарды
пайдаланған жөн. Бұл тұрғыдан алғанда нейролингвистикалық бағдарламалаудың
жарнама үшін таптырмас құрал екені айқын.
Зерттеу жұмысының нысаны: Нейролингвистикалық бағдарламалау мен оның
ерекшеліктері, тіл біліміндегі алар орны.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі
нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру,
бірнеше тілде қатар беріліп жүрген жарнама мәтіндерінің құрылымына талдау
жасау.
Зерттеу міндеттері:
▪ тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына
түсініктеме беру;
▪ қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып
саналатын нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін
көрсету;
▪ нейролингвистикалық бағдарламалаудың негізгі түрлері мен
тәсілдерін анықтау;
▪ нейролингвистикалық бағдарламалаудың көптілді қоғамдағы
жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалдарды
жинақтау, сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс –
тәсілдер қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету
үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері: Бітіру жұмысында әр түрлі телеарна, радио,
газет – журналдарда беріліп жүрген жарнамалар, әр түрлі сөздіктер, интернет
– сайттар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты ретінде
Қазіргі таңда тіл білімі интегративті ғылым ретінде сипатталып жүр,
бұған дәлел оның көптеген бағыттарының болуы, соның бірі –
нейролингвистика. Нейролингвистика - неврология мен лингвистиканың түйіскен
жерінде п.б. ғылыми пән. Нейролингвистика тіл жүйесі мен мидың қарым-
қатынасын зерттейді. Ми жарақатынан пайда болатын сөйлеудің бұзылуы орта
ғасырлық медицинада да белгілі болатын. Оларды жүйелі түрде зерттеу (((
ғасырдың екінші жартысында басталды. Тілдік патологиямен айналысқан
лингвистер( И.А Бодуэн де Куртенэ, В.А Богородицкий, Л.Лурия, Л.С.Выготский
афазияда байқалатын фонологиялық жүйенің құрылысын зерттеген.
Нейролингвистика пәніне афазия түрлері кіреді (фонологиялық, грамматикалық,
лексикалық, семантикалық).
Сөйлеу - бір мезгілде болатын нақтылы сөйлеу. Сөйлеудің дыбыстық және
жазба түрлері бар.
Нейролингвистикалық бағдарламалау НЛП (англ. Neuro-linguistic
programming.)— жеке тұлға дамуына байланысты оған әсерлі стратегиялар ,
принциптер көмегімен ықпал ету (іс - әрекет және ойлау тұрғысынан).
Моделдеу - НЛБ - дың жалғыз әрі алғашқы қызметінің бірі. Ал, қалған
қызметтерінің барлығы (НЛБ – терапиясы, НЛБ – коучингі, шығармашылық,
коммуникативтік және сөйлесу технологиялары) жасанды, уақыт өте келе пайда
болған моделдену.Бұл нейролингвистика бағытының өкілдерінің тұжырымдалған
пікірі [3, 25].
Нейролингвистикалық бағдарламау (НЛБ) - адам басындағы барлық
мәселелерді бірнеше күнде шешуге уәде беретін жұмбақ аббревиатура. Бұл не?
Алдымен, НЛБ-ға берілген бірнеше анықтамаларға тоқталып өтсек:
1. Нейролингвистикалық бағдарламалау - бұл адам миында тез өзгерісті
жүзеге асыратын, адамды психологиялық сырқаттан айықтыруды, толып жатқан
мәселелерден арылтуды және олардың дамуын мақсат ете отырып, оларға саналы
түрде емес әсер ететін (оларды манипулияциялайтын) техникаларды жинау.
2. Нейролингвистикалық бағдарламалау - бұл эпистемология, яғни біз
қалай білеміз және қалай танимыз, сондай-ақ, біздің ойлауымыз қалай
құрылған, оның формасы өзгергенде, оның мазмұны да өзгереді, демек, барлық
әлем өзгереді дегендерді қарастыратын ғылым.
3.Нейролингвистикалық бағдарламалау - адамның жеке тәжірибесінің
құрылымын қарастыратын, тіл мен оның сипаттамасын саралаумен айналысатын,
тәжірибені моделдеуді және модельденген тәжірибені басқа адамдар мүддесіне
пайдаланудың тәсілдері мен механизмдерін айқындайтын білім.
Нейролингвистикалық бағдарламаудың тарихына қысқаша шолу жасайтын
болсақ, ол ең жас ғылымдардың бірі болып саналады (техника жинау,
эпистемологияның саласы), дегенмен, НЛБ гуманистикалық психологиядан бар
болғаны он жылға жас (НЛБ термин 1976 жылы көктемде пайда болды). Оның
негізін қалаушылар — Ричард Бэндлер және Джон Гриндер — бунтарей-
шестидесятников өкілдері. Қандай жағдайда болмасын, Бэндлермен
сөйлескендер оның өзіндік дүниені тануы туралы тұрақтылық, норма мен
принцип дегенді ашық айтпайтын адам дегенді айтатын болған. Бұнымен қатар,
ол өте талантты,әр нәрсені тез үйренетін және өте пайдалы қасиет–
айналасындағы адамдардың іс-әрекетін бақылауға шебер жас жігіт болды.
Бэндлердің бұл қызығушылығы ол университетке түскен соң, оның негізгі
мамандығы нақты ғылымдар мен философия болғанына қарамастан, ғылымилыққа
ұштасты. Бэндлер университет қабырғасында және ғылыми еңбек жолында түрлі
психотерапиялық ағым өкілдерімен жиі араласты. Осы тұлғалардың бірі
Перлзаның басшылығымен Бэндлер гештальт-терапия тобын бастады. Оның ең
мықты әріптесі Джон Гриндер болды. Дәл осы әріптестік кезеңі болашақ НЛБ
үшін өнімді кезең болғандығын өздері де мойындайды. Бэндлер мен Гриндер тек
топ жетекшісі бола қоймай, олардың бірі екіншісінің әрекетін үнемі
бақылаумен болды. Осылайша жеке тұлғаның санасына әсер ететін әрекеттердің
тізімі жинақтала бастады. Дәл осы тізім НЛБ-ны қабылдаудың негізі болып
табылды. НЛБ бағдарламасына үлкен ықпал еткен эриксон терапиясы болды. Ол
адамның транс күйіне батуының лингвистикалық және коммуникативтік қабылдау
негіздерін болжайды. Гипноздың аталған бағытының негізін салған Милтон
Эриксонмен таныспас бұрын, Бэндлер сол кезеңдегі танымал отбасылық терапевт
Вирджини Сатирмен бірге еңбек етті.
Қазіргі тіл білімінде нейролингвистикалық бағдарламалауды адамдардың
жеке субъективті тәжірибесінің құрылымын, олардың ойлау және іс-әрекет
стратегияларын, табысты стратегиялардың модельденуі мен оларды үйретуді
қарастыратын жеке білім аясы деп санайды.
Бұл практикалық психологияның заманауи бағыты болып табылады. Ол
жиырмасыншы ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та пайда болды. Бұның негізінде сол
кезеңдегі ұлы психотерапевттер Фрица Перлз, Вирджинии Сатир және Милтон
Эриксонның мінез-құлық моделі жатты. Сондай-ақ НЛБ-ның негізін қалаушылар
(және олардың алғашқы шәкірттері мен ізбасарлары) ретінде танымал
болғандар: Джон Гриндер, Ричард Бендлер,Грегори Бейтсон, Альфред
Коржикский, Милтон Эриксон, Вирджиния Сатир, Фриц Перлз, Стив Андреас,
Конни Андреас, Френк Бьюселик, Энн Энтус, Энтони Роббинс, Лэсли Камерон,
Джудит Делозье, Роберт Дилтс и Дэвид Гордон.
Алғашқы қадамнан-ақ НЛБ-ны жасаушылар нәтижелерге қол жеткізе бастады,
аталған ғалымдардың шәкірттері де өз кезегінде айтулы таңданарлық
нәтижелерге ие болды. НЛБ-көмегімен жасалған кемеңгер психотерапиялық
модельдер олардың өз таланттарын біліммен ұштастыруға көмектесті.
Әрбір модельді жасау НЛБ-ны жасаушылар үшін бірте-бірте жеңілдей түсті.
Бұл қалай болғаны?! Бір модельде табылған заңдылық екінші модель үшін де
қызмет етті. Бір модельдің негізгі аспабын тауып алса, оны келесі
модельдерде де пайдаға асыруға болатын болды. Қорытындысында НЛБ-ны одан
әрі дамыту және жетілдіру керек болды.
Әдістің өзегі, сондай-ақ НЛБ-ның ғылыми түбірі оның атынан көрініп
тұрғандай – Нейролингвистикалық бағдарламалау. Бұл неврология, лингвистика
(трансформациялық грамматика) және кибернетика (жүйе теориясы). Атаудың
нейрологиялық бөлігі бізде болып жататын психологиялық процестердің біздің
жүйке жүйемізбен байланысын көрсетеді. Лингвистикалық – біздің
тәжірибеміздің реттілігі мен құрылымы үшін сөйлеудің маңызын айқындайды. Ал
бағдарламалау сөзі біздің тәжірибемізде, сондай-ақ барлық өмірлік
жағдайлардағы нерология мен лингвистиканың арасындағы өзара қарым-қатынасты
және өзара байланысты құбылыс екендігін көрсетеді.
Дегенмен, НЛБ деген не? Бұл сұраққа берілетін жауап өте көп. НЛБ-ны
меңгерген адамдардың көпшілігі, әдетте, бұл сұраққа жауапты қызықты етіп
беруге тырысады. Адамдар қызығады, сұрайды... Оларға жоғарыда аталған
анықтамаларды айтуға болмайды, олар оны түсінбейді. Бірнеше сөзге барлық
әлемді қалай сыйдырмақпыз? Осыдан келіп мәңгілік өмір сүретін: Түсінбесең
де – байқап көр деген нақыл шыққан болса керек.
Ал көп анықтама көбейген үстіне көбейе түседі... НЛБ – бұл ойдағы
прцестердің тілі және адамзат баласының кемеңгерлігін модельдеу туралы
ғылым. Бұл тұрғыда НЛБ-ны нотамен салыстыруға болады. Себебі нотаның
көмегімен ғана музыканың таңғажайып сыры қағаз бетіне түсірілді емес пе?!
Енді кез келген жақсы музыкант оны қағаз бетіне қарап ойнай береді.
Нотадағы әуенге қызыққан сияқты, НЛБ-ны жасаушылар адамзат баласының
кемегерлігін бөліп алуды және олардың маңызды элементтерін жазып алуды
үйренді.
Психологтар НЛБ-ні жетістікке жетудің психотехнологиясы деп береді.
Иә! Бізді бәрінен бұрын жетістікке жету қызықтырады. Ал жетістікке жеткен
адамдар мен жетістікке жете алмағандардың арасында қандай айырмашылық бар?
Біріншілердің қатарына қалай қосылуға болады? Бұл сұрақтарға жауап
әлдеқаган беріліп қойған және бұны үйренуге де болады.
Жалпы, осы бағдарламалау түрі қараңғы дүниеге жарықтың сәулесін беретін
психологиялық практиканың классикалық әдісі. Әрине, бұл НЛБ атауының
астарында басты назар аудартатын жай: қолайлылық.
Қазіргі ғылымда НЛБ-ды қоршаған әлем модельдерімен және оларды қоршаған
әлеммен байланыстыра жұмыс істейтін өнер деп көрсетеді. Тіпті НЛБ
технологиясы дамыған кездің өзінде де өнерге орын бар. Равно как и в
музыке, танцах, живописи... ученики развивают свои технические навыки, а уж
на их основе строится настоящее искусство.
Бұл шынымен де маңызды өмірлік философия қалыптастырады. Тек қана
философиялық деңгейде емес, шынайы өмірлік қажеттіліктермен қамтамасыз
етеді. НЛБ-ның философиялық қырынан саралайтын болсақ, ол біздің жақсы
болуымыз үшін және кемеңгерлікке қол жеткізуіміз үшін назарымызды өзімізді
қоршаған әлемдегі барлық жақсылық атаулыға аудартады.
Біз қалай ойлаймыз? Біздің ішімізде не болып жатыр? Біздің іс-
әрекетіміздің астарында қандай уәж бар? Біздің тұлғалық қабілетімізді
қалыптастыратын және айқындайтын не нәрсе? Және өзіміздегі біздің
қалауымыздай болмай жатқан қабілеттерді қалай өзгертуімізге болады? Әрине
сұрақтар көп, ал ең бастысы оларға жауап табуға болатындығында, ал бізге
көмектесетін НЛБ-ның өзі.
Психологиялық кеңес беруде НЛБ-ға баға жетпейді. Ол іс жүзінде кез
келген психологиялық мәселелерді шешеді (тіпті психотерапеялық). Сондай-ақ
жай шешіп қана қоймай, бәрін тиянақты әрі технологиялық тұрғыда шешеді.
Тіпті маңызды қадамдарын да белгілеп береді.
Медицинада НЛБ-ды адам миын эксплуатациялаудың нұсқауы деп береді.
Бұрын біздің миымызды эксплуатациялаудың нұсқауын енгізуді ұмытып кеткен
компьютермен салыстырған болатын. Қалай жабайы адам микроскоппен күрек
сияқты жұмыс істей алады? Жаман және сынғыщ - тастан әлдеқайда қолайсыз.
Себебі, онымен қалай жұмыс істеу керектігін білмейді. Демек, бұл мәселенің
орнын толықтыратын НЛБ.
НЛБ – бұл ақиқатталмаған мүмкіндіктер хаусынан энтроияны азайтудың
ошағы. Біз таңғажайып мүмкіндіктердің әлемінде өмір сүреміз. Олар тіл
жетпес өте көп. Тек оларды таба білу және ақиқатпен ұштастыра білу ғана
керек. Олай болса, біз немен айналысамыз. Неге тек қана ошақ? Себебі, НЛБ
әлі өте жас, енді ғана күш жыюда.
Бір қызығы, НЛБ –психологтарға жабысуды бастаймыз дегенге саяды дейді.
Демек, адам тіпті фундаменталды психологиялық білімге ие болмаса да, ол НЛБ-
дың алдында тұрып, өзін белгілі бір дәрежеде психолог ретінде сезінуі
мүмкін.
Ал, енді НЛБ-ның пайда болуына не түрткі болғандығын. НЛБ-ны
жасаушыларды қызықтырған ең қарапайым сұрақ еді, ол: Қалай?. Біз қалай
ойлаймыз? Қалайша данышпан адамдар өз істерін қалай жасайды? Бұны қалай
үйренуге болады? Дәл осы Қалай? деген сұрақ арқылы түрлі жұмбақтардың
шешімін табуға талпынды. Оларды ең қатты қызықтырғаны әрбір құбылыстың
құрылымы. Белгілі бір нақты мәселе қалай құрылған? Оны қалай шешуге болады,
ол үшін не істеу керек?
Дәл осы қалай? деген сұрақ НЛБ-ны жасаушылардың басты назарын жеке
тәжірибенің маңызды элементтеріне аудартты. Егер бұрын психологтарды не
үшін? деген сұрақ және оның себептері қызықтырса, енді НЛБ-ны жасаушылар
қалай? деген сұраққа және оның құрылымына қызығушылық танытты.
Неге көпшілік психологтар кез келген проблеманың себебін табуға аса
қызықты? Мәселе мынада еді, олар проблеманы шешудің бір ғана тәсілін білді:
проблеманың себебін табу және оны жою. Алайда Баланы жазуға үйрету үшін ол
неге әлі оны үйренбегендігінің себебін іздеуге бола ма? бұл қалай жүзеге
асатындығын білу ғана жеткілікті. Және оны жүзеге асыра білу керек. не
үшін? деген сұрақ кім кінәлі? деген сұраққа жауап табуға көмектеседі. Ал
не істеу керек? деген сұраққа жауап табу үшін Қалай? деген сұрақ
көмектеседі.
Шынтуайтқа келгенде, НЛБ-ны жасаушыларда неге? деген сұрақ та
қойылады. Бұл сұрақ мақсатқа жетудің сұрағы. Қалай? деген сұрақты қою
арқылы қазіргі жетістікке жетіп жүрген адам пайдаланатын стратегияны
анықтады. Ал неге? деген сұрақ тек қандай қадамға бару керектігін
қамтамасыз етеді.
Айталық, көз алдымызға шамды дұрыс жаққан адамды елестетейік, ол бұны
қалай жасады деген сұрақты қойсақ, біз мынадай қадамдарды көреміз:
Бұл стратегияны мақсатына сай неге? деген сұрақ қою арқылы
бағамдасақ, біз барды – қосты – алыстады деген схемалық жауап аламыз.
Талап етілгені осы ғана.
Күлкілі? Дәстүрлі психотерапевттердің жасайтыны да осы іспетті. Олай
болса, НЛБ-ны жсаушылардың бір сағатта жасайтынын психотерапевттердің
бірнеше жылда жүзеге асыруын қалай түсінеміз?
Неге? деген қарапайым сұрақ көптеген және алғашқы проседураның
мақсатқа жетуінде күмән туғызады. Сіз неге қиналасыз? Дәл не үшін? емес,
неге? деген сұрақ! Бұған саналы түрде жауап беретіндер шамалы. Неге
теледидар қараймыз? Әлемде не болып жатқанынан хабардар болу үшін. – ал
бұл неге? Шынай жауап беру қиын ба? Жоқ қиын емес, тек неге? Сол сияқты
жалғаса береді...
Ең қызығы, неге? деген сұрақ пайдалы іс пен ойын сауықтың арасын ғана
ажыратып бермейді, сондай-ақ, тіпті біз бұрын ойламаған нәрселерімізді
көрсетеді.
Сіз не үшін кітап оқисыз? Онда жазылғандарға сену үшін бе? Нені
үйренесіз? Сіздің қазір басқа іспен емес, кітап оқумен айналысып
жатқаныңыздан не пайда? Сіз бұл кітап арқылы өз өміріңізге қандай пайда
таба аласыз?
Әрине, сұрақ қызық? Сол сұрақтарға ойланып көрініз... Адам одан не алғысы
келеді, соны алады одан. Егер сіз уақыт өлтіргіңіз келсе, сіз онда сол
мақсатыңызға жетесіз. Көңіл көтергіңіз келді ме? – Оңай! Ал НЛБ туралы
кітап бұл ең қажеттісі...
Олай болса, біз НЛБ-ның ең басты сұрағы – бұл қалай?. бұл сұрақты қою
арқылы адамдардың не істеп жүргендігі, оның механизмі мен құрылымына
қызығамыз. Біз белгілі бір істегі жетістік қалай болғанына көз жеткізген
бойда, оны өзіміз жүзеге асыруға тырысамыз. Неғұрлым жақсы схемаларды таба
білсек, біз үшін соғұрлым жетістікке жетуге жол ашылады.
Дегенмен, НЛБ-ны жасаушылар қалай? деген сұрақты қою арқылы, басқа да
сұрақтар өз пайдасын тигізетіндігіне көз жеткізді. Мысалы, не үшін? деген
сұрақ проблеманың себебін, негізін түсінуге, неге? деген сұрақ мақсат пен
ниетті анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы НЛБ-ның даму үдерісінде көптеген
қызықты әрі пайдалы сұрақтар табылды, дегенмен Қалай? деген сұрақ негізгі
сұрақ болып қала берді. Себебі, бұл қозғалтқыш, ал қозғалтқышсыз қайда?!
Картадағы өмір
Ақиқаттың картасы (әлем моделі) –
әрбір адамның әлем туралы бірегей
түсінігі және олардың индивидуалды
қабылдау мен тәжірибеден құрылуы.
Индивидуум әрекеттерінің жекелеген
принциптерінің тұтастылығы.
НЛБ сөздігі
Жалпы, адамдар өздерінің әлем туралы түсініктеріне жауапкершілікпен
қарайды. Солай! Себебі, әрбір түсінік, пікір тікелей жекелеген индивидумның
тәжірибесінен (кейде сырқатты) алынады. Онда бірнеше жыл бұрынғы немесе
бірнеше жылдан кейінгі таңбаланған. Онда, яғни түсінікте олардың әбден
қалыптасқан бағалары мен жеке құндылықтары өмір сүреді. Бұл олардың әлеммен
қарым-қатынасы. әлемді түсіну тәсілі. Оларды белгілі бір тәртіпке сала
отырып ұяшықтар мен кестелерге орналастыру мүмкіндігі.
Адамдардың әлем туралы түсінігі – ең дұрыс түсінік. Олар өздерінің
дұрыстығын өлімге бас тігуі, жеңгенше таласуы, басқаша ойлайтындарды
кемітуі де мүмкін. әрине олардікі дұрыс! Өздерінің карталары бойынша.
Басқаша қалай болуы мүмкін?
Карта бізге белгілі – бұл территорияның картасы емес, біздін әлем
туралы қарапайым түсінігіміз.Бұл шынымен де алдыға бір қадам жасау. Демек
біз білеміз, әлем моделі өте көп. Әрбір жеке адамда ол өзіне ғана тән.
сондай-ақ оны қалағанымызша өзгерте аламыз.
Ойымызды қай бағытта өзгертуіміз керек, бұны қалай анықтаймыз? Жалпы
сендегі модельдің жақсы немес жаман екендігін қалай бағалауға болады?
Негізгі ұстанымдары қандай? Оны немен салыстыруға болады?
Бұл жайлы не айтуға болады? Бірінші, шынай карта ешқашан болмайтынынан
бастайық. Карта ешқашан дұп-дұрыс немесе дұрыстау болмайды. Карталар
тиімді, онда да онша емес болады. Бай карталар болады, онда үлкен түрлі
түрлі мүмкіндіктер орналасады. Карталар кедей (тар, шектеулі) болуы мүмкін
– біртекті пікір және механикалық реакциялы. Түрлі түсті ашық карталар
болады, сондай-ақ карталар ақ түсті немесе ақ-қара түсті болуы мүмкін.
Олар әртүрлі болады. Олардағы дамудың жалпы бағыты – кеңею. Жаңа
мүмкіндіктерді қосу, күтпеген жерден тың пікір-көзқарастар, іс-әрекеттердің
варианттарының қосылуы. Неғұрлым иілгіш, неғұрлым еркіндік, неғұрлым
мөлдір! Егер сіздің картаңызға әріптесіңіздің көзқарасы енсе, оның
картасын қабылдасаңыз, егер жағдаяттың шеңберінен шығып оны сырттай
бақыласаңыз, егер сіз оған жаңа өзгерістерді енгізсеңіз – бұл карта сіздің
өміріңізді тиімді етуге көмектеседі. Дегенмен, шынайы болмайды.
Х.Л. Менкина Гроссманомның сөзімен айтсақ:
"күрделі проблемалар әрқашан түсінуге қарапайым, жеңіл дұрыс емес
шешімдерге ие болады".
Әлем моделі не үшін керек?
Ал, не үшін гоеграфиялық карта, қалалардың планы, метроның схемалары
қажет? Адаспас үшін. Басың ауған жаққа емес, нақты белгіленген жерге жету
үшін. Бұл әрине тыңдауға мүмкіндік береді. Танымайтын жерге келіп,
жергілікті жердің картасын немесе схемасын сатып алып, бірнеше
мүмкіндіктерді көруге және ең жақсы варианты таңдай аламыз. Ең қызық
жерлерге баруға болады. өзіміздін қалаған жерімізге баруға болады.
Бұл ғажайып мүмкіндікдікті пайдаланып қоршаған әлем туралы ақпаратты
жеткізу болады. Бәрін болмаса да, ең қажеттісін. Казір дәл осы сәтте
керегін. Мүмкін осындай мақсаттар үшін көптеген карталар мен атластың
түрлері жасалатын да шығар. Бұндай карталарда түрлі ақпараттар болады –
түрлі ресурстарға нұсқаудан бастап, қауіп туралы ескертулерге дейін. Бұл ең
қажетті ақпараттардың бірі болып табылатынына еш күмән жоқ.
Карта белгілі бір жүйені толықтай бақылауға мүмкіндік береді. Жердегі
адамдарың бәрі оны ғарыштан көрмесе де, оны глобустан көргені анық. Бізде
содан өз әлеміміз туралы қандай болмасын белгілі бір түсінік елес бар. Біз
оны ойлай аламыз.
Ақиқат туралы біздің түсінігіміз де сондай. Бізді қоршаған бай әрі сан
түрлі әлемді тануға, оларды айыруға жақсы тәсіл. Ұрыстың, тартыстың қалай
құлырлғанын біле тұра, оны өз пайдамызға тиімді етіп шешуге болады.
Жетістіктік механизмін, бақыттың көзін, қызықушылығымыздың кілтін оны
елестету арқылы оңай табуға болады. НЛБ жеке тұлғаның санасы, жаны мен
тәні оның әлемді қабылдауын көрсетеді.
Біздің бітіру жұмысымыздың мақсатының бірі – НЛБ – дың жарнама
саласында қолданылуы. Оған Қазақстанның жарнама мәтіндері зерттеу
негізі етіліп алынып отыр. Ең алдымен , жарнамаға, жарнама мәтінінің
құрылымына, оның түрлеріне тоқталып өткен дұрыс.
Жарнаманың мән-мағынасы баршаға белгілі, бірақ көпшілік мақұлдаған
арнайы анықтамасы жоқ. Мысалы, арнаулы әдебиетте мынадай( жарнама
дегеніміз - белгілі бір өнімнің, қызмет көрсетудің, тұтынушылық қасиетін
туғызып, оған деген сұранысты күшейту үшін таратылған хабарлама(1).Ал,
қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жарнаманы спектакль, концерт,жиналыс,
лекция, спорттық жарыстар, ойын-сауық туралы хабарлама(2) деп түсіндіреді.
Қазақ совет энциклопедиясы бойынша реклама бар, жарнама деген тағы бар(
Реклама тегінде латынның reclamo – жар салу деген сөзі.
1. Жұртқа көп өткізу үшін әр түрлі товарлар мен өндірілетін
қызметттердің жариялау.
2. Белгілі бір адамдар, ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары
туралы хабар таратып, оларды әйгілеу. Жарнама деген ( спектакль,
концерт, лекция немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар,
спорттық жарыстар,ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі. Көріп
отырғандай, кейбір сөздіктерде жарнама мен реклама сөздерінің бір
мағынада қолданылатын сөз екеніне қарамастан, екі анықтама берілген. Әрине,
сөздіктегі бұл екі анықтаманың да бір нәрсеге - жарнамаға қатысты екеніне
күмән келтіруге болмайды. Өйткені әр түрлі жиналыс, конференция туралы
хабар беру жарнама болса, спектакль, концерт, түрлі мәдени шараларға
байланысты хабар беру де басы ашық, ол да жарнама.
1. Жарнамаға шет елдерде ерекше мән берілген. Айталық, Америка
Құрама штаттарында жарнамалау мәселесі жақсы жолға қойылған.
2. АҚШ – та орта есеппен алғанда, қарапайым қатардағы жұмыс атқаратын
американдық күніне 1450 жарнамалық хабарларды кездестіреді. Сондықтан
болар, американдықтар жарнамамен бірге туады, өмір сүреді және соның
ішінде өледі деген сөз мәтелге айналған. 3бет дис
Жарнама - өте күрделі құбылыс. Оны түріне қарай топтастырсақ,
бірнеше топқа бөлуге болады( бірі - сауда-саттық (коммерциялық) жарнама,
екіншісі - саяси жарнама. Коммерциялық жарнаманың өзі өнеркәсіптік және
сауда жарнамасы болып екіге бөлінеді. Өнеркәсіптік жарнамаға белгілі бір
фирманың өнімдері мен қызмет көрсетуге арналған жарнамалары жатады.
Сауда жарнамасына көтерме сауда жарнамасы мен дүкендер
ұйымдастырған жеке жарнамалар жатады.
Жарнама ақпарат құралдарынан берілуіне байланысты, газет, журнал,
кино, радио, теледидар, телефон, почта болып т.б жарнамалары болып
бөлінеді.
Жарнаманы адамның қабылдау мүшелеріне байланысты бөлу де заңды
нәрсе. Оны көру арқылы қабылданған жарнама, есту арқылы қабылданған
жарнама деп топтастырады.
Таралу көлеміне қарай - жергілікті, қалалық, жалпыхалықтық,
дүниежүзілік болып бөлінеді.
Берілу ретіне байланысты бір рет берілетін жарнама, бірнеше рет
берілетін жарнама, күнделікті берілетін жарнама деп топтастырылады.
Жасалуына қарай, арнайы жарнама агенттері және жарнама
берушілердің өздері даярлаған жарнама болып екіге бөлінеді.
Жарнаманың көркемделуіне байланысты да түрлері көп(ақ-қара
жарнама, бір түсті жарнама, екі түсті, түрлі түсті т.б мәтінді жарнама,
суретті жарнама т.б.
Әрине, жарнама түрінің көптігі жарнаманың жалпы түсінігін
қиындатады. Жарнаманы жан-жақты қарастыра келіп, оған мынадай анықтама
беруге болады( Жарнама деген- белгілі бір зат пен құбылысты, іс-әрекет пен
қызметті елге таныту, насихаттау, оларға деген сұранысты күшейту
мақсатымен(ауызша, жазбаша) жарияланған хабарлама жиынтығы[1,8б]
Жарнама - өмірдің көп астарлы саласы. Оның экономикалық,
әлеуметтік, саяси, психологиялық, лингвистикалық т.б астарлары болды.
Мысалы, лингвистикалық тұрғыдан алғанда, жарнама - сөз, жарнама -
сөйлем,жарнама - бірнеше сөйлемнен тұратын мәтін немесе шығарма, тіпті
бөлек кітап, кино болуы да мүмкін.
Жарнама тілі халық арасында кең тараған тіл болуы шарт., әйтпесе
бейтаныс тілде жарияланған жарнама, әлеуметтік тұрғыдан танымал болмауына
байланысты, иесін таппас жүйесіз сөз болып қалады. Ал, көпшілікке танымал
тілде жарияланған жарнама шын мәнінде жарнама болуы үшін, тіл мен стиль
тұрғысынан алғанда, әрі қысқа, әрі нұсқа, жалпыға түсінікті де әсерлі
жазылуы шарт.
Жарнама тілінің сөздік құрам жағынан да өзіндік ерекшеліктері болады.
1. Жарнама тілі бай болуы тиіс. Сөздік құрамы жұтаң келген жарнамаға
көпшілік елең етпейді.
2. Жарнама тілінің сөздік құрамы өмір талабына сай, өзгеріп, дамып отыруы
қажет. Өмір жылжып алға басса, ал оны өрнектеуші сөз өзгеріссіз қала
алмайды.
Қазіргі кезде жарнама тілінің сөздік құрамы үздіксіз баю үстінде.
Тіліміз ішкі мүмкіндік негізінде пайда болған сөздермен, жаңа атау,
терминдермен, терминдік тіркестермен толыға түсуде.
Сонымен қатар бұрын қолданылған сөздердің жаңаша, жаңғыртыла
қолданылуы да жиі кездеседі. Мысалы, ана тілімізде бұрын қолданылған
мынадай сөздер белсенді жұмсалуда: хұқ, салым, егемен, жалгер, делдал,
құжат, қожалық, сауын, тауар, ханым, мырза т.б.
Тілімізге кірме сөздер де көптеп енуде. Мысалы, басқа тілдерден
тікелей, орыс тілі арқылы енген мынадай терминдер мен атаулар бар:
магнитофон, кассета, ксерокс, компания, дистрибьютор, бизнесмен, валюта,
инвестор, фирма, аудио -, видео -, лицензия, маркетинг, менеджмент,
арбитраж, акция, коммерсант, биржа т.б.16 бет дисс
Жарнама - тек қана экономикалық құбылыс емес, әлеуметтік сипаттағы
құбылыс, сондықтан да әлеуметтік лингвистика құзырындағы мәселе.Жарнама
жеке адамдардың ың ойдан шығарған туындысы емес, ол ұлттар мен халықтар
қарым-қатынасының нәтижесінде пайда болған қоғамдық құбылыс. Жарнаманы
адамдардың әр бір адам қолданады. Жарнама адамдардың өзара қарым-қатынасқа
түсуі қажеттілігінен туындаған, оны адамдардың бір-бірімен байланыс
жасауына себеп болған құбылыс десек те болады.
Жарнаманың әсерлілігі, оның ықпалының артуы адам психикасының
ерекшеліктерін ескеріп жасалған кезде ғана артады. Адамды әрекетке
бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні
психологияда мотив деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам
психологиясы әр түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама оқырманның,
тыңдарманның, көрерменнің назарын бірден аударуы керек. Психология
ғылымында ойлы назар және ойсыз назар деген болады. Біріншісі адам бір
нәрсені көру үшін күш жұмсап, тырысуы керек, ал екіншісі- затты немесе
құбылысты адамның ойламаған жерден байқап, оған еріксіз көңіл бөлуі.
Жарнама негізінде ойламаған жерден адам назарына ілігіп, оның санасына әсер
ету керек. Ол тұтынушының қызығушылығын арттырып, көздеген затын сатып
алуға итермелейді. Кейбір жағдайларда жарнама тұтынушының сезіміне әсер
еткеннен кейін, екінші кезеңде мағынасымен қызықтырып, кейбір жағдайда
ойламаған жерден шешім қабылдатып, абдыратады. Жақсы жарнама адам санасында
белгілі бір бейне (образ) қалыптастырады. Мұндай жағдайда біз жарнама
образымен танысамыз. Жарнаманың әсері дәлелді болуы пайдаланған
тұжырымдамаларға тікелей байланысты.
Егер де мұндай дәлелдер жарнамада жоқ болса, онда жарнаманың адам
санасына ықпалы әлсіреуі сөзсіз. Жарнаманың тағы бір ұтымды жақтарының бірі
- сезімге тікелей байланысты бір нәрсені көргенде туындайтын ассоциациялар.
Бұл - бір нәрсені екінші нәрсеге ұқсату арқылы белгілі бір сезім ағынын
туғызу.
Кез-келген ортаға байланысты әр түрлі жарнамаларға назар аударта
білу –жарнама компаниялары мен агенттерінің жетістігі. Жарнама хабарлары,
мейлі ол газет, журнал арқылы не радио, теледидар арқылы берілсін, тұтынушы
мен көрермендер арасында психологиялық байланыс туғызады. Жарнама
хабарларының белгілерін қабылдау –маңызды мәселе. Жарнама белгілерін дұрыс
қолдана білу жарнамашының шеберлігіне байланысты. Жарнаманың қолданылуын
адам санасында белгілі бір уақыт аралығында белгілер (сигнал) жиынтығы
ретінде қарастыруға болады. Осы белгілер арқылы адам өзіне қажетті тауар
жөнінде жан –жақты мәлімет алады. Нәтижесінде адамның ойында психикалық
процесс жүреді.(8). Бұл эмоциялық күйзеліс күйінде өтеді.Жақсы жарнама –дәл
және нақты хабар мен ойдағыдай жаңалықтардың дер кезінде берілуі. Жарнама
жасайтын мамандар бізде әлі өз дәрежесінде қалыптасқан жоқ. Жарнама жасауға
психологтар, социологтар, тілшілер, экономистер керек.
Жарнама алдымен адамдардың ақылы мен сезіміне әсер ету керек.
Оның психологиялық әсерінің нәтижесінде жасалған іс - әрекет адамдардың
жеке еркі бойынша жасалған іс - әрекет адамдардың жеке еркі бойынша
жасалған сияқты болуы тиіс. Кейбір адамдар өздерінің ойларында,
көзқарастарында тұрақсыздық білдіреді. Мұндай адамдарды психологияда
белсенді адамдар деп атайды. Олар өмірде жиі кездеседі. Сондықтан да
жарнама берілген плакат, хабарландырулар, мерзімді баспасөз, теле және
кинофильмдер адамдардың барлық мінез-құлқына сәйкес жасалынуы керек. Кез-
келген жарнама көңіл аудартып, тұтынушыны іс-әрекет жасауға ынталандыруы
тиіс.Егер жарнамаға көңіл бөлініп, іс-әрекет жасалса,онда жарнаманың
мақсатына жеткендігі [1, 12-13б]
1.1 Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әр
түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама оқырманның, тыңдарманның,
көрерменнің назарын бірден аударуы керек. Осыған байланысты жарнама мәтіні
жоғарыда кестеде көрсетілгендей бірнеше қызмет атқаруы керек.
2. Жарнама дискурсы және тілдік сана
Жарнама тілі (мәтіндерінің тілі) өзге мәтіндерден ерекшеленеді. Жарнама
мәтінінің өзіндік стилі болады.
Жарнама стилі қандай болуы керек? 1. Сөйлемдер қысқа әрі мәнді,
мағыналы болуы тиіс: 2. Жарнамаланатын заттар жөніндегі хабар мейлінше
түсінікті болғаны жөн: 3. Жарнамашының алдына қойған мақсаты мәтінде нақты
әрі дәл берілуі тиіс: 4. Жарнама мәтіні өзінің мағыналылығымен жұртшылық
назарын бірден аудара алатындай жағдайда болуы керек: 5. Есте ұзақ уақыт
сақталып, іс-әрекет жасауға ынталандыруы қажет.
Жарнама мәтіні құрылымымен ерекшеленуі қажет.Онда тілдік таңба ретінде
бір лексикалық единицадан тұратын мәтін де, шағын форматты мәтін де
пайдаланылады. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымдық сипаты,
тілдегі қанатты сөздердің, мақал – мәтелдердің құрылымына жақын келеді.
Жарнама мәтіні – қысқа, ықшам құрылымда болады. Нақты бір мақал – мәтел
қысқа, ықшам құрылымда болып, халықтың ұлттық мәдениетінен хабар беру,
ұлттық өнегені насихаттау, жеке адамды тәрбиелеу міндетін көздесе, ықшам
құрылымды жарнама мәтіні ақпаратты жеткізу, адресатқа прагматикалық
тұрғыдан әсер ету, адресатты белгілі бір қызмет, іс - әрекет жасауға
итермелеуі тиіс.
Жарнама мәтіні өзінің қызықтылығымен, басқа мәтіндерге ұқсамауы керек.
Сонымен қатар онда бір ерекше юмор болса құба-құп. Әрқашан бір мәтінді
қайталай беруге болмайды, оған қосымша бір-екі сөйлем қосылуы тиіс.
Жарнама мәтінінде негізгі ойды жеткізу үшін жарияланатын заттың
ерекше қасиеттерін көрсете алатын тілдің экспрессивтік-эмоцияналдық,
мәнерлегіш құралдары мол қолданылады [7,36 20]
Қоғам дамуының қазіргі жағдайында жарнаманың тілін дербес
қарастырудың бірнеше мәнді себептері бар.
Біріншіден, тіл дамуының қазіргі кезеңінде коммуникативтік актіні
қамтамасыз ететін мәтіндердің түзілуіне, адамдар арасындағы қатынаста
тілдік құбылыстардың рөліне, коммуникацияның мақсаты мен міндеттеріне қарай
тілдік құралдарды таңдап алу адресант пен адресаттың арасына бағытталған
зерттеу тақырыптары өзекті болып отыр. Жарнама – бұқаралық коммуникацияның
құрамдас бөлігі, функционалдық стильдік ерекшелігі бар, адамдар арасында
коммуникативтік қатынас орнататын, адресант пен адресаттың арасында
қатынасты бейнелейтін мәтін.
Екіншіден, жарнама – қазіргі қоғамға, қоғамның мүшесіне қатысты
мәдениеттің деңгейін көрсететін сала. Жарнама – мәдениетпен тығыз
байланысты ұғым. Яғни, жарнама – тілдік құралдар арқылы да ұлттық
мәдениеттің белгілерін көрсетуі қажет. Ал ұлттық мәдениеттің тілдің ұлттық
белгілері (сөз қолдануы, грамматикалық заңдылығы, нормалары) игерілгенде
қалыптасқан жағдайда ғана өзінің негізгі мақсаттарын атқара алады.
Ұлттық мәдениеттің көрінісі бола отырып, жарнама:
- ақпарат беру және адресатқа белгілі бір дәрежеде ықпал ету қызметін
атқарады.
С.П. Козлова (1989) бүгінгі таңда лингвистикалық әдебиет жарнамалық
мәтін ерекшелігін, тек қана іс - әрекет емес, сонымен қатар коммуникативтік
мақсатқа жетудің бір түрі деп баяндайды . Жарнама – ең алдымен жазбаша
түрде жазылған мәтін. Жарнама мәтіні – дайындалған акт, Ло ауызша айтылса
да, алдын ала жазылып дайындалады. Жазбаша тілдік акт ретінде жарнама
мәтіні әлеуметтік жағынан нақтыланған, оған белгілі бір адресатқа бағытталу
және нысаналық мақсаттылық тән, демек жарнама мәтіні – иллокутивті акт
(белгілі бір адресаты бар, белгілі бір мақсатты көздеген акт). Мәселен,
А.А.Леонтьев 1974 жылы жарнама мәтінін коммуникативтік іс - әрекет деп
санайды. Сонымен қатар жарнама мәтіні перлокутивті актіні туғызу қажет,
басқаша айтқанда, адамның іс - әрекет мәтіні жасалуына (яғни тауарды сатып
алуына) итермелейді.
Үшіншіден, жарнама мәтіні ұлттық мәдениеттің бір белгісі ретінде,
жазбаша түрде жазылған мәтін ретінде қазіргі қазақ әдеби тілінің дамуымен
тығыз қарым – қатынаста. Қазақ жарнамаларының әлеуметтік қызметі ұлғайған
сайын оның әдеби тілдің белгілерін көрсету мүмкіндігі де кеңейіп отыр.
Қазіргі қазақ жарнамасы мәтіндері арқылы әсіресе, тілдің лексикалық
құрамында жүріп жатқан үдерістерді : сөз семантикасындағы өзгерістерді,
неологизация, терминдеу үдерістерін, морфологиялық категориялардың
сөзжасамдық ара салмағын тануға болады. Ақпарат беру көздеріне таратылуы
жағынан да жарнама мүмкіндігі үлкен, сондықтан жарнама мәтінінің тілдік
сипаты арқылы, қазақ әдеби тіл нормаларын, тәл мәдениетінің дәрежесін
белгілі бір деңгейде анықтауға болады. Сонымен қатар жарнаманың тілі
вербалды емес құралдарымен бірігіп келіп, қоғам мүшесінің қазақ тілінде
сөйлейтін жеке адамның мінез – құлқына әсер етеді.
Қазіргі қазақ жарнамаларының:
- ақпарат беру әлеуметтің;
- иллокутивті акт ретінде адресатты қамтуының;
- перлокутивті акт ретінде тиімділігінің төмен болуының;
- қоғам мүшесінің тілдік мінез – құлқына төмен әсер етуінің
себептері жарнама мәтінінің тілдік мінез – құлқына тікелей байланысты.
Коммуникативтік актінің бір түрі ретінде жарнама құрылымында
вербалды емес құралдар, яғни, түрлі бояулы түс, иллюстрация, тыныс
белгілері, жарнама обьектісінің визуалды бейнесі қолданылатындығы белгілі.
Визуалды бейне, қаріптің көлемі, бояуы адресаттың назарын аударады. Яғни
вербалды емес құралдар прагматикалық функция атқарады.
Бірақ, ең басты жайт, басты заңдылық – кез – келген жарнамалардың
ақпарат беру, ықпал ету қызметін, прагматикалық функциясын беруге міндетті
түрде тілдік құралдар қатысады.
Жарнама мәтіні құрылымымен ерекшеленеді: онда тілдік таңба ретінде
бір лексикалық единицадан тұратын мәтін де, шағын форматты мәтін де
пайдаланылады. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымдық сипаты,
тілдегі қанатты сөздердің, мақал – мәтелдердің құрылымына жақын келеді.
Жарнама мәтіні – қысқа, ықшам құрылымда болады. Нақты бір мақал – мәтел
қысқа, ықшам құрылымда болып, халықтың ұлттық мәдениетінен хабар беру,
ұлттық өнегені насихаттау, жеке адамды тәрбиелеу міндетін көздесе, ықшам
құрылымды жарнама мәтіні ақпаратты жеткізу, адресатқа прагматикалық
тұрғыдан әсер ету, адресатты белгілі бір қызмет, іс - әрекет жасауға
итермелеуі тиіс.
Қысқа, ықшам құрылымда болғанымен, жарнама мәтінінде тілдің
лексикалық грамматикалық жүйесі, стильдік ерекшеліктер жан – жақты
пайдаланылады. Ағылшын, неміс тілдеріндегі жарнама мәтінінің тілін
зерттеушілер, жарнаманың коммуникативті – прагматикалық қызметін атқаруда
синтаксистік құралдардың рөлі зор екендігін көрсетеді.
Жарнаманың ақпарат беру және прагматикалық функциясын атқаруда
морфологиялық тұлғалардың, тіпті тыныс белгілерінің де қызметін дәлелдейтін
көзқарастар бар.
Бүгінгі уақыт ағымына сай жарнамаға жаңа мүмкіндіктер жасалып
келеді. Сондықтан қоғамда маңызды қызмет атқаратын жарнама мәтінінің
сапалы, түсінікті, мағыналы құрылуына баса назар аудару қажет.
Жарнаманың әсерлілігі, оның ықпалының артуы адам психикасының
ерекшеліктерін ескеріп жасалған кезде ғана артады. Адамды әрекетке
бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні
психологияда мотив(себеп) деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай
адам психологиясы әр түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама бірден
оқырманның, тыңдарман, көрерменнің назарын аударуы керек. Психология
ғылымында ойлы назар және ойсыз назар деген болады. Біріншісі адам бір
нәрсені көру үшін күш жұмсап, тырысуы керек, ал екіншісі – затты немесе
құбылысты адамның ойламаған жерден байқап, оған көңіл аударуы. Жарнама
негізінде ойламаған жерден адам назарына ілігіп, оның санасына әсер етуі
керек. Ол тұтынушының қызығушылығын арттырып, көздеген затын сатып алуға
итермелейді. Кейбір жағдайларда жарнама тұтынушының сезіміне әсер еткеннен
кейін, екінші кезеңде мағынасымен қызықтырып, белгілі бір сезімді
қалыптастырып, оны қуантып немесе таңдантып, абдыратады. Жақсы жарнама адам
санасында белгілі бір бейне(образ) жасап, сонымен байланысты сезімдерді
нығайтып, қалыптастырады. Мұндай жағдайда біз жарнама образымен
танысамыз. Жарнаманың әсері дәлелді болуы пайдаланған тұжырымдамаларға
байланысты. Егер де мұндай дәлелдер жарнамада жоқ болса, онда жарнаманың
адам санасына ықпалы әлсіреуі сөзсіз. Жарнаманың тағы бір ұтымды жақтарының
бірі - сезімге тікелей байланысты бір нәрсені көргенде туындайтын
ассоциациялар. Бұл – бір нәрсені екінші нәрсеге ұқсату арқылы белгілі бір
сезім ағынын туғызу.
Кез - келген ортаға байланысты әр түрлі жарнамаларға назар аударта
білу – жарнама компаниялары мен агенттіктерінің жетістігі. Жарнама
хабарлары, мейлі ол газет, журнал арқылы немесе радио, теледидар арқылы
берілсін тұтынушы мен көрермендер арасында психологиялық байланыс туғызады.
Жарнама хабарларының белгілерін қабылдау – маңызды мәселе. Жарнама
белгілерін дұрыс қолдана білу жарнамашының шеберлігіне байланысты.
Жарнаманың қолданылуын адам санасында белгілі бір уақыт аралығында белгілер
(сигнал) жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Осы белгілер арқылы адам
өзіне қажетті тауар жөнінде жан – жақты мәлімет алады. Нәтижесінде адамның
ойында психикалық процесс жүреді. Бұл эмоциялық күйзеліс түрінде өтеді.
Жақсы жарнама – дәл және нақты хабар мен ойдағыдай жаңалықтардың дер
кезінде берілуі. Жарнама жасайтын мамандар бізде әлі де өз дәрежесінде
қалыптасқан жоқ. Жарнама жасауға психологтар, социологтар, тілшілер,
экономистер керек.
Жарнама психологиясына байланысты шет ел ғалымдарының еңбектері
баршылық. Мысалы, Американың белгілі ғалымдары Ч. Эдвардс, Р:Браун:
реклама не может решать столь непосильные задачи. Реклама информирует и
только дейді. Олардың ойынша жарнама ерекше құбылыс: Реклама – это всякая
оплаченная форма распространения сведений о товарах и методах обслуживания,
обрашенная в неопределенной группе людей. Тұтынушының өнімді сатып алуына
тек қана өнімнің өзі емес, оған жасалған жарнама хабар әсер етеді. Егер
жарнама мәтінін құрастырған кезде адам психикасының ерекшеліктері еске
алынса, онда жарнама мақсатына жетеді. Себебі назар аударту, қызығушылық
туғызу, ынталандыру – мұның барлығы психологиялық процестер.
Жарнаманың іс – шараларын дайындаған кезде тұтынушының басқа
адамдармен бірге белгілі бір әлеуметтік байланыста болатынын еске ұстаған
жөн. Бұл өзі бірге жұмыс істейтін жұмысшылар ұжымы немесе жанұя т.б. болуы
мүмкін. Сонымен қатар өнімді сатып алуға шешім қабылдау тұтынушының мінез –
құлқының ерекшеліктеріне де байланысты.
Сатып алу процесі бірнеше кезеңдерден тұрады. Түрткі жағдай (мотив)
адам санасы арқылы өтіп, мінез – құлқына әсер етеді. Осыған байланысты
кеңес ғалымы В.В.Усов адам мінез – құлқының екі түрін ұсынады. Біріншісі
импульсті мінез – құлық, яғни сананың белсенді қатынасынсыз өтетін қимыл,
екіншісі проблемалық мінез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ЖАРНАМАДАҒЫ НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУ
Орындаған:
4 курс студенті К.Б.
Сарсенбаева
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент
Ж.Қ. Ибраева
Норма бақылаушы: А.Қ.
Таусоғарова
ф.ғ.к., доцент
Жалпы тіл білімі кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д., профессор Г.Б.
Мадиева
Алматы, 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Жарнамадағы нейролингвистикалық бағдарламалау
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда түрлі бұқаралық құралдар арқылы
таратылып жатқан жарнама мәтіндерінің бізге әсер етуші факторлардың бірі
екені анық. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымы, оның өзіне тән
тілдік ерекшелігі зор мәнге ие. Осы және өзге де мәселелер бітіру жұмысының
негізгі өзегі болып отыр.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақстандық жарнама мәтіндерінің тілдік
ерекшелігі мен оның жалпы халыққа ықпалы
Тірек сөздер: нейролингвистика, сөйлеу, сөйлеу ықпалы, сана, тілдік
сана, бұқаралық сана, нейролингвистикалық бағдарламалау, жарнама дискурсы,
т.б.
Жұмыстың көлемі: 45 б.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 23
Зерттеу мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі
нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру;
Зерттеу міндеттері:
- тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына
түсініктеме беру;
- қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып саналатын
нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін көрсету;
- НЛБ – дың негізгі түрлері мен тәсілдерін анықтау;
- НЛБ – дың көптілді қоғамдағы жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысында материалдарды жинақтау,
сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс – тәсілдер
қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету үшін
зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
Глоссарий
Сөйлеу ағыл. speech-1. Тіл арқылы жеткізілетін және
Коммуникацияның жағдайлары мен мақсаттары арқылы айқындалатын, қарым-
қатынастың тарихи қалыптасқан түрі. 2. Нақты бір тілдік қауымдастықтың
басқа мүшелерімен тіл арқылы өзара іс- қимыл жасау мүддесінде Сөйлеуші
пайдаланатын Сөйлеу іс-әрекеті
Нейролингвистика - неврология мен лингвистиканың түйіскен жерінде п.б.
ғылыми пән. Нейролингвистика тіл жүйесі мен мидың қарым-қатынасын
зерттейді.
Нейролингвистикалық бағдарламалау - НЛП (англ. Neuro-linguistic
programming.)— жеке тұлға дамуына байланысты оған әсерлі стратегиялар ,
принциптер көмегімен ықпал ету (іс - әрекет және ойлау тұрғысынан).
Сөйлеу актісі ( лат. аctus - іс-қимыл) ағыл. speech act - Адресаты
бар, белгілі бір қоғамның әлеуметтік - тілдік мінез - құлқының
қағидаларымен реттелетін, алдын ала ойластырылған, мақсатты, нақты бір
сөйлеу жағдайында сөйлеуші айтатын, тыңдаушы қабылдайтын сөйленіс. Сөйлеу
актісінің үш түрі ажыратылады( а) локутивті акт ( locutionary act), яғни
сөйленістің грамматикалық тұрғыдан дұрыс мағынасын айту актісі( ә)
иллокутивті акт ( illocutionary act), басқаша айтқанда, сөйлеуші тарапынан
уәде, ант, қысым болу актісі( б) перлокутивті акт (perlocultionary act),
яғни тыңдаушыға ықпал ету актісі (мыс,. иландыру, сендіру).
Сөйлеу ықпалы ағыл.perlocutionary effect - жеке адамның немесе
ұжымның санасына және мінез-құлқына табиғи тілдің( сондай-ақ паратілдің,
графиканың) құралдары арқылы жүзеге асырылатын ықпал. Кез - келген сөйлеу
актісі сөйлеу ықпалын жасауға қабілетті( алайда сөйлеу ықпалының тиімділігі
бірнеше факторларға байланысты. Бұндай факторларды сөйлеу ықпалы теориясы
зерттейді(мыс., үгіт-насихат жұмысында, жарнамада, сайлау науқанында
қолданылатын бірыңғай шоғырландырылған қайталау, эмоциялы қысым( әсер ету
және техникалары, логикалық тұзақ, эстетикалық амал-айла, риторикалық
тәсілдер және дәлелдемелер теориясы және т.б сөйлеу ықпалының ең күшті
жағдайы - тіл арқылы ептілік, айла-шарғы жасау, бұл ретте ықпалдың нысанасы
өзіне жасалатын әсерді сезіне алмайды және өзіне нұқсан келтіретіндей іс-
әрекеттерге баруы мүмкін.[3, 216б]
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты
ретінде ... ... ... ... ... ...8
1.2 Жарнама дискурсы және тілдік сана
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАУДЫҢ ЖАРНАМА
САЛАСЫНДА ҚОЛДАНЫЛУЫ
2.1 Көптілді жарнама мәтіндерінің құрылымы
... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Жарнама мәтіндерінің салыстырмлы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..44
КІРІСПЕ
Нейролингвистика – тіл ғылымының жаңа саласы ретінде танылып жүр. Ал
нейролингвистикалық бағдарламалау – адам санасына сөйлеу арқылы ықпал ету
нейролингвистиканың бір бөлігі болып табылады. Нейролингвистикалық
бағдарламалауды жарнама саласында тілді қажеттілігне қарай тиімді
қолдануға, норманы сақтауға,т.б үшін қолдануға болады.
Баспасөз құралдары, газет – журнал, радио, теледидар, тіпті ғаламтордың
өзінде көптеген жарнама мәтіндерін кездестіруге болады. Ал, осы жарнамалар
адам санасына қалай әсер етеді? Сондай-ақ, жарнама мәтінінің әсерлі,
көпшілікке түсінікті, терең мағыналы болуы үшін оған нақты құралдарды
пайдаланған жөн. Бұл тұрғыдан алғанда нейролингвистикалық бағдарламалаудың
жарнама үшін таптырмас құрал екені айқын.
Зерттеу жұмысының нысаны: Нейролингвистикалық бағдарламалау мен оның
ерекшеліктері, тіл біліміндегі алар орны.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазіргі Қазақстандағы жарнама тіліндегі
нейролингвистикалық бағдарламалаудың тілдік ерекшеліктерін қарастыру,
бірнеше тілде қатар беріліп жүрген жарнама мәтіндерінің құрылымына талдау
жасау.
Зерттеу міндеттері:
▪ тілдік сана, сөйлеу әсері, жарнама дискурсы ұғымдарына
түсініктеме беру;
▪ қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының бірі болып
саналатын нейролингвистиканың негізгі даму кезеңдерін
көрсету;
▪ нейролингвистикалық бағдарламалаудың негізгі түрлері мен
тәсілдерін анықтау;
▪ нейролингвистикалық бағдарламалаудың көптілді қоғамдағы
жарнама мәтіндеріндегі көрісін айқындау
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалдарды
жинақтау, сұрыптау, байқау, интросппекция, жүйелеу, талдау, т,б әдіс –
тәсілдер қолданылды. Көрсетілген әр бір әдіс көзделген мақсаттарға жету
үшін зерттеудің белгілі бір кезеңдерінде қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері: Бітіру жұмысында әр түрлі телеарна, радио,
газет – журналдарда беріліп жүрген жарнамалар, әр түрлі сөздіктер, интернет
– сайттар пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 НЕЙРОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ БАҒДАРЛАМАЛАЛАУ: ҚҰРЫЛЫМЫ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1 Нейролингвистика тіл ғылымының бағыты ретінде
Қазіргі таңда тіл білімі интегративті ғылым ретінде сипатталып жүр,
бұған дәлел оның көптеген бағыттарының болуы, соның бірі –
нейролингвистика. Нейролингвистика - неврология мен лингвистиканың түйіскен
жерінде п.б. ғылыми пән. Нейролингвистика тіл жүйесі мен мидың қарым-
қатынасын зерттейді. Ми жарақатынан пайда болатын сөйлеудің бұзылуы орта
ғасырлық медицинада да белгілі болатын. Оларды жүйелі түрде зерттеу (((
ғасырдың екінші жартысында басталды. Тілдік патологиямен айналысқан
лингвистер( И.А Бодуэн де Куртенэ, В.А Богородицкий, Л.Лурия, Л.С.Выготский
афазияда байқалатын фонологиялық жүйенің құрылысын зерттеген.
Нейролингвистика пәніне афазия түрлері кіреді (фонологиялық, грамматикалық,
лексикалық, семантикалық).
Сөйлеу - бір мезгілде болатын нақтылы сөйлеу. Сөйлеудің дыбыстық және
жазба түрлері бар.
Нейролингвистикалық бағдарламалау НЛП (англ. Neuro-linguistic
programming.)— жеке тұлға дамуына байланысты оған әсерлі стратегиялар ,
принциптер көмегімен ықпал ету (іс - әрекет және ойлау тұрғысынан).
Моделдеу - НЛБ - дың жалғыз әрі алғашқы қызметінің бірі. Ал, қалған
қызметтерінің барлығы (НЛБ – терапиясы, НЛБ – коучингі, шығармашылық,
коммуникативтік және сөйлесу технологиялары) жасанды, уақыт өте келе пайда
болған моделдену.Бұл нейролингвистика бағытының өкілдерінің тұжырымдалған
пікірі [3, 25].
Нейролингвистикалық бағдарламау (НЛБ) - адам басындағы барлық
мәселелерді бірнеше күнде шешуге уәде беретін жұмбақ аббревиатура. Бұл не?
Алдымен, НЛБ-ға берілген бірнеше анықтамаларға тоқталып өтсек:
1. Нейролингвистикалық бағдарламалау - бұл адам миында тез өзгерісті
жүзеге асыратын, адамды психологиялық сырқаттан айықтыруды, толып жатқан
мәселелерден арылтуды және олардың дамуын мақсат ете отырып, оларға саналы
түрде емес әсер ететін (оларды манипулияциялайтын) техникаларды жинау.
2. Нейролингвистикалық бағдарламалау - бұл эпистемология, яғни біз
қалай білеміз және қалай танимыз, сондай-ақ, біздің ойлауымыз қалай
құрылған, оның формасы өзгергенде, оның мазмұны да өзгереді, демек, барлық
әлем өзгереді дегендерді қарастыратын ғылым.
3.Нейролингвистикалық бағдарламалау - адамның жеке тәжірибесінің
құрылымын қарастыратын, тіл мен оның сипаттамасын саралаумен айналысатын,
тәжірибені моделдеуді және модельденген тәжірибені басқа адамдар мүддесіне
пайдаланудың тәсілдері мен механизмдерін айқындайтын білім.
Нейролингвистикалық бағдарламаудың тарихына қысқаша шолу жасайтын
болсақ, ол ең жас ғылымдардың бірі болып саналады (техника жинау,
эпистемологияның саласы), дегенмен, НЛБ гуманистикалық психологиядан бар
болғаны он жылға жас (НЛБ термин 1976 жылы көктемде пайда болды). Оның
негізін қалаушылар — Ричард Бэндлер және Джон Гриндер — бунтарей-
шестидесятников өкілдері. Қандай жағдайда болмасын, Бэндлермен
сөйлескендер оның өзіндік дүниені тануы туралы тұрақтылық, норма мен
принцип дегенді ашық айтпайтын адам дегенді айтатын болған. Бұнымен қатар,
ол өте талантты,әр нәрсені тез үйренетін және өте пайдалы қасиет–
айналасындағы адамдардың іс-әрекетін бақылауға шебер жас жігіт болды.
Бэндлердің бұл қызығушылығы ол университетке түскен соң, оның негізгі
мамандығы нақты ғылымдар мен философия болғанына қарамастан, ғылымилыққа
ұштасты. Бэндлер университет қабырғасында және ғылыми еңбек жолында түрлі
психотерапиялық ағым өкілдерімен жиі араласты. Осы тұлғалардың бірі
Перлзаның басшылығымен Бэндлер гештальт-терапия тобын бастады. Оның ең
мықты әріптесі Джон Гриндер болды. Дәл осы әріптестік кезеңі болашақ НЛБ
үшін өнімді кезең болғандығын өздері де мойындайды. Бэндлер мен Гриндер тек
топ жетекшісі бола қоймай, олардың бірі екіншісінің әрекетін үнемі
бақылаумен болды. Осылайша жеке тұлғаның санасына әсер ететін әрекеттердің
тізімі жинақтала бастады. Дәл осы тізім НЛБ-ны қабылдаудың негізі болып
табылды. НЛБ бағдарламасына үлкен ықпал еткен эриксон терапиясы болды. Ол
адамның транс күйіне батуының лингвистикалық және коммуникативтік қабылдау
негіздерін болжайды. Гипноздың аталған бағытының негізін салған Милтон
Эриксонмен таныспас бұрын, Бэндлер сол кезеңдегі танымал отбасылық терапевт
Вирджини Сатирмен бірге еңбек етті.
Қазіргі тіл білімінде нейролингвистикалық бағдарламалауды адамдардың
жеке субъективті тәжірибесінің құрылымын, олардың ойлау және іс-әрекет
стратегияларын, табысты стратегиялардың модельденуі мен оларды үйретуді
қарастыратын жеке білім аясы деп санайды.
Бұл практикалық психологияның заманауи бағыты болып табылады. Ол
жиырмасыншы ғасырдың 70-жылдары АҚШ-та пайда болды. Бұның негізінде сол
кезеңдегі ұлы психотерапевттер Фрица Перлз, Вирджинии Сатир және Милтон
Эриксонның мінез-құлық моделі жатты. Сондай-ақ НЛБ-ның негізін қалаушылар
(және олардың алғашқы шәкірттері мен ізбасарлары) ретінде танымал
болғандар: Джон Гриндер, Ричард Бендлер,Грегори Бейтсон, Альфред
Коржикский, Милтон Эриксон, Вирджиния Сатир, Фриц Перлз, Стив Андреас,
Конни Андреас, Френк Бьюселик, Энн Энтус, Энтони Роббинс, Лэсли Камерон,
Джудит Делозье, Роберт Дилтс и Дэвид Гордон.
Алғашқы қадамнан-ақ НЛБ-ны жасаушылар нәтижелерге қол жеткізе бастады,
аталған ғалымдардың шәкірттері де өз кезегінде айтулы таңданарлық
нәтижелерге ие болды. НЛБ-көмегімен жасалған кемеңгер психотерапиялық
модельдер олардың өз таланттарын біліммен ұштастыруға көмектесті.
Әрбір модельді жасау НЛБ-ны жасаушылар үшін бірте-бірте жеңілдей түсті.
Бұл қалай болғаны?! Бір модельде табылған заңдылық екінші модель үшін де
қызмет етті. Бір модельдің негізгі аспабын тауып алса, оны келесі
модельдерде де пайдаға асыруға болатын болды. Қорытындысында НЛБ-ны одан
әрі дамыту және жетілдіру керек болды.
Әдістің өзегі, сондай-ақ НЛБ-ның ғылыми түбірі оның атынан көрініп
тұрғандай – Нейролингвистикалық бағдарламалау. Бұл неврология, лингвистика
(трансформациялық грамматика) және кибернетика (жүйе теориясы). Атаудың
нейрологиялық бөлігі бізде болып жататын психологиялық процестердің біздің
жүйке жүйемізбен байланысын көрсетеді. Лингвистикалық – біздің
тәжірибеміздің реттілігі мен құрылымы үшін сөйлеудің маңызын айқындайды. Ал
бағдарламалау сөзі біздің тәжірибемізде, сондай-ақ барлық өмірлік
жағдайлардағы нерология мен лингвистиканың арасындағы өзара қарым-қатынасты
және өзара байланысты құбылыс екендігін көрсетеді.
Дегенмен, НЛБ деген не? Бұл сұраққа берілетін жауап өте көп. НЛБ-ны
меңгерген адамдардың көпшілігі, әдетте, бұл сұраққа жауапты қызықты етіп
беруге тырысады. Адамдар қызығады, сұрайды... Оларға жоғарыда аталған
анықтамаларды айтуға болмайды, олар оны түсінбейді. Бірнеше сөзге барлық
әлемді қалай сыйдырмақпыз? Осыдан келіп мәңгілік өмір сүретін: Түсінбесең
де – байқап көр деген нақыл шыққан болса керек.
Ал көп анықтама көбейген үстіне көбейе түседі... НЛБ – бұл ойдағы
прцестердің тілі және адамзат баласының кемеңгерлігін модельдеу туралы
ғылым. Бұл тұрғыда НЛБ-ны нотамен салыстыруға болады. Себебі нотаның
көмегімен ғана музыканың таңғажайып сыры қағаз бетіне түсірілді емес пе?!
Енді кез келген жақсы музыкант оны қағаз бетіне қарап ойнай береді.
Нотадағы әуенге қызыққан сияқты, НЛБ-ны жасаушылар адамзат баласының
кемегерлігін бөліп алуды және олардың маңызды элементтерін жазып алуды
үйренді.
Психологтар НЛБ-ні жетістікке жетудің психотехнологиясы деп береді.
Иә! Бізді бәрінен бұрын жетістікке жету қызықтырады. Ал жетістікке жеткен
адамдар мен жетістікке жете алмағандардың арасында қандай айырмашылық бар?
Біріншілердің қатарына қалай қосылуға болады? Бұл сұрақтарға жауап
әлдеқаган беріліп қойған және бұны үйренуге де болады.
Жалпы, осы бағдарламалау түрі қараңғы дүниеге жарықтың сәулесін беретін
психологиялық практиканың классикалық әдісі. Әрине, бұл НЛБ атауының
астарында басты назар аудартатын жай: қолайлылық.
Қазіргі ғылымда НЛБ-ды қоршаған әлем модельдерімен және оларды қоршаған
әлеммен байланыстыра жұмыс істейтін өнер деп көрсетеді. Тіпті НЛБ
технологиясы дамыған кездің өзінде де өнерге орын бар. Равно как и в
музыке, танцах, живописи... ученики развивают свои технические навыки, а уж
на их основе строится настоящее искусство.
Бұл шынымен де маңызды өмірлік философия қалыптастырады. Тек қана
философиялық деңгейде емес, шынайы өмірлік қажеттіліктермен қамтамасыз
етеді. НЛБ-ның философиялық қырынан саралайтын болсақ, ол біздің жақсы
болуымыз үшін және кемеңгерлікке қол жеткізуіміз үшін назарымызды өзімізді
қоршаған әлемдегі барлық жақсылық атаулыға аудартады.
Біз қалай ойлаймыз? Біздің ішімізде не болып жатыр? Біздің іс-
әрекетіміздің астарында қандай уәж бар? Біздің тұлғалық қабілетімізді
қалыптастыратын және айқындайтын не нәрсе? Және өзіміздегі біздің
қалауымыздай болмай жатқан қабілеттерді қалай өзгертуімізге болады? Әрине
сұрақтар көп, ал ең бастысы оларға жауап табуға болатындығында, ал бізге
көмектесетін НЛБ-ның өзі.
Психологиялық кеңес беруде НЛБ-ға баға жетпейді. Ол іс жүзінде кез
келген психологиялық мәселелерді шешеді (тіпті психотерапеялық). Сондай-ақ
жай шешіп қана қоймай, бәрін тиянақты әрі технологиялық тұрғыда шешеді.
Тіпті маңызды қадамдарын да белгілеп береді.
Медицинада НЛБ-ды адам миын эксплуатациялаудың нұсқауы деп береді.
Бұрын біздің миымызды эксплуатациялаудың нұсқауын енгізуді ұмытып кеткен
компьютермен салыстырған болатын. Қалай жабайы адам микроскоппен күрек
сияқты жұмыс істей алады? Жаман және сынғыщ - тастан әлдеқайда қолайсыз.
Себебі, онымен қалай жұмыс істеу керектігін білмейді. Демек, бұл мәселенің
орнын толықтыратын НЛБ.
НЛБ – бұл ақиқатталмаған мүмкіндіктер хаусынан энтроияны азайтудың
ошағы. Біз таңғажайып мүмкіндіктердің әлемінде өмір сүреміз. Олар тіл
жетпес өте көп. Тек оларды таба білу және ақиқатпен ұштастыра білу ғана
керек. Олай болса, біз немен айналысамыз. Неге тек қана ошақ? Себебі, НЛБ
әлі өте жас, енді ғана күш жыюда.
Бір қызығы, НЛБ –психологтарға жабысуды бастаймыз дегенге саяды дейді.
Демек, адам тіпті фундаменталды психологиялық білімге ие болмаса да, ол НЛБ-
дың алдында тұрып, өзін белгілі бір дәрежеде психолог ретінде сезінуі
мүмкін.
Ал, енді НЛБ-ның пайда болуына не түрткі болғандығын. НЛБ-ны
жасаушыларды қызықтырған ең қарапайым сұрақ еді, ол: Қалай?. Біз қалай
ойлаймыз? Қалайша данышпан адамдар өз істерін қалай жасайды? Бұны қалай
үйренуге болады? Дәл осы Қалай? деген сұрақ арқылы түрлі жұмбақтардың
шешімін табуға талпынды. Оларды ең қатты қызықтырғаны әрбір құбылыстың
құрылымы. Белгілі бір нақты мәселе қалай құрылған? Оны қалай шешуге болады,
ол үшін не істеу керек?
Дәл осы қалай? деген сұрақ НЛБ-ны жасаушылардың басты назарын жеке
тәжірибенің маңызды элементтеріне аудартты. Егер бұрын психологтарды не
үшін? деген сұрақ және оның себептері қызықтырса, енді НЛБ-ны жасаушылар
қалай? деген сұраққа және оның құрылымына қызығушылық танытты.
Неге көпшілік психологтар кез келген проблеманың себебін табуға аса
қызықты? Мәселе мынада еді, олар проблеманы шешудің бір ғана тәсілін білді:
проблеманың себебін табу және оны жою. Алайда Баланы жазуға үйрету үшін ол
неге әлі оны үйренбегендігінің себебін іздеуге бола ма? бұл қалай жүзеге
асатындығын білу ғана жеткілікті. Және оны жүзеге асыра білу керек. не
үшін? деген сұрақ кім кінәлі? деген сұраққа жауап табуға көмектеседі. Ал
не істеу керек? деген сұраққа жауап табу үшін Қалай? деген сұрақ
көмектеседі.
Шынтуайтқа келгенде, НЛБ-ны жасаушыларда неге? деген сұрақ та
қойылады. Бұл сұрақ мақсатқа жетудің сұрағы. Қалай? деген сұрақты қою
арқылы қазіргі жетістікке жетіп жүрген адам пайдаланатын стратегияны
анықтады. Ал неге? деген сұрақ тек қандай қадамға бару керектігін
қамтамасыз етеді.
Айталық, көз алдымызға шамды дұрыс жаққан адамды елестетейік, ол бұны
қалай жасады деген сұрақты қойсақ, біз мынадай қадамдарды көреміз:
Бұл стратегияны мақсатына сай неге? деген сұрақ қою арқылы
бағамдасақ, біз барды – қосты – алыстады деген схемалық жауап аламыз.
Талап етілгені осы ғана.
Күлкілі? Дәстүрлі психотерапевттердің жасайтыны да осы іспетті. Олай
болса, НЛБ-ны жсаушылардың бір сағатта жасайтынын психотерапевттердің
бірнеше жылда жүзеге асыруын қалай түсінеміз?
Неге? деген қарапайым сұрақ көптеген және алғашқы проседураның
мақсатқа жетуінде күмән туғызады. Сіз неге қиналасыз? Дәл не үшін? емес,
неге? деген сұрақ! Бұған саналы түрде жауап беретіндер шамалы. Неге
теледидар қараймыз? Әлемде не болып жатқанынан хабардар болу үшін. – ал
бұл неге? Шынай жауап беру қиын ба? Жоқ қиын емес, тек неге? Сол сияқты
жалғаса береді...
Ең қызығы, неге? деген сұрақ пайдалы іс пен ойын сауықтың арасын ғана
ажыратып бермейді, сондай-ақ, тіпті біз бұрын ойламаған нәрселерімізді
көрсетеді.
Сіз не үшін кітап оқисыз? Онда жазылғандарға сену үшін бе? Нені
үйренесіз? Сіздің қазір басқа іспен емес, кітап оқумен айналысып
жатқаныңыздан не пайда? Сіз бұл кітап арқылы өз өміріңізге қандай пайда
таба аласыз?
Әрине, сұрақ қызық? Сол сұрақтарға ойланып көрініз... Адам одан не алғысы
келеді, соны алады одан. Егер сіз уақыт өлтіргіңіз келсе, сіз онда сол
мақсатыңызға жетесіз. Көңіл көтергіңіз келді ме? – Оңай! Ал НЛБ туралы
кітап бұл ең қажеттісі...
Олай болса, біз НЛБ-ның ең басты сұрағы – бұл қалай?. бұл сұрақты қою
арқылы адамдардың не істеп жүргендігі, оның механизмі мен құрылымына
қызығамыз. Біз белгілі бір істегі жетістік қалай болғанына көз жеткізген
бойда, оны өзіміз жүзеге асыруға тырысамыз. Неғұрлым жақсы схемаларды таба
білсек, біз үшін соғұрлым жетістікке жетуге жол ашылады.
Дегенмен, НЛБ-ны жасаушылар қалай? деген сұрақты қою арқылы, басқа да
сұрақтар өз пайдасын тигізетіндігіне көз жеткізді. Мысалы, не үшін? деген
сұрақ проблеманың себебін, негізін түсінуге, неге? деген сұрақ мақсат пен
ниетті анықтауға мүмкіндік береді. Жалпы НЛБ-ның даму үдерісінде көптеген
қызықты әрі пайдалы сұрақтар табылды, дегенмен Қалай? деген сұрақ негізгі
сұрақ болып қала берді. Себебі, бұл қозғалтқыш, ал қозғалтқышсыз қайда?!
Картадағы өмір
Ақиқаттың картасы (әлем моделі) –
әрбір адамның әлем туралы бірегей
түсінігі және олардың индивидуалды
қабылдау мен тәжірибеден құрылуы.
Индивидуум әрекеттерінің жекелеген
принциптерінің тұтастылығы.
НЛБ сөздігі
Жалпы, адамдар өздерінің әлем туралы түсініктеріне жауапкершілікпен
қарайды. Солай! Себебі, әрбір түсінік, пікір тікелей жекелеген индивидумның
тәжірибесінен (кейде сырқатты) алынады. Онда бірнеше жыл бұрынғы немесе
бірнеше жылдан кейінгі таңбаланған. Онда, яғни түсінікте олардың әбден
қалыптасқан бағалары мен жеке құндылықтары өмір сүреді. Бұл олардың әлеммен
қарым-қатынасы. әлемді түсіну тәсілі. Оларды белгілі бір тәртіпке сала
отырып ұяшықтар мен кестелерге орналастыру мүмкіндігі.
Адамдардың әлем туралы түсінігі – ең дұрыс түсінік. Олар өздерінің
дұрыстығын өлімге бас тігуі, жеңгенше таласуы, басқаша ойлайтындарды
кемітуі де мүмкін. әрине олардікі дұрыс! Өздерінің карталары бойынша.
Басқаша қалай болуы мүмкін?
Карта бізге белгілі – бұл территорияның картасы емес, біздін әлем
туралы қарапайым түсінігіміз.Бұл шынымен де алдыға бір қадам жасау. Демек
біз білеміз, әлем моделі өте көп. Әрбір жеке адамда ол өзіне ғана тән.
сондай-ақ оны қалағанымызша өзгерте аламыз.
Ойымызды қай бағытта өзгертуіміз керек, бұны қалай анықтаймыз? Жалпы
сендегі модельдің жақсы немес жаман екендігін қалай бағалауға болады?
Негізгі ұстанымдары қандай? Оны немен салыстыруға болады?
Бұл жайлы не айтуға болады? Бірінші, шынай карта ешқашан болмайтынынан
бастайық. Карта ешқашан дұп-дұрыс немесе дұрыстау болмайды. Карталар
тиімді, онда да онша емес болады. Бай карталар болады, онда үлкен түрлі
түрлі мүмкіндіктер орналасады. Карталар кедей (тар, шектеулі) болуы мүмкін
– біртекті пікір және механикалық реакциялы. Түрлі түсті ашық карталар
болады, сондай-ақ карталар ақ түсті немесе ақ-қара түсті болуы мүмкін.
Олар әртүрлі болады. Олардағы дамудың жалпы бағыты – кеңею. Жаңа
мүмкіндіктерді қосу, күтпеген жерден тың пікір-көзқарастар, іс-әрекеттердің
варианттарының қосылуы. Неғұрлым иілгіш, неғұрлым еркіндік, неғұрлым
мөлдір! Егер сіздің картаңызға әріптесіңіздің көзқарасы енсе, оның
картасын қабылдасаңыз, егер жағдаяттың шеңберінен шығып оны сырттай
бақыласаңыз, егер сіз оған жаңа өзгерістерді енгізсеңіз – бұл карта сіздің
өміріңізді тиімді етуге көмектеседі. Дегенмен, шынайы болмайды.
Х.Л. Менкина Гроссманомның сөзімен айтсақ:
"күрделі проблемалар әрқашан түсінуге қарапайым, жеңіл дұрыс емес
шешімдерге ие болады".
Әлем моделі не үшін керек?
Ал, не үшін гоеграфиялық карта, қалалардың планы, метроның схемалары
қажет? Адаспас үшін. Басың ауған жаққа емес, нақты белгіленген жерге жету
үшін. Бұл әрине тыңдауға мүмкіндік береді. Танымайтын жерге келіп,
жергілікті жердің картасын немесе схемасын сатып алып, бірнеше
мүмкіндіктерді көруге және ең жақсы варианты таңдай аламыз. Ең қызық
жерлерге баруға болады. өзіміздін қалаған жерімізге баруға болады.
Бұл ғажайып мүмкіндікдікті пайдаланып қоршаған әлем туралы ақпаратты
жеткізу болады. Бәрін болмаса да, ең қажеттісін. Казір дәл осы сәтте
керегін. Мүмкін осындай мақсаттар үшін көптеген карталар мен атластың
түрлері жасалатын да шығар. Бұндай карталарда түрлі ақпараттар болады –
түрлі ресурстарға нұсқаудан бастап, қауіп туралы ескертулерге дейін. Бұл ең
қажетті ақпараттардың бірі болып табылатынына еш күмән жоқ.
Карта белгілі бір жүйені толықтай бақылауға мүмкіндік береді. Жердегі
адамдарың бәрі оны ғарыштан көрмесе де, оны глобустан көргені анық. Бізде
содан өз әлеміміз туралы қандай болмасын белгілі бір түсінік елес бар. Біз
оны ойлай аламыз.
Ақиқат туралы біздің түсінігіміз де сондай. Бізді қоршаған бай әрі сан
түрлі әлемді тануға, оларды айыруға жақсы тәсіл. Ұрыстың, тартыстың қалай
құлырлғанын біле тұра, оны өз пайдамызға тиімді етіп шешуге болады.
Жетістіктік механизмін, бақыттың көзін, қызықушылығымыздың кілтін оны
елестету арқылы оңай табуға болады. НЛБ жеке тұлғаның санасы, жаны мен
тәні оның әлемді қабылдауын көрсетеді.
Біздің бітіру жұмысымыздың мақсатының бірі – НЛБ – дың жарнама
саласында қолданылуы. Оған Қазақстанның жарнама мәтіндері зерттеу
негізі етіліп алынып отыр. Ең алдымен , жарнамаға, жарнама мәтінінің
құрылымына, оның түрлеріне тоқталып өткен дұрыс.
Жарнаманың мән-мағынасы баршаға белгілі, бірақ көпшілік мақұлдаған
арнайы анықтамасы жоқ. Мысалы, арнаулы әдебиетте мынадай( жарнама
дегеніміз - белгілі бір өнімнің, қызмет көрсетудің, тұтынушылық қасиетін
туғызып, оған деген сұранысты күшейту үшін таратылған хабарлама(1).Ал,
қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жарнаманы спектакль, концерт,жиналыс,
лекция, спорттық жарыстар, ойын-сауық туралы хабарлама(2) деп түсіндіреді.
Қазақ совет энциклопедиясы бойынша реклама бар, жарнама деген тағы бар(
Реклама тегінде латынның reclamo – жар салу деген сөзі.
1. Жұртқа көп өткізу үшін әр түрлі товарлар мен өндірілетін
қызметттердің жариялау.
2. Белгілі бір адамдар, ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары
туралы хабар таратып, оларды әйгілеу. Жарнама деген ( спектакль,
концерт, лекция немесе көрермендерге арналған басқа да мәдени шаралар,
спорттық жарыстар,ойын-сауықтар туралы хабарландырудың бір түрі. Көріп
отырғандай, кейбір сөздіктерде жарнама мен реклама сөздерінің бір
мағынада қолданылатын сөз екеніне қарамастан, екі анықтама берілген. Әрине,
сөздіктегі бұл екі анықтаманың да бір нәрсеге - жарнамаға қатысты екеніне
күмән келтіруге болмайды. Өйткені әр түрлі жиналыс, конференция туралы
хабар беру жарнама болса, спектакль, концерт, түрлі мәдени шараларға
байланысты хабар беру де басы ашық, ол да жарнама.
1. Жарнамаға шет елдерде ерекше мән берілген. Айталық, Америка
Құрама штаттарында жарнамалау мәселесі жақсы жолға қойылған.
2. АҚШ – та орта есеппен алғанда, қарапайым қатардағы жұмыс атқаратын
американдық күніне 1450 жарнамалық хабарларды кездестіреді. Сондықтан
болар, американдықтар жарнамамен бірге туады, өмір сүреді және соның
ішінде өледі деген сөз мәтелге айналған. 3бет дис
Жарнама - өте күрделі құбылыс. Оны түріне қарай топтастырсақ,
бірнеше топқа бөлуге болады( бірі - сауда-саттық (коммерциялық) жарнама,
екіншісі - саяси жарнама. Коммерциялық жарнаманың өзі өнеркәсіптік және
сауда жарнамасы болып екіге бөлінеді. Өнеркәсіптік жарнамаға белгілі бір
фирманың өнімдері мен қызмет көрсетуге арналған жарнамалары жатады.
Сауда жарнамасына көтерме сауда жарнамасы мен дүкендер
ұйымдастырған жеке жарнамалар жатады.
Жарнама ақпарат құралдарынан берілуіне байланысты, газет, журнал,
кино, радио, теледидар, телефон, почта болып т.б жарнамалары болып
бөлінеді.
Жарнаманы адамның қабылдау мүшелеріне байланысты бөлу де заңды
нәрсе. Оны көру арқылы қабылданған жарнама, есту арқылы қабылданған
жарнама деп топтастырады.
Таралу көлеміне қарай - жергілікті, қалалық, жалпыхалықтық,
дүниежүзілік болып бөлінеді.
Берілу ретіне байланысты бір рет берілетін жарнама, бірнеше рет
берілетін жарнама, күнделікті берілетін жарнама деп топтастырылады.
Жасалуына қарай, арнайы жарнама агенттері және жарнама
берушілердің өздері даярлаған жарнама болып екіге бөлінеді.
Жарнаманың көркемделуіне байланысты да түрлері көп(ақ-қара
жарнама, бір түсті жарнама, екі түсті, түрлі түсті т.б мәтінді жарнама,
суретті жарнама т.б.
Әрине, жарнама түрінің көптігі жарнаманың жалпы түсінігін
қиындатады. Жарнаманы жан-жақты қарастыра келіп, оған мынадай анықтама
беруге болады( Жарнама деген- белгілі бір зат пен құбылысты, іс-әрекет пен
қызметті елге таныту, насихаттау, оларға деген сұранысты күшейту
мақсатымен(ауызша, жазбаша) жарияланған хабарлама жиынтығы[1,8б]
Жарнама - өмірдің көп астарлы саласы. Оның экономикалық,
әлеуметтік, саяси, психологиялық, лингвистикалық т.б астарлары болды.
Мысалы, лингвистикалық тұрғыдан алғанда, жарнама - сөз, жарнама -
сөйлем,жарнама - бірнеше сөйлемнен тұратын мәтін немесе шығарма, тіпті
бөлек кітап, кино болуы да мүмкін.
Жарнама тілі халық арасында кең тараған тіл болуы шарт., әйтпесе
бейтаныс тілде жарияланған жарнама, әлеуметтік тұрғыдан танымал болмауына
байланысты, иесін таппас жүйесіз сөз болып қалады. Ал, көпшілікке танымал
тілде жарияланған жарнама шын мәнінде жарнама болуы үшін, тіл мен стиль
тұрғысынан алғанда, әрі қысқа, әрі нұсқа, жалпыға түсінікті де әсерлі
жазылуы шарт.
Жарнама тілінің сөздік құрам жағынан да өзіндік ерекшеліктері болады.
1. Жарнама тілі бай болуы тиіс. Сөздік құрамы жұтаң келген жарнамаға
көпшілік елең етпейді.
2. Жарнама тілінің сөздік құрамы өмір талабына сай, өзгеріп, дамып отыруы
қажет. Өмір жылжып алға басса, ал оны өрнектеуші сөз өзгеріссіз қала
алмайды.
Қазіргі кезде жарнама тілінің сөздік құрамы үздіксіз баю үстінде.
Тіліміз ішкі мүмкіндік негізінде пайда болған сөздермен, жаңа атау,
терминдермен, терминдік тіркестермен толыға түсуде.
Сонымен қатар бұрын қолданылған сөздердің жаңаша, жаңғыртыла
қолданылуы да жиі кездеседі. Мысалы, ана тілімізде бұрын қолданылған
мынадай сөздер белсенді жұмсалуда: хұқ, салым, егемен, жалгер, делдал,
құжат, қожалық, сауын, тауар, ханым, мырза т.б.
Тілімізге кірме сөздер де көптеп енуде. Мысалы, басқа тілдерден
тікелей, орыс тілі арқылы енген мынадай терминдер мен атаулар бар:
магнитофон, кассета, ксерокс, компания, дистрибьютор, бизнесмен, валюта,
инвестор, фирма, аудио -, видео -, лицензия, маркетинг, менеджмент,
арбитраж, акция, коммерсант, биржа т.б.16 бет дисс
Жарнама - тек қана экономикалық құбылыс емес, әлеуметтік сипаттағы
құбылыс, сондықтан да әлеуметтік лингвистика құзырындағы мәселе.Жарнама
жеке адамдардың ың ойдан шығарған туындысы емес, ол ұлттар мен халықтар
қарым-қатынасының нәтижесінде пайда болған қоғамдық құбылыс. Жарнаманы
адамдардың әр бір адам қолданады. Жарнама адамдардың өзара қарым-қатынасқа
түсуі қажеттілігінен туындаған, оны адамдардың бір-бірімен байланыс
жасауына себеп болған құбылыс десек те болады.
Жарнаманың әсерлілігі, оның ықпалының артуы адам психикасының
ерекшеліктерін ескеріп жасалған кезде ғана артады. Адамды әрекетке
бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні
психологияда мотив деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам
психологиясы әр түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама оқырманның,
тыңдарманның, көрерменнің назарын бірден аударуы керек. Психология
ғылымында ойлы назар және ойсыз назар деген болады. Біріншісі адам бір
нәрсені көру үшін күш жұмсап, тырысуы керек, ал екіншісі- затты немесе
құбылысты адамның ойламаған жерден байқап, оған еріксіз көңіл бөлуі.
Жарнама негізінде ойламаған жерден адам назарына ілігіп, оның санасына әсер
ету керек. Ол тұтынушының қызығушылығын арттырып, көздеген затын сатып
алуға итермелейді. Кейбір жағдайларда жарнама тұтынушының сезіміне әсер
еткеннен кейін, екінші кезеңде мағынасымен қызықтырып, кейбір жағдайда
ойламаған жерден шешім қабылдатып, абдыратады. Жақсы жарнама адам санасында
белгілі бір бейне (образ) қалыптастырады. Мұндай жағдайда біз жарнама
образымен танысамыз. Жарнаманың әсері дәлелді болуы пайдаланған
тұжырымдамаларға тікелей байланысты.
Егер де мұндай дәлелдер жарнамада жоқ болса, онда жарнаманың адам
санасына ықпалы әлсіреуі сөзсіз. Жарнаманың тағы бір ұтымды жақтарының бірі
- сезімге тікелей байланысты бір нәрсені көргенде туындайтын ассоциациялар.
Бұл - бір нәрсені екінші нәрсеге ұқсату арқылы белгілі бір сезім ағынын
туғызу.
Кез-келген ортаға байланысты әр түрлі жарнамаларға назар аударта
білу –жарнама компаниялары мен агенттерінің жетістігі. Жарнама хабарлары,
мейлі ол газет, журнал арқылы не радио, теледидар арқылы берілсін, тұтынушы
мен көрермендер арасында психологиялық байланыс туғызады. Жарнама
хабарларының белгілерін қабылдау –маңызды мәселе. Жарнама белгілерін дұрыс
қолдана білу жарнамашының шеберлігіне байланысты. Жарнаманың қолданылуын
адам санасында белгілі бір уақыт аралығында белгілер (сигнал) жиынтығы
ретінде қарастыруға болады. Осы белгілер арқылы адам өзіне қажетті тауар
жөнінде жан –жақты мәлімет алады. Нәтижесінде адамның ойында психикалық
процесс жүреді.(8). Бұл эмоциялық күйзеліс күйінде өтеді.Жақсы жарнама –дәл
және нақты хабар мен ойдағыдай жаңалықтардың дер кезінде берілуі. Жарнама
жасайтын мамандар бізде әлі өз дәрежесінде қалыптасқан жоқ. Жарнама жасауға
психологтар, социологтар, тілшілер, экономистер керек.
Жарнама алдымен адамдардың ақылы мен сезіміне әсер ету керек.
Оның психологиялық әсерінің нәтижесінде жасалған іс - әрекет адамдардың
жеке еркі бойынша жасалған іс - әрекет адамдардың жеке еркі бойынша
жасалған сияқты болуы тиіс. Кейбір адамдар өздерінің ойларында,
көзқарастарында тұрақсыздық білдіреді. Мұндай адамдарды психологияда
белсенді адамдар деп атайды. Олар өмірде жиі кездеседі. Сондықтан да
жарнама берілген плакат, хабарландырулар, мерзімді баспасөз, теле және
кинофильмдер адамдардың барлық мінез-құлқына сәйкес жасалынуы керек. Кез-
келген жарнама көңіл аудартып, тұтынушыны іс-әрекет жасауға ынталандыруы
тиіс.Егер жарнамаға көңіл бөлініп, іс-әрекет жасалса,онда жарнаманың
мақсатына жеткендігі [1, 12-13б]
1.1 Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әр
түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама оқырманның, тыңдарманның,
көрерменнің назарын бірден аударуы керек. Осыған байланысты жарнама мәтіні
жоғарыда кестеде көрсетілгендей бірнеше қызмет атқаруы керек.
2. Жарнама дискурсы және тілдік сана
Жарнама тілі (мәтіндерінің тілі) өзге мәтіндерден ерекшеленеді. Жарнама
мәтінінің өзіндік стилі болады.
Жарнама стилі қандай болуы керек? 1. Сөйлемдер қысқа әрі мәнді,
мағыналы болуы тиіс: 2. Жарнамаланатын заттар жөніндегі хабар мейлінше
түсінікті болғаны жөн: 3. Жарнамашының алдына қойған мақсаты мәтінде нақты
әрі дәл берілуі тиіс: 4. Жарнама мәтіні өзінің мағыналылығымен жұртшылық
назарын бірден аудара алатындай жағдайда болуы керек: 5. Есте ұзақ уақыт
сақталып, іс-әрекет жасауға ынталандыруы қажет.
Жарнама мәтіні құрылымымен ерекшеленуі қажет.Онда тілдік таңба ретінде
бір лексикалық единицадан тұратын мәтін де, шағын форматты мәтін де
пайдаланылады. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымдық сипаты,
тілдегі қанатты сөздердің, мақал – мәтелдердің құрылымына жақын келеді.
Жарнама мәтіні – қысқа, ықшам құрылымда болады. Нақты бір мақал – мәтел
қысқа, ықшам құрылымда болып, халықтың ұлттық мәдениетінен хабар беру,
ұлттық өнегені насихаттау, жеке адамды тәрбиелеу міндетін көздесе, ықшам
құрылымды жарнама мәтіні ақпаратты жеткізу, адресатқа прагматикалық
тұрғыдан әсер ету, адресатты белгілі бір қызмет, іс - әрекет жасауға
итермелеуі тиіс.
Жарнама мәтіні өзінің қызықтылығымен, басқа мәтіндерге ұқсамауы керек.
Сонымен қатар онда бір ерекше юмор болса құба-құп. Әрқашан бір мәтінді
қайталай беруге болмайды, оған қосымша бір-екі сөйлем қосылуы тиіс.
Жарнама мәтінінде негізгі ойды жеткізу үшін жарияланатын заттың
ерекше қасиеттерін көрсете алатын тілдің экспрессивтік-эмоцияналдық,
мәнерлегіш құралдары мол қолданылады [7,36 20]
Қоғам дамуының қазіргі жағдайында жарнаманың тілін дербес
қарастырудың бірнеше мәнді себептері бар.
Біріншіден, тіл дамуының қазіргі кезеңінде коммуникативтік актіні
қамтамасыз ететін мәтіндердің түзілуіне, адамдар арасындағы қатынаста
тілдік құбылыстардың рөліне, коммуникацияның мақсаты мен міндеттеріне қарай
тілдік құралдарды таңдап алу адресант пен адресаттың арасына бағытталған
зерттеу тақырыптары өзекті болып отыр. Жарнама – бұқаралық коммуникацияның
құрамдас бөлігі, функционалдық стильдік ерекшелігі бар, адамдар арасында
коммуникативтік қатынас орнататын, адресант пен адресаттың арасында
қатынасты бейнелейтін мәтін.
Екіншіден, жарнама – қазіргі қоғамға, қоғамның мүшесіне қатысты
мәдениеттің деңгейін көрсететін сала. Жарнама – мәдениетпен тығыз
байланысты ұғым. Яғни, жарнама – тілдік құралдар арқылы да ұлттық
мәдениеттің белгілерін көрсетуі қажет. Ал ұлттық мәдениеттің тілдің ұлттық
белгілері (сөз қолдануы, грамматикалық заңдылығы, нормалары) игерілгенде
қалыптасқан жағдайда ғана өзінің негізгі мақсаттарын атқара алады.
Ұлттық мәдениеттің көрінісі бола отырып, жарнама:
- ақпарат беру және адресатқа белгілі бір дәрежеде ықпал ету қызметін
атқарады.
С.П. Козлова (1989) бүгінгі таңда лингвистикалық әдебиет жарнамалық
мәтін ерекшелігін, тек қана іс - әрекет емес, сонымен қатар коммуникативтік
мақсатқа жетудің бір түрі деп баяндайды . Жарнама – ең алдымен жазбаша
түрде жазылған мәтін. Жарнама мәтіні – дайындалған акт, Ло ауызша айтылса
да, алдын ала жазылып дайындалады. Жазбаша тілдік акт ретінде жарнама
мәтіні әлеуметтік жағынан нақтыланған, оған белгілі бір адресатқа бағытталу
және нысаналық мақсаттылық тән, демек жарнама мәтіні – иллокутивті акт
(белгілі бір адресаты бар, белгілі бір мақсатты көздеген акт). Мәселен,
А.А.Леонтьев 1974 жылы жарнама мәтінін коммуникативтік іс - әрекет деп
санайды. Сонымен қатар жарнама мәтіні перлокутивті актіні туғызу қажет,
басқаша айтқанда, адамның іс - әрекет мәтіні жасалуына (яғни тауарды сатып
алуына) итермелейді.
Үшіншіден, жарнама мәтіні ұлттық мәдениеттің бір белгісі ретінде,
жазбаша түрде жазылған мәтін ретінде қазіргі қазақ әдеби тілінің дамуымен
тығыз қарым – қатынаста. Қазақ жарнамаларының әлеуметтік қызметі ұлғайған
сайын оның әдеби тілдің белгілерін көрсету мүмкіндігі де кеңейіп отыр.
Қазіргі қазақ жарнамасы мәтіндері арқылы әсіресе, тілдің лексикалық
құрамында жүріп жатқан үдерістерді : сөз семантикасындағы өзгерістерді,
неологизация, терминдеу үдерістерін, морфологиялық категориялардың
сөзжасамдық ара салмағын тануға болады. Ақпарат беру көздеріне таратылуы
жағынан да жарнама мүмкіндігі үлкен, сондықтан жарнама мәтінінің тілдік
сипаты арқылы, қазақ әдеби тіл нормаларын, тәл мәдениетінің дәрежесін
белгілі бір деңгейде анықтауға болады. Сонымен қатар жарнаманың тілі
вербалды емес құралдарымен бірігіп келіп, қоғам мүшесінің қазақ тілінде
сөйлейтін жеке адамның мінез – құлқына әсер етеді.
Қазіргі қазақ жарнамаларының:
- ақпарат беру әлеуметтің;
- иллокутивті акт ретінде адресатты қамтуының;
- перлокутивті акт ретінде тиімділігінің төмен болуының;
- қоғам мүшесінің тілдік мінез – құлқына төмен әсер етуінің
себептері жарнама мәтінінің тілдік мінез – құлқына тікелей байланысты.
Коммуникативтік актінің бір түрі ретінде жарнама құрылымында
вербалды емес құралдар, яғни, түрлі бояулы түс, иллюстрация, тыныс
белгілері, жарнама обьектісінің визуалды бейнесі қолданылатындығы белгілі.
Визуалды бейне, қаріптің көлемі, бояуы адресаттың назарын аударады. Яғни
вербалды емес құралдар прагматикалық функция атқарады.
Бірақ, ең басты жайт, басты заңдылық – кез – келген жарнамалардың
ақпарат беру, ықпал ету қызметін, прагматикалық функциясын беруге міндетті
түрде тілдік құралдар қатысады.
Жарнама мәтіні құрылымымен ерекшеленеді: онда тілдік таңба ретінде
бір лексикалық единицадан тұратын мәтін де, шағын форматты мәтін де
пайдаланылады. Осыған байланысты жарнама мәтінінің құрылымдық сипаты,
тілдегі қанатты сөздердің, мақал – мәтелдердің құрылымына жақын келеді.
Жарнама мәтіні – қысқа, ықшам құрылымда болады. Нақты бір мақал – мәтел
қысқа, ықшам құрылымда болып, халықтың ұлттық мәдениетінен хабар беру,
ұлттық өнегені насихаттау, жеке адамды тәрбиелеу міндетін көздесе, ықшам
құрылымды жарнама мәтіні ақпаратты жеткізу, адресатқа прагматикалық
тұрғыдан әсер ету, адресатты белгілі бір қызмет, іс - әрекет жасауға
итермелеуі тиіс.
Қысқа, ықшам құрылымда болғанымен, жарнама мәтінінде тілдің
лексикалық грамматикалық жүйесі, стильдік ерекшеліктер жан – жақты
пайдаланылады. Ағылшын, неміс тілдеріндегі жарнама мәтінінің тілін
зерттеушілер, жарнаманың коммуникативті – прагматикалық қызметін атқаруда
синтаксистік құралдардың рөлі зор екендігін көрсетеді.
Жарнаманың ақпарат беру және прагматикалық функциясын атқаруда
морфологиялық тұлғалардың, тіпті тыныс белгілерінің де қызметін дәлелдейтін
көзқарастар бар.
Бүгінгі уақыт ағымына сай жарнамаға жаңа мүмкіндіктер жасалып
келеді. Сондықтан қоғамда маңызды қызмет атқаратын жарнама мәтінінің
сапалы, түсінікті, мағыналы құрылуына баса назар аудару қажет.
Жарнаманың әсерлілігі, оның ықпалының артуы адам психикасының
ерекшеліктерін ескеріп жасалған кезде ғана артады. Адамды әрекетке
бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні
психологияда мотив(себеп) деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай
адам психологиясы әр түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Жарнама бірден
оқырманның, тыңдарман, көрерменнің назарын аударуы керек. Психология
ғылымында ойлы назар және ойсыз назар деген болады. Біріншісі адам бір
нәрсені көру үшін күш жұмсап, тырысуы керек, ал екіншісі – затты немесе
құбылысты адамның ойламаған жерден байқап, оған көңіл аударуы. Жарнама
негізінде ойламаған жерден адам назарына ілігіп, оның санасына әсер етуі
керек. Ол тұтынушының қызығушылығын арттырып, көздеген затын сатып алуға
итермелейді. Кейбір жағдайларда жарнама тұтынушының сезіміне әсер еткеннен
кейін, екінші кезеңде мағынасымен қызықтырып, белгілі бір сезімді
қалыптастырып, оны қуантып немесе таңдантып, абдыратады. Жақсы жарнама адам
санасында белгілі бір бейне(образ) жасап, сонымен байланысты сезімдерді
нығайтып, қалыптастырады. Мұндай жағдайда біз жарнама образымен
танысамыз. Жарнаманың әсері дәлелді болуы пайдаланған тұжырымдамаларға
байланысты. Егер де мұндай дәлелдер жарнамада жоқ болса, онда жарнаманың
адам санасына ықпалы әлсіреуі сөзсіз. Жарнаманың тағы бір ұтымды жақтарының
бірі - сезімге тікелей байланысты бір нәрсені көргенде туындайтын
ассоциациялар. Бұл – бір нәрсені екінші нәрсеге ұқсату арқылы белгілі бір
сезім ағынын туғызу.
Кез - келген ортаға байланысты әр түрлі жарнамаларға назар аударта
білу – жарнама компаниялары мен агенттіктерінің жетістігі. Жарнама
хабарлары, мейлі ол газет, журнал арқылы немесе радио, теледидар арқылы
берілсін тұтынушы мен көрермендер арасында психологиялық байланыс туғызады.
Жарнама хабарларының белгілерін қабылдау – маңызды мәселе. Жарнама
белгілерін дұрыс қолдана білу жарнамашының шеберлігіне байланысты.
Жарнаманың қолданылуын адам санасында белгілі бір уақыт аралығында белгілер
(сигнал) жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Осы белгілер арқылы адам
өзіне қажетті тауар жөнінде жан – жақты мәлімет алады. Нәтижесінде адамның
ойында психикалық процесс жүреді. Бұл эмоциялық күйзеліс түрінде өтеді.
Жақсы жарнама – дәл және нақты хабар мен ойдағыдай жаңалықтардың дер
кезінде берілуі. Жарнама жасайтын мамандар бізде әлі де өз дәрежесінде
қалыптасқан жоқ. Жарнама жасауға психологтар, социологтар, тілшілер,
экономистер керек.
Жарнама психологиясына байланысты шет ел ғалымдарының еңбектері
баршылық. Мысалы, Американың белгілі ғалымдары Ч. Эдвардс, Р:Браун:
реклама не может решать столь непосильные задачи. Реклама информирует и
только дейді. Олардың ойынша жарнама ерекше құбылыс: Реклама – это всякая
оплаченная форма распространения сведений о товарах и методах обслуживания,
обрашенная в неопределенной группе людей. Тұтынушының өнімді сатып алуына
тек қана өнімнің өзі емес, оған жасалған жарнама хабар әсер етеді. Егер
жарнама мәтінін құрастырған кезде адам психикасының ерекшеліктері еске
алынса, онда жарнама мақсатына жетеді. Себебі назар аударту, қызығушылық
туғызу, ынталандыру – мұның барлығы психологиялық процестер.
Жарнаманың іс – шараларын дайындаған кезде тұтынушының басқа
адамдармен бірге белгілі бір әлеуметтік байланыста болатынын еске ұстаған
жөн. Бұл өзі бірге жұмыс істейтін жұмысшылар ұжымы немесе жанұя т.б. болуы
мүмкін. Сонымен қатар өнімді сатып алуға шешім қабылдау тұтынушының мінез –
құлқының ерекшеліктеріне де байланысты.
Сатып алу процесі бірнеше кезеңдерден тұрады. Түрткі жағдай (мотив)
адам санасы арқылы өтіп, мінез – құлқына әсер етеді. Осыған байланысты
кеңес ғалымы В.В.Усов адам мінез – құлқының екі түрін ұсынады. Біріншісі
импульсті мінез – құлық, яғни сананың белсенді қатынасынсыз өтетін қимыл,
екіншісі проблемалық мінез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz