Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І. Қазақсан Республикасындағы білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі.
1.1 Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және құралдары ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Білім беру жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1 Отандық білм беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... .21
2.2 ҚР .дағы инновациялық жүйенің білім берудегі орны мен ролі және Болон конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Сапалы білім ұлттың бәсекеге қабылеттілігін жоғарлату жолдарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ІІІ. Білім беру саласын мемлекеттік реттеудегі нәтижелікке бағыттау
3.1 ҚР . ның 2005 . 2010 жылдарға арналған білім беруді дамыту бағдарламасының жүзеге асуын қамтамасыз ету және нәтижелерін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Білім беру сапасын арттыру мемлекеттік саясаттың басты нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Білім беру жүйесіндегі күтілетін нәтижелер мен оны басқаруды дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І. Қазақсан Республикасындағы білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі.
1.1 Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және құралдары ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Білім беру жүйесін жетілдірудің шетелдік тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ. Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1 Отандық білм беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштерін талдау ... ... .21
2.2 ҚР .дағы инновациялық жүйенің білім берудегі орны мен ролі және Болон конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.3 Сапалы білім ұлттың бәсекеге қабылеттілігін жоғарлату жолдарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ІІІ. Білім беру саласын мемлекеттік реттеудегі нәтижелікке бағыттау
3.1 ҚР . ның 2005 . 2010 жылдарға арналған білім беруді дамыту бағдарламасының жүзеге асуын қамтамасыз ету және нәтижелерін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Білім беру сапасын арттыру мемлекеттік саясаттың басты нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3 Білім беру жүйесіндегі күтілетін нәтижелер мен оны басқаруды дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республкасын әлемдік қоғамдастықта нарықтық экономикалық мемлекет ретінде таныды.Тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай өсуге қол жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру саласын мемлекет тарапынан реттеу, адам ресурстарының рөлі мен маңызы арта түседі. Жаңа жүзжылдықтың басында елдегі экномикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру жүйесіне оң әсерін тигізді. Жаңа мектептер салу ісі жандандырылды. Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасын нығайтуға қаражат бөліне бастады . Алайда бұл білім беру жүйесіндегі түбірімен өзгертуге жеткіліксіз. Білім беру саласында қалыптасқан ахуал республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік – экономикалық және саяси жағдайларына және жоғары дамыған елдердің прогресшіл тәжірбиесіне сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұйымдық, құрылымдық қайта құрулар, білім мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын жетілдіру қажет екенін көрсетеді.
«Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу›› атты дипломдық жұмыс тақырыбын таңдап алған себебім білім беру ісі қоғам дамуының қозғаушы күші болып табылады. Кез келген қоғамның даму деңгейі ондағы білім сапасы арқылы анықталатындығы сөзсіз. Бүгінгі күні елімізде білім беру саласына көп өзгерістер енгізілуде яғни ол қоғамдағы өзгерістер, жаңа нарықтық қатынастарға көшу, ашық қоғам, жаһандану үрдісі оның дамуы бұл салаға жаңа талаптар қоюда, сонымен қоса білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда.Қазақстандағы білім берудің өзектілігіде осында жатыр. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында алға қойған мақсат – білім беру саласындағы саясатты талдай отырып мемлекеттiк реттеудің тиімді жолдарын анықтау. Ал міндеті – тоерия негізінде қарастырылған саясатқа талдау жасау іс шаралар көрінісін айқындау. Қазақстан Республикасндағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу атты бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі, мемлекеттік білім беру саясаты және білім берудің шетелдік тәжірбиесі қарастырылады.Қазақстан Республикасындағы беру жүйесіндегі процесстер атты екінші бөлімде отандық білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері мен білім саласының қазіргі жағдайы көрсетілген. Соңғы бөлімі білім сапасын арттыруға және әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру жолдары қарастырылады.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру саласын мемлекет тарапынан реттеу, адам ресурстарының рөлі мен маңызы арта түседі. Жаңа жүзжылдықтың басында елдегі экномикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру жүйесіне оң әсерін тигізді. Жаңа мектептер салу ісі жандандырылды. Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасын нығайтуға қаражат бөліне бастады . Алайда бұл білім беру жүйесіндегі түбірімен өзгертуге жеткіліксіз. Білім беру саласында қалыптасқан ахуал республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік – экономикалық және саяси жағдайларына және жоғары дамыған елдердің прогресшіл тәжірбиесіне сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұйымдық, құрылымдық қайта құрулар, білім мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын жетілдіру қажет екенін көрсетеді.
«Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу›› атты дипломдық жұмыс тақырыбын таңдап алған себебім білім беру ісі қоғам дамуының қозғаушы күші болып табылады. Кез келген қоғамның даму деңгейі ондағы білім сапасы арқылы анықталатындығы сөзсіз. Бүгінгі күні елімізде білім беру саласына көп өзгерістер енгізілуде яғни ол қоғамдағы өзгерістер, жаңа нарықтық қатынастарға көшу, ашық қоғам, жаһандану үрдісі оның дамуы бұл салаға жаңа талаптар қоюда, сонымен қоса білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда.Қазақстандағы білім берудің өзектілігіде осында жатыр. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында алға қойған мақсат – білім беру саласындағы саясатты талдай отырып мемлекеттiк реттеудің тиімді жолдарын анықтау. Ал міндеті – тоерия негізінде қарастырылған саясатқа талдау жасау іс шаралар көрінісін айқындау. Қазақстан Республикасндағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу атты бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі, мемлекеттік білім беру саясаты және білім берудің шетелдік тәжірбиесі қарастырылады.Қазақстан Республикасындағы беру жүйесіндегі процесстер атты екінші бөлімде отандық білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері мен білім саласының қазіргі жағдайы көрсетілген. Соңғы бөлімі білім сапасын арттыруға және әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру жолдары қарастырылады.
1. Білім берудің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама 2007 жыл
2. Жаһандану жағдайында білім беру жүйесінің даму мәселелері конференция материалы 2008 жыл
3. Министрдің білім туралы есебі Егемен Қазақстан 1 сәуір 2008 жыл
4. Педагогика мәселелері 2008 №1
5. Құсайынов. А Білім реформасы дамыған елдер тәжірбиесі
6. 2005 -2010 жылдарға арналған ҚР – ның білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасы
7. ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
Мақалалар мен мерзімді басылымдар.
8. Білім беру мекемесі басшылары анықтамалығы 2008 №4
9. Галаган А.И университеты в региональных экономических и управленческих структурах стран Западной Европы и Японии Монография – М: НИИВО -1994
10. Президент және халық 2007 24 тамыз
11. Хабаршы 2007 №5 (3)
12. Оқушыларға экономикалық білм беру жүйесі Аганина Қ.Ж
13. Егемен Қазақстан 2007жыл 11 шілде
14. Мектеп директоры 2004 №4
15. Бастауыш мектеп 2005 5
16. Ахметқалиев .А Оқушыларға экономикалық білім беру негіздері
17. Қазақстан мектебі 1999 5
18. Үздіксіз білім беру оқытуды жақсарту және әдістемелік қамтамасыз ету ҚАЗЭУ Т. Рысқұлов 210 бет
19. Қазақстан мектебі 2007 3
Интернет сілтемелері
20. www. Government.kz
21. www.akorda.kz
22. www.stat.kz
Нормативтік – құқықтқ актілер
23 Қазақстан Республикасынң «Білім туралы заңы»
24 ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
25 ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
26 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2009 – 2011 жылдарға арналған даму жоспары
2. Жаһандану жағдайында білім беру жүйесінің даму мәселелері конференция материалы 2008 жыл
3. Министрдің білім туралы есебі Егемен Қазақстан 1 сәуір 2008 жыл
4. Педагогика мәселелері 2008 №1
5. Құсайынов. А Білім реформасы дамыған елдер тәжірбиесі
6. 2005 -2010 жылдарға арналған ҚР – ның білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасы
7. ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
Мақалалар мен мерзімді басылымдар.
8. Білім беру мекемесі басшылары анықтамалығы 2008 №4
9. Галаган А.И университеты в региональных экономических и управленческих структурах стран Западной Европы и Японии Монография – М: НИИВО -1994
10. Президент және халық 2007 24 тамыз
11. Хабаршы 2007 №5 (3)
12. Оқушыларға экономикалық білм беру жүйесі Аганина Қ.Ж
13. Егемен Қазақстан 2007жыл 11 шілде
14. Мектеп директоры 2004 №4
15. Бастауыш мектеп 2005 5
16. Ахметқалиев .А Оқушыларға экономикалық білім беру негіздері
17. Қазақстан мектебі 1999 5
18. Үздіксіз білім беру оқытуды жақсарту және әдістемелік қамтамасыз ету ҚАЗЭУ Т. Рысқұлов 210 бет
19. Қазақстан мектебі 2007 3
Интернет сілтемелері
20. www. Government.kz
21. www.akorda.kz
22. www.stat.kz
Нормативтік – құқықтқ актілер
23 Қазақстан Республикасынң «Білім туралы заңы»
24 ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
25 ҚР Президентінің «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты халыққа жолдауы
26 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2009 – 2011 жылдарға арналған даму жоспары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу
Орындаған:
4 курс студенті
Кенсебаева А. М.
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент __________________________ Жұмабек
Т.О.
Норма бақылаушы _________________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор __________________________ Кубаев
К.Е.
Алматы, 2009
Р е ф е р а т
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет
тарапынан реттеу қандай заман болмасын маңызды мәселе болып табылады.
Өйткені еліміздегі білімнің қол жетімділігі мен сапасын арттыра отырып ,
сол арқылы халықтың жағдайын жақсарта алатынымыз сөзсіз.
Қоғамның дамуы мен саяси – экономикалық,әлеуметтік өркендеуі тікелей
білімнің деңгейіне байланысты, дәстүрлі білім беру түсінігі бүгінде өз
ауқымын кеңейтті..Білім беру саласын жетілдіру біздің елімізде қоғамдағы
маңызды стратегиялық басымдықтармен қатар қарастырылады яғни қазіргі таңда
білім алу тек қана жоғары оқу орнын аяқтау емес, жеке тұлғаны дамыту
мақстында жүргізіледі. Кез келген елдің болашағының баянды болмағы көп
жағдайда сол мемлекеттің мемлекеттік басқару органдарында, басқа да
стратегиялық маңызды нысандарында жұмыс істейтін мамандардың
білімділігімен,парасат – пайымдылығымен жалпы халқының білім деңгейіне
тығыз байланысты.,еліміздегі білім саласын мемлекет тарапынан ұтымды
реттеу қазіргі жағдайдағы өзектілігі менің диплом жұмысыма осы тақырыпты
таңдауыма себепші болды.
Бұл дипломды жазу барысында алға қойған мақсат – Қазақстан
Республикасының білім саласына талдай жасай отырып, мемлекеттік реттеудің
тиімді жолдарын анықтау. Алға қойылған мақсатқа жету келесідей
міндеттерді шешуді көздейді:
• Қазіргі кездегі білім берудегі жаңа тенденцияларын қарастыру;
• Еліміздегі білім саласында жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатқа
талдау жасау ;
• Білім берудегі негізгі мәселелерді айқындау;
• ҚР білім саласын жетілдірудің жолдарын айқындау;
• Жалпы білім беру жүйесінің тиімді дамыту үшін өзіндік өзгертулерімді
ұсыну;
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі жалпы Қазақсан Республикасы бойынша
және Алматы қаласы болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңы, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық деректері,
Алматы қалалық әкімшілігінде тәжірибе кезінде алынған материалдар, түрлі
деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ білім
саласын қамтитын жергілікті басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Глоссарий
ЖОО – жоғары оқу орны
МАБ – мемлекет аралық бақылау
АО – ұлттық аккредиттеу орталығы
БХСЖ – білім берудегі халықаралық стандарттар жүйесі
ССМКО – сертификаттау, сапа менеджменті және консалтинг орталығы
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тестілеу
БТМСҰО – білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттары ұлттық
орталығы
БСБҰО – білім беру сапасын бағалаудыңұлттық орталығы
РББҚО – республикалық біліктілікті беру және қуаттау орталығы
IЖӨ – ішкі жалпы өнім
ЭЫДҰ – экономикалық түптеу ынтымақтастық және даму ұйымы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
БҒМ – білім және ғылым министрлігі
КТМ – кәсіптік техникалқ мектеп
ШЖМ – шағын жинақталған мектептер
БКБ – бастауыш кәсіптік білім
ЖКБ – жоғарғы кәсіптік білім
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І. Қазақсан Республикасындағы білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі.
1. Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және
құралдары ... ... ... ... ... .. 6
2. Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... 11
3. Білім беру жүйесін жетілдірудің шетелдік
тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 17
ІІ. Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1 Отандық білм беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... .21
2.2 ҚР –дағы инновациялық жүйенің білім берудегі орны мен ролі және
Болон
конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Сапалы білім ұлттың бәсекеге қабылеттілігін жоғарлату жолдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІІІ. Білім беру саласын мемлекеттік реттеудегі нәтижелікке бағыттау
3.1 ҚР – ның 2005 – 2010 жылдарға арналған білім беруді дамыту
бағдарламасының жүзеге асуын қамтамасыз ету және нәтижелерін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Білім беру сапасын арттыру мемлекеттік саясаттың басты
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Білім беру жүйесіндегі күтілетін нәтижелер мен оны басқаруды дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республкасын әлемдік қоғамдастықта нарықтық
экономикалық мемлекет ретінде таныды.Тәуелсіздігінің қысқа тарихи
кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада
айтарлықтай өсуге қол жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты
мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру саласын
мемлекет тарапынан реттеу, адам ресурстарының рөлі мен маңызы арта
түседі. Жаңа жүзжылдықтың басында
елдегі экномикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру
жүйесіне оң әсерін тигізді. Жаңа мектептер салу ісі жандандырылды.
Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасын нығайтуға
қаражат бөліне бастады . Алайда бұл білім беру жүйесіндегі түбірімен
өзгертуге жеткіліксіз. Білім беру саласында қалыптасқан ахуал
республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік – экономикалық және саяси
жағдайларына және жоғары дамыған елдердің прогресшіл тәжірбиесіне
сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұйымдық, құрылымдық
қайта құрулар, білім мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын
жетілдіру қажет екенін көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан
реттеу›› атты дипломдық жұмыс тақырыбын таңдап алған себебім білім
беру ісі қоғам дамуының қозғаушы күші болып табылады. Кез
келген қоғамның даму деңгейі ондағы білім сапасы арқылы
анықталатындығы сөзсіз. Бүгінгі күні елімізде білім беру саласына
көп өзгерістер енгізілуде яғни ол қоғамдағы өзгерістер, жаңа
нарықтық қатынастарға көшу, ашық қоғам, жаһандану үрдісі оның дамуы
бұл салаға жаңа талаптар қоюда, сонымен қоса білім берудің өзіндік
ұлттық үлгісі қалыптасуда.Қазақстандағы білім берудің өзектілігіде
осында жатыр. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында алға қойған
мақсат – білім беру саласындағы саясатты талдай отырып мемлекеттiк
реттеудің тиімді жолдарын анықтау. Ал міндеті – тоерия негізінде
қарастырылған саясатқа талдау жасау іс шаралар көрінісін айқындау.
Қазақстан Республикасндағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу
атты бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде білім
берудегі мемлекеттің атқаратын ролі, мемлекеттік білім беру саясаты
және білім берудің шетелдік тәжірбиесі қарастырылады.Қазақстан
Республикасындағы беру жүйесіндегі процесстер атты екінші бөлімде
отандық білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері мен білім
саласының қазіргі жағдайы көрсетілген. Соңғы бөлімі білім сапасын
арттыруға және әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру жолдары
қарастырылады.
І. Білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі
1.1 Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және құралдары
Қазақстан Республикасы әлемтануда білім беру мәселесіне ерекше мән
беріледі.Білім рухани мәдениеттің дамытушы және жаратушы негізі ретінде
де, әлеуметтік маңызға ие білім барлық салада өтетін үдерістерге етене
астасып жататын құндылық.
Білім беру ісі Қазақстан экономикасының ең бір интеллектуалдық
тұрғыдағы ауқымды саласы болғандықтан, әлемдегі баарынша дамыған және
бәсекеге қабылетті 50 елдің қатарына ену міндетін іске асыруда үлкен
маңыздылыққа ие. Елбасы Н. Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында
ұлттың бәсекелестік қабылеті бірінші кезекте білімділік деңгейімен
айқындалады деп атап көрсетіп, жаһандану жағдайында еліміздің ұлттық
білім беру жүйесін заманауи талаптарына сай дамыту міндетін қойып отыр.Бұл
міндетті жүзеге асыру барысында, мынадай іс – шаралар жүргізіліп жатыр.
Кәсіпорындарға жеңілдікпен салық салу, ауылдық мектептерде көп функционалды
білім беру ұйымы ретінде мектеп – балабақша кешендерін құру мақсатында
оларды қайта құрылымдау жөнінде нормативтік құқықтық актілер әзірленетін,
сондай –ақ, мектепке дейінгі балалық шақреспубликалық ғылыми –
практикалық орталығы құрылатын болады.
Балабақшалар салу және білім беру ұйымдарының базасында мектепке дейінгі
шағын орталықтарды құру есебінен мектепке дейінгі ұйымдар желісі кеңейеді.
Жыл сайын 54 мың педагог, оның ішінде 31 мыңы мемлекеттік бюджет қаражаты
есебінен біліктілігін арттыруда болады.
Ауылыдық аумақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде ауыл
мектептерін салу жүзеге асырылатын болады. Бұдан басқа,республикалық
бюджет қаражаты есебінен қалалық жерлерде қосымша 2006 жылы 7 мектеп,
2007 жылы 8 мектеп және 2008 жылы 14 мектеп салу жүзеге асырылды. Көру
қабылетінде ақауы бар балаларға арналып 2006 - 2008 жылдары екі мектеп
интернат салынды , бұл 500 мұқтаж баланы оқытумен қамтуға мүмкіндік берді.
2006 жылы 780, 2007 жылы 880, 2008 жылы 970 білім беру объектісі жөндеуден
өтті. 2005 жылдан бастап білім беру ұйымдары лингафон және мультимедия
кабинеттерімен қамтаммасыз етілді, барлық оқушылардың тілдік дайындығын
жақсартуға әсерін тигізеді.
Мектептен тыс ұйымдардың желісін ұлғайту балаларда қосымша
бағдарламалармен қамтуды 20 – 25% дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Мұндай
шара кәмелетке толмағандардың сабақтан тыс бос уақытында іспен шұғвлдану
проблемасын шешуге және жат мінез – құлықты балалар мен жас өспірімдердің
санын азайтуға көмектеседі.
Кәсіптік білім беруде: кәсіби кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың нақты секторын тартудың нормативтік құқықтық негізі жасалады;
*Еңбек нарығы мен қоғамның қажеттіктерін қанағаттандыру үшін кәсіптік
білім берудің қол жетімділігі мен беделі өседі (техникалық және кәсіптік
білім беру ұйымдарында оқуын жалғастыратын мектеп бітірушілердің үлесі
кемінде 30% құрайды).
* Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің жұмыс берушілермен әрі
шағын кәсіптік білім беру жүйесінің жұмыс берушілермен байланысы нығаяды,
әлеуметтік серіктестік субъектілерінің ынтымақтастығының тиімділігі артады.
*Техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарында компьютерлер саны
25 оқушыға 25 компьютерден келу арақатынасына дейін жеткізіледі.
* техникалық және кәсіптік білім беретін мемлекеттік оқу орындарының
материалдық – техникалық базасы нығаяды.
* жұмысшы кадрлар мен техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарының
кәсіптік даярлығын бағалауды,оларға біліктілікті беру және қуаттаудың
тәуелсіз жүйесі құрылады.
Жоғарғы оқу орындарының кадрлық және материалдық – техникалық қамтамасыз
етілуіне қойылатын біліктілік талаптарын көтеру нәтижесінде азаматтық
жоғары оқу орындарының және олардың филиалдарының желісі ретке келеді.Жыл
сайын жоғары оқу орындары үшін саны 100 – ге жететін оқулықтар мен оқу –
әдістемелік құралдар және оқу – әдістемелік кешендер әзірленетін болады,
(әрі оның 30 %мемлекеттік тілде) 300 астам шетелдік оқу әдебиеттері, оның
ішінде магистратураның жаңа білім беру бағдарламаларының пәндері және Рһ.D
докторлық бағдарламалары бойынша сатып алнады. Оқу әдебиеті неғұрлым
басыңқы ,ең алдымен техникалық, технологиялық, ветеринарлық және
педагогикалық мамандықтарға бөлінетін болады.
Аспирантураны, дәстүрлі докторантураны Рһ.D докторантурасына кезең –
кезеңімен өзгерту және кадрларды даярлаудың үш деңгейлі жүйесіне
(бакалавриат – магистратура - докторантура) толығымен көшу жүзеге асырылды.
Жаңа бағдарламалар бойынша магистратура жыл сайын мемлекеттік тапсырыспен
қабылдау 2500 – ден астам адамды құрайтын болады,РһD докторантурасына 100
адам.Аккредиттелген докторлық бағдарламалары бар жетекші шетелдік жоғары
оқу орындарымен серіктестік қарым – қатынаста Рһ.D докторларын даярлау
жөнінде 5 ЖОО –ның 1 базасында орталықтар құрылатын болады. Шығыс
Еуропаның, Ресейдің бағдарламалары бойынша Қазақстанның 3 мың азаматы жыл
сайын жіберілетін болады. Оларға:
*жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламалары
жаңартылады, пәндік білімнің іргелігі, кең бейінділігі, оларды меңгеру мен
қолданудың шығармашылық деңгейі қамтамасыз етіледі.
*студенттердің белсенді өзіндік жұмысы, оқыту бағытының жеке таңдауы,
оқитындардың,оқушылардың акдемиялық ұтқырлығы үшін жағдай қамтамасыз
етіледі.
* жұмыс берушілердің және басқа да әлеуметтік серіктестердің жоғары білім
беру проблемаларын шешуге оның ішінде қазіргі заманғы біліктілік
талаптарымен сәйкес келетін білім стандарттарын әзірлеуге, мамандар
даярлауға тапсырысты түзеуге, студенттердің өндірістік практикасы мен
тағлымдамасын ұйымдастыруға қатысуы қамтамасыз етіледі.Жоғарыда атап өткен
білім берудің барлық деңгейін қамтитын іс –шаралар мемлекет тарапынан
реттеу негізінде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында ерекше
атап көрсетілген білімнің деңгейін дүниежүзілік стандарттарға сәйкес
дамыту – еліміздің экономикалық өрлеуінің басты кепілі. Білім беру саласын
Қазақстан жағдайында саяси жаңғырудың басым бағытарының бірі етіп
дамытуға Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі де
ерекше үлес қосып отыр. Қазақстаннның білім беру саласына жиі – жиі
талдау жасап, білім беру кадрларының әлеуметтік мәртебесі мен
материалдық жағдайын жақсарту мақсатында республикалық деңгейде
мониторинг жүргізілді.
Білім беру ісінің шешуші міндеті – инновациялық дамуға сәйкес
білім берудің нарықтық ортасын қалыптастыру. Жас ұрпаққа дүниежүзілік
білім беру стандарттарына сәйкес жан – жақты кәсіби білім беру.
Қоғамымыздың экономикалық өркендеуі, бәсекеге барынша қабылетті болуы
әрбір адамның білім деңгейімен өлшенеді.Қаржы ресурсы білім саласын
реттеудің негізгі кұралы болып табылады. Осы мақсатта Қазақстан
Республикасында соңғы жылдары білім беруді қаржыландыруға көп көңіл
бөлінуде, яғни бұл салаға бөліген қаржы көлемі жыл сайын арта түсуде.
Білім берудге бөлінген қаржы көлемі
Кесте - 1
Жыл бойынша Барлығы Республикалық Жергілікті бюджет
бюджет
2005 41402,2 23379,8 18022,4
2006 53514,2 34036,9 19477,3
2007 53855,9 32150,9 19477,3
2008 57769,3 26216,8 31552,5
2009 61600,0 29484,4 32115,6
2010 62670,4 30501,1 32169,3
Сонымен қатар ғылыми – техникалық бағдарламалар негізінде іргелі
зерттеулерге оқытушылар ғана емес,білім саласының барлық қызметкерлері
тартылып, жүргізіліп жатыр. Қазақстан Республикасының 2005 – 2010
жылдарға арналған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Жалпы алғанда қай заманда болмасын білім беру мәселесі –
адамзаттың дамуындағы маңызды мәселелердің бірі. Қоғамның дамуы мен саяси
–экономикалық, әлеуметтік өркендеуі тікелей білімнің деңгейіне
байланысты. Елімізде кәсіби деңгейі жоғары маман – кадрларды дайындау,
мемлекеттік қызметкерлерді, экономистерді, заңгерлерді дайындау жоғары оқу
орнының білім беру сапасымен тікелей байланысты. Білім беру саласында
жүргізіліп жатқан қайта құрулар отандық білім сапасын өркениетті елдер
дәрежесіне жеткізу мақсатында жүргізіліп жатыр. Дүниежүзінде халықтың
әлеуметтік теңдігін қалыптастыру, кедейшілікпен күрес, терроризммен күрес,
ұлтаралық қарым – қатынасты реттеу экономикалық білім арқылы жүзеге
асырылып жатыр. Қазіргі кезеңдегі қоғамды инновациялық тұрғыдан дамыту
білім берудің жаңа тенденцияларын қалыптастырды. Бүгінде білім беру тек
қана жоғары оқу орнын аяқтау емес, жеке тұлғаны дамыту мақсатында
жүргізіледі. Білімді адам саяси – әлеуметтік, шығармашылық қызметке
қатыса алатын, қоғам туралы өзіндік пікірі қалыптасқан тұлға ретінде
танылады. Білім беру адамзатты қоғамды емес, бүкіл дүниені басқаруға
үйретеді. Кезінде білім беруді әлеуметтік құбылыс деп қарастырғанбыз,
бүгінде білім беру қоғамдағы саяси – әлеуметтік және экономикалық
дамудың шешуші факторы ретінде қарастырамыз. Қазіргі кезеңдегі ақпараттық
технологиялар, ғаламтор білім беру жүйесінің күрделі де қайшылықты
екендігін көрсетіп отыр.Біздің еліміздегі саяси –әлеуметтік, экономикалық
реформалар білім беру саласын жаңаша дамытуға талпыныс жасалып отыр.
Қоғамдағы демократиялық үрдістер Қазақстанның білім беру саласының
жаңа жағдайда дамуына түрткі болды. Қоғамдағы білім беру саласын дамыту –
ұлттық стратегиялық дамуымыздың басым бағыттарының бірі. Білім саласын
мемлекет тарапынан реттей отырып, мынадай жұмыстар атқарылуда:
еліміздің Конситуциясына сәйкес қабылданып жатқан заңды – құқықтық
актілер білім берудің бастауыш мектептен бастап жоғары оқу орнына
дейінгі салаларын қамтиды. 1991-2008 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасында білім саласында мынадай нормативтік – құқтық актілер
кабылданды: Әлеуметтік гранттар мен жеңілдіктер және материалдық, моральдық
марапаттаулар арқылы педагогтардың мәртебесі мен қызметінің маңыздылығын
арттыруға аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Сонымен қатар, білім органдарының
өкілеттігі кеңейтілді. Балалардың міндетті мектепалды даярлығы жүзеге
асады. Төменгі сыныптарда сабақ беретін педагогтардың апталық сағат
жүктемесін елеулі мөлшерде азайту көзделген. Бұл шаралар жаңа құжаттың
өзіндік орнын айқындап отыр.
білім алуға байланысты тәжірибе алмасулар жалғасын табады.
Отандық білім қызметінің мақсаты жаңа Елімізде білім жүйесінің ұлттық
дәстүрін сақтай отырып, жаңаша дамыту жолдары да қарастырылған. Атап айтар
болсақ, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлаудың көп деңгейлі жүйесі
белсенді түрде енгізіледі, жоғары мектептердің материалдық-техникалық
базасы нығайтылады; жоғары кірісті экономикалық қызметте жаңа білім мен
технология трансформациясы үшін жағдайлар жасалады; білім беру мен ғылымның
байланысы нығайып, әрі кеңейе түседі; шетелдік әріптестермен үздіксіз
білім мен кәсіптік білікті игерудегі жеке тұлғалардың сұраныстарын
қанағаттандыру, шығармашылық білімді тарату және жас буын өкілдерін
кәсіпке баулу бұл азаматтардың біліми әлеуетінің нығаюына әкеледі.
Білім – дәл қазір еліміздегі басым бағыттардың біріне айналып отыр. Ол
адамның тұлғалық қасиеттерін толықтай дамытуға, қоғам, мемлекет мүддесіне
қызмет етіп келеді.
Жоғары білімді әрі қарай жетілдіру қазіргі қоғамдағы жоғары оқу орындарының
рөлін жан-жақты ойластырумен тікелей байланысты. Бүгінде университеттер
мамандар даярлаумен қатар, олардың көпшілігі экономиканың нақты
секторларына қатыса алатын жаңа ғылыми идеялар орталығына айналып келеді.
ЖОО-лар біршама академиялық еркіндіктерге ие, ғылыми-зерттеулер белсенді
сипат алды, ғылымды қаржыландыру ұлғайтылды, академиялық ұтқырлық дами
түсті. Қазақстан жоо-ларында білім алғысы келетін талапкерлер өз елімізде
ғана емес, шетелдік студенттер арасында да артып отыр. Белгілі шетелдік
әріптес-университеттерді тарта отырып, халықаралық дәрежедегі магистрлер
мен PhD докторларын дайындаудағы инновациялық бағдарламаның алғашқы
нәтижелері білім үдерісін жаңартудағы ауқымдылықтың маңызды куәгері болып
табылады. Жалпы 12 бағыт бойынша (физика-математика, химия, биология,
экология, техника, экономика, филология, заңтану, педагогика, социология,
саясаттану, журналистика) эксперименталды PhD докторантура бағдарламасы
жүргізілді.
Қазақстан Республикасының білім саласындағы 1991-2008 жылдар аралығындағы
нормативтік құқықтық актілер құрылымы пайызбен Сурет -
1
Қоғамдағы демократиялық құндылықтармен қатар қарстырылатын білім
сапасы – саяси жаңғырудың өзекті мәселелерінің бірі. Азаматтық қоғамдағы
білім мәселесін жетілдіру бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Олар:
ұйымдастыру, жетілдіру және жабдықтау.Осы үш саланы бір деңгейде алып
жүру білім беру жүйесін біршама дамытар еді.Білім беруді тек қана ғылыми
саламен ғана емес, әкімшілік басқару салаларымен де байланыстыру керек.
Қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар
дүниежүзілік білім беру тенденцияларына сәйкес.Жалпы алғанда Қазақстанда
білім беру саласындағы халықаралық ынтымақтастың өзіндік ролі зор.Қазір
республика деңгейінде осы мәселе ерекше қолға алынып жатыр.Бұл мәселені
екінші бөлімде толық қарастырамыз. Алдағы мақсат – білім беру жүйесін
дамыту, білімді қоғамымыздың саяси – әлеуметтік, экономикалық дамуының
шешуші факторы ретінде қалыптастыру. Қазақстанның дүниежүзілік деңгейде
өзіндік орны бар мемлекет ретінде қалыптасуының негізгі іргетасы – білім.
Білім беру жүйесінің енгізгі мақсаты Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың атап
көрсеткендей, бәсекеге барынша қабылетті елу елдің қатарынан көріну болып
табылады.Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті дамытатын демократиялық
үдерістерді қалыптастыратын жас ұрпақтың тәрбие білім алуын шешуші
міндеттердің бірі ретінде қарастыруымыз керек.
1.2 Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына, 2006 жылдың 1 наурызндағы
Елбасының Қазақстан халқына Жолдамасына сәйкес білм беру жүйесінің
одан әрі дамуына, оның қолжетімділігін қамтамасздандыруға, ол ұсынатын
қызметтердің сапасын арттыруға бағытталған шаралар кешенін жүзеге
асыру жалғасуда.
Білім беруге жұмсалатын шығыстар 2006 жылы, 2004 жылмен
салыстырғанда, 1.5 есе өсті. Егер дағдарысты 1993 жылы ол 249 миллион
долларды құраса, онда 2006 жылы білім беруге екі жарым миллиардтан
артық доллар инвестицияланды. 2007 жылғы республикалық бюджетте
білімге жұмсалатын шығыстар, 2005 жылмен салыстырғанда, тағы екі есе
артуы алдын ала қарастырылған. Елдің ЖІӨ - өніміндегі олардың үлесі 4%
- ға жуық, бұл Германия, Словакия, Испания сияқты елдердің шығыстарына
сәйкес. 2007 жылдың 1 қаңтарынан білім беру қызметкерлерінің
еңбекақысының 30% - ға өсуі жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленудің аз шығынды модельдері: шағын
орталықтар, балалар қысқа мерзім болатын топтар дамып келеді. Аймақтарда
724 мектепке дейінгі шағын орталықтар ашылды.
Жаңа буын оқулықтары шығарылып, баламалы оқулықтар енгізілуде.
Оқу әдебиеті экспертизасының жүйесі жұмыс жасауда. Жеткілікті
қамтамасыз балалары, жетім балалар және қамқорсыз қалған балалар оқу
әдебиетімен мемлекет есебінен қамтамасыз етіледі.
2006 жылы мемлекеттік бюджет қаржысы есебінен 37 жаңа мектеп
іске кірістірілді. 792 мектеп күрделі жөнделді. Мектептерді қазақ, орыс
және шетел тілдерін оқытуға арналған мультимедиялық кабинеттермен
қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асырылуда.
12 жылдық жалпы орта білім беруге біртіндеп көшу жұмыстары
жүргізілуде. Орта білім берудің қазіргі заманғы моделін жасау және
халықаралық стандарттарға көшу үшін оқыту үрдісінде информациялық
технологиялар белсенді қолданылады.
Оқушылардың білім жетістіктерін тәуелсіз сыртқы бақылау мектеп
түлектерін ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) және ЖОО студенттері мен 4 және
9- сынып оқушыларын мемлекеттік аралық бақылау (МАБ) түрінде
жүргізілуде. Қазіргі кезде кәсіби дайындық сапасын тәуелсіз бағалау,
мамандық беру және растау жүйелері енгізілуде.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес конкурс
негізінде жоғары білім алуға тең мүмкіндік қамтамасыздандырылған.
Мектептердің ең озат түлектері еліміздің ЖОО – дарында білім гранттары
бойынша мемлекеттік бюджет есебінен оқып жатыр. Жоғары білімі бар
кадрлар дайндаудың бакалавр – магистірлік моделіне көшу жүзеге асырылуда.
Бакалавриат пен магистратура мамандықтарының ірілендірілген
мамандықтары бар жаңа жіктеуіш әзірленіп, қолдансқа берілді.
Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттар құзыреттілік тәсіл қолданумен
жетілдірілді. Бірқатар ЖОО – ларда кейбір гуманитарлық және тхникалық
мамандықтар бойынша жаңа магистратура және РҺ.D. білім бағдарламалары
енгізілуде.
Ғылымның басымды бағыттарына арналған Рһ.D. бағдарламасы
арқылы жаңа заманғы ғалымдар дайындаудың ұлттық моделін құруды
қамтитын, 2010 жылға дейінгі ғылыми және ғылыми – педагогикалық кадрларды
дайындау және аттестациялау жүйесін жетілдіру Концепциясы қабылданды.
40 ЖОО – да оқытудың кредиттік жүйесі енгізілуде. Әл –
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетеінде және Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінде дүние жүзіне әйгілі шетелдік оқытушы –
ғалымдар жұмыс істейді. Жыл сайын жоғарғ оқу орындарының 200
оқытушысына бр жылға ғылыми зерттеулер жүргізуге, оның ішінде шетелдік
ЖОО – ларда тағылымдамадан өткізуге арналған грант төлеумен қоса ЖОО –
ның үздік оқытушысы›› атты стипендия беріледі.Бірыңғай критерийлер мен
көрсеткіштер негізінде ЖОО – лардың 253 үздік оқытушылары туралы
деректер базасы жасалып, маңыздандырылды. Ол қазіргі кезде ақпараттық –
оқыту кеңістігінде кеңінен қолданылуда.
Президенттің Болашақ›› бағдарламасына сәйкес 2005 жылы 1756
адам стипендия алды, олар әлем елдерінің таңдаулы 35 университеттерінде:
Гарвардта, Кембриджде, Оксфордта және басқаларында оқиды.
42 ЖОО – да сапа менеджменті жүйесі енгізілді, бұл білім
беру жүйесінің сапасын жақсартуды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Балалардың заңды мүдделерін және құқығын қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жұмыстары жалғасуда.
Балаларды, оның ішінде, қиын өмір жағдайындағы балаларды әлеуметтік
қолдау және қорғаудың негізгі мақсаттарына жетуге әртүрлі
мекемелердің қызметтерінің салааралық тәсілін үйлестіру әдстері мен
түрлері жетілдірілуде.
Сонымен қатар, елдің әлуметтік – экономикалық даму қозғалысы
білім беру жүйесін үнемі жетілдіруді талап етеді.2004 жылғы
Қазақстан Республикасының Ғылым және білім беру қызметкерлерінің ІІІ
съезінде ҚР президенті Н.Назарбаев өз сөзінде былай деді: Білім
беру саласында көкейтесті мәселелердің жүйелік блогы қалыптасты, оларды
Үкімет білім беру жүйесінің сегменттерін жетілдіре отырып, он жыл бойы
шешуге тырысты. Біріншіден, қолданған шаралар білім беру сапасын
арттыруды қамтамасыз еткен жоқ. Екіншіден, маңызды мәселелердің бірі
жалпы орта білім беру жүйесінің қоғамдағы демографиялық процестерге
әрекеті нашар. Біз ұзақ уақыт жаңа мектептер мен балабақшалар салған
жоқпыз, бұл олардың шамадан тыс жүктелуіне әкеліп отыр. Үшіншіден,
қабылданған шаралар отандық білім беру жүйесінің халықаралық білім беру
стандарттарына бейімделуіне
әкелмеді››.
Президент Назарбаевтың 2006 жылғы 1 науырызындағы Қазақстан
халқына Жолдауында бізге экономикалық және қоғамдық өзгерістердің
қажеттіліктеріне сәйкес қазіргі заманғы білім беру жүйесі керек. Білім
беру реформасы – бұл Қазақстанның нақты бәсекеге қабылеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі››
делінген.
ҚР президентінің келтірілген сөздері елдің білім беруінің жай
– күйінің қазіргі көрінісін сипаттауға ғана емес, бұл жүйенің
республиканың ары қарай дамуы үшін ерекше маңыздлығын баса айтуы болып
табылады
Білім берудің Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерін шешудегі ролі мыналардан тұрады::
• Жеке тұлғаның бәсекеге қабылеттігін арттыру жағдайларын жасаудан;
• Инновациялық саланы дамытудан;
• Экономика құрылымын ғылымды қамтушы салалардың пайдасына
өзгертуден;
• Елдің материалдық және зияткерлік әлеуетін өндіруге және дамытуға
қаблетті еңбек ресурстарын қалыптастырудан;
• әлеуметтік және кәсіби ұтқырлықты қамтамасыз етуден;
• жеке тұлғаның еркін дамуына негізделген қоғамның кадрлық элитасын
қалыптастырудан;
• халықтың тұрмыс сапасын бүтіндей арттырудан.
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басты бағыттары
бұрынғыдай:
• қазіргі үздіксіз білім беру жүйесін дамыту;
• кәсіби білім беру сапасын арттыру;
• сапалы жалпы орта білім беруге жоғары қолжетімділікті қамтамасыз
ету;
• білім беру саласның инвестициалық тартымдылығын арттыру болып отыр.
Бұл бағыттарды тиімді жүзеге асыру елдің бәсекеге
қабылеттілігін арттыру жағдайын туғызуға мүмкіндік береді, бұл оның
әлеуметтік – экономикалық даму мақсаттарының бірі болып таблады.
Дегенмен, қазақстандық білім беру жүйесін елдің әлеуметтік
экономикалық дамуын жылдамдату факторы ретінде тиімді пайдалану, оның
білім беру қызметтерінің халықаралық нарығына енуі сәйкес құқықтық
және экономикалық – ұйымдастыру тетіктерін уақытында дайындаумен үнемі
сүйемелденбей, әлі күнге дейін қарама – қайшы жүруде. Қазақстандағы
білім беру жүйесі дамуының стратегиялық мақсаттарын , елдің
әлеуметтік – экономикалық дамуына және интеллектуалдық әлеуеті
қалыптасуына қатысатын субъектілердің әрқайсысының ролін теориялық
тұрғыдан жеткіліксіз анықтау білім беру реформаларын баяулатады,
білім беру саласына қосымша ресурстарды тартуға және барын тиімді
қолдануға мүмкіндік бермейді. Бюджеттік қаржы мүмкіндіктерінің
шектеулілігі және бюджеттен тыс көздердің төмен әлеуеті
шаруашылықты жүргізудің нарықтық элементтерін толық пайдаланбаумен
бірге білім беру жүйесі тиімді дамуының жаңа экономикалық
жағдайларның қалыптасуын қиындатады. Осылардың бәрі азаматтардың сапалы
блім алу құқығын жүзеге асыруды қиындатады, білім құру, пайдалану
және жинау, сондай – ақ мемлекет экономикасын білім экономикасына
аудару барысында мемлекеттің, қоғамның және жеке тұлғаның мүдделерінің
қарама – қайшылығын күшейтеді.
Білім беруді ұдайы жетілдіру – Қазақстанның одан әрі
әлеуметтік –экономикалық дамуын, оның әлемде нақты бәсекеге
қаблеттігін және ақырында халықтың өмір сапасын жақсартуды қамтамасыз
етуге мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2007
жылдың 28 ақпанындағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан ›› атты
жолдауында елдің халқының өмір сапасын айтарлықтай көтеру
қажеттілігі туралы тезис арқау болып өтеді. Білім беру жүйесінің
алдында Президент білім беру қызметтерінің сапасын көтерудің нақты
міндетін қойды: Білім беру реформасы жетістігінің басты критерийі
еліміздің әрбір азаматы сәйкес білім және мамандық алып, әлемнің кез
келген елінде қажетті маман бола алатын деңгейге жету болып
табылады. Біз бүкіл елде сапалы білім берудің қызметтерін әлемдік
стандарттар деңгейінде ұсынуға қол жеткізуіміз керек››.
ҚР Премьер – министрі К.Мәсімов баяндаған 2007 – 2009 жылдарға
арналған білім беру саласындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Бағдарламасы туралы баяндамасында Үкімет қызметінің негізгі
мақсаттары төмендегідей:
• білім берудің кадрларды даярлау және қайта даярлаудың нақты
экономикалық жағдайларға барабар бәсекеге қабылетті жүйесін құру;
• мемлекеттің қаржы ресурстарын тиімді бөлу жағдайында халыққа сапалы
қызмет көрсету үшін уәж ( себеп) жасайтын білім беру жүйесін
басқарудың жаңа моделін қалыптастыру;
• қызметтердің сапасын бақылаудың тиімді тетіктерін енгізу;
• білім беру саласындағы бірыңғай саясат жүргізу бойынша үйлестіруді
күшейту;
Жаңа басқару моделі:
• түпкі нәтижелерге нысаналы индикаторларды белгілеу жолымен қол
жеткізуге;
• республиканың барлық өңірлерінде мектептегі және мектепке дейінгі
білім беру қызметін тең де біркелкі көрсетуді қамтамасыз етуге;
• тапсырысшы – орындаушы ›› моделі бойынша контрактылы қарым –
қатынас жүйесін енгізуге бағытталады.
Осы модельдің шеңберінде орта білім беру деңгейіндегі білім
ұйымдарына қаржы ресурстарын басқаруда өзін - өзі билеушілік
мүмкіндігін беру, сондай – ақ басқарушылар мен педагогтар еңбегін
төлеудің ынталандырушы жүйесін енгізу ойластырылуда.
ҚР президенті Н.Назарбаев өзінің соңғы уақыттардағы
баяндамалары мен сөйлеген сөздерінде өкінішке орай, біздің жоғары
білім беру жүйесі және диссертация қорғау жүйесі кеңестік кездерден
тиіспеген күйінде қалып отыр, жалған ғылым кандидаттары мен
доктарларын қалыптауды тоқтататын кез келді››, Бар күшіміз жаһандық
экономика талаптарына жауап беретін, қазіргі заманғы кәсібилілігі
жоғары жұмыс күшін дайындауға бағытталуы керек. Біз бұл салаларға
ең жоғары стандарттарды енгізуіміз керек. Өкінішке орай, біз бұл
бағытта баяу жылжып келеміз›› деп әлденеше рет жоғары және ЖОО –
дан кейінгі білім беру саласында түбегейлі өзгерістер енгізудің
ерекше қажеттілігіне нұсқаған.
Жоғары білім беру жүйесіндегі кадрларды дайындау. Қазақстан
Республикасында 2006 – 2007 оқу жылының басында 176 жоғары оқу орны
( оның ішінде 53 мемлекеттік) жұмыс жасауда. Студенттердің жалпы саны
768.4 мың адам, олардың 25.2 % - жоғары арнайы білім ,73.8% жоғары
базалық білім (бакалавриат) және 10% жоғары ғылыми – педагогикалық
білім ( магистратура) алуда. Былтырғы оқу жылымен салыстырғанда
бакалаврлар саны 1.3 есеге көбейді. Сонымен бірге, магистрлердің саны
7.6% - ға жоғары арнайы білім алушы студенттердің саны 39.6% - ға
азайды. Студенттер санының осылай өзгеруі ЖОО – ларға қабылдау
құрылмының өзгеруімен байланысты.
Студенттердің жалпы санының 50.4% - ы сырттай оқу және 0.3 %
- ы кешкі оқу түрінде оқиды, сонымен қатар, студенттердің барлық
контингентінің 50.8% мемлекеттік ЖОО – ларда оқиды. Мемлекеттік білім
беру гранттарының есебінен білім алушы студенттер мен магистранттар
саны 129.9 мың адамды, немесе небәрі 16.9% - ын; ақылы негізде
оқитындар 638.6 мың адамды немесе 83.1% - ын құрайды.
20062007 оқу жылының басында республикалық ЖОО – ларында
42.8 мыңға жуық оқытушылар жұмыс істеді, олардың 7% - ның – ғылым
доктары, 30.6% -ның ғылым кандидаттары ғылыми дәрежесі бар; 6.8% - ның
профессорлық, 17.2% - ның доценттік ғылыми лауазымы бар.
08.12.2006 жылы Астанада өткен мемлекет басшысының
жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің 16 – шы мәжілісінде Елбасы
айтқандай, біз техникалық, кәсіби білім берудің бейімделгіш, ашық
үздіксіз дамушы қолжетімді жүйесін құруымыз керек. Бұл мемлекет пен
жекеменшік сектордың серіктестігіне негізделген жүйе Қазақстанның
болашақты дамуы үшін халықаралық деңгейде бәсекеге қабылетті
кадрларды дайындауға жұмылуы керек››. Қазір біз шығарған мамандар
қазіргі заманғы еңбек нарығының талаптарына сәйкес емес, әсіресе, біз
құруды көздеген инновациялық экономиканың талаптарына сәйкес
келмейді››.
Бүгінгі күні елдің ЖОО – ларында және шетелдік
университеттердің әр түрлі филиалдарында жас мамандарды дайындайтын
мамандықтар тізімін көз жүгіртіп талдаудың өзі – ақ іс жүзінде осы
оқу орындарының барлығында, техникалық және ауылшаруашылық
мамандықтарына нұсқан келтіріп, Қаржы және кредит››, Бухгалтерлік
есеп және аудит››, Шетелдік тілдер››, Құқықтану››, Білім беру››
мамандықтары бойынша дайындау жүргізіледі.
Колледждер мен КТМ – дерде де осындай жағдай орын алып отыр.
Инженер, агроном немесе кенші мамандықтарына қарағанда неғұрлым
беделді деп санап, жастар оқуға түскенде экономист, заңгер немесе
бухгалтер мамандықтары үшін төлеуді ›› қалайды.
Жоғарыда келтіргенді 2006 жылы өткен ЖОО – ларға қабылдаудың
өзі – ақ көрсетеді. Алдыңғы жылдардағы сияқты, оқуға түсушілердің
арасында ең жоғарғы конкур Қаржы››, Халықаралық қатынас››, Есеп және
аудит››, Экономика›› мамандықтары бойынша байқалды. Оларға білім беру
гранттары бойынша тек Алтын белгі›› белгісінің иегерлері ҰБТ
қорытындылары бойынша 104 және одан жоғары балл алғандар қабылданды.
Бүтіндей алғанда, 29 мың адам жалпы білім беру гранттарының
иегерлері болды.
Студенттерді қабылдау қорытындылары бойынша, Қ. Сәтпаев
атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті (2668 грант), Әл – Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті (2014грант), М.Әуезов атындағы
Оңтүстік Қазақстандық мемлекеттік университеті (1773 грант) сияқты ЖОО –
лар басым әйгілілікке ие болды. Содан кейін рейтингте Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті (1321 грант) және
С. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті (1309
грант) келеді.
Сонымен, кадрларды дайындаудың қазіргі құрылымы еңбек нарығының
талаптарына әзірше жауап бермейді. Көптеген аймақтарда өнеркәсіп,
көлік, құрылыс, тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық, әлеуметтік сала үшін
мамандар жетіспеушілігі жағдайында, заңгерлерді, экономистерді,
менеджерлерді артық дайындау байқалады. Әуелі мемлекеттік қызмет,
бюджеттік салалар сияқты тікелей мемлекеттік реттеуге көнетін өріс
үшін кадрларды дайындау жеткілікті жоспарланбайды. Кадрларды дайындау
құрылымындағы мәселелер өткірлігі нақты өндіріс пен білім берудің
өзара қатынасында жүйеліліктің болмауына тіреледі. Бүгінгі күні білім
беру жүйесі жұмыс істейтін, негізінде өнеркәсіптік, кәсіпорындардың аз
ғана санымен қарым – қатынас жасайды, яғни, қазіргі кезде, әсіресе
шағын және орта бизнестегі жұмыс берушілердің басым көпшілігі
кадрларға қажеттіліктерді болжау процесіне және оларды дайындауға
қатыспайды дерлік.Кәсіптік білімге тапсырыс бойынша жұмыс қажет. Оның
қалыптасуында нақты экономика секторы белсенді роль атқаруда.
1.3 Білім беру жүйесін жетілдірудегі шетелдік тәжірбиелері.
Қазіргі уақытта дүние жүзінің кейбір аймақтарындағы жоғары
білімнің жағдайын алыс шетелдің, сондай – ақ Ресейдің ғалымдары
кеңінен және белсене зерттеуде. Біздің республикада жоғары білімді
дамыту саласындағы ғылыми зерттеулер проблемаларын жасау, тұңғыш рет
жүргізілуде. Біз осы тараудың кейбір бөліктерін жазуда Ресейдің
жоғары білім ғылыми – зерттеу институтының материалдарына, атап
айтқанда, дүние жүзінің жоғары білім жүйесін салыстырмалы талдау
лабораториясының зерттеулеріне (лаборатория меңгерушісі И.А. Галаган)
сүйендік.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ – тың жоғары білім жүйесі европалық
жүйелермен салыстырғанда жас болғанымен, ол соғыстан кейінгі жылдары
студенттер контингентінің күрт өсуіне және ақсүйектік жоғары білімнің
жалпы жұрттың қолы жететін құрылымға айналуына барынша даяр болып
шықты. Бұған мынадай жаңалықтар енгізумен көмектесті:
1. Мемлекеттің және жеке корпорациялардың инвестициялық
саясатында тұтас алғанда білімге және әсіресе жоғары білімге
басымдық жағдай беру.
2002 – 2004 жылдары білім беруге жұмсалған шығын 23,9
миллиард доллардан 244.4 милиард долларға дейін немесе 10.2 есе
артты, ал жоғары білімге жұмсалған шығын 7.1 миллиард доллардан 95.5
милиард долларға дейін немесе 13.5 есеге артты.
200405 оқу жылында білім беруге жұмсалған шығын 330
миллиард долларға дейін, ал келесі оқу жылында – 353 миллиард
долларға дейін көтеріліп, жалпы ұлттық өнімнің 7,8 пайызын немесе
дүние жүзіндегі білім беруге жұмсалған шығынның 13 құрады.
Көрсетілген оқу жылдарында жоғары білім беруге жұмсалған шығын 130
және 142 миллиард доллар немесе жалпы ұлттық өнімнің 2,7 пайызын
құрады.
200506 оқу жылында білім беруге жұмсалған шығын тұтас
алғанда 450 миллиард доллар болса, жоғары білім беруге жұмсалған
шығын - 160 миллиард доллардан асты немесе жылына 1 студентке 11 мың
доллардан астам болады.
2. Жоғары білім жүйесін оқу орындарының түрлеріне қарай
кеңінен диверсификациялау, олардың тиесілігіне қарай – жеке және
мемлекеттік, корпорациялық және де басқа секторларға бөлу, оқыту
ұзақтығына берілетін дипломдардың дәрежесіне немесе академиялық және
ғылыми дәрежелердің берілуіне қарай, оқыту формасына қарай -
күндізгі, өндірістен қол үзіп және қол үзбей, сырттай оқу және т.с.с.
Қазіргі уақытта АҚШ –тың жоғары білім жүйесіне 3,6 мыңға жуық
әртүрлі мекемелер кіреді. Жеке оқу орындарының саны жағынан
басымдылығына қарамастан, студенттердің саны жөнінен мемлекеттік
сектор үстем болады: университеттер мен төрт жылдық колледждердің
студенттер контингентінің 63,4 пайызы нақ осында шоғырланған. Осыған
қарамастан, таңдаулы жеке университеттер мен колледждер жоғары білім-
нің өзіндік сапа эталоны ролін атқарады.
Бүгінде АҚШ – тың жетекші зерттеу университеттерінің алғашқы
ондығын сегіз жеке оқу орны құрайды.
3. Жеке және мемлекеттік жоғары оқу орындары үшін көп арналы
қаржыландыруды енгізу.
Жеке жоғары оқу орындарында оқу ақысы олардың бюджетінің
2\3 бөлігін құрайды, ал мемлекеттік жеке жоғары оқу орындарында
бұл көрсеткіш -13. Федералдық үкіметтің жеке университеттердің ағымдағы
жиынтық шығындарындағы үлесі мемлекеттік жоғары оқу орындарының осындай
шығынынан жоғары –тиісінше алғанда 10 және 11пайыз. Мемлекеттік жоғары оқу
орындарын қаржыландыруда штаттар жетекші роль атқарады, олардың шығынының
45 пайызын штаттар бюджеті көтереді.
4. АҚШ Конституциясына сәйкес білім саласын штаттардың қарауына
беру. Мысалы, Калифорния штаты 1990 – 2000 жылдары жоғары оқу орындарының
саны 66 – дан 134 – ке дейін, ал оларда оқитын студенттер саны -162 мыңнан
1 миллион 800 мыңға дейін арттырды, бұл оның территориясындағы ғылымды
керек ететін өнеркәсіптің тез дамуына байланысты жоғары білікті жұмысшы
күшіне деген сұранымды қанағаттандыру мақсатында істелген еді. Жоғары білім
жүйесін аймақтық құру АҚШ-қа жоғары оқу орындарын, әсіресе екі жылдық
колледждерді елдің территориясына біркелкі орналастыруға мүмкіндік берді,
мұның өзі жастардың жоғары білім алуына кең жол ашты.
АҚШ-та 10 мың адамға келетін студенттер саны жөнінен және 18-ден
23жасқа дейінгі топты жоғары біліммен қамту жөнінен дүние жүзінде бірінші
орынды берік иеленіп келеді. Аталған факторлар студенттер контингентінің
жоғары өсу қарқынын қамтамасыз етеді, қазіргі уақытта олардың саны 14
миллион адамнан асады (50 – жылдары – 5.3миллион адам).
АҚШ тың ғылыми кадрлар даярлау саласындағы саясаты көңіл аударуға
тұрады. Дипломнан кейінгі деңгейдегі мектептерде 1.7 миллион студенттер,
болашақ магистрлер мен философия докторлары оқиды (бұл дәреже ТМД
елдеріндегі ғылым кандидаты дәрежесіне тең келеді). Жыл сайын 350 мың
магистр, 40 мыңнан астам философия докторлары даярланады. Жетекші зерттеу
университеттеріндегі ғылым докторлары мен ғылыми зерттеулерді
даярлаудың жақсы тәжірибесін ерекше атап көрету керек: oлардың шамамен
жүзге жуығында жоғары мектеп ғылымның жалпы көлемінің сексен пайызынан
астамы шоғырланған. Университеттердегі зерттеулердің өнеркәсіптік ғылыми
лабораториялармен тығыз байланысы да дұрыс тәжірибе болып табылады, бұл
арқылы ғылыми нәттижелерді өндіріске енгізу едәуір жеделдейді.
Американық дипломнан кейінгі оқыту мектебі батыс елдерінің
аспирантураларынан өзгеше дүние жүзілік қауымдастыққа бағдарланған; бүгінде
АҚШ университетіндегі техникалық мамандықтар аспиранттарының жартысына
жуығы шетелдіктер болып отыр.
Германия Федерациялық Республикасы. ГФР жоғары білім жүйесі соңғы
білім жүйесі соңғы отыз жыл ішінде едәуір, бүгінде 1.5 миллион студенті бар
243 жоғарғы оқу орнын қамтыды. 2005 жылғы реформа барысында
университеттердің құрылымы өзгертілді: факультеттердің орнына әкімшілік,
ғылыми және педагогикалық бірлестіктер құрылып, оқу- зерттеу бірліктері
деп аталды.
Мұғалімдер кадрлары мен жоғары оқу орындарының оқытушыларын
даярлайтын бес жоғары қалыпты мектеп университеттік емес сектордың беделді
мектептері қатарына жатады. Оқу мерзімі 4,5 жыл. Бұл университеттің
студенттері толық мемлекеттік қаржыландыруда болады.
Францияның жоғары білім жүйесін орталықтандырылған, негізінен
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Оның көптеген компоненттері ұлттық
білім министрлігіне бағынады.
Ұлыбритания елінің жоғары білім жүйесі қазір де мыңдаған студенттері
бар 22университет , 23 жаңа университет құрылды, бұл қазіргі жұмыс істеп
тұрғандардың жартысы деген сөз.
Ресей Федерациясы дүниежүзілік академиялық қауымдастықта ерекше орын
алады. Ресейдің жоғары мектебі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қалыптаса
бастады. Бұл кезеңде университеттік жоғары әскери және діни білім беру ісі
басым дамыды.
Жапония жоғары білім беру жүйесімен ерекшеленеді. Мектепте 12
жылдық білім беру жүйесі қалыптасқан және оның тең жартысы бастауыш
білімге арналған. Мұндағы мектептер мемлекеттік және жеке болып
бөлінеді. Мемлекеттік мектептердің маңызы зор, себебі ол өзінің білім
берудегі сапасының жоғарлығымен ерекшеленеді. Бұл жағдайды жапон
тілінің қиындығымен түсіндіруге болады. Оқушылар кем дегенде 1856
иероглифті білуі керек болса ал кітаптар мен газеттер оқу үшін 3000
– ға жуық немесе одан да көп иероглифтарды білуі қажет. Алты жылдық
бастауыш яғни білім берудің бірінші деңгейі міндетті болып табылады.
Оқушылардың ата – аналары балаларының оқуына араласпайды өйткені ол ұят
нәрсе болып саналады сонымен қатар сыныптан қалдыру немесе дарынды
балаларды сынып аттату жоқ, тек барлық сынып бойынша ғана ауыса
алады. Жалпы орта білім берудің екінші деңгейі міндетті емес дегенмен
оушыларды 97% қамтылған. Жастардың 36% өз білімдерін университеттер
мен колледждерде, ал 12% арнайы ЖОО – да жалғастырады. Жапонияда 5 мың
жалпы орта білім беретін мектебі 4600 оқушымен, 500 колледжі 400 мың
оқушымен, 460 университет 1800 студентпен қамтылған. Оқушылардың
мемлекеттік ЖОО – на түсуі алған білімне байланысты, яғни білім алудағы
бәсекелестік балабақшадан басталады.
Білімді тұрақты дамыту стратегиясын басшылыққа алған жоғары дамыған елдер
ақпараттық – коммуникациялық революцияны, инновациялық технологиялардың
ендірілуін басқа елдермен белсенді және тиімді экономикалық қарым –
қатынс орната отырып жедел даму мүмкіндігі есебінде пайдаланса, екінші
жағынан, отандық білімді өздерінің ұлттық рухани және экономикалық
тәуелсіздігін, қауіпсіздігін сақтаудың, ұлттық өркендеудің бірден – бір
кепілі ретінде санауға болады.
Оңтайлы білім жүйесін таңдаған ел ғана өзінің ғылыми, рухани,
интеллектуалдық, технологиялық әлеуетін дамытуға мүмкіндік алады және
әлемдік қауымдастықта көшбасшылық орын иеленеді.
Экономикасы қарқынды дамыған мемлекеттердің бірі ретінде Отанымыздың білім
беру бағыттары Орталық Азия аймағында да нығайып келеді. Бұл біздің
әлемдегі озық елдердің қатарына қосылуымызға мүмкіндік береді.
Әкімшілік органдардың жұмысын жетілдірмейінше білім жүйесін реформалау
мүмкін емес. Мұнда әңгіме ең алдымен оқу министрлігінің қызметіндегі
айтарлықтай өзгерістер туралы, аналитикалық жұмысты күшейту және ұйымдық
құрылымды жетілдіру жөнінде болып отыр.
ІІ Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1.Отандық білім беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты білім беру
жүйесін дамытуға бағытталады.Білім берудегі мемлекеттік саясатың басты
қағидалары ҚР Білім туралы жаңа заңында анықталып, білім берудің жоғары
сапасын қамтамасыз ету, білім беру жүйесінің бәсекеге қабылеттілігін
көтеру бағыттары терңдетіле және нақтылана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ
МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу
Орындаған:
4 курс студенті
Кенсебаева А. М.
Ғылыми жетекшісі,
э.ғ.к., доцент __________________________ Жұмабек
Т.О.
Норма бақылаушы _________________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор __________________________ Кубаев
К.Е.
Алматы, 2009
Р е ф е р а т
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет
тарапынан реттеу қандай заман болмасын маңызды мәселе болып табылады.
Өйткені еліміздегі білімнің қол жетімділігі мен сапасын арттыра отырып ,
сол арқылы халықтың жағдайын жақсарта алатынымыз сөзсіз.
Қоғамның дамуы мен саяси – экономикалық,әлеуметтік өркендеуі тікелей
білімнің деңгейіне байланысты, дәстүрлі білім беру түсінігі бүгінде өз
ауқымын кеңейтті..Білім беру саласын жетілдіру біздің елімізде қоғамдағы
маңызды стратегиялық басымдықтармен қатар қарастырылады яғни қазіргі таңда
білім алу тек қана жоғары оқу орнын аяқтау емес, жеке тұлғаны дамыту
мақстында жүргізіледі. Кез келген елдің болашағының баянды болмағы көп
жағдайда сол мемлекеттің мемлекеттік басқару органдарында, басқа да
стратегиялық маңызды нысандарында жұмыс істейтін мамандардың
білімділігімен,парасат – пайымдылығымен жалпы халқының білім деңгейіне
тығыз байланысты.,еліміздегі білім саласын мемлекет тарапынан ұтымды
реттеу қазіргі жағдайдағы өзектілігі менің диплом жұмысыма осы тақырыпты
таңдауыма себепші болды.
Бұл дипломды жазу барысында алға қойған мақсат – Қазақстан
Республикасының білім саласына талдай жасай отырып, мемлекеттік реттеудің
тиімді жолдарын анықтау. Алға қойылған мақсатқа жету келесідей
міндеттерді шешуді көздейді:
• Қазіргі кездегі білім берудегі жаңа тенденцияларын қарастыру;
• Еліміздегі білім саласында жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатқа
талдау жасау ;
• Білім берудегі негізгі мәселелерді айқындау;
• ҚР білім саласын жетілдірудің жолдарын айқындау;
• Жалпы білім беру жүйесінің тиімді дамыту үшін өзіндік өзгертулерімді
ұсыну;
Диплом жұмысының зерттеу обьектісі жалпы Қазақсан Республикасы бойынша
және Алматы қаласы болып табылады.
Диплом жұмысының ғылыми-әдістемелік базасы Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңы, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық деректері,
Алматы қалалық әкімшілігінде тәжірибе кезінде алынған материалдар, түрлі
деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ білім
саласын қамтитын жергілікті басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Глоссарий
ЖОО – жоғары оқу орны
МАБ – мемлекет аралық бақылау
АО – ұлттық аккредиттеу орталығы
БХСЖ – білім берудегі халықаралық стандарттар жүйесі
ССМКО – сертификаттау, сапа менеджменті және консалтинг орталығы
ҰБТ – ұлттық бірыңғай тестілеу
БТМСҰО – білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттары ұлттық
орталығы
БСБҰО – білім беру сапасын бағалаудыңұлттық орталығы
РББҚО – республикалық біліктілікті беру және қуаттау орталығы
IЖӨ – ішкі жалпы өнім
ЭЫДҰ – экономикалық түптеу ынтымақтастық және даму ұйымы
БАҚ – бұқаралық ақпарат құралдары
БҒМ – білім және ғылым министрлігі
КТМ – кәсіптік техникалқ мектеп
ШЖМ – шағын жинақталған мектептер
БКБ – бастауыш кәсіптік білім
ЖКБ – жоғарғы кәсіптік білім
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І. Қазақсан Республикасындағы білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі.
1. Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және
құралдары ... ... ... ... ... .. 6
2. Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... 11
3. Білім беру жүйесін жетілдірудің шетелдік
тәжірбиесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 17
ІІ. Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1 Отандық білм беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштерін
талдау ... ... .21
2.2 ҚР –дағы инновациялық жүйенің білім берудегі орны мен ролі және
Болон
конвенциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Сапалы білім ұлттың бәсекеге қабылеттілігін жоғарлату жолдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ІІІ. Білім беру саласын мемлекеттік реттеудегі нәтижелікке бағыттау
3.1 ҚР – ның 2005 – 2010 жылдарға арналған білім беруді дамыту
бағдарламасының жүзеге асуын қамтамасыз ету және нәтижелерін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3.2 Білім беру сапасын арттыру мемлекеттік саясаттың басты
нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.3 Білім беру жүйесіндегі күтілетін нәтижелер мен оны басқаруды дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республкасын әлемдік қоғамдастықта нарықтық
экономикалық мемлекет ретінде таныды.Тәуелсіздігінің қысқа тарихи
кезеңінде еліміз әлемдік қоғамдастыққа ықпалдаса отырып, экономикада
айтарлықтай өсуге қол жеткізді.
Осы орайда, қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты
мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемдері ретінде білім беру саласын
мемлекет тарапынан реттеу, адам ресурстарының рөлі мен маңызы арта
түседі. Жаңа жүзжылдықтың басында
елдегі экномикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру
жүйесіне оң әсерін тигізді. Жаңа мектептер салу ісі жандандырылды.
Білім беру ұйымдарының материалдық - техникалық базасын нығайтуға
қаражат бөліне бастады . Алайда бұл білім беру жүйесіндегі түбірімен
өзгертуге жеткіліксіз. Білім беру саласында қалыптасқан ахуал
республиканы дамытудың қазіргі әлеуметтік – экономикалық және саяси
жағдайларына және жоғары дамыған елдердің прогресшіл тәжірбиесіне
сәйкес келеңсіз құбылыстарды болдырмау, түбегейлі ұйымдық, құрылымдық
қайта құрулар, білім мазмұнын жаңарту және мамандар даярлаудың сапасын
жетілдіру қажет екенін көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы білім саласын мемлекет тарапынан
реттеу›› атты дипломдық жұмыс тақырыбын таңдап алған себебім білім
беру ісі қоғам дамуының қозғаушы күші болып табылады. Кез
келген қоғамның даму деңгейі ондағы білім сапасы арқылы
анықталатындығы сөзсіз. Бүгінгі күні елімізде білім беру саласына
көп өзгерістер енгізілуде яғни ол қоғамдағы өзгерістер, жаңа
нарықтық қатынастарға көшу, ашық қоғам, жаһандану үрдісі оның дамуы
бұл салаға жаңа талаптар қоюда, сонымен қоса білім берудің өзіндік
ұлттық үлгісі қалыптасуда.Қазақстандағы білім берудің өзектілігіде
осында жатыр. Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында алға қойған
мақсат – білім беру саласындағы саясатты талдай отырып мемлекеттiк
реттеудің тиімді жолдарын анықтау. Ал міндеті – тоерия негізінде
қарастырылған саясатқа талдау жасау іс шаралар көрінісін айқындау.
Қазақстан Республикасндағы білім саласын мемлекет тарапынан реттеу
атты бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде білім
берудегі мемлекеттің атқаратын ролі, мемлекеттік білім беру саясаты
және білім берудің шетелдік тәжірбиесі қарастырылады.Қазақстан
Республикасындағы беру жүйесіндегі процесстер атты екінші бөлімде
отандық білім беру жүйесінің негізгі көрсеткіштері мен білім
саласының қазіргі жағдайы көрсетілген. Соңғы бөлімі білім сапасын
арттыруға және әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру жолдары
қарастырылады.
І. Білім берудегі мемлекеттің атқаратын ролі
1.1 Білім саласын мемлекеттік реттеудің мәні және құралдары
Қазақстан Республикасы әлемтануда білім беру мәселесіне ерекше мән
беріледі.Білім рухани мәдениеттің дамытушы және жаратушы негізі ретінде
де, әлеуметтік маңызға ие білім барлық салада өтетін үдерістерге етене
астасып жататын құндылық.
Білім беру ісі Қазақстан экономикасының ең бір интеллектуалдық
тұрғыдағы ауқымды саласы болғандықтан, әлемдегі баарынша дамыған және
бәсекеге қабылетті 50 елдің қатарына ену міндетін іске асыруда үлкен
маңыздылыққа ие. Елбасы Н. Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында
ұлттың бәсекелестік қабылеті бірінші кезекте білімділік деңгейімен
айқындалады деп атап көрсетіп, жаһандану жағдайында еліміздің ұлттық
білім беру жүйесін заманауи талаптарына сай дамыту міндетін қойып отыр.Бұл
міндетті жүзеге асыру барысында, мынадай іс – шаралар жүргізіліп жатыр.
Кәсіпорындарға жеңілдікпен салық салу, ауылдық мектептерде көп функционалды
білім беру ұйымы ретінде мектеп – балабақша кешендерін құру мақсатында
оларды қайта құрылымдау жөнінде нормативтік құқықтық актілер әзірленетін,
сондай –ақ, мектепке дейінгі балалық шақреспубликалық ғылыми –
практикалық орталығы құрылатын болады.
Балабақшалар салу және білім беру ұйымдарының базасында мектепке дейінгі
шағын орталықтарды құру есебінен мектепке дейінгі ұйымдар желісі кеңейеді.
Жыл сайын 54 мың педагог, оның ішінде 31 мыңы мемлекеттік бюджет қаражаты
есебінен біліктілігін арттыруда болады.
Ауылыдық аумақтарды дамыту мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде ауыл
мектептерін салу жүзеге асырылатын болады. Бұдан басқа,республикалық
бюджет қаражаты есебінен қалалық жерлерде қосымша 2006 жылы 7 мектеп,
2007 жылы 8 мектеп және 2008 жылы 14 мектеп салу жүзеге асырылды. Көру
қабылетінде ақауы бар балаларға арналып 2006 - 2008 жылдары екі мектеп
интернат салынды , бұл 500 мұқтаж баланы оқытумен қамтуға мүмкіндік берді.
2006 жылы 780, 2007 жылы 880, 2008 жылы 970 білім беру объектісі жөндеуден
өтті. 2005 жылдан бастап білім беру ұйымдары лингафон және мультимедия
кабинеттерімен қамтаммасыз етілді, барлық оқушылардың тілдік дайындығын
жақсартуға әсерін тигізеді.
Мектептен тыс ұйымдардың желісін ұлғайту балаларда қосымша
бағдарламалармен қамтуды 20 – 25% дейін жеткізуге мүмкіндік береді. Мұндай
шара кәмелетке толмағандардың сабақтан тыс бос уақытында іспен шұғвлдану
проблемасын шешуге және жат мінез – құлықты балалар мен жас өспірімдердің
санын азайтуға көмектеседі.
Кәсіптік білім беруде: кәсіби кадрларды даярлауды ұйымдастыруға
экономиканың нақты секторын тартудың нормативтік құқықтық негізі жасалады;
*Еңбек нарығы мен қоғамның қажеттіктерін қанағаттандыру үшін кәсіптік
білім берудің қол жетімділігі мен беделі өседі (техникалық және кәсіптік
білім беру ұйымдарында оқуын жалғастыратын мектеп бітірушілердің үлесі
кемінде 30% құрайды).
* Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің жұмыс берушілермен әрі
шағын кәсіптік білім беру жүйесінің жұмыс берушілермен байланысы нығаяды,
әлеуметтік серіктестік субъектілерінің ынтымақтастығының тиімділігі артады.
*Техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарында компьютерлер саны
25 оқушыға 25 компьютерден келу арақатынасына дейін жеткізіледі.
* техникалық және кәсіптік білім беретін мемлекеттік оқу орындарының
материалдық – техникалық базасы нығаяды.
* жұмысшы кадрлар мен техникалық және қызмет көрсету еңбегі мамандарының
кәсіптік даярлығын бағалауды,оларға біліктілікті беру және қуаттаудың
тәуелсіз жүйесі құрылады.
Жоғарғы оқу орындарының кадрлық және материалдық – техникалық қамтамасыз
етілуіне қойылатын біліктілік талаптарын көтеру нәтижесінде азаматтық
жоғары оқу орындарының және олардың филиалдарының желісі ретке келеді.Жыл
сайын жоғары оқу орындары үшін саны 100 – ге жететін оқулықтар мен оқу –
әдістемелік құралдар және оқу – әдістемелік кешендер әзірленетін болады,
(әрі оның 30 %мемлекеттік тілде) 300 астам шетелдік оқу әдебиеттері, оның
ішінде магистратураның жаңа білім беру бағдарламаларының пәндері және Рһ.D
докторлық бағдарламалары бойынша сатып алнады. Оқу әдебиеті неғұрлым
басыңқы ,ең алдымен техникалық, технологиялық, ветеринарлық және
педагогикалық мамандықтарға бөлінетін болады.
Аспирантураны, дәстүрлі докторантураны Рһ.D докторантурасына кезең –
кезеңімен өзгерту және кадрларды даярлаудың үш деңгейлі жүйесіне
(бакалавриат – магистратура - докторантура) толығымен көшу жүзеге асырылды.
Жаңа бағдарламалар бойынша магистратура жыл сайын мемлекеттік тапсырыспен
қабылдау 2500 – ден астам адамды құрайтын болады,РһD докторантурасына 100
адам.Аккредиттелген докторлық бағдарламалары бар жетекші шетелдік жоғары
оқу орындарымен серіктестік қарым – қатынаста Рһ.D докторларын даярлау
жөнінде 5 ЖОО –ның 1 базасында орталықтар құрылатын болады. Шығыс
Еуропаның, Ресейдің бағдарламалары бойынша Қазақстанның 3 мың азаматы жыл
сайын жіберілетін болады. Оларға:
*жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламалары
жаңартылады, пәндік білімнің іргелігі, кең бейінділігі, оларды меңгеру мен
қолданудың шығармашылық деңгейі қамтамасыз етіледі.
*студенттердің белсенді өзіндік жұмысы, оқыту бағытының жеке таңдауы,
оқитындардың,оқушылардың акдемиялық ұтқырлығы үшін жағдай қамтамасыз
етіледі.
* жұмыс берушілердің және басқа да әлеуметтік серіктестердің жоғары білім
беру проблемаларын шешуге оның ішінде қазіргі заманғы біліктілік
талаптарымен сәйкес келетін білім стандарттарын әзірлеуге, мамандар
даярлауға тапсырысты түзеуге, студенттердің өндірістік практикасы мен
тағлымдамасын ұйымдастыруға қатысуы қамтамасыз етіледі.Жоғарыда атап өткен
білім берудің барлық деңгейін қамтитын іс –шаралар мемлекет тарапынан
реттеу негізінде жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа жолдауында ерекше
атап көрсетілген білімнің деңгейін дүниежүзілік стандарттарға сәйкес
дамыту – еліміздің экономикалық өрлеуінің басты кепілі. Білім беру саласын
Қазақстан жағдайында саяси жаңғырудың басым бағытарының бірі етіп
дамытуға Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі де
ерекше үлес қосып отыр. Қазақстаннның білім беру саласына жиі – жиі
талдау жасап, білім беру кадрларының әлеуметтік мәртебесі мен
материалдық жағдайын жақсарту мақсатында республикалық деңгейде
мониторинг жүргізілді.
Білім беру ісінің шешуші міндеті – инновациялық дамуға сәйкес
білім берудің нарықтық ортасын қалыптастыру. Жас ұрпаққа дүниежүзілік
білім беру стандарттарына сәйкес жан – жақты кәсіби білім беру.
Қоғамымыздың экономикалық өркендеуі, бәсекеге барынша қабылетті болуы
әрбір адамның білім деңгейімен өлшенеді.Қаржы ресурсы білім саласын
реттеудің негізгі кұралы болып табылады. Осы мақсатта Қазақстан
Республикасында соңғы жылдары білім беруді қаржыландыруға көп көңіл
бөлінуде, яғни бұл салаға бөліген қаржы көлемі жыл сайын арта түсуде.
Білім берудге бөлінген қаржы көлемі
Кесте - 1
Жыл бойынша Барлығы Республикалық Жергілікті бюджет
бюджет
2005 41402,2 23379,8 18022,4
2006 53514,2 34036,9 19477,3
2007 53855,9 32150,9 19477,3
2008 57769,3 26216,8 31552,5
2009 61600,0 29484,4 32115,6
2010 62670,4 30501,1 32169,3
Сонымен қатар ғылыми – техникалық бағдарламалар негізінде іргелі
зерттеулерге оқытушылар ғана емес,білім саласының барлық қызметкерлері
тартылып, жүргізіліп жатыр. Қазақстан Республикасының 2005 – 2010
жылдарға арналған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
қабылданды. Жалпы алғанда қай заманда болмасын білім беру мәселесі –
адамзаттың дамуындағы маңызды мәселелердің бірі. Қоғамның дамуы мен саяси
–экономикалық, әлеуметтік өркендеуі тікелей білімнің деңгейіне
байланысты. Елімізде кәсіби деңгейі жоғары маман – кадрларды дайындау,
мемлекеттік қызметкерлерді, экономистерді, заңгерлерді дайындау жоғары оқу
орнының білім беру сапасымен тікелей байланысты. Білім беру саласында
жүргізіліп жатқан қайта құрулар отандық білім сапасын өркениетті елдер
дәрежесіне жеткізу мақсатында жүргізіліп жатыр. Дүниежүзінде халықтың
әлеуметтік теңдігін қалыптастыру, кедейшілікпен күрес, терроризммен күрес,
ұлтаралық қарым – қатынасты реттеу экономикалық білім арқылы жүзеге
асырылып жатыр. Қазіргі кезеңдегі қоғамды инновациялық тұрғыдан дамыту
білім берудің жаңа тенденцияларын қалыптастырды. Бүгінде білім беру тек
қана жоғары оқу орнын аяқтау емес, жеке тұлғаны дамыту мақсатында
жүргізіледі. Білімді адам саяси – әлеуметтік, шығармашылық қызметке
қатыса алатын, қоғам туралы өзіндік пікірі қалыптасқан тұлға ретінде
танылады. Білім беру адамзатты қоғамды емес, бүкіл дүниені басқаруға
үйретеді. Кезінде білім беруді әлеуметтік құбылыс деп қарастырғанбыз,
бүгінде білім беру қоғамдағы саяси – әлеуметтік және экономикалық
дамудың шешуші факторы ретінде қарастырамыз. Қазіргі кезеңдегі ақпараттық
технологиялар, ғаламтор білім беру жүйесінің күрделі де қайшылықты
екендігін көрсетіп отыр.Біздің еліміздегі саяси –әлеуметтік, экономикалық
реформалар білім беру саласын жаңаша дамытуға талпыныс жасалып отыр.
Қоғамдағы демократиялық үрдістер Қазақстанның білім беру саласының
жаңа жағдайда дамуына түрткі болды. Қоғамдағы білім беру саласын дамыту –
ұлттық стратегиялық дамуымыздың басым бағыттарының бірі. Білім саласын
мемлекет тарапынан реттей отырып, мынадай жұмыстар атқарылуда:
еліміздің Конситуциясына сәйкес қабылданып жатқан заңды – құқықтық
актілер білім берудің бастауыш мектептен бастап жоғары оқу орнына
дейінгі салаларын қамтиды. 1991-2008 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасында білім саласында мынадай нормативтік – құқтық актілер
кабылданды: Әлеуметтік гранттар мен жеңілдіктер және материалдық, моральдық
марапаттаулар арқылы педагогтардың мәртебесі мен қызметінің маңыздылығын
арттыруға аз көңіл бөлініп жатқан жоқ. Сонымен қатар, білім органдарының
өкілеттігі кеңейтілді. Балалардың міндетті мектепалды даярлығы жүзеге
асады. Төменгі сыныптарда сабақ беретін педагогтардың апталық сағат
жүктемесін елеулі мөлшерде азайту көзделген. Бұл шаралар жаңа құжаттың
өзіндік орнын айқындап отыр.
білім алуға байланысты тәжірибе алмасулар жалғасын табады.
Отандық білім қызметінің мақсаты жаңа Елімізде білім жүйесінің ұлттық
дәстүрін сақтай отырып, жаңаша дамыту жолдары да қарастырылған. Атап айтар
болсақ, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлаудың көп деңгейлі жүйесі
белсенді түрде енгізіледі, жоғары мектептердің материалдық-техникалық
базасы нығайтылады; жоғары кірісті экономикалық қызметте жаңа білім мен
технология трансформациясы үшін жағдайлар жасалады; білім беру мен ғылымның
байланысы нығайып, әрі кеңейе түседі; шетелдік әріптестермен үздіксіз
білім мен кәсіптік білікті игерудегі жеке тұлғалардың сұраныстарын
қанағаттандыру, шығармашылық білімді тарату және жас буын өкілдерін
кәсіпке баулу бұл азаматтардың біліми әлеуетінің нығаюына әкеледі.
Білім – дәл қазір еліміздегі басым бағыттардың біріне айналып отыр. Ол
адамның тұлғалық қасиеттерін толықтай дамытуға, қоғам, мемлекет мүддесіне
қызмет етіп келеді.
Жоғары білімді әрі қарай жетілдіру қазіргі қоғамдағы жоғары оқу орындарының
рөлін жан-жақты ойластырумен тікелей байланысты. Бүгінде университеттер
мамандар даярлаумен қатар, олардың көпшілігі экономиканың нақты
секторларына қатыса алатын жаңа ғылыми идеялар орталығына айналып келеді.
ЖОО-лар біршама академиялық еркіндіктерге ие, ғылыми-зерттеулер белсенді
сипат алды, ғылымды қаржыландыру ұлғайтылды, академиялық ұтқырлық дами
түсті. Қазақстан жоо-ларында білім алғысы келетін талапкерлер өз елімізде
ғана емес, шетелдік студенттер арасында да артып отыр. Белгілі шетелдік
әріптес-университеттерді тарта отырып, халықаралық дәрежедегі магистрлер
мен PhD докторларын дайындаудағы инновациялық бағдарламаның алғашқы
нәтижелері білім үдерісін жаңартудағы ауқымдылықтың маңызды куәгері болып
табылады. Жалпы 12 бағыт бойынша (физика-математика, химия, биология,
экология, техника, экономика, филология, заңтану, педагогика, социология,
саясаттану, журналистика) эксперименталды PhD докторантура бағдарламасы
жүргізілді.
Қазақстан Республикасының білім саласындағы 1991-2008 жылдар аралығындағы
нормативтік құқықтық актілер құрылымы пайызбен Сурет -
1
Қоғамдағы демократиялық құндылықтармен қатар қарстырылатын білім
сапасы – саяси жаңғырудың өзекті мәселелерінің бірі. Азаматтық қоғамдағы
білім мәселесін жетілдіру бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Олар:
ұйымдастыру, жетілдіру және жабдықтау.Осы үш саланы бір деңгейде алып
жүру білім беру жүйесін біршама дамытар еді.Білім беруді тек қана ғылыми
саламен ғана емес, әкімшілік басқару салаларымен де байланыстыру керек.
Қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесіне қойылып отырған талаптар
дүниежүзілік білім беру тенденцияларына сәйкес.Жалпы алғанда Қазақстанда
білім беру саласындағы халықаралық ынтымақтастың өзіндік ролі зор.Қазір
республика деңгейінде осы мәселе ерекше қолға алынып жатыр.Бұл мәселені
екінші бөлімде толық қарастырамыз. Алдағы мақсат – білім беру жүйесін
дамыту, білімді қоғамымыздың саяси – әлеуметтік, экономикалық дамуының
шешуші факторы ретінде қалыптастыру. Қазақстанның дүниежүзілік деңгейде
өзіндік орны бар мемлекет ретінде қалыптасуының негізгі іргетасы – білім.
Білім беру жүйесінің енгізгі мақсаты Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың атап
көрсеткендей, бәсекеге барынша қабылетті елу елдің қатарынан көріну болып
табылады.Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті дамытатын демократиялық
үдерістерді қалыптастыратын жас ұрпақтың тәрбие білім алуын шешуші
міндеттердің бірі ретінде қарастыруымыз керек.
1.2 Мемлекеттік білім беру саясаты және оны жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005 – 2010
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына, 2006 жылдың 1 наурызндағы
Елбасының Қазақстан халқына Жолдамасына сәйкес білм беру жүйесінің
одан әрі дамуына, оның қолжетімділігін қамтамасздандыруға, ол ұсынатын
қызметтердің сапасын арттыруға бағытталған шаралар кешенін жүзеге
асыру жалғасуда.
Білім беруге жұмсалатын шығыстар 2006 жылы, 2004 жылмен
салыстырғанда, 1.5 есе өсті. Егер дағдарысты 1993 жылы ол 249 миллион
долларды құраса, онда 2006 жылы білім беруге екі жарым миллиардтан
артық доллар инвестицияланды. 2007 жылғы республикалық бюджетте
білімге жұмсалатын шығыстар, 2005 жылмен салыстырғанда, тағы екі есе
артуы алдын ала қарастырылған. Елдің ЖІӨ - өніміндегі олардың үлесі 4%
- ға жуық, бұл Германия, Словакия, Испания сияқты елдердің шығыстарына
сәйкес. 2007 жылдың 1 қаңтарынан білім беру қызметкерлерінің
еңбекақысының 30% - ға өсуі жүзеге асырылады.
Мектепке дейінгі тәрбиеленудің аз шығынды модельдері: шағын
орталықтар, балалар қысқа мерзім болатын топтар дамып келеді. Аймақтарда
724 мектепке дейінгі шағын орталықтар ашылды.
Жаңа буын оқулықтары шығарылып, баламалы оқулықтар енгізілуде.
Оқу әдебиеті экспертизасының жүйесі жұмыс жасауда. Жеткілікті
қамтамасыз балалары, жетім балалар және қамқорсыз қалған балалар оқу
әдебиетімен мемлекет есебінен қамтамасыз етіледі.
2006 жылы мемлекеттік бюджет қаржысы есебінен 37 жаңа мектеп
іске кірістірілді. 792 мектеп күрделі жөнделді. Мектептерді қазақ, орыс
және шетел тілдерін оқытуға арналған мультимедиялық кабинеттермен
қамтамасыз ету бағдарламасы жүзеге асырылуда.
12 жылдық жалпы орта білім беруге біртіндеп көшу жұмыстары
жүргізілуде. Орта білім берудің қазіргі заманғы моделін жасау және
халықаралық стандарттарға көшу үшін оқыту үрдісінде информациялық
технологиялар белсенді қолданылады.
Оқушылардың білім жетістіктерін тәуелсіз сыртқы бақылау мектеп
түлектерін ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) және ЖОО студенттері мен 4 және
9- сынып оқушыларын мемлекеттік аралық бақылау (МАБ) түрінде
жүргізілуде. Қазіргі кезде кәсіби дайындық сапасын тәуелсіз бағалау,
мамандық беру және растау жүйелері енгізілуде.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес конкурс
негізінде жоғары білім алуға тең мүмкіндік қамтамасыздандырылған.
Мектептердің ең озат түлектері еліміздің ЖОО – дарында білім гранттары
бойынша мемлекеттік бюджет есебінен оқып жатыр. Жоғары білімі бар
кадрлар дайндаудың бакалавр – магистірлік моделіне көшу жүзеге асырылуда.
Бакалавриат пен магистратура мамандықтарының ірілендірілген
мамандықтары бар жаңа жіктеуіш әзірленіп, қолдансқа берілді.
Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттар құзыреттілік тәсіл қолданумен
жетілдірілді. Бірқатар ЖОО – ларда кейбір гуманитарлық және тхникалық
мамандықтар бойынша жаңа магистратура және РҺ.D. білім бағдарламалары
енгізілуде.
Ғылымның басымды бағыттарына арналған Рһ.D. бағдарламасы
арқылы жаңа заманғы ғалымдар дайындаудың ұлттық моделін құруды
қамтитын, 2010 жылға дейінгі ғылыми және ғылыми – педагогикалық кадрларды
дайындау және аттестациялау жүйесін жетілдіру Концепциясы қабылданды.
40 ЖОО – да оқытудың кредиттік жүйесі енгізілуде. Әл –
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетеінде және Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университетінде дүние жүзіне әйгілі шетелдік оқытушы –
ғалымдар жұмыс істейді. Жыл сайын жоғарғ оқу орындарының 200
оқытушысына бр жылға ғылыми зерттеулер жүргізуге, оның ішінде шетелдік
ЖОО – ларда тағылымдамадан өткізуге арналған грант төлеумен қоса ЖОО –
ның үздік оқытушысы›› атты стипендия беріледі.Бірыңғай критерийлер мен
көрсеткіштер негізінде ЖОО – лардың 253 үздік оқытушылары туралы
деректер базасы жасалып, маңыздандырылды. Ол қазіргі кезде ақпараттық –
оқыту кеңістігінде кеңінен қолданылуда.
Президенттің Болашақ›› бағдарламасына сәйкес 2005 жылы 1756
адам стипендия алды, олар әлем елдерінің таңдаулы 35 университеттерінде:
Гарвардта, Кембриджде, Оксфордта және басқаларында оқиды.
42 ЖОО – да сапа менеджменті жүйесі енгізілді, бұл білім
беру жүйесінің сапасын жақсартуды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.
Балалардың заңды мүдделерін және құқығын қорғау
саласындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асыру жұмыстары жалғасуда.
Балаларды, оның ішінде, қиын өмір жағдайындағы балаларды әлеуметтік
қолдау және қорғаудың негізгі мақсаттарына жетуге әртүрлі
мекемелердің қызметтерінің салааралық тәсілін үйлестіру әдстері мен
түрлері жетілдірілуде.
Сонымен қатар, елдің әлуметтік – экономикалық даму қозғалысы
білім беру жүйесін үнемі жетілдіруді талап етеді.2004 жылғы
Қазақстан Республикасының Ғылым және білім беру қызметкерлерінің ІІІ
съезінде ҚР президенті Н.Назарбаев өз сөзінде былай деді: Білім
беру саласында көкейтесті мәселелердің жүйелік блогы қалыптасты, оларды
Үкімет білім беру жүйесінің сегменттерін жетілдіре отырып, он жыл бойы
шешуге тырысты. Біріншіден, қолданған шаралар білім беру сапасын
арттыруды қамтамасыз еткен жоқ. Екіншіден, маңызды мәселелердің бірі
жалпы орта білім беру жүйесінің қоғамдағы демографиялық процестерге
әрекеті нашар. Біз ұзақ уақыт жаңа мектептер мен балабақшалар салған
жоқпыз, бұл олардың шамадан тыс жүктелуіне әкеліп отыр. Үшіншіден,
қабылданған шаралар отандық білім беру жүйесінің халықаралық білім беру
стандарттарына бейімделуіне
әкелмеді››.
Президент Назарбаевтың 2006 жылғы 1 науырызындағы Қазақстан
халқына Жолдауында бізге экономикалық және қоғамдық өзгерістердің
қажеттіліктеріне сәйкес қазіргі заманғы білім беру жүйесі керек. Білім
беру реформасы – бұл Қазақстанның нақты бәсекеге қабылеттілігін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі››
делінген.
ҚР президентінің келтірілген сөздері елдің білім беруінің жай
– күйінің қазіргі көрінісін сипаттауға ғана емес, бұл жүйенің
республиканың ары қарай дамуы үшін ерекше маңыздлығын баса айтуы болып
табылады
Білім берудің Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерін шешудегі ролі мыналардан тұрады::
• Жеке тұлғаның бәсекеге қабылеттігін арттыру жағдайларын жасаудан;
• Инновациялық саланы дамытудан;
• Экономика құрылымын ғылымды қамтушы салалардың пайдасына
өзгертуден;
• Елдің материалдық және зияткерлік әлеуетін өндіруге және дамытуға
қаблетті еңбек ресурстарын қалыптастырудан;
• әлеуметтік және кәсіби ұтқырлықты қамтамасыз етуден;
• жеке тұлғаның еркін дамуына негізделген қоғамның кадрлық элитасын
қалыптастырудан;
• халықтың тұрмыс сапасын бүтіндей арттырудан.
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басты бағыттары
бұрынғыдай:
• қазіргі үздіксіз білім беру жүйесін дамыту;
• кәсіби білім беру сапасын арттыру;
• сапалы жалпы орта білім беруге жоғары қолжетімділікті қамтамасыз
ету;
• білім беру саласның инвестициалық тартымдылығын арттыру болып отыр.
Бұл бағыттарды тиімді жүзеге асыру елдің бәсекеге
қабылеттілігін арттыру жағдайын туғызуға мүмкіндік береді, бұл оның
әлеуметтік – экономикалық даму мақсаттарының бірі болып таблады.
Дегенмен, қазақстандық білім беру жүйесін елдің әлеуметтік
экономикалық дамуын жылдамдату факторы ретінде тиімді пайдалану, оның
білім беру қызметтерінің халықаралық нарығына енуі сәйкес құқықтық
және экономикалық – ұйымдастыру тетіктерін уақытында дайындаумен үнемі
сүйемелденбей, әлі күнге дейін қарама – қайшы жүруде. Қазақстандағы
білім беру жүйесі дамуының стратегиялық мақсаттарын , елдің
әлеуметтік – экономикалық дамуына және интеллектуалдық әлеуеті
қалыптасуына қатысатын субъектілердің әрқайсысының ролін теориялық
тұрғыдан жеткіліксіз анықтау білім беру реформаларын баяулатады,
білім беру саласына қосымша ресурстарды тартуға және барын тиімді
қолдануға мүмкіндік бермейді. Бюджеттік қаржы мүмкіндіктерінің
шектеулілігі және бюджеттен тыс көздердің төмен әлеуеті
шаруашылықты жүргізудің нарықтық элементтерін толық пайдаланбаумен
бірге білім беру жүйесі тиімді дамуының жаңа экономикалық
жағдайларның қалыптасуын қиындатады. Осылардың бәрі азаматтардың сапалы
блім алу құқығын жүзеге асыруды қиындатады, білім құру, пайдалану
және жинау, сондай – ақ мемлекет экономикасын білім экономикасына
аудару барысында мемлекеттің, қоғамның және жеке тұлғаның мүдделерінің
қарама – қайшылығын күшейтеді.
Білім беруді ұдайы жетілдіру – Қазақстанның одан әрі
әлеуметтік –экономикалық дамуын, оның әлемде нақты бәсекеге
қаблеттігін және ақырында халықтың өмір сапасын жақсартуды қамтамасыз
етуге мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2007
жылдың 28 ақпанындағы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан ›› атты
жолдауында елдің халқының өмір сапасын айтарлықтай көтеру
қажеттілігі туралы тезис арқау болып өтеді. Білім беру жүйесінің
алдында Президент білім беру қызметтерінің сапасын көтерудің нақты
міндетін қойды: Білім беру реформасы жетістігінің басты критерийі
еліміздің әрбір азаматы сәйкес білім және мамандық алып, әлемнің кез
келген елінде қажетті маман бола алатын деңгейге жету болып
табылады. Біз бүкіл елде сапалы білім берудің қызметтерін әлемдік
стандарттар деңгейінде ұсынуға қол жеткізуіміз керек››.
ҚР Премьер – министрі К.Мәсімов баяндаған 2007 – 2009 жылдарға
арналған білім беру саласындағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Бағдарламасы туралы баяндамасында Үкімет қызметінің негізгі
мақсаттары төмендегідей:
• білім берудің кадрларды даярлау және қайта даярлаудың нақты
экономикалық жағдайларға барабар бәсекеге қабылетті жүйесін құру;
• мемлекеттің қаржы ресурстарын тиімді бөлу жағдайында халыққа сапалы
қызмет көрсету үшін уәж ( себеп) жасайтын білім беру жүйесін
басқарудың жаңа моделін қалыптастыру;
• қызметтердің сапасын бақылаудың тиімді тетіктерін енгізу;
• білім беру саласындағы бірыңғай саясат жүргізу бойынша үйлестіруді
күшейту;
Жаңа басқару моделі:
• түпкі нәтижелерге нысаналы индикаторларды белгілеу жолымен қол
жеткізуге;
• республиканың барлық өңірлерінде мектептегі және мектепке дейінгі
білім беру қызметін тең де біркелкі көрсетуді қамтамасыз етуге;
• тапсырысшы – орындаушы ›› моделі бойынша контрактылы қарым –
қатынас жүйесін енгізуге бағытталады.
Осы модельдің шеңберінде орта білім беру деңгейіндегі білім
ұйымдарына қаржы ресурстарын басқаруда өзін - өзі билеушілік
мүмкіндігін беру, сондай – ақ басқарушылар мен педагогтар еңбегін
төлеудің ынталандырушы жүйесін енгізу ойластырылуда.
ҚР президенті Н.Назарбаев өзінің соңғы уақыттардағы
баяндамалары мен сөйлеген сөздерінде өкінішке орай, біздің жоғары
білім беру жүйесі және диссертация қорғау жүйесі кеңестік кездерден
тиіспеген күйінде қалып отыр, жалған ғылым кандидаттары мен
доктарларын қалыптауды тоқтататын кез келді››, Бар күшіміз жаһандық
экономика талаптарына жауап беретін, қазіргі заманғы кәсібилілігі
жоғары жұмыс күшін дайындауға бағытталуы керек. Біз бұл салаларға
ең жоғары стандарттарды енгізуіміз керек. Өкінішке орай, біз бұл
бағытта баяу жылжып келеміз›› деп әлденеше рет жоғары және ЖОО –
дан кейінгі білім беру саласында түбегейлі өзгерістер енгізудің
ерекше қажеттілігіне нұсқаған.
Жоғары білім беру жүйесіндегі кадрларды дайындау. Қазақстан
Республикасында 2006 – 2007 оқу жылының басында 176 жоғары оқу орны
( оның ішінде 53 мемлекеттік) жұмыс жасауда. Студенттердің жалпы саны
768.4 мың адам, олардың 25.2 % - жоғары арнайы білім ,73.8% жоғары
базалық білім (бакалавриат) және 10% жоғары ғылыми – педагогикалық
білім ( магистратура) алуда. Былтырғы оқу жылымен салыстырғанда
бакалаврлар саны 1.3 есеге көбейді. Сонымен бірге, магистрлердің саны
7.6% - ға жоғары арнайы білім алушы студенттердің саны 39.6% - ға
азайды. Студенттер санының осылай өзгеруі ЖОО – ларға қабылдау
құрылмының өзгеруімен байланысты.
Студенттердің жалпы санының 50.4% - ы сырттай оқу және 0.3 %
- ы кешкі оқу түрінде оқиды, сонымен қатар, студенттердің барлық
контингентінің 50.8% мемлекеттік ЖОО – ларда оқиды. Мемлекеттік білім
беру гранттарының есебінен білім алушы студенттер мен магистранттар
саны 129.9 мың адамды, немесе небәрі 16.9% - ын; ақылы негізде
оқитындар 638.6 мың адамды немесе 83.1% - ын құрайды.
20062007 оқу жылының басында республикалық ЖОО – ларында
42.8 мыңға жуық оқытушылар жұмыс істеді, олардың 7% - ның – ғылым
доктары, 30.6% -ның ғылым кандидаттары ғылыми дәрежесі бар; 6.8% - ның
профессорлық, 17.2% - ның доценттік ғылыми лауазымы бар.
08.12.2006 жылы Астанада өткен мемлекет басшысының
жанындағы шетелдік инвесторлар кеңесінің 16 – шы мәжілісінде Елбасы
айтқандай, біз техникалық, кәсіби білім берудің бейімделгіш, ашық
үздіксіз дамушы қолжетімді жүйесін құруымыз керек. Бұл мемлекет пен
жекеменшік сектордың серіктестігіне негізделген жүйе Қазақстанның
болашақты дамуы үшін халықаралық деңгейде бәсекеге қабылетті
кадрларды дайындауға жұмылуы керек››. Қазір біз шығарған мамандар
қазіргі заманғы еңбек нарығының талаптарына сәйкес емес, әсіресе, біз
құруды көздеген инновациялық экономиканың талаптарына сәйкес
келмейді››.
Бүгінгі күні елдің ЖОО – ларында және шетелдік
университеттердің әр түрлі филиалдарында жас мамандарды дайындайтын
мамандықтар тізімін көз жүгіртіп талдаудың өзі – ақ іс жүзінде осы
оқу орындарының барлығында, техникалық және ауылшаруашылық
мамандықтарына нұсқан келтіріп, Қаржы және кредит››, Бухгалтерлік
есеп және аудит››, Шетелдік тілдер››, Құқықтану››, Білім беру››
мамандықтары бойынша дайындау жүргізіледі.
Колледждер мен КТМ – дерде де осындай жағдай орын алып отыр.
Инженер, агроном немесе кенші мамандықтарына қарағанда неғұрлым
беделді деп санап, жастар оқуға түскенде экономист, заңгер немесе
бухгалтер мамандықтары үшін төлеуді ›› қалайды.
Жоғарыда келтіргенді 2006 жылы өткен ЖОО – ларға қабылдаудың
өзі – ақ көрсетеді. Алдыңғы жылдардағы сияқты, оқуға түсушілердің
арасында ең жоғарғы конкур Қаржы››, Халықаралық қатынас››, Есеп және
аудит››, Экономика›› мамандықтары бойынша байқалды. Оларға білім беру
гранттары бойынша тек Алтын белгі›› белгісінің иегерлері ҰБТ
қорытындылары бойынша 104 және одан жоғары балл алғандар қабылданды.
Бүтіндей алғанда, 29 мың адам жалпы білім беру гранттарының
иегерлері болды.
Студенттерді қабылдау қорытындылары бойынша, Қ. Сәтпаев
атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті (2668 грант), Әл – Фараби
атындағы Қазақ ұлттық университеті (2014грант), М.Әуезов атындағы
Оңтүстік Қазақстандық мемлекеттік университеті (1773 грант) сияқты ЖОО –
лар басым әйгілілікке ие болды. Содан кейін рейтингте Л.Н.Гумилев
атындағы Еуразия ұлттық университеті (1321 грант) және
С. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті (1309
грант) келеді.
Сонымен, кадрларды дайындаудың қазіргі құрылымы еңбек нарығының
талаптарына әзірше жауап бермейді. Көптеген аймақтарда өнеркәсіп,
көлік, құрылыс, тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық, әлеуметтік сала үшін
мамандар жетіспеушілігі жағдайында, заңгерлерді, экономистерді,
менеджерлерді артық дайындау байқалады. Әуелі мемлекеттік қызмет,
бюджеттік салалар сияқты тікелей мемлекеттік реттеуге көнетін өріс
үшін кадрларды дайындау жеткілікті жоспарланбайды. Кадрларды дайындау
құрылымындағы мәселелер өткірлігі нақты өндіріс пен білім берудің
өзара қатынасында жүйеліліктің болмауына тіреледі. Бүгінгі күні білім
беру жүйесі жұмыс істейтін, негізінде өнеркәсіптік, кәсіпорындардың аз
ғана санымен қарым – қатынас жасайды, яғни, қазіргі кезде, әсіресе
шағын және орта бизнестегі жұмыс берушілердің басым көпшілігі
кадрларға қажеттіліктерді болжау процесіне және оларды дайындауға
қатыспайды дерлік.Кәсіптік білімге тапсырыс бойынша жұмыс қажет. Оның
қалыптасуында нақты экономика секторы белсенді роль атқаруда.
1.3 Білім беру жүйесін жетілдірудегі шетелдік тәжірбиелері.
Қазіргі уақытта дүние жүзінің кейбір аймақтарындағы жоғары
білімнің жағдайын алыс шетелдің, сондай – ақ Ресейдің ғалымдары
кеңінен және белсене зерттеуде. Біздің республикада жоғары білімді
дамыту саласындағы ғылыми зерттеулер проблемаларын жасау, тұңғыш рет
жүргізілуде. Біз осы тараудың кейбір бөліктерін жазуда Ресейдің
жоғары білім ғылыми – зерттеу институтының материалдарына, атап
айтқанда, дүние жүзінің жоғары білім жүйесін салыстырмалы талдау
лабораториясының зерттеулеріне (лаборатория меңгерушісі И.А. Галаган)
сүйендік.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ – тың жоғары білім жүйесі европалық
жүйелермен салыстырғанда жас болғанымен, ол соғыстан кейінгі жылдары
студенттер контингентінің күрт өсуіне және ақсүйектік жоғары білімнің
жалпы жұрттың қолы жететін құрылымға айналуына барынша даяр болып
шықты. Бұған мынадай жаңалықтар енгізумен көмектесті:
1. Мемлекеттің және жеке корпорациялардың инвестициялық
саясатында тұтас алғанда білімге және әсіресе жоғары білімге
басымдық жағдай беру.
2002 – 2004 жылдары білім беруге жұмсалған шығын 23,9
миллиард доллардан 244.4 милиард долларға дейін немесе 10.2 есе
артты, ал жоғары білімге жұмсалған шығын 7.1 миллиард доллардан 95.5
милиард долларға дейін немесе 13.5 есеге артты.
200405 оқу жылында білім беруге жұмсалған шығын 330
миллиард долларға дейін, ал келесі оқу жылында – 353 миллиард
долларға дейін көтеріліп, жалпы ұлттық өнімнің 7,8 пайызын немесе
дүние жүзіндегі білім беруге жұмсалған шығынның 13 құрады.
Көрсетілген оқу жылдарында жоғары білім беруге жұмсалған шығын 130
және 142 миллиард доллар немесе жалпы ұлттық өнімнің 2,7 пайызын
құрады.
200506 оқу жылында білім беруге жұмсалған шығын тұтас
алғанда 450 миллиард доллар болса, жоғары білім беруге жұмсалған
шығын - 160 миллиард доллардан асты немесе жылына 1 студентке 11 мың
доллардан астам болады.
2. Жоғары білім жүйесін оқу орындарының түрлеріне қарай
кеңінен диверсификациялау, олардың тиесілігіне қарай – жеке және
мемлекеттік, корпорациялық және де басқа секторларға бөлу, оқыту
ұзақтығына берілетін дипломдардың дәрежесіне немесе академиялық және
ғылыми дәрежелердің берілуіне қарай, оқыту формасына қарай -
күндізгі, өндірістен қол үзіп және қол үзбей, сырттай оқу және т.с.с.
Қазіргі уақытта АҚШ –тың жоғары білім жүйесіне 3,6 мыңға жуық
әртүрлі мекемелер кіреді. Жеке оқу орындарының саны жағынан
басымдылығына қарамастан, студенттердің саны жөнінен мемлекеттік
сектор үстем болады: университеттер мен төрт жылдық колледждердің
студенттер контингентінің 63,4 пайызы нақ осында шоғырланған. Осыған
қарамастан, таңдаулы жеке университеттер мен колледждер жоғары білім-
нің өзіндік сапа эталоны ролін атқарады.
Бүгінде АҚШ – тың жетекші зерттеу университеттерінің алғашқы
ондығын сегіз жеке оқу орны құрайды.
3. Жеке және мемлекеттік жоғары оқу орындары үшін көп арналы
қаржыландыруды енгізу.
Жеке жоғары оқу орындарында оқу ақысы олардың бюджетінің
2\3 бөлігін құрайды, ал мемлекеттік жеке жоғары оқу орындарында
бұл көрсеткіш -13. Федералдық үкіметтің жеке университеттердің ағымдағы
жиынтық шығындарындағы үлесі мемлекеттік жоғары оқу орындарының осындай
шығынынан жоғары –тиісінше алғанда 10 және 11пайыз. Мемлекеттік жоғары оқу
орындарын қаржыландыруда штаттар жетекші роль атқарады, олардың шығынының
45 пайызын штаттар бюджеті көтереді.
4. АҚШ Конституциясына сәйкес білім саласын штаттардың қарауына
беру. Мысалы, Калифорния штаты 1990 – 2000 жылдары жоғары оқу орындарының
саны 66 – дан 134 – ке дейін, ал оларда оқитын студенттер саны -162 мыңнан
1 миллион 800 мыңға дейін арттырды, бұл оның территориясындағы ғылымды
керек ететін өнеркәсіптің тез дамуына байланысты жоғары білікті жұмысшы
күшіне деген сұранымды қанағаттандыру мақсатында істелген еді. Жоғары білім
жүйесін аймақтық құру АҚШ-қа жоғары оқу орындарын, әсіресе екі жылдық
колледждерді елдің территориясына біркелкі орналастыруға мүмкіндік берді,
мұның өзі жастардың жоғары білім алуына кең жол ашты.
АҚШ-та 10 мың адамға келетін студенттер саны жөнінен және 18-ден
23жасқа дейінгі топты жоғары біліммен қамту жөнінен дүние жүзінде бірінші
орынды берік иеленіп келеді. Аталған факторлар студенттер контингентінің
жоғары өсу қарқынын қамтамасыз етеді, қазіргі уақытта олардың саны 14
миллион адамнан асады (50 – жылдары – 5.3миллион адам).
АҚШ тың ғылыми кадрлар даярлау саласындағы саясаты көңіл аударуға
тұрады. Дипломнан кейінгі деңгейдегі мектептерде 1.7 миллион студенттер,
болашақ магистрлер мен философия докторлары оқиды (бұл дәреже ТМД
елдеріндегі ғылым кандидаты дәрежесіне тең келеді). Жыл сайын 350 мың
магистр, 40 мыңнан астам философия докторлары даярланады. Жетекші зерттеу
университеттеріндегі ғылым докторлары мен ғылыми зерттеулерді
даярлаудың жақсы тәжірибесін ерекше атап көрету керек: oлардың шамамен
жүзге жуығында жоғары мектеп ғылымның жалпы көлемінің сексен пайызынан
астамы шоғырланған. Университеттердегі зерттеулердің өнеркәсіптік ғылыми
лабораториялармен тығыз байланысы да дұрыс тәжірибе болып табылады, бұл
арқылы ғылыми нәттижелерді өндіріске енгізу едәуір жеделдейді.
Американық дипломнан кейінгі оқыту мектебі батыс елдерінің
аспирантураларынан өзгеше дүние жүзілік қауымдастыққа бағдарланған; бүгінде
АҚШ университетіндегі техникалық мамандықтар аспиранттарының жартысына
жуығы шетелдіктер болып отыр.
Германия Федерациялық Республикасы. ГФР жоғары білім жүйесі соңғы
білім жүйесі соңғы отыз жыл ішінде едәуір, бүгінде 1.5 миллион студенті бар
243 жоғарғы оқу орнын қамтыды. 2005 жылғы реформа барысында
университеттердің құрылымы өзгертілді: факультеттердің орнына әкімшілік,
ғылыми және педагогикалық бірлестіктер құрылып, оқу- зерттеу бірліктері
деп аталды.
Мұғалімдер кадрлары мен жоғары оқу орындарының оқытушыларын
даярлайтын бес жоғары қалыпты мектеп университеттік емес сектордың беделді
мектептері қатарына жатады. Оқу мерзімі 4,5 жыл. Бұл университеттің
студенттері толық мемлекеттік қаржыландыруда болады.
Францияның жоғары білім жүйесін орталықтандырылған, негізінен
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Оның көптеген компоненттері ұлттық
білім министрлігіне бағынады.
Ұлыбритания елінің жоғары білім жүйесі қазір де мыңдаған студенттері
бар 22университет , 23 жаңа университет құрылды, бұл қазіргі жұмыс істеп
тұрғандардың жартысы деген сөз.
Ресей Федерациясы дүниежүзілік академиялық қауымдастықта ерекше орын
алады. Ресейдің жоғары мектебі ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында қалыптаса
бастады. Бұл кезеңде университеттік жоғары әскери және діни білім беру ісі
басым дамыды.
Жапония жоғары білім беру жүйесімен ерекшеленеді. Мектепте 12
жылдық білім беру жүйесі қалыптасқан және оның тең жартысы бастауыш
білімге арналған. Мұндағы мектептер мемлекеттік және жеке болып
бөлінеді. Мемлекеттік мектептердің маңызы зор, себебі ол өзінің білім
берудегі сапасының жоғарлығымен ерекшеленеді. Бұл жағдайды жапон
тілінің қиындығымен түсіндіруге болады. Оқушылар кем дегенде 1856
иероглифті білуі керек болса ал кітаптар мен газеттер оқу үшін 3000
– ға жуық немесе одан да көп иероглифтарды білуі қажет. Алты жылдық
бастауыш яғни білім берудің бірінші деңгейі міндетті болып табылады.
Оқушылардың ата – аналары балаларының оқуына араласпайды өйткені ол ұят
нәрсе болып саналады сонымен қатар сыныптан қалдыру немесе дарынды
балаларды сынып аттату жоқ, тек барлық сынып бойынша ғана ауыса
алады. Жалпы орта білім берудің екінші деңгейі міндетті емес дегенмен
оушыларды 97% қамтылған. Жастардың 36% өз білімдерін университеттер
мен колледждерде, ал 12% арнайы ЖОО – да жалғастырады. Жапонияда 5 мың
жалпы орта білім беретін мектебі 4600 оқушымен, 500 колледжі 400 мың
оқушымен, 460 университет 1800 студентпен қамтылған. Оқушылардың
мемлекеттік ЖОО – на түсуі алған білімне байланысты, яғни білім алудағы
бәсекелестік балабақшадан басталады.
Білімді тұрақты дамыту стратегиясын басшылыққа алған жоғары дамыған елдер
ақпараттық – коммуникациялық революцияны, инновациялық технологиялардың
ендірілуін басқа елдермен белсенді және тиімді экономикалық қарым –
қатынс орната отырып жедел даму мүмкіндігі есебінде пайдаланса, екінші
жағынан, отандық білімді өздерінің ұлттық рухани және экономикалық
тәуелсіздігін, қауіпсіздігін сақтаудың, ұлттық өркендеудің бірден – бір
кепілі ретінде санауға болады.
Оңтайлы білім жүйесін таңдаған ел ғана өзінің ғылыми, рухани,
интеллектуалдық, технологиялық әлеуетін дамытуға мүмкіндік алады және
әлемдік қауымдастықта көшбасшылық орын иеленеді.
Экономикасы қарқынды дамыған мемлекеттердің бірі ретінде Отанымыздың білім
беру бағыттары Орталық Азия аймағында да нығайып келеді. Бұл біздің
әлемдегі озық елдердің қатарына қосылуымызға мүмкіндік береді.
Әкімшілік органдардың жұмысын жетілдірмейінше білім жүйесін реформалау
мүмкін емес. Мұнда әңгіме ең алдымен оқу министрлігінің қызметіндегі
айтарлықтай өзгерістер туралы, аналитикалық жұмысты күшейту және ұйымдық
құрылымды жетілдіру жөнінде болып отыр.
ІІ Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесіндегі процестер
2.1.Отандық білім беру жүйесі дамуының негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты білім беру
жүйесін дамытуға бағытталады.Білім берудегі мемлекеттік саясатың басты
қағидалары ҚР Білім туралы жаңа заңында анықталып, білім берудің жоғары
сапасын қамтамасыз ету, білім беру жүйесінің бәсекеге қабылеттілігін
көтеру бағыттары терңдетіле және нақтылана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz