Мұрагерлік құқық туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Мұрагерлік туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Мұрагерлік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Заң және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке
шақыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Өсиет бойынша мұра қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3 Азаматтар меншігін мұрагерлікке калдырудың
кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Мұрагерлік құқықтың ресімделу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Кәсіпкерлік саладағы мұрагерлікті құқықтық реттеу мәселелері ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1 Мұрагерлік туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Мұрагерлік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Заң және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке
шақыру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Өсиет бойынша мұра қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.3 Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3 Азаматтар меншігін мұрагерлікке калдырудың
кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.1 Мұрагерлік құқықтың ресімделу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Кәсіпкерлік саладағы мұрагерлікті құқықтық реттеу мәселелері ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Өзектілігі. Тақырыптың өзектілігі қазіргі кезеңде меншіктің нысандарының дамуыменнен және социалдық маңыздылығымен, соған байланысты қазақ тілінде мұрагерліктің мәселелері кешенді зерттеулердің жоқтығымен анықталады.
Қазақстан Республикасы халқының әл-ауқатының өсуімен нарықтық экономикалық жағдайларда азаматтардың меншік құқығы және бұл меншікті мұрагерлік құқығы үлкен маңызға ие болып отыр.
Ел Басының «Қазақстан - 2030» атты Қазақстан халқына үндеуінде келесі мәселе ерекше аталған: Біздің заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне баса назар аудару керек. Тек фундаментті жасау аздық етеді, қабаттар мен шатыр да қажет [1].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде ең негізгі меншік қатынастарында мұрагерлік құқықта тікелей көрініс таппаған өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің ерекше бөлімін (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды [2; 3].
Ол 1-ші шілде 1999ж қолданысқа енгізілгеннен кейін, мұра қабылдау тәртібі түбегейлі өзгеріске ұшырады, аталған тәртіп қырық жылға жуық жаңартылмаған болатын.
Мұрагерлік бүгінгі күнге дейін меншік құқығын иеленудің туынды әдісі болып табылады. Нақты уақыт аралығындағы қоғамдық қатынастарды (меншік қатынастарын) барлық жиынтыққа талдай отырып ғана, мұрагерлік құқықтағы өзгерістердің себептерін көрсетуге болады бұл әділ ескертпе.
Мұрагерлік құқықтың меншік институтымен тығыз байланысы меншік құқығының мирасқорлығын қамтамасыз етуде, меншік иесінің мүлкіне билік ету шекарасының шегін анықтауда көрініс табады.
Біз білетіндей, социализм кезінде жеке меншік жойылған болатын. Меншік және мұрагерлік құқығының өзара байланысы сұрақтарын кеңестік кезең заңгерлері аз қарастырған немесе бұлар шетелдік мемлекеттер құқығы бойынша жұмыстарда жекелеген мемлекеттердің әр алуан кезеңдерінде құқықтың қайнар көздерінде талданылған.
Кеңестік заңгерлер буржуазиялық мұрагерлік құқықтың қанаушылық сипаты жөнінде айтқан, олар мұндай жағдайларда мұрагерліктің дамуы меншік дамуымен тығыз байланысын атап көрсеткен. Жеке меншік буржуазиялық мұрагерліктің негізгі белгісі ретінде анықталды.
Құқықтық жүйенің дамуы экономикалық қатынастардың дамуына тәуелді болып, қоғамның экономикалық өсуімен азаматтардың меншік құқығы объектілерінің шеңбері өзгереді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы нарықтық экономиканы дамыту жолында тұрып, кеңестік азаматтық құқықтан ерекшеленеді. Ең алдымен, жеке меншік иелерінің мүдделерін қамтамасыз ету мен қорғау бұрыштың басына қойылды, нақтырақ айтқанда, Қазақстанның азаматтық құқығының негізгі бастамасының бірі жеке меншікке қол сұғылмаушылық болып табылады. Осыған байланысты мұрагерлік институты маңызды өзгеріске ұшырады.
Қазақстан Республикасы халқының әл-ауқатының өсуімен нарықтық экономикалық жағдайларда азаматтардың меншік құқығы және бұл меншікті мұрагерлік құқығы үлкен маңызға ие болып отыр.
Ел Басының «Қазақстан - 2030» атты Қазақстан халқына үндеуінде келесі мәселе ерекше аталған: Біздің заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне баса назар аудару керек. Тек фундаментті жасау аздық етеді, қабаттар мен шатыр да қажет [1].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде ең негізгі меншік қатынастарында мұрагерлік құқықта тікелей көрініс таппаған өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің ерекше бөлімін (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер кезіндегі оқиға болды [2; 3].
Ол 1-ші шілде 1999ж қолданысқа енгізілгеннен кейін, мұра қабылдау тәртібі түбегейлі өзгеріске ұшырады, аталған тәртіп қырық жылға жуық жаңартылмаған болатын.
Мұрагерлік бүгінгі күнге дейін меншік құқығын иеленудің туынды әдісі болып табылады. Нақты уақыт аралығындағы қоғамдық қатынастарды (меншік қатынастарын) барлық жиынтыққа талдай отырып ғана, мұрагерлік құқықтағы өзгерістердің себептерін көрсетуге болады бұл әділ ескертпе.
Мұрагерлік құқықтың меншік институтымен тығыз байланысы меншік құқығының мирасқорлығын қамтамасыз етуде, меншік иесінің мүлкіне билік ету шекарасының шегін анықтауда көрініс табады.
Біз білетіндей, социализм кезінде жеке меншік жойылған болатын. Меншік және мұрагерлік құқығының өзара байланысы сұрақтарын кеңестік кезең заңгерлері аз қарастырған немесе бұлар шетелдік мемлекеттер құқығы бойынша жұмыстарда жекелеген мемлекеттердің әр алуан кезеңдерінде құқықтың қайнар көздерінде талданылған.
Кеңестік заңгерлер буржуазиялық мұрагерлік құқықтың қанаушылық сипаты жөнінде айтқан, олар мұндай жағдайларда мұрагерліктің дамуы меншік дамуымен тығыз байланысын атап көрсеткен. Жеке меншік буржуазиялық мұрагерліктің негізгі белгісі ретінде анықталды.
Құқықтық жүйенің дамуы экономикалық қатынастардың дамуына тәуелді болып, қоғамның экономикалық өсуімен азаматтардың меншік құқығы объектілерінің шеңбері өзгереді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы нарықтық экономиканы дамыту жолында тұрып, кеңестік азаматтық құқықтан ерекшеленеді. Ең алдымен, жеке меншік иелерінің мүдделерін қамтамасыз ету мен қорғау бұрыштың басына қойылды, нақтырақ айтқанда, Қазақстанның азаматтық құқығының негізгі бастамасының бірі жеке меншікке қол сұғылмаушылық болып табылады. Осыған байланысты мұрагерлік институты маңызды өзгеріске ұшырады.
1 Назарбаев Н. Казахстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997 – 68 с.
2 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) – Алматы: Юрист, 2010 – 120с.
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі) – Алматы: Юрист, 2010 – 190с.
4 Бабыкова Э.Б. Наследование по закону // Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001. – С. 160-164
5 Барщевский Ю. М. Наследственное право. Издание 2-е, испр. и доп. - М.: Издательство Белые Альвы, 1996. – 192 с.
6 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30. 08. 1995 г. - Алматы, 2010.
7 Қазақстан Республикасы Жауапкершілігі шектеулі және косымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңы. 22. 04. 1998 г. // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
8 Қазақстан Республикасы Акционерлік қоғамы тұралы Заңы. 13. 05. 2003 – Алматы, 2010.
9 Қазақстан Республикасының «Шаруашылық (фермер) қожалықтары туралы Заңы. 31. 03. 1998 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
10 Қазақстан Республикасы Өндірістік кооператив туралы Заңы. 5.10. 1995 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
11 Қазақстан Республикасы Отбасы және неке туралы Заңы. 17. 12. 1998 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
12 Хвостов В.М. Система Римского права. Учебник – М.: Статут, 1996. – 324с.
13 Широкова И.Г. Наследственное право. Конспект лекций. – М.: БЕК, 2001 – 150 с.
14 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права по изд. 1907 г. – М.: Статут, 1995 – 350 с.
15 В.С. Антимонов, К.А. Граве. Советское наследственное право .- М:. Издательство юридической литературы, 1955 – 270 с.
16 Гражданское и торговое право капиталистических государств. /Отв. Ред. Е.А. Васильев. – М: Международные отношения, 1993 – 558 с.
17 Серебровский В. И. Очерки советского наследственного права. - М.: Изд-во юридической литературы, 1953. – 230 с.
18 Гражданское право. Учебник. Часть І. Издание третье, перер. и доп../Под. ред. Сергеева А. П., Толстого Ю. К. - М.: Издательство Проспект, 1998. – 632 с.
19 Гражданское право. Учебник. Часть ІІІ. Издание третье, перер. и доп./ Под ред. Сергеева А. П., Толстого Ю. К. - М.: Издательство Проспект, 2000. – 624 с.
20 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий./ Отв.ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000 – 800с.
21 Постановление Пленума Верховного Суда РК №7 от 18.12.1992. «О некоторых вопросах применения судами законодательства о наследовании».
22 Рашидова З.Ш. Некоторые аспекты наследственного права по гражданскому законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 1. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов, соискателей. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 – С.154.
23 Дронников В. К. Наследственное право Украинской ССР. – Киев.: Вища школа, 1974. – 130 с.
24 Рубанов А. А. - Право наследования. - М.: Издательство Московский рабочий, 1978 – 215 с.
25 Баянова А.Е. Изменение понятия завещания по законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 – 250 с.
26 Бондарев Н. И., Эйдинова Э. Б. Наследственное имущество // Соц. Законность. - 1972. - № 2. 33-39 с.
27 Ю.Власов Ю. Н., Калинин В. В. Наследование по закону и завещанию. Изд. 2-е. - М.: Издательство Юр.лит, 2001. – 220 с.
28 Данилов Е. П. Наследование по закону и по завещанию. - М.: ПРОСПЕКТ, 1999. – 125 с.
29 1996 1 шілде мұрагерлік істері бойынша сот тәрбиесі туралы СССР Жоғарғы Сот Пленум қаулысы №3 // Қазақстан Республикасы (Қазақ ҚСР) Жоғары Соты Пленумы Қаулыларының жинағы. 1961-1997. 2 том. – Алматы: БОРКИ, 1998. – 244 б.
30 Хазова О. А. Браки и разводы в буржуазном семейном праве. Сравнительно-правовой анализ. – М.: Международные отношения, 1993 – 190 с.
31 Ильясова К.М. К проблеме регистрации прав на предприятия как имущественные комплексы // Объекты гражданских прав: Материалы международной научно-практической конференции (в рамках ежегодных цивилистических чтений). /Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: КазГЮУ, 2004 – 486 с.
32 Иоффе О.С. Советское гражданское право. - Л: ЛГУ, 1958. - 390 с.
33 Серебровский В.И. Наследственное право. – М: ВЮЗИ,1948. – 294 с.
34 Рясенсев В.А. Наследование по закону и по завещанию в СССР – М.: Международные отношения, 1972 - 240 с.
35 Амирханова И. В. Предприятие, предпринимательское дело, как объекты гражданских прав: // Вестник КазГУ.- 2000 - № 2.
36 Вещные права в Республике Казахстан. /Отв. редактор Сулейменов М. К. - Алматы: Издательство Жеті Жарғы, 1999 – 228 с.
37 Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В 2-х книгах. Кн 1. / Отв. ред. Сулейменов М. К., Басин Ю. Т. - Алматы: Жеті Жарғы, 1997 – 254 с.
38 Егоров Н. Д. Наследственное правоотношение. // Вестник ЛГУ. Серия Право. Выпуск 3. - 1998 - № 6. 21-35 с.
39 Кайсарова Ж.В. Проблемы осуществления наследственных прав в Республике Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск 2. Том 2. Материалы ежегодной республиканской научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. / Отв. ред. М.К. Сулейменов - Алматы: Издательство КазГЮА, 2002 – С. 160-164.
40 Немков А. М. Очерки истории наследственного права. - Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1979 – 117 с.
41 Пронина М.Г. Наследование по закону и завещанию. — Минск: Издательство Беларусь, 1978 – 167 с.
42 Рашидова З.Д. Субъекты наследственных прав по Гражданскому кодексу Республики Казахстан // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы международной научно-практической конференции (В рамках ежегодных цивилистических чтений). /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 - С.168-172.
43 Решетников Ф. М. Правовые системы мира: Справочник. – М.: Изд-во юридической литратуры, 1993 – 246 с.
44Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан.-Алматы: Издательство Университет Туран, 1997 – 208 с.
45 Токмамбетова И.Ш. Предприятие и предпринимательское дело как объекты наследования. //Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск 2. Том 2. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. -Алматы: Издательство КазГЮА, 2002 - С. 167-173.
46 Черепахин Б. Б, Правопреемство по советскому гражданскому праву. - М.: Гос. изд-во юридической литературы, 1962 – 224с.
47 Эйдинова Э.Б., БондаревН.И. Право на наследство и его оформление. - М.: Издательство Юридическая литература, 1971 – 150 с.
48 Ягудин ПК. Наследственное право в вопросах и ответах. - Ростов - на - Дону: Издательство Феникс, 2001 – 146 с.
49 Право и собственность: Монография / Отв. ред. М.К.Сулейменов. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998 – 286с.
50 Романкова В.А. Проблемы правового регулирования совместного индивидуального предпринимательства // Гражданско правовое обеспечение экономических реформ: Комментарий действующего законодательства РК / Под ред. А.Е.Бектурганова. – Алматы: Қазақ Унверситеті, 2001 – С. 258-266.
51 Тастенова Ш.Ж. Понятие недвижимости // Актуальные проблемы современного гражданского права. Вып.2. Т.1. /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2002 – С. 77-82.
52 Жумадилов Б.А. Шаруа (фермер) қожалығының құқықтық мәртебесі даулы мәселелері // Актуальные проблемы современного гражданского права. Вып.2. Т.1. /Отв. ред. М.К.Сулейменов.- Алматы: КазГЮУ, 2002 – С. 47-51.
53 Ильясова К.М. Субъекты отношений по государственой регистрации прав на недвижимое имущество // Субъекты гражданского права Т.2. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 33-47.
54 Алиханова Г.А. Субъекты права общей собственности // Субъекты гражданского права Т.2. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 81-87.
55 Токмамбетова И.Ш. К вопросу об объектах наследственного правопреемства // Субъекты гражданского права Т.1. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 421-427.
56 Бабыкова Э.Б Субъекты наследственного правоотношения // Субъекты гражданского права Т.. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 431-441.
57 Турткарина А.Б. Субъекты наследования по завещанию // Субъекты гражданского права Т.1. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 441-448.
58 Амфитеатров Г.Н. Право наследования личной собственности – М.: Гос. Юр. Изд., 1946 – 125 с.
59 Дронников В.К. Наследственное право Украинской ССР. – Киев:Вища школа, 1974 - 208 с.
60 Инцас В.Л. Наследование как особый вид правопреемства в советском гражданском праве. Автореф. Дисс. Канд. Юр. Наук. – М.: МГУ, 1973 – 29с.
61 Толстой Ю.К. Наследственное право - М.: ПРОСПЕКТ, 1999 – 136 с.
62 Советское гражданское право. Учебник /Под ред. С.Н.Братусь – М.: Изд-во Юр. Лит., 1951 – 530 с.
63 Римское частное право. Учебник /Под ред. И.Б.Навицкого, И.С.Перетерского – М.: Юристъ, 1999 – 370 с.
64 Ландкоф С.Н. Основы цивильного права. – Киев: Вища школа, 1947 – 238с.
65 Хромцов К.В. Свобода завещания в наследственном праве России и Германии и ее охрана уголовно – правовыми средствами – М.. Юристъ, 1999 – 250 с.
66 Омарова У.А. Основные институты наследственного права России и степень отражения в них принципа социальной справедливости. – М.: Юристъ, 1999 – 360 с.
67 Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследование по закону и по завещанию. – М.: Юрайт, 2001 – 224с.
68 Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. – Кишинев, 1973 – 206 с.
69 Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение развития предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003 – 369 с.
70 Азаматтық құқық. 1 том. Оқулық. /Жауапты ред.: М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин – Алматы: КазГЗУ, 2003 – 736 б.
71 Антокольская М.В. Семейное право: Учебник – М.: Юристъ, 1996 – 366 с.
72 Мейер Д.И. Русское гражданское право. По изданию 1902. – М.: Статут, 2000 – 831 с.
73 Беленков Р. Гражданское право. Часть 2 (Конспект лекций) – М.: Приор – издат., 2003 – 160 с.
74 Комаров П.К. Законодательство о наследовании – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1963. – 27 с.
75 Мозжухина З.И. Наследование по завещанию в СССР. – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1963. – 51 с.
2 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) – Алматы: Юрист, 2010 – 120с.
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (ерекше бөлімі) – Алматы: Юрист, 2010 – 190с.
4 Бабыкова Э.Б. Наследование по закону // Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 2. Материалы международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001. – С. 160-164
5 Барщевский Ю. М. Наследственное право. Издание 2-е, испр. и доп. - М.: Издательство Белые Альвы, 1996. – 192 с.
6 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30. 08. 1995 г. - Алматы, 2010.
7 Қазақстан Республикасы Жауапкершілігі шектеулі және косымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Заңы. 22. 04. 1998 г. // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
8 Қазақстан Республикасы Акционерлік қоғамы тұралы Заңы. 13. 05. 2003 – Алматы, 2010.
9 Қазақстан Республикасының «Шаруашылық (фермер) қожалықтары туралы Заңы. 31. 03. 1998 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
10 Қазақстан Республикасы Өндірістік кооператив туралы Заңы. 5.10. 1995 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
11 Қазақстан Республикасы Отбасы және неке туралы Заңы. 17. 12. 1998 // ҚАЖ «ПАРАГРАФ».
12 Хвостов В.М. Система Римского права. Учебник – М.: Статут, 1996. – 324с.
13 Широкова И.Г. Наследственное право. Конспект лекций. – М.: БЕК, 2001 – 150 с.
14 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права по изд. 1907 г. – М.: Статут, 1995 – 350 с.
15 В.С. Антимонов, К.А. Граве. Советское наследственное право .- М:. Издательство юридической литературы, 1955 – 270 с.
16 Гражданское и торговое право капиталистических государств. /Отв. Ред. Е.А. Васильев. – М: Международные отношения, 1993 – 558 с.
17 Серебровский В. И. Очерки советского наследственного права. - М.: Изд-во юридической литературы, 1953. – 230 с.
18 Гражданское право. Учебник. Часть І. Издание третье, перер. и доп../Под. ред. Сергеева А. П., Толстого Ю. К. - М.: Издательство Проспект, 1998. – 632 с.
19 Гражданское право. Учебник. Часть ІІІ. Издание третье, перер. и доп./ Под ред. Сергеева А. П., Толстого Ю. К. - М.: Издательство Проспект, 2000. – 624 с.
20 Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий./ Отв.ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000 – 800с.
21 Постановление Пленума Верховного Суда РК №7 от 18.12.1992. «О некоторых вопросах применения судами законодательства о наследовании».
22 Рашидова З.Ш. Некоторые аспекты наследственного права по гражданскому законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Том 1. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов, соискателей. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 – С.154.
23 Дронников В. К. Наследственное право Украинской ССР. – Киев.: Вища школа, 1974. – 130 с.
24 Рубанов А. А. - Право наследования. - М.: Издательство Московский рабочий, 1978 – 215 с.
25 Баянова А.Е. Изменение понятия завещания по законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 – 250 с.
26 Бондарев Н. И., Эйдинова Э. Б. Наследственное имущество // Соц. Законность. - 1972. - № 2. 33-39 с.
27 Ю.Власов Ю. Н., Калинин В. В. Наследование по закону и завещанию. Изд. 2-е. - М.: Издательство Юр.лит, 2001. – 220 с.
28 Данилов Е. П. Наследование по закону и по завещанию. - М.: ПРОСПЕКТ, 1999. – 125 с.
29 1996 1 шілде мұрагерлік істері бойынша сот тәрбиесі туралы СССР Жоғарғы Сот Пленум қаулысы №3 // Қазақстан Республикасы (Қазақ ҚСР) Жоғары Соты Пленумы Қаулыларының жинағы. 1961-1997. 2 том. – Алматы: БОРКИ, 1998. – 244 б.
30 Хазова О. А. Браки и разводы в буржуазном семейном праве. Сравнительно-правовой анализ. – М.: Международные отношения, 1993 – 190 с.
31 Ильясова К.М. К проблеме регистрации прав на предприятия как имущественные комплексы // Объекты гражданских прав: Материалы международной научно-практической конференции (в рамках ежегодных цивилистических чтений). /Отв. ред. М.К. Сулейменов. – Алматы: КазГЮУ, 2004 – 486 с.
32 Иоффе О.С. Советское гражданское право. - Л: ЛГУ, 1958. - 390 с.
33 Серебровский В.И. Наследственное право. – М: ВЮЗИ,1948. – 294 с.
34 Рясенсев В.А. Наследование по закону и по завещанию в СССР – М.: Международные отношения, 1972 - 240 с.
35 Амирханова И. В. Предприятие, предпринимательское дело, как объекты гражданских прав: // Вестник КазГУ.- 2000 - № 2.
36 Вещные права в Республике Казахстан. /Отв. редактор Сулейменов М. К. - Алматы: Издательство Жеті Жарғы, 1999 – 228 с.
37 Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. В 2-х книгах. Кн 1. / Отв. ред. Сулейменов М. К., Басин Ю. Т. - Алматы: Жеті Жарғы, 1997 – 254 с.
38 Егоров Н. Д. Наследственное правоотношение. // Вестник ЛГУ. Серия Право. Выпуск 3. - 1998 - № 6. 21-35 с.
39 Кайсарова Ж.В. Проблемы осуществления наследственных прав в Республике Казахстан // Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск 2. Том 2. Материалы ежегодной республиканской научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей. / Отв. ред. М.К. Сулейменов - Алматы: Издательство КазГЮА, 2002 – С. 160-164.
40 Немков А. М. Очерки истории наследственного права. - Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1979 – 117 с.
41 Пронина М.Г. Наследование по закону и завещанию. — Минск: Издательство Беларусь, 1978 – 167 с.
42 Рашидова З.Д. Субъекты наследственных прав по Гражданскому кодексу Республики Казахстан // Субъекты гражданского права. Том 1. Материалы международной научно-практической конференции (В рамках ежегодных цивилистических чтений). /Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы: Издательство КазГЮА, 2001 - С.168-172.
43 Решетников Ф. М. Правовые системы мира: Справочник. – М.: Изд-во юридической литратуры, 1993 – 246 с.
44Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан.-Алматы: Издательство Университет Туран, 1997 – 208 с.
45 Токмамбетова И.Ш. Предприятие и предпринимательское дело как объекты наследования. //Актуальные проблемы современного гражданского права. Выпуск 2. Том 2. /Отв. ред. М.К. Сулейменов. -Алматы: Издательство КазГЮА, 2002 - С. 167-173.
46 Черепахин Б. Б, Правопреемство по советскому гражданскому праву. - М.: Гос. изд-во юридической литературы, 1962 – 224с.
47 Эйдинова Э.Б., БондаревН.И. Право на наследство и его оформление. - М.: Издательство Юридическая литература, 1971 – 150 с.
48 Ягудин ПК. Наследственное право в вопросах и ответах. - Ростов - на - Дону: Издательство Феникс, 2001 – 146 с.
49 Право и собственность: Монография / Отв. ред. М.К.Сулейменов. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998 – 286с.
50 Романкова В.А. Проблемы правового регулирования совместного индивидуального предпринимательства // Гражданско правовое обеспечение экономических реформ: Комментарий действующего законодательства РК / Под ред. А.Е.Бектурганова. – Алматы: Қазақ Унверситеті, 2001 – С. 258-266.
51 Тастенова Ш.Ж. Понятие недвижимости // Актуальные проблемы современного гражданского права. Вып.2. Т.1. /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮУ, 2002 – С. 77-82.
52 Жумадилов Б.А. Шаруа (фермер) қожалығының құқықтық мәртебесі даулы мәселелері // Актуальные проблемы современного гражданского права. Вып.2. Т.1. /Отв. ред. М.К.Сулейменов.- Алматы: КазГЮУ, 2002 – С. 47-51.
53 Ильясова К.М. Субъекты отношений по государственой регистрации прав на недвижимое имущество // Субъекты гражданского права Т.2. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 33-47.
54 Алиханова Г.А. Субъекты права общей собственности // Субъекты гражданского права Т.2. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 81-87.
55 Токмамбетова И.Ш. К вопросу об объектах наследственного правопреемства // Субъекты гражданского права Т.1. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 421-427.
56 Бабыкова Э.Б Субъекты наследственного правоотношения // Субъекты гражданского права Т.. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 431-441.
57 Турткарина А.Б. Субъекты наследования по завещанию // Субъекты гражданского права Т.1. Материалы международной научно – практической конференции /Отв. ред. М.К.Сулейменов. - Алматы: КазГЮА, 2001 – С. 441-448.
58 Амфитеатров Г.Н. Право наследования личной собственности – М.: Гос. Юр. Изд., 1946 – 125 с.
59 Дронников В.К. Наследственное право Украинской ССР. – Киев:Вища школа, 1974 - 208 с.
60 Инцас В.Л. Наследование как особый вид правопреемства в советском гражданском праве. Автореф. Дисс. Канд. Юр. Наук. – М.: МГУ, 1973 – 29с.
61 Толстой Ю.К. Наследственное право - М.: ПРОСПЕКТ, 1999 – 136 с.
62 Советское гражданское право. Учебник /Под ред. С.Н.Братусь – М.: Изд-во Юр. Лит., 1951 – 530 с.
63 Римское частное право. Учебник /Под ред. И.Б.Навицкого, И.С.Перетерского – М.: Юристъ, 1999 – 370 с.
64 Ландкоф С.Н. Основы цивильного права. – Киев: Вища школа, 1947 – 238с.
65 Хромцов К.В. Свобода завещания в наследственном праве России и Германии и ее охрана уголовно – правовыми средствами – М.. Юристъ, 1999 – 250 с.
66 Омарова У.А. Основные институты наследственного права России и степень отражения в них принципа социальной справедливости. – М.: Юристъ, 1999 – 360 с.
67 Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследование по закону и по завещанию. – М.: Юрайт, 2001 – 224с.
68 Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. – Кишинев, 1973 – 206 с.
69 Амирханова И.В. Гражданско-правовое обеспечение развития предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы: Қазақ Университеті, 2003 – 369 с.
70 Азаматтық құқық. 1 том. Оқулық. /Жауапты ред.: М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин – Алматы: КазГЗУ, 2003 – 736 б.
71 Антокольская М.В. Семейное право: Учебник – М.: Юристъ, 1996 – 366 с.
72 Мейер Д.И. Русское гражданское право. По изданию 1902. – М.: Статут, 2000 – 831 с.
73 Беленков Р. Гражданское право. Часть 2 (Конспект лекций) – М.: Приор – издат., 2003 – 160 с.
74 Комаров П.К. Законодательство о наследовании – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1963. – 27 с.
75 Мозжухина З.И. Наследование по завещанию в СССР. – М.: Государственное издательство юридической литературы, 1963. – 51 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1 Мұрагерлік туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Мұрагерлік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Заң және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке
шақыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Өсиет бойынша мұра
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...42
3 Азаматтар меншігін мұрагерлікке калдырудың
кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Мұрагерлік құқықтың ресімделу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .47
3.2 Кәсіпкерлік саладағы мұрагерлікті құқықтық реттеу
мәселелері ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 2
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Тақырыптың өзектілігі қазіргі кезеңде меншіктің нысандарының
дамуыменнен және социалдық маңыздылығымен, соған байланысты қазақ тілінде
мұрагерліктің мәселелері кешенді зерттеулердің жоқтығымен анықталады.
Қазақстан Республикасы халқының әл-ауқатының өсуімен нарықтық
экономикалық жағдайларда азаматтардың меншік құқығы және бұл меншікті
мұрагерлік құқығы үлкен маңызға ие болып отыр.
Ел Басының Қазақстан - 2030 атты Қазақстан халқына үндеуінде келесі
мәселе ерекше аталған: Біздің заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне
баса назар аудару керек. Тек фундаментті жасау аздық етеді, қабаттар мен
шатыр да қажет [1].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде ең
негізгі меншік қатынастарында мұрагерлік құқықта тікелей көрініс таппаған
өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің ерекше бөлімін (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер
кезіндегі оқиға болды [2; 3].
Ол 1-ші шілде 1999ж қолданысқа енгізілгеннен кейін, мұра қабылдау
тәртібі түбегейлі өзгеріске ұшырады, аталған тәртіп қырық жылға жуық
жаңартылмаған болатын.
Мұрагерлік бүгінгі күнге дейін меншік құқығын иеленудің туынды әдісі
болып табылады. Нақты уақыт аралығындағы қоғамдық қатынастарды (меншік
қатынастарын) барлық жиынтыққа талдай отырып ғана, мұрагерлік құқықтағы
өзгерістердің себептерін көрсетуге болады бұл әділ ескертпе.
Мұрагерлік құқықтың меншік институтымен тығыз байланысы меншік құқығының
мирасқорлығын қамтамасыз етуде, меншік иесінің мүлкіне билік ету
шекарасының шегін анықтауда көрініс табады.
Біз білетіндей, социализм кезінде жеке меншік жойылған болатын. Меншік
және мұрагерлік құқығының өзара байланысы сұрақтарын кеңестік кезең
заңгерлері аз қарастырған немесе бұлар шетелдік мемлекеттер құқығы бойынша
жұмыстарда жекелеген мемлекеттердің әр алуан кезеңдерінде құқықтың қайнар
көздерінде талданылған.
Кеңестік заңгерлер буржуазиялық мұрагерлік құқықтың қанаушылық сипаты
жөнінде айтқан, олар мұндай жағдайларда мұрагерліктің дамуы меншік дамуымен
тығыз байланысын атап көрсеткен. Жеке меншік буржуазиялық мұрагерліктің
негізгі белгісі ретінде анықталды.
Құқықтық жүйенің дамуы экономикалық қатынастардың дамуына тәуелді болып,
қоғамның экономикалық өсуімен азаматтардың меншік құқығы объектілерінің
шеңбері өзгереді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы нарықтық экономиканы
дамыту жолында тұрып, кеңестік азаматтық құқықтан ерекшеленеді. Ең алдымен,
жеке меншік иелерінің мүдделерін қамтамасыз ету мен қорғау бұрыштың басына
қойылды, нақтырақ айтқанда, Қазақстанның азаматтық құқығының негізгі
бастамасының бірі жеке меншікке қол сұғылмаушылық болып табылады. Осыған
байланысты мұрагерлік институты маңызды өзгеріске ұшырады.
Біз жоғарыда аталғандарға байланысты жұмыстың тақырыбын анықтадық.
Осы жұмыстың ең бастысы қазіргі мұрагерлік құқықтың, мұрагерліктің
ерекшеліктерін сипаттауға арналған. Сонымен қатар біз мұрагерлік
қатынастарды реттейтін қолданыстағы заңнаманы талдау нәтижесінде оның
кемшіліктерін көрсетуге тырыстық.
Мұрагерлік институты келесі міндеттерді шешеді: біріншіден, жеке
меншіктің дамуын ынталандырады; екіншіден, мұра қалдырушының жақын
адамдарына мұрагерлік мүліктің жеке меншікке өтуіне көмектеседі; үшіншіден,
еңбекке қабілетсіз және асырауында болған адамдардың құқықтарына кепілдік
береді, яғни азамат қайтыс болған жағдайда өзінің отбасы мүшелерін,
туысқандарына, кез-келген басқа тұлғаларға материалдық көмекті қамтамасыз
етуге мүмкіндікті иеленеді; төртіншіден, мұрагерлік мүлікті мемлекеттке
немесе заңды тұлғаларға өту мүмкіндігін көздейді.
Сонымен қатар мұрагерлік институты медицина мен биотехнология саласына
жаңа зерттеулермен енгізілген жаңалықтарды, азаматтарда кәсіпкерлік
қызметте қолданатын меншік құқығындағы мүліктің пайда болуын есепке
алмайды. Бұл жұмыста біз мұрагерлік құқықпен реттелінбеген, бүгінгі күні
өзекті болып отырған сұрақтарды, мәселелерді атап көрсеттік. Бұл мұрагерлік
құқық сұрақтарын нормативтік реттеу заманымен бірге ілесіп және тұрақты
түрде жетілдіруге тиіс екендігін көрсетеді.
Жазу барысында кейбір мәселелермен кездесуге тура келді. Мысалы,
қарастырылып отырған мұрагерлік құқық институтының маңыздылығына қарамастан
не заңнама, не ғалым цивилистер әдеттегі тұрмысты заттардың нақты тізімін
ең болмағанда белгілі бір затты байлық заттарына (Жалпы тәртіпте
мұрагерлікке өтеді) әлде әдеттегі заттарға жатқызудың критерийлерін
анықтаған жоқ.
Мұндай критерий заттың тұтынушылық мақсаты болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, егер белгілі бір зат мұра қалдырушы мен бірге тұратын
мүрагерлерінің күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға қызмет еткен
болса, онда ол мүліктің ерекше санатына жатқызылуы тиіс. Осы критерий
жалғыз мүмкін болатын критерий деген ойдамыз.
Сонымен қатар ең маңызды критерий ретінде заттың құнын белгілемейтін
авторлар мен келіспеу де қиын. Мұрагерлік құқық бойынша әдеттегі тұрмыстық
жағдай заттарына бағалы ағаштан жасалған жиһаз және өзге де өнер туындылары
[7, 19 б.], қымбат кілемдер, уникальді заттар [8, 44 б.], жатқызылмайды
деген пікірлер бар.
Тұрмыстық жағдай заттарының тұтынушылық мақсаты критерийін басшылыққа
ала отырып, басқа көптеген адамдарда бар зат, байлық болып табылмайтындығын
мойындауымыз қажет. Біздің ойымызша, картиналар мен басқа өнер туындылары
әрқашан ерекше бағалы заттар санатына жатқызылып, тұрмыстық жағдайлар
заттары үшін көзделген тәртіппен мұрагерлікке өтпейді.
Әрине, әйгілі мастерлердің қолдауынан туындаған картиналар, басқа да
авторлық өнер туындылары, әдеттегі мүлікке қатысы жоқ мүлік деп санауға
болады. Алайда пәтерлердің үлкен саны әр түрлі өнер туындыларымен
әсемдендірілген: гравюралар, метографиялар, қолдан жасаған кілемдер, қолдан
жасаған көркем бұйымдар, және басқалары. Бұл заттарды байлық заттарына
жатқызуға болмайды. Үй кітапханаларын мұрагерлену тәртібі де маңызды сұрақ
болып табылады .
Салымдардың құқықтық реттелімін барлық заңгерлер қолдап отырған жоқ.
Шынында да, мысалы, тұрмыстық жағдай заттарынан міндетті үлес бөлінеді, ол
өсиеттік салымдардан жоқ-бұны немен түсіндіруге болады? Тағы да мына
жағдайды көзімізге елестетейік: бір азамат басқа азаматтан автокөлік алу
үшін қарызға ақша алып, оларды өзінің салымына енгізеді, бұл салым басқа
адамға “өсиет етілген”, кейін ол кенеттен қайтыс болады. Оның өлімінен
кейін осы салымнан басқа ешқандай мұрагерлік мүлік қалмайды. Ақыл
тұрғысынан алғанда, ақшаны қарызға берген тұлға осы салым есебінен ақшасын
алуға құқылы. Бірақ бұл олай емес. Қолданыстағы салымдардың ерекше құқықтық
режиміне сәйкес салымдарға қатысты салымшының өсиеттік өкімі (билік етуі)
болған жағдайда ол мұндай мүмкіндіктен айырылады.
Заң бойынша мұрагерлікте орын алатын жағдай бойынша, яғни, мысалы,
мұрагерлік масса негізінен тұрмыстық жағдай заттарынан тұратын болса немесе
тек тұрмыстық жағдай заттарынан тұратын болса, ол да даулы болып саналады.
Неліктен кәмелетке толмаған бала немесе қажетті санатқа жататын басқа
тұлға, яғни міндетті мұрагер, егер мұрагерлік масса тұрмыстық жағда
заттарынан тұратын болса және осы тұлғаға қарағанда мұра қалдырушымен
бірге тұратын басқа мұрагер бар болса, мұрагерлік бойынша ештеңе алмайды?
Бұл сұраққа дұрыс жауап беру өте қиын.
Сонымен қатар заңнамада мұрагерлік қатынастрды ведомстволық нұсқаулар
нормаларымен реттеу мүмкіндігін алып тастау көзделуі тиіс. Егер кодекстің
нормалары белгілі бір нақтылауды қажет ететін болса, бұл Қазақстан
Республикасының Үкіметі актілерімен жасалуы тиіс. Жақын уақытта біздің
өмірімізде мұрагерлік құқықтың орны елеулі түрде өсетін болады.
Соңғы жылдары біздің азаматтар өмірі жақсарылмаса да, көптеген адамдарда
қымбат тұратын меншігі пайда болды, бұлар, ең алдымен, жер учаскелері мен
пәтерлер, көптеген адамдарға бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар,
мүліктік кешендер – кәсіпорындар мен кәсіпкерлік іс тиесілі. Сонымен қатар
меншіктері Қазақстанда ғана емес, шетелде болатын аса ауқатты адамдар тобы
туралы ұмытпауымыз қажет. Соңғы айтылған жекелеген және тиянақты зерттеуді
талап етеді. Жалпы айтқанда, адам қайтыс болғаннан кейінгі мүліктің тағдыры
біз үшін бәрібір емес. Болашақта нотариустарда өсиетті құрастыру.
Мемлекеттің дамуының концептуалдық моделі стратегиялық міндеттердің
кешенін шешуді қажет етеді: демократиялық типтегі ашық қоғам құру, нарықтық
экономикаға көшуді жалғастыру, барлық меншік түрлерінің либерализациялануы
мен бәсекелесттік бастамаларына негізделу.
Бүгінгі күнде азаматтық құқық теориясының заң ғылымы ретінде
тәжірибиенің нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру туралы мәселе көтерілуде.
Бұл Қазақстандағы мұрагерлік құқығының кейбір сұрақтарына толық қатысы бар.
Мұрагерлік құқық жеке құқықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде бүгінде
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Осы мәселені зерттеудің өзектілігі
қазіргі қоғамдағы әр түрлі меншік нысандары мен азаматтардың экономикалық
құқықтары және тақырыптың әлеуметтік маңыздылығына байланысты.
Елдегі экономика саласындағы реформаларға байланысты Қазақстанның
азаматтық құқығының меншік институтындағы түбегейлі өзгерістер мүрагерік
құқығына да әсер етпей қойған жоқ.
Мұрагерлік – бұл экономикалық мазмұны бар қатынас, жеке меншіктің туынды
жағы десек болады.Меншік құқығы категориясы мүліктің осы шақтағы тиесілігін
көрсетсе, мұрагерлік категориясы – оның болашақтағы тиесілігін, яғни меншік
иесінің қайтыс болғаннан кейінгі.
Біздің елдегі меншік нысандарының қалыптасуы – нарықтық реформалардың
фундаментальді заңшығарушылық баспалдағы болған Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексін өңдеп оны қабылдауға себеп болған меншік туралы
заңдардың қабылдана бастауы, СССР-дың жер туралы заңдарының негіздері, СССР-
дың және одақтас республикалардың азаматтық заңдарының негіздерінің
қабылдануы күрделі процесс.
Қазақстан Республикасының Конститтуциясының 26 б сәйкес меншік және оны
мұраға алу құқығы мемлекетпен қорғалады [6]. Мұрагерлік құқығы жеке меншік
құқығымен өте тығыз байланысты. Меншік бір уақытта меншіктің жеке нысанына
негізделген өндірістік процесстің маңызды бөлігі болып табылады.
Өкінішке орай, азаматтық заңдар, оның ішінде мұрагерлік туралы заңдар
соңғы кездері өте жылдам ауысты, тіпті заңгер - ғалымдар мен тәжірибиедегі
қызметкерлер бұл саладағы заңдардың өзгеру қарқынына ілесе алмай қалды.
Меншік нысандарының қалыптасуы, әрине, көптеген идеологиялық, әлеуметтік
және психологиялық стериотиптердің жойылуымен байланысты. Азаматтардың
меншік құқығының обьектісі болып, тұтынушылық сипаттағы мүліктер мен қоса,
заң бойынша бұрын азаматтардың меншігінде бола алмайтын мүліктер енді. Бұл
кәсіпорындар, тауар өндіру саласындағы мүліктік кешендер, тұрмыстық қызмет
көрсету, сауда, жер, шаруа (фермер) қожалықтарының мүліктері, ғимараттар,
құрылғылар, көлік құралдары және тағы басқа [9]. Азаматттардың меншігіндегі
аталған обьектілер олар қайтыс болғаннан кейін мұрагерлік мирасқорлық
жолымен олардың мұрагерлеріне ауысады.
Қазақстандық мұрагерлік құқық - рим құқығының дәстүрлеріне негізделген
айтарлықтай өңделген институт. Бірақ кеңестік және қазақстандық мұрагерлік
құқық көптеген обьектілердің спецификасын ескермейді. Қазақстан
Республикасының мұрагерлік құқығына жаңа кәсіпорын, кәсіпкерлік іс, жер
сияқты басқа да обьектілерді мұраға алуды, нақты және толыққанды заңи
реттеу қажет. Бұл міндетті жүзеге асыру, бірталай теориялық мәселелерді
анықтайды, нақтырақ айтсақ мұрагерлік обьектілері мәселесі, мұрагерлік
мирасқорлық теориясы, ортақ мұраны бөлу кезіндегі мұра қабылдаушылардың
қарым-қатынасы, мүліктің ортақ түрлерін мұраға алудың ерекшеліктері және
тағы басқа.
Зерттеудің объектісі: мұрагерліктің мәселелері. Жұмыстың негізгі
мақсаты. Мұрагерлік құқығының негізгі ұғымдарын қарастыру, заң және өсиет
бойынша мұрагерліктің мәселелерін анықтау және қарастыру.
Жоғарыда аталған жағдайлар осы тақырыптың өзекті мәселелерін зерттеу
қажеттілігін көрсетті, нәтижесінде жұмыстың тақырыбы анықталып ол келесідей
міндеттерді қойды:
1. мұрагерлік құқық кешенін зерттеу, оның ішінде мұрагерлік
мирасқорлық обьектілерін, мұрагерлік құқыққатынастарының субьективтік
құрамын.
2. заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерліктің ерекшеліктерін
айқындау (субьектілер және обьектілер)
3. заң бойынша мұрагерліктің мәселелерін айқындау, оларды шешу.
4. Қазақстан Респуьликасының мұрагерлік заңнамасын анализдеу,
мұрагерлік құқықты зерттеудегі ақтаңдақтарды анықтау.
Теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде мұрагерлікті құқықтық реттеу
мәселелерді кешенді зерттеу қазақ тілінде өткізіледі.
Тәжірибиелік маңызы. Соңғы кездердегі ғалым-цивилистердің мұрагерлік
құқық институтын, меншк қатынастарын реттейтін заңи нормаларды реттеудде
қызығушылық танытуымен байланысты (соның ішінде мұрагерлік). Осыған орай
зерттеуде заңдарға еңгізуге болатын ұсыныстар жасалған.
Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтық Кодексіндегі [5, 6] кәсіпкерлік
саласындағы мұрагерлік мәселесінің ережелері мен жалпы қағидаларының
болмауы заңшығарушының ұқсас сұрақтарды шешуде әр түрлі арайы актілерді
қолдануы бір мәселені әр тұрғыдан қарайды. Атап айтқанда ҚРЗ Шаруашылық
серіктестіктер туралы [7], ҚРЗ Акционерлік қоғамдар туралы [8], ҚРЗ Шаруа
(фермер) Қожалықтары туралы [9], ҚРЗ Өндірістік кооператив туралы және
[10], ҚРЗ Неке және отбасы туралы [11] т. б..
Зерттеу әдістері. Диалектикалық, жалпы және арнайы құқықтық, нормативтік-
логикалық, және басқа әдістер.
Диплом жұмысын жазудың теориялық негізі ғалым-цивилистердің
еңбектеріндегі ой-тұжырымдар болды. Жұмыс үшін ерекше маңызы болғаны ол
меншік саласындағы, мұрагерлік құқыққатынасы саласындағы мамандардың
зерттеулері. Атап айтқанда Толстой Ю.К., Братусь С.И., Егоров Н.Д., Иоффе
О.С., Новицкий И.Б., Немков А.М., Серебровский В.И., Суханов Е.А.,
Черепахин Б.Б., Барщевский Е.М., Басин Ю.Г., Сүлейменов М.К., Амирханова
И.В., және т. б. мамандардың жұмыстары.
Нәтижелер. Жұмыста Қазақстан Республикасынның заңдарын өзгертуге және
толықтыру мәселесі бойынша ұсыныстар берілген. Нақты айтқанда:
1. Кәсіпорын мен кәсіпкерлік істі мұраға қалдыру ерекшеліктері бар
мұрагерлік объектілері ретінде заңнамаларда әрқасысын жеке-жеке қарастыру
қажет. Кәсіпорынға деген құқықты тіркеу барысында, азаматтық құқықтардың
бірыңғай объектісі ретінде кәсіпорынға деген құқықты тіркеу механизмін заң
деңгейінде анықтап өту қажет.
2. Бірнеше мұрагерге мұраға қалған немесе мұрагердің жоқ болу себебінен
мемлекет меншігіне өтетін кәсіпорынның жағдайын заңи тұрғыдан қарастыру
қажет. Бірнеше мұрагер болған жағдайда заңға сүйене отырып оны ортақ
бөлшектік меншік деп анықтауға болады. Алайда, ортақ бірлескен мүлікті
шаруа қожалығының түрі бойынша бөлінбес, біртұтас объект ретінде жалпы
ереже деңгейінде заңда бекіткен жөн болар еді.
3. Мүлік келесі кезектегі мұрагерлер түріндегі нақты үміткерлер бола
тұрып, ұзақ мерзім аралығында қараусыз қалуы мүмкін емес. Сондықтан да, осы
мәселенің шешімі ретінде келесіні ұсынамыз: Егер жүрген жері анықталған,
мұрагерлікке шақырылған жоқ мұрагер, АК 1077 бабының ережелері бойынша
мұраны бөлгеннен кейін де мұрадан бас тартуы туралы мәліметтер жібермесе,
онда қалған мұрагерлер жоқ мұрагерге тиесілі мұраның бөлігін бір жыл уақыт
аралығы өткен соң өзара бөлуге құқылы. Егер жүрген жері анықталмаған,
мұрагерлікке шақырылған жоқ мұрагер, АК 1077 бабының ережелері бойынша
мұраны бөлгеннен кейін де мұрадан бас тарту туралы мәліметтер болмаса, онда
қалған мұрагерлер жоқ мұрагерге тиесілі мұраның бөлігін үш жыл уақыт
аралығы өткен соң өзара бөлуге құқылы.
Диплом жұмысының құрылымдық элементтері: кіріспе, жеті бөлімшені
құрайтын, үш бөлім, сонымен бірге қорытынды және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Мұрагерлік түсінігі
Құқықтың субъектісі қайтыс болысымен оған тиесілі барлық субъективтік
құқықтар мен міндеттер тоқтатылмайды. Оның жеке мүліктік емес құқықтары мен
міндеттері тоқтатылуы әрине сөзсіз. Қайтыс болған адамдардың мүліктік
құқықтық қатынастарының көп бөлігі ол қайтыс болған соң да өмір сүре
береді, өйткені оның құқықтары мен міндеттері басқа тұлғаға өтеді. Қайтыс
болған тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің жаңа субъектіге өтуін
мұрагерлік деп аталады [12, 421; 13, 10] (немесе мұрагерлік құқық
мирасқорлық).
Кейбір авторлар мұрагерлік құқық мирасқорлықты құқықтар мен міндеттердің
мұра берушіден мұрагерге өту тәртібі деп анықтайды [13, 7]. Ол мұрагердің
(құқық мирасқорының) құқықтары мен міндеттерінің мұра берушінің құқықтары
мен міндеттеріне юридикалық тәуелділігімен сипатталады. Мұра бойынша мұра
берушінің өмірінде болған құқықтары мен міндеттері ғана өтеді.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық әмбебаптық, тікелейлік секілді белгілермен
сипатталады, бір уақытта болады, кері күшке ие.
Әмбебаптық барлық құқықтар мен міндеттер біртұтастық ретінде қамтамасыз
ету тәсілдері мен ауыртпалықтары қоса отырып өтеді дегенді білдіреді.
Шершеневич атап көрсеткендей, “жиынтықта мүлік жөнінде түсінікті құрайтын
бұрынғы субъектінің барлық қатынастары жаңа тұлғаға тікелей емес,біртұтас
бүтін ретінде өтеді”. Мұрагкерлік жалпы мирасқорлықты білдіреді. Ол тек
заңи қатынастардың жиынтығы ғана емес, сонымен қатар олардың барлық
кешенінің біруақытта өтуі болып табылады [14, 467 б.].
Тікелейлік бір тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің екінші тұлғаға өтуі
үшінші тұлғалардың қатысуынсыз болады дегенді білдіреді.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық бір уақытта болады, яғни құқықтар мен
міндеттердің барлық кешеніне таралады. (Мұрагерге белгісіз құқықтар мен
міндеттер) және мұраны қабылдау шартсыз, ескертпелерсіз жүзеге асырылады.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық кері күшке ие, яғни мұрагер басқа
тұлғалардың пайдасына құқықтар мен міндеттердің барлық кешенінен бас тартуы
мүмкін.
Мұрагерлік институты негізінде қоғамдық тиімділіктің әр түр-лі
сипаттағы ойлары жатыр. Мұрагерлік біздің заңнамамызда болғандықтан, тұлға
мүлікті тек өмірі уақытында алмайтындығын аңғартады. Қайтыс болған жағдайда
өкім жасау құқығы мұра берушінің өмірі барысында оған қымбат болған
мақсаттарға ары қарай қызмет етуге мүмкіндік береді. Мұрагерлік институты
тұлғаның өзінің өмірінің шегінен тыс өзіндік еркінің маңызын жалғастыру
құралын береді [15].
Сонымен қатар несие берушлердің де мүдделері құқықтар мен міндеттерді
иеленушінің өлімімен оның мүліктік құқықтары мен міндеттері тоқтатылды деп
танылмауын талап етеді. Мысалы, егер қарыздарды өтеу міндеті борышқордың
қайтыс болуымен тоқтатылатын болса, онда азаматтарға несие беру тәуекелді
еді.
Ары қарай мұрагерлік институты басқа да мақсаттарға қызмет етеді.
Мұрагерлік жекелеген тұлғаны өзінің мүлкін көбейтуге, өндірістік еңбегін
күшейтуге маңызды ынталандыру ретінде қызмет етеді. Адамдар жұмысқа
өздерінің жанұялары, жақын адамдары және оларға қымбат мүдделері үшін
тартылады. Мұндай өзіндік өндірістіліктің күшеюінен қоғам экономикалық
тұрғыдан пайда көреді.
Мұрагерлік жүйесі үлкен саяси маңызға ие. Мемлекет мұра-герліктің
белгілі тәртібін бекіте отырып, қолайлы мағынада жекеле-ген азаматтар
арасында байлықтарды бөлуге ықпал ете алады. Мысалы, мықты ағылшындық
ақсүйектер өзінің өмір сүруінің ең бастысы, мүліктегі мұрагерліктің тәртібі
арқылы жүзеге асырылады.
Аталған ойлар неліктен мұрагерлік құқық әрбір халықтың жеке
ерекшеліктеріне, оның ұлттық құрамына және тарихи тағды-рына тәуелді
екендігі түсіндіріледі.
Сөйтіп, мұрагерлік меншік құқығын иеленуінің маңызды туынды әдістерінің
бірі болып табылады және ол өндірістік қаты-настарды қатайту мен қорғау
мақсаттарына қызмет етуі қажет болды [16]. Азаматтың оның өлімінен кейін
субъективтік азаматтық құқықтарының басқа тұлғаға кез келген өтуі
мұрагерлік болып табылмайды. Мұрагерлік тәртібімен азаматтық құқықтар мен
мін-деттердің өтуі жоғарыда айтылған міндеттермен сипатталады. Мұрагерлікте
құқықтар мен міндеттердің мұра қалдырушының құқық мирасқорлары бола алатын
мұрагерлерге өту тәртібі, шектері жиынтықта азаматтық құқықтың институтын
құрайтын, жиі мұрагерлік құқық, кейде мұрагерлік құқық деп аталатын
құқықтық нормалармен анықталады. Мұнда мұрагерлік құқығы объективті
мағынада көрсетіліп тұр, яғни аталған аяда қатынастарды реттейтін заңи
номаларының жиынтығы ретінде және құқықтық институтты құрайды.
Субъективтік мағынада мұрагерлік құқығы нақты тұлғаның мұраны иелену
құқығы немесе қайтыс болған тұлғаның құқықтық қатынастар жиынтығына кіруі
деп түсіндіріледі.
Субъективтік мағынада мұрагерлік құқық деп мұрагерлікке шақырылатын
тұлғаның танылған құқығы және мұра қабылдаған тұлғада танылған құқық,
сөйтіп қайтыс болған азаматтың құқық мирасқоры болып қойған мұрагерлік
құқықтың нормалары аталады.
Осы екі құқықтың да иесін мұрагер деп атаймыз. Ал мұрагерге қалдырылған
және өтетін мүлікті мүра деп атаймыз [15, 57 б.].
Сонымен қатар мұрагерлікке шақырылған мұрагер мен мұраны қабылдап қойған
мұрагердің өкілеттіктері – бұл сапалық тұрғыдан бір-бірінен ерекшеленетін,
әр түрлі сипаттағы өкілет-тіктер. Кеңестік азаматтық құқықта мұрагерлікке
шақырылған мұрагер мұраны қабылдау немесе бас тарту өкілеттігіне иеленген
болатын. Ол әлі қайтыс болған тұлғаның мұрагері емес, ол мүмкін құқық
мирасқоры. Бұл мағынада мұрагер болып еріксіз-ақ болады. Осы кезде
мұравгерлікке шақырылған тұлға, мұра ашылған сәттен бастап, мұраға құқықты
иеленеді, яғни мұра қалдырушы қайтыс болған сәттен бастап, оның құқық
мирасқоры болып саналады.
Мұра қалдырушының мирасқоры – мұраны қабылдап қойған мұрагер. Мұраны
қабылдау біржақты мәміле болып табылады. Мұрагерлік құқықтың құқықтық
табиғаты, нақтырақ, мұра иесінің құқығы ерекше. Бұл құқықтың мазмұны балама
өкілеттікті құрайды мұраны қабылдау немесе қабылдамау. Осыған байланысты
әдебиеттерде мұраны иелену құқығы субъективті құқықтар қатарына жатқызылуы
мүмкін емес деп айтылады, өйткені оған басқа тараптың міндеті сәйкес
келмейді.
Бұл құқық В.И. Серебровскийдің пікірі бойынша, азаматтық
құқыққабілеттіктің бір көрінісі ғана, олардың қатарына шарт жасасу, өсиет
және басқа сипаттағы мәмілелер жасау құқығы да жатқызылады. Мұраны иелену
құқығын алып қоюға жол берілмейді [17].
Мұраны иеленуден туындаған құқық субъективті азаматтық құқық ретінде
саналып, басқа және әрбір тұлғалардан қорғалады. Бұл құқықтың объектісі
барлық мұра (мұрагерлік) масса (жиынтық) болып саналады.
ҚР АК 1038б. сәйкес мұрагерлік - өлген азаматтың (мұра қалдырушының)
мүлкінің басқа тұлғаға (тұлғаларға) – мұрагерге (мұрагерлерге)өтуі.
Мұрагерлік құқықтың мирасқорлық заң және өсиет бойынша болуы мүмкін.
Мұрагерлер, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, мемлекет болуы мүмкін. Заң
бойынша мұрагерлікті мұра қалдырушы мен мұрагерлер тек жеке тұлғалар ғана
болуы мұмкін. Өсиет бойынша мұрагерлікте мұрагерлер азаматтық құқықтық
қатынастар субъектілерінің кез келгені болуы мүмкін, ал мұра қалдырушы -
әрекет қабілеттігі бар, кез келген жеке тұлға.
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары
Мұрагерлік негіздері. ҚР АК 1039 б. сәйкес мұрагерлік негізі: заң; 2)
мұра қалдырушы құрған өсиет болып табылады.
Мүрагерлік негіздерін бір-біріне қатаң қарама-қарсы қоюға болмайды.
Кейбір жағдайларда мұраның бір бөлігі заң бойынша, ал қалған бөлігі өсиет
бойынша өтуі мүмкін, мұндай жағдайлар шекаралас жағдайлар деп аталады [18].
Сонымен қатар мұрагерлік тікелей заңнан ешқашан туындамайтындығын есте
сақтаған жөн. Өсиет бойынша және заң бойынша да мұрагерлік үшін заңмен
көзделген заңи фактілердің бірқатар жиынтығы қажет.
Заң бойынша мұрагерлік үшін:
- мұраның ашылып қойылуы;
- мұрагерлікке шақырылған тұлға заң бойынша мұрагерлер шеңберіне
кіру қажет;
Заң бойынша мұрагерлік мына жағдайларда:
– мұра қалдырушы өсиет қалдырмағанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұраны қабылдамағанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұрадан бас тартқанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұрагер абыройсыз деп таныл-ғанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қай-тыс болса;
– мұра қалдырушы өсиетте барлық заң бойынша мұрагер-лерін мұрадан
айырса;
– өсиет толық жарамсыз деп танылғанда немесе оның бөлігі жарамсыз
деп танылғанда (ол заң бойынша мұра-герлікке өтеді).
Өсиет бойынша мұрагерлік заң бойынша өсиетке қарағанда басым құқыққа ие.
ҚР АК 1046 б. сәйкес әрбір азамат өсиет құра отыра:
– өзінің мүлкін немесе оның бір бөлігін азаматтарға (олар заң
бойынша мұрагерлер шеңберіне кірмеуі де мүмкін), заңды
тұлғаларға, мемлекетке бере алады.
– заң бойынша мұрагерлерін (біреуін, бірнешеуін немесе барлығын
) мұрагерлік құқығынан айыруы мүмкін.
Өсиет бойынша мұрагерлікте мұраға шақырылатын тұлғаны мұра қалдырушы өзі
анықтайды. Мұра қалдыруша өсиетінде заң бойынша барлық мұрагерлерін
мұрагерлік құқығынан айыруы, сонымен бірге ешкімге ештемені өсиет ретінде
қалдырмауы мүмкін. Мұндай жағдайда мұра қалдырушы тікелей болмасада жанама
түрде мұраның мемлекетке өтуіне рұқсат береді.
Сөйтіп, өсиет бар ма, жоқ па, оған тәуелсіз, ол егер болатын болса, оның
мазмұны қандай, мұрагерлік барлық жағдайларда заңды көзделген заңи фактілер
бар болғанда ғана пайда болады. Бұл тұрғыдан алғанда мұрагерлік (заң
бойынша да, емес өсиет бойынша да емес) тікелей заңнан ешқашан туындамайды
[15, 27; 16; 19]. Заң бойынша мұрагерлік термині әр түрлі негәздер
бойынша (неке, туысқан-дық, асырауда болу және т.б.) мұрагерлікті сәтті
түрде біріктіреді және бұл дегеніміз әрбір нақты жағдайда мұрагерлік үшін
қажетті заңи фактілерді елемеуді білдірмейді.
Мұра – көптеген заңи терминдердің бірі емес, бұл-нақты құқықтық ұғым.
Мұра (мұрагерлік масса) - мұра қалдырушыдан мұрагерге мұрагерлік құқық
мирасқорлық тәртібімен өтетін мүліктік құқықтар мен міндеттердің жиынтығы;
мұра қалдырушы қайтыс болған соң мұрагерге өтетін мүлік.
Мұра құрамына мұра қалдырушыға мұра ашылу сәтіне тиесілі, олардың болуы
оның өнімімен тоқтатылмайтын барлық құқықтар мен міндеттер кіреді [12; 20,
713 б.]. Мұра құрамына мұра қалдырушы өмірінде ие болған құқықтар мен
міндеттер ғана кіруі мүмкін. Мұра құрамы ҚР АК 1040 б. белгіленген ережелер
бойынша анықталады.
ҚР АК 1040 б. 2 т. Мұра құрамына кірмейтін құқықтар тізбектелген.
Олардың ішінде:
– Заңды тұлға болып табылатын ұйымдарда мүшелік құқығы;
– өмір мен денсаулыққа келтірілген зиянның орнын толтыру құқығы;
– алименттік міндеттерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
– еңбек және әлуметтік қамсыздандыру туралы заң актілері
негізінде зейнетақылық төлемдерге, жәрдемақыға және де өзге
төлемдерге құқығы;
– мүліктік құқықтармен байланысты емес жеке мүліктік құқықтар;
Мұрагерлік тапсырма шарты бойынша сенім білдірген құқықтары мен
міндеттері өте алмайды (852б. 1т., ҚР АК 854б.) еңбек шарты бойынша
құқықтар мен міндеттер; қайтыс болған адамның кооперативтердегі мүшелік
құқықтары; тұрғын-құрылыс-тық кооперативтердегі мүшелік құқығы (Тұрғын үй
қатынастары туралы заңның 59 б. жеке сақтандыру шарты бойынша пайда
көрушінің құқығы 808б.1т. ҚР АК 815 б.8т.).
Сонымен қатар, біздің ойымызша, аталған нормаларды қол-данғанда кейбір
мәселелер туындауы мүмкін.
Мысал ретінде егер заңнамамен немесе шартпен өзгеше көз-делмесе, мұра
құрамына ұйымдарда (заңды тұлғаларда) мүшелік құқығының кірмеуі туралы
ережені алуға болады. Осыған байланысты ұйымдардың жекелеген түрлерінің
қатысушылары болатын мұрагерлердің мұрагерлік құқықтарын анықтауда. Кейбір
заңдардың мәтіндері онша сәтті емес деп танимыз. Мысалы, 2 мамыр 1995ж
Шаруашылық серіктестіктер туралы заң 18 бабына сәйкес толық
серіктестіктерде, егер серіктесмтік қатысушысы қайтыс болса немесе қайтыс
болды деп жарияланса, мұрагер барлық қалған қатысушылардың келісімімен
серіктестікке кіруге болады. Жарлықта шаруашылық серіктестікте қатысушы
болу құқығының өтуі сөз болып отыр. Мұрагерде мүліктің үлесін алу құқығы
бар ма, жоқ па деген сұрақ туындайды. Жарлық нормаларының мазмұны-нан
үлеске құқық - бұл үлес бөлгеннен кейін заттай немесе ақша-лай өтемақы
арқылы өтетіндігі туындайды. Үлес бөлінбей тұрып, мұрагерде мұндай үлесті
талап ету құқығы ғана бар.
Мұра құрамына мұра қалдырушының өмірі кезінде төленбеген, мұра
қалдырушыға өмірі кезінде аударылған, бірақ ол алып үлгермеген зейнетақылық
төлемдер [21]. Бұл жағдайларда мұрагерлік құқық мирасқорлық туындамайды,
өйткені қарыздық төлемдер тек отбасы мүшелеріне ғана өтеді, олар қайтыс
болған мұрагерлері шеңберіне кірмеуіде мүмкін.
Талап ету құқығы, егер мұра қалдырушы қайтыс болу мезетіне ол нақты
сипатқа ғана ие болғанда (жүзеге асуға дайын) мұрагерлікке өтеді. Мысалы,
келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талап мұрагерлік заты болуы
мүмкін, егер:
-мұра қалдырушы зиянның орнын толтыру туралы талап қойып үлгерсе;
-мұра қалдырушы мен зиян келтіруші арасында бітірмешілік келісім
жасалса.
Сонымен қатар барлық жеке мүліктік емес құқықтар олардың иесі қайтыс
болысымен өздерінің мәнің жоғалтуы да мүмкін. Мысалы, ҚР Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы 10 маусымдағы 1996жылғы Заңның 11 бабына сәйкес
авторға туындыға қол сұғылмаушылық құқығы деген жеке мүліктік емес құқық
тиесілі. Бұл құқықты автор қайтыс болған соң фактілі түрде оның мұрагерлері
жүзеге асырады.
Мұрагерлік құқықта бос мұра ұғымы бар, бұл оған қатысты өсиет бойынша
да, заң бойынша мұрагерлері болмайтын мұра немесе мұрагердің ешқайсысында
мұраны иеленуге құқықтары болмайды, немесе олар дың барлықтары мұрадан бас
тартады.
Бос мұра ашылған орны бойынша коммуналдық меншікке өтеді. Мұра мұра
ашылған күннен бір жыл өткен соң, мұраның ашылған орны бойынша жергілікті
атқарушы органның өтініші негізінде сотпен бос деп танылады. Мұра егер оны
күзетуге байланысты шығындар оның құнынан асып түссе, аталған мерзімнен
бұрын бос деп танылуы мүмкін.
Мұраның ашылуы.
Мұраның ашылу уақыты мен орны
Атап өтілгендей, мұрагерлік үшін қажетті заңи факторлардың бірі мұраның
ашылуы болып табылады. Мұраның ашылу уақытына байланысты:
-мұраны қабылдау мерзімі (одан бас тарту);
-мұрагерлерде меншік құқығы пайда болу сәті;
-қарыздық талаптарды білдіру мерзімдері және басқалары анықталады.
Мұрагерлік даулар туындағанда олар мұра ашылу мезетінде әрекет ететін заң
нормаларына сәйкес шешіледі.
Мұра азамат қайтыс болғаннан кейін ашылады. Қайтыс болу сәті дәрігерлік
–биологиялық мәліметтер негізінде бекітіледі, олар адам ағзасында болған
өзгерістер қайта қалыпқа келмейтіндігін куәландырады және адамның қайтыс
болу фактісінің болғандығын растауға мүмкіндік береді. Қайтыс болу фактісі,
қайтыс болу күні секілді АХАЖ органдарымен берілетін қайтыс болу туралы
куәлік-пен бекітіледі. Қайтыс болуға соттың өлді деген жариялауы
теңестіріледі.
ҚР АК 1042б. 2 т. сәйкес мұраның ашылу уақыты мұраның қайтыс болған
уақыты болып саналады, ал өлді деп жариялағанда – егер сот шешімінде бұл
күн көрсетілмесе, соттың азаматты өлді деп жариялау туралы шешімі заңды
күшіне енген күн.
ҚР АК 1042б. коммориенттер, яғни бір календарлық күн ішінде қайтыс
болған, бірінен кейін бірі мұрагерлік ете алатын тұлғалар туралы ерекше
айтылған. Олар, ҚР АК аталған бабының 3 т. сәйкес бір уақытта өлген деп
танылады және бірінен соң-бірі мұрагерлік етпейді. Мұрагерлік олардың
әрбіреуінен кейін ашылады [21; 22].
Мұраның ашылу орны өлген азаматтың соңғы тұрақты тұрғылықты жері болып
табылады, егер ол белгісіз болса – мүлік орналасқан жер немесе оның негізгі
бөлігі орналасқан жер. Мұраның орнын анықтау үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Бұл қандай наториалдық контора мұрагерлік істі ресімдей алады, сонымен
қатар қандй наториалдық контора мұрагерлер бас тарту алушылардың, несие
берушілердің немесе мемлекеттік мүдделері үшін мұрагерлік мүлікті күзетуге
шараларды қабылдайтынын шешуге қажет.
Заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Аталған жағдайлар заңды күшіне
енген сот үкімімен белгіленуі тиіс, себебі ондай әрекеттер қылмыс құрамын
құрайды.
ҚР АК 1054 б 2т сәйкес мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға
қасақана кедергі жасаған және сол арқылы олардың өздерін соларға жақын
адамдарды мұрагерлікке шаұыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге
ықпал жасаған адамдардың өсиетт бойынша да, заң бойынша да мұра алуға
құқығы жоқ.
Мемлекет мұрагерлік құқықтың ерекше субьектісі болы табылады. Мемлекет
өсиет бойынша да, заң бойынша да мұрагер болып танылы алады. ҚР АК 1083
бабы бойынша мемлекетке мұрагерлік мүліктің толық немесе жартылай ауысуы
жағдайларын көрсеткен:
1. егер де заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер болмаса
2. егер де мұрагерледің ешқайсысының мұра қабылдау құқығы болмаса (ҚР АК
1045 бап)
3. егер де барлық мұрагерлер мұрадан бас тартса (ҚР АК 1074 бап)
Бұндай мұра мұра ашылғаннан кейін жергілікті атқарушы органның өтініші
бойынша бір жыл мерзімнен кейін коммуналдық меншікке ауысады.
Мұрагерлік құқыққатынас азаматтық құқыққаттынастың күрделі түрі
болғандықтан біршама өзгерістерге ұшырауы мүмкін, тиісінше мұрагерлік
құқықатынастың субьективтік құрамы да өзгеріп отыруы мүмкін. Ең алдымен бұл
өзгерістер оқиғалармен және іс - әрекеттермен, яғни юридикалық фактілермен
байланысты. Бұл өз кезегінде мұра қалдырушының қайтыс болуы, мұрагердің өз
үлесінен бас тартуы және тағы басқа да жағдайлар жатады.
Өкілдік құқығы бойынша мұрагерлік. Қажетті мұрагерлер.
Заңды мұрагер қатарына сондай-ақ өкілдік (ұсыну) құқығы бойынша
мұрагерде жатады. Көрсетілген мұрагерді мұрагерлікке шақыру тек заңдарда
көрсетілген арнайы жағдайларда жол беріледі.
Өкілдік (ұсыну) құқығы бойынша мұрагерлік түсінігі бойынша егер заң
бойынша мұрагер мұра аталғанға дейін қайтыс болса, аталатын мұрадағы оның
үлесі ұсыну құқығы бойынша оның ұрпақтарына ауысады. Қайтыс болған
мұрагердің үлесі заң бойынша мұрагер ұсынған туыстығы бірдей дәрежедегі
ұрпақтар арасында тең бөлінеді. Ұсыну құқығы тек заң бойынша мұрагерлікке
қолданылалады.
Ескі заң бойынша тек немерелер және шөберелер ұсыну құқығы бойынша
мұрагерлік ете алатын. Қазіргі кодекс ұсыну құқығы бойынша мұрагерлік ете
алатын.
Қазіргі кодекс ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікке шақырылатын тұлғалар
шеңберін кеңейтті. Тікелей өзінің тарайтын туыстық бойынша мұрагерлік
жағдайында ұсыну құқығы туыстық дәреже шектелмей қлданылмайды,ал көлденең
туыстық бойынша мұрагерлік жағдайында ұсыну құқығын отырып , мұра
қалдырушының жөндері не оның туған немере ағасы немесе апасын ұсына
отырып,немере аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастары ) алады.
Ұсыну құқығы асырап алынғандарға қатысты да қолданылады. Сондықтан егер
асырап алынған асырап алғаннан бұрын қайтыс болса, онда асыралынғандарға
тиесілі мұрагерлік үлес ұсыну құқығы бойынша оның балаларына, тең мөлшерде
бөлініп өтеді.
Қажетті мұрагерлер. Заң бойынша мұрагер арасында тағы да бір ерекше
мұрагерлер категориясы бар, оларға мұрадан белгілі бір үлес алынады. Бұл
үлес міндетті деп аталады, өйткені қажетті мұрагерлер, лайықсыз мұрагерден
басқа (ҚР АК 1045 бап) оны алу құқығынан айыра алмайды.
ҚазССР АҚ айрымашылығы қазіргі кезде заң міндетті мұрагерлер қатарынан
мұрақалдырушының асырауындағыларды алып тастайды. Қажетті мұрагер қатарына
кәмелетке толмағандар немесе мұра қалдырушының еңбекке қабілетсіз
балалары, еңбекке қабілетсіз жұбайы және ата-аналар жатады.
Бұл шеңберіндегі тұлғаларды анықтау бірінші кезектегі мұрагерді
белгілеуде қолданған критериді, сондай-ақ еңбекке қабілетсіздік критерииін
ескере отырып анықталады. Аталған тұлғалар өсиет бойынша мұрагерлер
пайдасына ашылатын мұра болған жағдайда да мұра алады.
Елеулі фактор болып міндетті үлестің мөлшері пайда болуы, ол заң бойынша
мұрагерліктің әрқайсысы тиесілі үлестің ең кешенде жартысын құрайды [23;
24, 190]. Мұндай үлесін құқығы бар мұрагер өсиет бойынша және заң бойынша
мұрадан алатының барлығы, оның ішінде әдеттегші үй жабдықтары мен үй-іші
тұрмысында ұсталатын заттардан тұратын мүліктің құны және мұндай
мұрагердің пайдасына белгіленген өсиеттің бас тартудың құны, міндетті
үлесіне есептеледі. Бұрынғы кодекске сәйкес, міндетті үлес сол үлестің
кемінде үштен екісін құрады.
Қазіргі Азаматық кодекстің жаңалықтарының бірі болып иесіз қалған
түсінігін заңдастыру болып табылады. Бұған дейін ҚазССР-нің АК иесіз
қалған мұра түсінігін қолданбады. Көбіне мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке әкететін мүлік ретінде айтуды жөн көрді. Іс жүзінде бұл екі
түсінік бір мағыналы болмады.
Мұрагерлік құқығы бойынша мүлік мемлекетке заң бойынша, өсиет бойынша да
өтуі мүмкін. Ал иесіз қалған мұра мемлектке заң бойынша ерекше мұрагер
ретінде өтеді.
ҚР АК 1083 бабында мұранына иесіз қалған деп саналатын жағдай шеңбер
нақты белгіленген: егер өсиет бойынша да,заң бойынша да мұрагер болмаса не
мұрагерлердің ешқайсысының мұра мұранық ашылған жері бойынша комуналдық
меншікке ауысады. Мұрагерлік мемлекетке басқада мұрагерлерге өткен секілді
әмбебап мирасқорлық тәртібімен өтеді.
ЗАҢ ЖӘНЕ ӨСИЕТ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке шақыру тәртібі
Қазақстанның заңдары бойынша мұрагерліктің екі түрі бар: осиет бойынша
және заң бойынша. Теориялық тұрғыдан мұрагерлік жайлы айтқанда оның
күнделікте өмірде қубылке енеміз ұмытпау керек.
Статистика көрсеткендей, 1997-2000 жылдар аралығында Алматы қаласы
бойынша өсиет бойынша мұрагерлік заңына берілген куәліктер барлық берілген
куәлігінің үштен бірін құраған [25, 208].
Өсиет біздің дәстүр бойынша мүмкін мұрагерлікпен ауысуының кәдімгі әдісі
болмаған. Негізінен мүліктің ауысуы заң бойынша мұрагерліктің ережесіне
сәйкес жүзеге асырылады. Дегенменде ҚР АК 1 шілде 1999 қабылданған ҚР АК,
бірінші орынға өсиет бойынша мұрагерді қойған, ал, екінші орында заң
бойынша. Сонымен заң бойынша мұрагерліктің ерекшіліктерін айқындау үшін
өсиет бойынша мұрагерлікті қарастырып кету керек.
ҚР АК өсиетте көп көңіл бөлудің мәні оны жасаған кездегі формализммен
түсіндіреді: өз қолынан жазу және қол қою, куәгерлердің қатысуы құпия
өсиеттің ерекшелігі. Өсиеттің негізінде сипаттамалардың бұл ол заңда
көрсетілген нысанда көрініс табу керек. Өсиеттің жарамсыздығы заңда
көрсетілген нысанды сақтамаудан туындайды [25; 26, 34; 27, 125].
Кеңестік цивилистикалық әдебиеттерде өсиеттің анықтамасы (түсінігі),
өсиет қалдырушы бекіткен тәртіппен мұрагерлердің арасындағы тәртіппен.
Мұрагерлер арасында мүлікті бөлуге бағытталған біржақты мәміле ретінде
қарау кең тараған. Кейбір ғалымдар өсиеттің анықтамасының мәнін анықтауды
қиындатады.
Мысалы, Дронников В.К. келесідей анықтамасын ұсынады. Өсиет дегеніміз
оны жасаушының тірі кезінде юридикалық сипаттың жоқ заңда белгілерінде
нысанында жасалған, белгілі тұлғаның пайдасына мүлік беруге ол өлген соң
орындалуға тиіс жеке тұлғаның бір жақты билік етуі блып табылатын
юридикалық акт [23, 37].
Өсиеттің өсиет қалдырушының тіркеуінде заңдық күші болмайтыны даулы
мәселе. Шынында өсиет қалдырушының тірі кезінде құқықтық салдары
туындамайды,бірақ бұл юридикалық сипатына әсер етеді.Өсиет қалдырушының
тірі кезінде өсиет жасалуы және куәландыру заңмен белгіленген нысанын қатаң
сотталуы керек.
Кеңестік заң әдебиеттерінде өсиеттің түсінігі тұлғаның өз мүлкіне
баланысты билік етуі. Бұндай пікірлер біздің көзқарасымыз бойынша тиісті
дұрыс емес, өсиет қалдырушының мүлкіне деген ерік білдіруі тек сол кездегі
мүлікке ғана байланысты емес,сонымен қатар өсиет жасаудағы кезеңдегі оған
тиісті мүліктік және мүліктік өзіндік мүліктік емес құқықтарымен да
байланысты.
Сезікті анықтаманы Рубанов А.А. береді: өсиет ол мәмілені құрайды,
кейбір тұлғаларға мүлікке деген құқықтар мен міндеттер пайда болуы керек
тұлғаның қатынас болу нәтижесінде [24]. Бұл берілген анықтамаға толық
келісуге болады, тек мынандай жағдайларда, билік ету тек өз құқықтары және
міндеттеріне, сондай-ақ қылмыс болған кезде пайда болатындарда. Сонымен,
өсиет біржақты мәміле болып табылады,өзіндік белгісі қатал сипатта болады,
сонымен тек бір тұлғамен ғана құрылады.
ҚР АҚ (ерекше бөлім), өсиет-бұл тұлғаның өзіне тиесілі мүлікке көңіл
білдіруі қайтыс болған жағдайда, сонымен өсиет ол мәміле, құқықтық салдар
пайда болады мұра қалдырушы қайтыс болған кезде). Бұл өсиеттің бір ерекше
белгілері, басқа біржақты мәміле түрлерінен ерекшелендіретіні, ол мұраны
ашуға негіз болуы. Тек осы жағдайда ғана мұрагер, өсиетте көрсетілген,
өзінің құқығын және мұрагерлік мүлікке байланысты міндеттерін заңдастыруға
мүмкіндігіне алады. Осындай жағдайда, өсиет қалдырушы бұл өмірде жоқ және
оның ең соңғы мүлікті болу еркі, олармен өздермен талқылауға құқығы.,өсиет
ешқандай күңгірттік немесе күдік тумауы тиіс, өсиет құрудың және оның
нысанына ерекше қатал тәртіпті талап ету, жоғарыда айтылды.
ҚР АК 1051 б. қарастырады, яғни өсиет ноториялды куәландыруға жатады,
өсиет қалдырушы өсиеттің өсиеттің мазмұнын өз қолымен жазып және қол қоюы
керек, немесе өсиет қалдырушының айтуымен куәның қатысуы арқылы нотариус
жазуға тиіс,өсиет қалдырушының айтуымен өсиет жазылған кезде нотариус жалпы
курт қабылдаған техникалық құралдарды пайдаланады.Өсиет қалдырушының айтуы
бойынша нотариус жасаған өсиетті қол қойылғанға дейін нотариус пен куәнің
қатысуы арқылы өсиет қалдырушы толық оқып шығуы тиіс.
Өсиет қалдырушының еркі (ықтияры бойынша құпиялы өсиет құрылуы мүмкін.
Құпиялы өсиеттің мазмұнымен таныспай нотариус куәландырады, жалған болуы
мүмкін деген үреймен өсиет қалдырушы өз қолымен жазылып қол қойылуы керек,
екі қатысуымен куәлар өз қолдарын қояды [28, 111; 29].
Куәлармен қол қойылған конверт, куәлардың танысуымен нотариус басқа
конвертке салып мөр соғады, осы конвертке нотариус куәландыратын қолын
қояды.Әлбетте, құпиялы өсиеттегі куәландыратын қол қолданып жүрген қолдан
айырмашылығы болуы керек және тұлға жайлы мәлімет болуы керек нотариуспен
қабылданған өсиеттің, орналасқан жері, уақыты,күні, аты жөні,әрбір куәнің
тұрғылықты мекен жайы.
Басқа өсиеттерден формасының ерекшелігі, олар екі экземплярда құрылады,
оның біреуі нотариустың сақтауында болады, ал басқысы өсиет қалдырушыда
болады өсиет тек бір экземплярда құрылып нотариустың сақтауына берілуі
керек,ал ең соңғы өсиет қалдырушыға документке құжатқа өзінің қолын,мөрмен
бекітіп, өсиеттің өз сақтауына қабылданғаны жөнінде қолхат беруі тиіс.
Өсиет қалдырушының қайтыс болғаны жайлы куәлікті көрсеткеннін кейін
нотариус екі куәнің қатысуымен және заң бойынша мұрагерлердің немесе
басқа мүдделі тұлғалардың көзінше өсиетті яғни конвертті ашады.
Конвертті ашу кезінде нотариус хаттама толтыруы тиіс, бұлда көрсетіледі
орналасқан жері, ашқан уақыты күні. Нотариустың аты, жөні, фамилиясы,
куәлар, заң бойынша мұрагерлер және мүдделі тұлға, олардың тұрақты тұратын
мекен жайы, сонымен қатар конверттік марканің толықтығы, конверттегі
құрайтын фактіні толық текстелген жариялау нотариуспен және куәмен қол
қойылады. Бұндай тәртіпте өсиеттің сақтау және ашудың қауіпсіздігіне және
құпиялылығын қамтамасыз етеді. Оған мысал ретінде практика қызмет етеді,көп
жылдар бойы келе жатқан Франция, Германия, Италия және басқа қатардағы
мемлекеттер [25, 92-94; 30, 150].
Өсиет бойынша мұрагерлікке ие болу заң бойынша мұрагерліктің
ерекшеліктері, онда субъектілердің тобы заң бойынша шектелген,
мұрагерлердің субъективтік таңдау маңызды роль атқарады.
ҚРАК 1044б сәйкес өсиет бойынша мұрагерлікке, жеке тұлғалар ғана емес,
сонымен қатар заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер
болуы мүмкін, сонымен қатар мұрагер ретінде танылады мұра аталғанға дейін
құрылған болса.
Өсиет бойынша мұрагерлерінің субъектілер тобын анықтау бізге, өсиетті
жазу құқығы кімге берілетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Ал өсиетке келетін болсақ, заң құқықтың жағдайына тікелей сілтеме
жасамайды. Сонымен өсиетті жаза алады әрбір әрекет қабілеттігі бар тұлға,
яғни кәмелетке толған (18 жасар), өсиеттің бұйрығын саналы түрде жүзеге
асыратын азамат.Өсиетті құра алмайды әрекет қабілеттігі жоқ және әрекет
қабілеттігі шектелген тұлғалар. Формалды әрекет қабілеттігі бар өсиет
қалдырушы тұлғалар, бірақ өсиет құру кезде жағдайы,оныңол кездегі өзінің іс
әрекетінің мағынасын түсінбеген, мысалы: психикалық ауытқулар болғанда,
жарамсыз деп танылуы керек (ҚРАК 26 б). Бұндай жағдайларда сәйкесінше
медециналық сараптама болуы керек.
Кәмелетке толмаған 14 пен18 жастар арасындағы өсиетті құру мүмкіндігі
даулы сұрақ болып тұр.ҚРАК өсиеттік әрекет қабілеттігі туралы қандай да бір
анықтаманың болмауы әртүрлі пікірлер мен дәлелдердің қалыптасуына негіз
болады. Кейбір авторлар сондай ақ заң қабілеттігі жоқ тұлғалардың өсиет
қалдыру құқығына жартылай немесе белгілі бір бөлікте не болатынын айтады
Өсиет бойынша мұрагер ретінде кім тағайындалуы мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..5
1 Мұрагерлік туралы жалпы
ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Мұрагерлік түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 Заң және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке
шақыру
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..19
2.2 Өсиет бойынша мұра
қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3 Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ...42
3 Азаматтар меншігін мұрагерлікке калдырудың
кейбір мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Мұрагерлік құқықтың ресімделу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .47
3.2 Кәсіпкерлік саладағы мұрагерлікті құқықтық реттеу
мәселелері ... ... 52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6 2
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Тақырыптың өзектілігі қазіргі кезеңде меншіктің нысандарының
дамуыменнен және социалдық маңыздылығымен, соған байланысты қазақ тілінде
мұрагерліктің мәселелері кешенді зерттеулердің жоқтығымен анықталады.
Қазақстан Республикасы халқының әл-ауқатының өсуімен нарықтық
экономикалық жағдайларда азаматтардың меншік құқығы және бұл меншікті
мұрагерлік құқығы үлкен маңызға ие болып отыр.
Ел Басының Қазақстан - 2030 атты Қазақстан халқына үндеуінде келесі
мәселе ерекше аталған: Біздің заңдардың тұрақсыздығы мен толық еместігіне
баса назар аудару керек. Тек фундаментті жасау аздық етеді, қабаттар мен
шатыр да қажет [1].
Осыған байланысты, соңғы он жылда мүліктік қатынастарды реттеуде ең
негізгі меншік қатынастарында мұрагерлік құқықта тікелей көрініс таппаған
өзгерістер болғанын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің ерекше бөлімін (кейін ҚР АК) қабылдау қажетті және дер
кезіндегі оқиға болды [2; 3].
Ол 1-ші шілде 1999ж қолданысқа енгізілгеннен кейін, мұра қабылдау
тәртібі түбегейлі өзгеріске ұшырады, аталған тәртіп қырық жылға жуық
жаңартылмаған болатын.
Мұрагерлік бүгінгі күнге дейін меншік құқығын иеленудің туынды әдісі
болып табылады. Нақты уақыт аралығындағы қоғамдық қатынастарды (меншік
қатынастарын) барлық жиынтыққа талдай отырып ғана, мұрагерлік құқықтағы
өзгерістердің себептерін көрсетуге болады бұл әділ ескертпе.
Мұрагерлік құқықтың меншік институтымен тығыз байланысы меншік құқығының
мирасқорлығын қамтамасыз етуде, меншік иесінің мүлкіне билік ету
шекарасының шегін анықтауда көрініс табады.
Біз білетіндей, социализм кезінде жеке меншік жойылған болатын. Меншік
және мұрагерлік құқығының өзара байланысы сұрақтарын кеңестік кезең
заңгерлері аз қарастырған немесе бұлар шетелдік мемлекеттер құқығы бойынша
жұмыстарда жекелеген мемлекеттердің әр алуан кезеңдерінде құқықтың қайнар
көздерінде талданылған.
Кеңестік заңгерлер буржуазиялық мұрагерлік құқықтың қанаушылық сипаты
жөнінде айтқан, олар мұндай жағдайларда мұрагерліктің дамуы меншік дамуымен
тығыз байланысын атап көрсеткен. Жеке меншік буржуазиялық мұрагерліктің
негізгі белгісі ретінде анықталды.
Құқықтық жүйенің дамуы экономикалық қатынастардың дамуына тәуелді болып,
қоғамның экономикалық өсуімен азаматтардың меншік құқығы объектілерінің
шеңбері өзгереді.
Қазіргі Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы нарықтық экономиканы
дамыту жолында тұрып, кеңестік азаматтық құқықтан ерекшеленеді. Ең алдымен,
жеке меншік иелерінің мүдделерін қамтамасыз ету мен қорғау бұрыштың басына
қойылды, нақтырақ айтқанда, Қазақстанның азаматтық құқығының негізгі
бастамасының бірі жеке меншікке қол сұғылмаушылық болып табылады. Осыған
байланысты мұрагерлік институты маңызды өзгеріске ұшырады.
Біз жоғарыда аталғандарға байланысты жұмыстың тақырыбын анықтадық.
Осы жұмыстың ең бастысы қазіргі мұрагерлік құқықтың, мұрагерліктің
ерекшеліктерін сипаттауға арналған. Сонымен қатар біз мұрагерлік
қатынастарды реттейтін қолданыстағы заңнаманы талдау нәтижесінде оның
кемшіліктерін көрсетуге тырыстық.
Мұрагерлік институты келесі міндеттерді шешеді: біріншіден, жеке
меншіктің дамуын ынталандырады; екіншіден, мұра қалдырушының жақын
адамдарына мұрагерлік мүліктің жеке меншікке өтуіне көмектеседі; үшіншіден,
еңбекке қабілетсіз және асырауында болған адамдардың құқықтарына кепілдік
береді, яғни азамат қайтыс болған жағдайда өзінің отбасы мүшелерін,
туысқандарына, кез-келген басқа тұлғаларға материалдық көмекті қамтамасыз
етуге мүмкіндікті иеленеді; төртіншіден, мұрагерлік мүлікті мемлекеттке
немесе заңды тұлғаларға өту мүмкіндігін көздейді.
Сонымен қатар мұрагерлік институты медицина мен биотехнология саласына
жаңа зерттеулермен енгізілген жаңалықтарды, азаматтарда кәсіпкерлік
қызметте қолданатын меншік құқығындағы мүліктің пайда болуын есепке
алмайды. Бұл жұмыста біз мұрагерлік құқықпен реттелінбеген, бүгінгі күні
өзекті болып отырған сұрақтарды, мәселелерді атап көрсеттік. Бұл мұрагерлік
құқық сұрақтарын нормативтік реттеу заманымен бірге ілесіп және тұрақты
түрде жетілдіруге тиіс екендігін көрсетеді.
Жазу барысында кейбір мәселелермен кездесуге тура келді. Мысалы,
қарастырылып отырған мұрагерлік құқық институтының маңыздылығына қарамастан
не заңнама, не ғалым цивилистер әдеттегі тұрмысты заттардың нақты тізімін
ең болмағанда белгілі бір затты байлық заттарына (Жалпы тәртіпте
мұрагерлікке өтеді) әлде әдеттегі заттарға жатқызудың критерийлерін
анықтаған жоқ.
Мұндай критерий заттың тұтынушылық мақсаты болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, егер белгілі бір зат мұра қалдырушы мен бірге тұратын
мүрагерлерінің күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыруға қызмет еткен
болса, онда ол мүліктің ерекше санатына жатқызылуы тиіс. Осы критерий
жалғыз мүмкін болатын критерий деген ойдамыз.
Сонымен қатар ең маңызды критерий ретінде заттың құнын белгілемейтін
авторлар мен келіспеу де қиын. Мұрагерлік құқық бойынша әдеттегі тұрмыстық
жағдай заттарына бағалы ағаштан жасалған жиһаз және өзге де өнер туындылары
[7, 19 б.], қымбат кілемдер, уникальді заттар [8, 44 б.], жатқызылмайды
деген пікірлер бар.
Тұрмыстық жағдай заттарының тұтынушылық мақсаты критерийін басшылыққа
ала отырып, басқа көптеген адамдарда бар зат, байлық болып табылмайтындығын
мойындауымыз қажет. Біздің ойымызша, картиналар мен басқа өнер туындылары
әрқашан ерекше бағалы заттар санатына жатқызылып, тұрмыстық жағдайлар
заттары үшін көзделген тәртіппен мұрагерлікке өтпейді.
Әрине, әйгілі мастерлердің қолдауынан туындаған картиналар, басқа да
авторлық өнер туындылары, әдеттегі мүлікке қатысы жоқ мүлік деп санауға
болады. Алайда пәтерлердің үлкен саны әр түрлі өнер туындыларымен
әсемдендірілген: гравюралар, метографиялар, қолдан жасаған кілемдер, қолдан
жасаған көркем бұйымдар, және басқалары. Бұл заттарды байлық заттарына
жатқызуға болмайды. Үй кітапханаларын мұрагерлену тәртібі де маңызды сұрақ
болып табылады .
Салымдардың құқықтық реттелімін барлық заңгерлер қолдап отырған жоқ.
Шынында да, мысалы, тұрмыстық жағдай заттарынан міндетті үлес бөлінеді, ол
өсиеттік салымдардан жоқ-бұны немен түсіндіруге болады? Тағы да мына
жағдайды көзімізге елестетейік: бір азамат басқа азаматтан автокөлік алу
үшін қарызға ақша алып, оларды өзінің салымына енгізеді, бұл салым басқа
адамға “өсиет етілген”, кейін ол кенеттен қайтыс болады. Оның өлімінен
кейін осы салымнан басқа ешқандай мұрагерлік мүлік қалмайды. Ақыл
тұрғысынан алғанда, ақшаны қарызға берген тұлға осы салым есебінен ақшасын
алуға құқылы. Бірақ бұл олай емес. Қолданыстағы салымдардың ерекше құқықтық
режиміне сәйкес салымдарға қатысты салымшының өсиеттік өкімі (билік етуі)
болған жағдайда ол мұндай мүмкіндіктен айырылады.
Заң бойынша мұрагерлікте орын алатын жағдай бойынша, яғни, мысалы,
мұрагерлік масса негізінен тұрмыстық жағдай заттарынан тұратын болса немесе
тек тұрмыстық жағдай заттарынан тұратын болса, ол да даулы болып саналады.
Неліктен кәмелетке толмаған бала немесе қажетті санатқа жататын басқа
тұлға, яғни міндетті мұрагер, егер мұрагерлік масса тұрмыстық жағда
заттарынан тұратын болса және осы тұлғаға қарағанда мұра қалдырушымен
бірге тұратын басқа мұрагер бар болса, мұрагерлік бойынша ештеңе алмайды?
Бұл сұраққа дұрыс жауап беру өте қиын.
Сонымен қатар заңнамада мұрагерлік қатынастрды ведомстволық нұсқаулар
нормаларымен реттеу мүмкіндігін алып тастау көзделуі тиіс. Егер кодекстің
нормалары белгілі бір нақтылауды қажет ететін болса, бұл Қазақстан
Республикасының Үкіметі актілерімен жасалуы тиіс. Жақын уақытта біздің
өмірімізде мұрагерлік құқықтың орны елеулі түрде өсетін болады.
Соңғы жылдары біздің азаматтар өмірі жақсарылмаса да, көптеген адамдарда
қымбат тұратын меншігі пайда болды, бұлар, ең алдымен, жер учаскелері мен
пәтерлер, көптеген адамдарға бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар,
мүліктік кешендер – кәсіпорындар мен кәсіпкерлік іс тиесілі. Сонымен қатар
меншіктері Қазақстанда ғана емес, шетелде болатын аса ауқатты адамдар тобы
туралы ұмытпауымыз қажет. Соңғы айтылған жекелеген және тиянақты зерттеуді
талап етеді. Жалпы айтқанда, адам қайтыс болғаннан кейінгі мүліктің тағдыры
біз үшін бәрібір емес. Болашақта нотариустарда өсиетті құрастыру.
Мемлекеттің дамуының концептуалдық моделі стратегиялық міндеттердің
кешенін шешуді қажет етеді: демократиялық типтегі ашық қоғам құру, нарықтық
экономикаға көшуді жалғастыру, барлық меншік түрлерінің либерализациялануы
мен бәсекелесттік бастамаларына негізделу.
Бүгінгі күнде азаматтық құқық теориясының заң ғылымы ретінде
тәжірибиенің нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру туралы мәселе көтерілуде.
Бұл Қазақстандағы мұрагерлік құқығының кейбір сұрақтарына толық қатысы бар.
Мұрагерлік құқық жеке құқықтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде бүгінде
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Осы мәселені зерттеудің өзектілігі
қазіргі қоғамдағы әр түрлі меншік нысандары мен азаматтардың экономикалық
құқықтары және тақырыптың әлеуметтік маңыздылығына байланысты.
Елдегі экономика саласындағы реформаларға байланысты Қазақстанның
азаматтық құқығының меншік институтындағы түбегейлі өзгерістер мүрагерік
құқығына да әсер етпей қойған жоқ.
Мұрагерлік – бұл экономикалық мазмұны бар қатынас, жеке меншіктің туынды
жағы десек болады.Меншік құқығы категориясы мүліктің осы шақтағы тиесілігін
көрсетсе, мұрагерлік категориясы – оның болашақтағы тиесілігін, яғни меншік
иесінің қайтыс болғаннан кейінгі.
Біздің елдегі меншік нысандарының қалыптасуы – нарықтық реформалардың
фундаментальді заңшығарушылық баспалдағы болған Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексін өңдеп оны қабылдауға себеп болған меншік туралы
заңдардың қабылдана бастауы, СССР-дың жер туралы заңдарының негіздері, СССР-
дың және одақтас республикалардың азаматтық заңдарының негіздерінің
қабылдануы күрделі процесс.
Қазақстан Республикасының Конститтуциясының 26 б сәйкес меншік және оны
мұраға алу құқығы мемлекетпен қорғалады [6]. Мұрагерлік құқығы жеке меншік
құқығымен өте тығыз байланысты. Меншік бір уақытта меншіктің жеке нысанына
негізделген өндірістік процесстің маңызды бөлігі болып табылады.
Өкінішке орай, азаматтық заңдар, оның ішінде мұрагерлік туралы заңдар
соңғы кездері өте жылдам ауысты, тіпті заңгер - ғалымдар мен тәжірибиедегі
қызметкерлер бұл саладағы заңдардың өзгеру қарқынына ілесе алмай қалды.
Меншік нысандарының қалыптасуы, әрине, көптеген идеологиялық, әлеуметтік
және психологиялық стериотиптердің жойылуымен байланысты. Азаматтардың
меншік құқығының обьектісі болып, тұтынушылық сипаттағы мүліктер мен қоса,
заң бойынша бұрын азаматтардың меншігінде бола алмайтын мүліктер енді. Бұл
кәсіпорындар, тауар өндіру саласындағы мүліктік кешендер, тұрмыстық қызмет
көрсету, сауда, жер, шаруа (фермер) қожалықтарының мүліктері, ғимараттар,
құрылғылар, көлік құралдары және тағы басқа [9]. Азаматттардың меншігіндегі
аталған обьектілер олар қайтыс болғаннан кейін мұрагерлік мирасқорлық
жолымен олардың мұрагерлеріне ауысады.
Қазақстандық мұрагерлік құқық - рим құқығының дәстүрлеріне негізделген
айтарлықтай өңделген институт. Бірақ кеңестік және қазақстандық мұрагерлік
құқық көптеген обьектілердің спецификасын ескермейді. Қазақстан
Республикасының мұрагерлік құқығына жаңа кәсіпорын, кәсіпкерлік іс, жер
сияқты басқа да обьектілерді мұраға алуды, нақты және толыққанды заңи
реттеу қажет. Бұл міндетті жүзеге асыру, бірталай теориялық мәселелерді
анықтайды, нақтырақ айтсақ мұрагерлік обьектілері мәселесі, мұрагерлік
мирасқорлық теориясы, ортақ мұраны бөлу кезіндегі мұра қабылдаушылардың
қарым-қатынасы, мүліктің ортақ түрлерін мұраға алудың ерекшеліктері және
тағы басқа.
Зерттеудің объектісі: мұрагерліктің мәселелері. Жұмыстың негізгі
мақсаты. Мұрагерлік құқығының негізгі ұғымдарын қарастыру, заң және өсиет
бойынша мұрагерліктің мәселелерін анықтау және қарастыру.
Жоғарыда аталған жағдайлар осы тақырыптың өзекті мәселелерін зерттеу
қажеттілігін көрсетті, нәтижесінде жұмыстың тақырыбы анықталып ол келесідей
міндеттерді қойды:
1. мұрагерлік құқық кешенін зерттеу, оның ішінде мұрагерлік
мирасқорлық обьектілерін, мұрагерлік құқыққатынастарының субьективтік
құрамын.
2. заң бойынша және өсиет бойынша мұрагерліктің ерекшеліктерін
айқындау (субьектілер және обьектілер)
3. заң бойынша мұрагерліктің мәселелерін айқындау, оларды шешу.
4. Қазақстан Респуьликасының мұрагерлік заңнамасын анализдеу,
мұрагерлік құқықты зерттеудегі ақтаңдақтарды анықтау.
Теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде мұрагерлікті құқықтық реттеу
мәселелерді кешенді зерттеу қазақ тілінде өткізіледі.
Тәжірибиелік маңызы. Соңғы кездердегі ғалым-цивилистердің мұрагерлік
құқық институтын, меншк қатынастарын реттейтін заңи нормаларды реттеудде
қызығушылық танытуымен байланысты (соның ішінде мұрагерлік). Осыған орай
зерттеуде заңдарға еңгізуге болатын ұсыныстар жасалған.
Қазақстан Республикасының жаңа Азаматтық Кодексіндегі [5, 6] кәсіпкерлік
саласындағы мұрагерлік мәселесінің ережелері мен жалпы қағидаларының
болмауы заңшығарушының ұқсас сұрақтарды шешуде әр түрлі арайы актілерді
қолдануы бір мәселені әр тұрғыдан қарайды. Атап айтқанда ҚРЗ Шаруашылық
серіктестіктер туралы [7], ҚРЗ Акционерлік қоғамдар туралы [8], ҚРЗ Шаруа
(фермер) Қожалықтары туралы [9], ҚРЗ Өндірістік кооператив туралы және
[10], ҚРЗ Неке және отбасы туралы [11] т. б..
Зерттеу әдістері. Диалектикалық, жалпы және арнайы құқықтық, нормативтік-
логикалық, және басқа әдістер.
Диплом жұмысын жазудың теориялық негізі ғалым-цивилистердің
еңбектеріндегі ой-тұжырымдар болды. Жұмыс үшін ерекше маңызы болғаны ол
меншік саласындағы, мұрагерлік құқыққатынасы саласындағы мамандардың
зерттеулері. Атап айтқанда Толстой Ю.К., Братусь С.И., Егоров Н.Д., Иоффе
О.С., Новицкий И.Б., Немков А.М., Серебровский В.И., Суханов Е.А.,
Черепахин Б.Б., Барщевский Е.М., Басин Ю.Г., Сүлейменов М.К., Амирханова
И.В., және т. б. мамандардың жұмыстары.
Нәтижелер. Жұмыста Қазақстан Республикасынның заңдарын өзгертуге және
толықтыру мәселесі бойынша ұсыныстар берілген. Нақты айтқанда:
1. Кәсіпорын мен кәсіпкерлік істі мұраға қалдыру ерекшеліктері бар
мұрагерлік объектілері ретінде заңнамаларда әрқасысын жеке-жеке қарастыру
қажет. Кәсіпорынға деген құқықты тіркеу барысында, азаматтық құқықтардың
бірыңғай объектісі ретінде кәсіпорынға деген құқықты тіркеу механизмін заң
деңгейінде анықтап өту қажет.
2. Бірнеше мұрагерге мұраға қалған немесе мұрагердің жоқ болу себебінен
мемлекет меншігіне өтетін кәсіпорынның жағдайын заңи тұрғыдан қарастыру
қажет. Бірнеше мұрагер болған жағдайда заңға сүйене отырып оны ортақ
бөлшектік меншік деп анықтауға болады. Алайда, ортақ бірлескен мүлікті
шаруа қожалығының түрі бойынша бөлінбес, біртұтас объект ретінде жалпы
ереже деңгейінде заңда бекіткен жөн болар еді.
3. Мүлік келесі кезектегі мұрагерлер түріндегі нақты үміткерлер бола
тұрып, ұзақ мерзім аралығында қараусыз қалуы мүмкін емес. Сондықтан да, осы
мәселенің шешімі ретінде келесіні ұсынамыз: Егер жүрген жері анықталған,
мұрагерлікке шақырылған жоқ мұрагер, АК 1077 бабының ережелері бойынша
мұраны бөлгеннен кейін де мұрадан бас тартуы туралы мәліметтер жібермесе,
онда қалған мұрагерлер жоқ мұрагерге тиесілі мұраның бөлігін бір жыл уақыт
аралығы өткен соң өзара бөлуге құқылы. Егер жүрген жері анықталмаған,
мұрагерлікке шақырылған жоқ мұрагер, АК 1077 бабының ережелері бойынша
мұраны бөлгеннен кейін де мұрадан бас тарту туралы мәліметтер болмаса, онда
қалған мұрагерлер жоқ мұрагерге тиесілі мұраның бөлігін үш жыл уақыт
аралығы өткен соң өзара бөлуге құқылы.
Диплом жұмысының құрылымдық элементтері: кіріспе, жеті бөлімшені
құрайтын, үш бөлім, сонымен бірге қорытынды және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 Мұрагерлік түсінігі
Құқықтың субъектісі қайтыс болысымен оған тиесілі барлық субъективтік
құқықтар мен міндеттер тоқтатылмайды. Оның жеке мүліктік емес құқықтары мен
міндеттері тоқтатылуы әрине сөзсіз. Қайтыс болған адамдардың мүліктік
құқықтық қатынастарының көп бөлігі ол қайтыс болған соң да өмір сүре
береді, өйткені оның құқықтары мен міндеттері басқа тұлғаға өтеді. Қайтыс
болған тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің жаңа субъектіге өтуін
мұрагерлік деп аталады [12, 421; 13, 10] (немесе мұрагерлік құқық
мирасқорлық).
Кейбір авторлар мұрагерлік құқық мирасқорлықты құқықтар мен міндеттердің
мұра берушіден мұрагерге өту тәртібі деп анықтайды [13, 7]. Ол мұрагердің
(құқық мирасқорының) құқықтары мен міндеттерінің мұра берушінің құқықтары
мен міндеттеріне юридикалық тәуелділігімен сипатталады. Мұра бойынша мұра
берушінің өмірінде болған құқықтары мен міндеттері ғана өтеді.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық әмбебаптық, тікелейлік секілді белгілермен
сипатталады, бір уақытта болады, кері күшке ие.
Әмбебаптық барлық құқықтар мен міндеттер біртұтастық ретінде қамтамасыз
ету тәсілдері мен ауыртпалықтары қоса отырып өтеді дегенді білдіреді.
Шершеневич атап көрсеткендей, “жиынтықта мүлік жөнінде түсінікті құрайтын
бұрынғы субъектінің барлық қатынастары жаңа тұлғаға тікелей емес,біртұтас
бүтін ретінде өтеді”. Мұрагкерлік жалпы мирасқорлықты білдіреді. Ол тек
заңи қатынастардың жиынтығы ғана емес, сонымен қатар олардың барлық
кешенінің біруақытта өтуі болып табылады [14, 467 б.].
Тікелейлік бір тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің екінші тұлғаға өтуі
үшінші тұлғалардың қатысуынсыз болады дегенді білдіреді.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық бір уақытта болады, яғни құқықтар мен
міндеттердің барлық кешеніне таралады. (Мұрагерге белгісіз құқықтар мен
міндеттер) және мұраны қабылдау шартсыз, ескертпелерсіз жүзеге асырылады.
Мұрагерлік құқық мирасқорлық кері күшке ие, яғни мұрагер басқа
тұлғалардың пайдасына құқықтар мен міндеттердің барлық кешенінен бас тартуы
мүмкін.
Мұрагерлік институты негізінде қоғамдық тиімділіктің әр түр-лі
сипаттағы ойлары жатыр. Мұрагерлік біздің заңнамамызда болғандықтан, тұлға
мүлікті тек өмірі уақытында алмайтындығын аңғартады. Қайтыс болған жағдайда
өкім жасау құқығы мұра берушінің өмірі барысында оған қымбат болған
мақсаттарға ары қарай қызмет етуге мүмкіндік береді. Мұрагерлік институты
тұлғаның өзінің өмірінің шегінен тыс өзіндік еркінің маңызын жалғастыру
құралын береді [15].
Сонымен қатар несие берушлердің де мүдделері құқықтар мен міндеттерді
иеленушінің өлімімен оның мүліктік құқықтары мен міндеттері тоқтатылды деп
танылмауын талап етеді. Мысалы, егер қарыздарды өтеу міндеті борышқордың
қайтыс болуымен тоқтатылатын болса, онда азаматтарға несие беру тәуекелді
еді.
Ары қарай мұрагерлік институты басқа да мақсаттарға қызмет етеді.
Мұрагерлік жекелеген тұлғаны өзінің мүлкін көбейтуге, өндірістік еңбегін
күшейтуге маңызды ынталандыру ретінде қызмет етеді. Адамдар жұмысқа
өздерінің жанұялары, жақын адамдары және оларға қымбат мүдделері үшін
тартылады. Мұндай өзіндік өндірістіліктің күшеюінен қоғам экономикалық
тұрғыдан пайда көреді.
Мұрагерлік жүйесі үлкен саяси маңызға ие. Мемлекет мұра-герліктің
белгілі тәртібін бекіте отырып, қолайлы мағынада жекеле-ген азаматтар
арасында байлықтарды бөлуге ықпал ете алады. Мысалы, мықты ағылшындық
ақсүйектер өзінің өмір сүруінің ең бастысы, мүліктегі мұрагерліктің тәртібі
арқылы жүзеге асырылады.
Аталған ойлар неліктен мұрагерлік құқық әрбір халықтың жеке
ерекшеліктеріне, оның ұлттық құрамына және тарихи тағды-рына тәуелді
екендігі түсіндіріледі.
Сөйтіп, мұрагерлік меншік құқығын иеленуінің маңызды туынды әдістерінің
бірі болып табылады және ол өндірістік қаты-настарды қатайту мен қорғау
мақсаттарына қызмет етуі қажет болды [16]. Азаматтың оның өлімінен кейін
субъективтік азаматтық құқықтарының басқа тұлғаға кез келген өтуі
мұрагерлік болып табылмайды. Мұрагерлік тәртібімен азаматтық құқықтар мен
мін-деттердің өтуі жоғарыда айтылған міндеттермен сипатталады. Мұрагерлікте
құқықтар мен міндеттердің мұра қалдырушының құқық мирасқорлары бола алатын
мұрагерлерге өту тәртібі, шектері жиынтықта азаматтық құқықтың институтын
құрайтын, жиі мұрагерлік құқық, кейде мұрагерлік құқық деп аталатын
құқықтық нормалармен анықталады. Мұнда мұрагерлік құқығы объективті
мағынада көрсетіліп тұр, яғни аталған аяда қатынастарды реттейтін заңи
номаларының жиынтығы ретінде және құқықтық институтты құрайды.
Субъективтік мағынада мұрагерлік құқығы нақты тұлғаның мұраны иелену
құқығы немесе қайтыс болған тұлғаның құқықтық қатынастар жиынтығына кіруі
деп түсіндіріледі.
Субъективтік мағынада мұрагерлік құқық деп мұрагерлікке шақырылатын
тұлғаның танылған құқығы және мұра қабылдаған тұлғада танылған құқық,
сөйтіп қайтыс болған азаматтың құқық мирасқоры болып қойған мұрагерлік
құқықтың нормалары аталады.
Осы екі құқықтың да иесін мұрагер деп атаймыз. Ал мұрагерге қалдырылған
және өтетін мүлікті мүра деп атаймыз [15, 57 б.].
Сонымен қатар мұрагерлікке шақырылған мұрагер мен мұраны қабылдап қойған
мұрагердің өкілеттіктері – бұл сапалық тұрғыдан бір-бірінен ерекшеленетін,
әр түрлі сипаттағы өкілет-тіктер. Кеңестік азаматтық құқықта мұрагерлікке
шақырылған мұрагер мұраны қабылдау немесе бас тарту өкілеттігіне иеленген
болатын. Ол әлі қайтыс болған тұлғаның мұрагері емес, ол мүмкін құқық
мирасқоры. Бұл мағынада мұрагер болып еріксіз-ақ болады. Осы кезде
мұравгерлікке шақырылған тұлға, мұра ашылған сәттен бастап, мұраға құқықты
иеленеді, яғни мұра қалдырушы қайтыс болған сәттен бастап, оның құқық
мирасқоры болып саналады.
Мұра қалдырушының мирасқоры – мұраны қабылдап қойған мұрагер. Мұраны
қабылдау біржақты мәміле болып табылады. Мұрагерлік құқықтың құқықтық
табиғаты, нақтырақ, мұра иесінің құқығы ерекше. Бұл құқықтың мазмұны балама
өкілеттікті құрайды мұраны қабылдау немесе қабылдамау. Осыған байланысты
әдебиеттерде мұраны иелену құқығы субъективті құқықтар қатарына жатқызылуы
мүмкін емес деп айтылады, өйткені оған басқа тараптың міндеті сәйкес
келмейді.
Бұл құқық В.И. Серебровскийдің пікірі бойынша, азаматтық
құқыққабілеттіктің бір көрінісі ғана, олардың қатарына шарт жасасу, өсиет
және басқа сипаттағы мәмілелер жасау құқығы да жатқызылады. Мұраны иелену
құқығын алып қоюға жол берілмейді [17].
Мұраны иеленуден туындаған құқық субъективті азаматтық құқық ретінде
саналып, басқа және әрбір тұлғалардан қорғалады. Бұл құқықтың объектісі
барлық мұра (мұрагерлік) масса (жиынтық) болып саналады.
ҚР АК 1038б. сәйкес мұрагерлік - өлген азаматтың (мұра қалдырушының)
мүлкінің басқа тұлғаға (тұлғаларға) – мұрагерге (мұрагерлерге)өтуі.
Мұрагерлік құқықтың мирасқорлық заң және өсиет бойынша болуы мүмкін.
Мұрагерлер, жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, мемлекет болуы мүмкін. Заң
бойынша мұрагерлікті мұра қалдырушы мен мұрагерлер тек жеке тұлғалар ғана
болуы мұмкін. Өсиет бойынша мұрагерлікте мұрагерлер азаматтық құқықтық
қатынастар субъектілерінің кез келгені болуы мүмкін, ал мұра қалдырушы -
әрекет қабілеттігі бар, кез келген жеке тұлға.
1.2 Мұрагерлік институтының негізгі ұғымдары
Мұрагерлік негіздері. ҚР АК 1039 б. сәйкес мұрагерлік негізі: заң; 2)
мұра қалдырушы құрған өсиет болып табылады.
Мүрагерлік негіздерін бір-біріне қатаң қарама-қарсы қоюға болмайды.
Кейбір жағдайларда мұраның бір бөлігі заң бойынша, ал қалған бөлігі өсиет
бойынша өтуі мүмкін, мұндай жағдайлар шекаралас жағдайлар деп аталады [18].
Сонымен қатар мұрагерлік тікелей заңнан ешқашан туындамайтындығын есте
сақтаған жөн. Өсиет бойынша және заң бойынша да мұрагерлік үшін заңмен
көзделген заңи фактілердің бірқатар жиынтығы қажет.
Заң бойынша мұрагерлік үшін:
- мұраның ашылып қойылуы;
- мұрагерлікке шақырылған тұлға заң бойынша мұрагерлер шеңберіне
кіру қажет;
Заң бойынша мұрагерлік мына жағдайларда:
– мұра қалдырушы өсиет қалдырмағанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұраны қабылдамағанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұрадан бас тартқанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұрагер абыройсыз деп таныл-ғанда;
– өсиет бойынша мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қай-тыс болса;
– мұра қалдырушы өсиетте барлық заң бойынша мұрагер-лерін мұрадан
айырса;
– өсиет толық жарамсыз деп танылғанда немесе оның бөлігі жарамсыз
деп танылғанда (ол заң бойынша мұра-герлікке өтеді).
Өсиет бойынша мұрагерлік заң бойынша өсиетке қарағанда басым құқыққа ие.
ҚР АК 1046 б. сәйкес әрбір азамат өсиет құра отыра:
– өзінің мүлкін немесе оның бір бөлігін азаматтарға (олар заң
бойынша мұрагерлер шеңберіне кірмеуі де мүмкін), заңды
тұлғаларға, мемлекетке бере алады.
– заң бойынша мұрагерлерін (біреуін, бірнешеуін немесе барлығын
) мұрагерлік құқығынан айыруы мүмкін.
Өсиет бойынша мұрагерлікте мұраға шақырылатын тұлғаны мұра қалдырушы өзі
анықтайды. Мұра қалдыруша өсиетінде заң бойынша барлық мұрагерлерін
мұрагерлік құқығынан айыруы, сонымен бірге ешкімге ештемені өсиет ретінде
қалдырмауы мүмкін. Мұндай жағдайда мұра қалдырушы тікелей болмасада жанама
түрде мұраның мемлекетке өтуіне рұқсат береді.
Сөйтіп, өсиет бар ма, жоқ па, оған тәуелсіз, ол егер болатын болса, оның
мазмұны қандай, мұрагерлік барлық жағдайларда заңды көзделген заңи фактілер
бар болғанда ғана пайда болады. Бұл тұрғыдан алғанда мұрагерлік (заң
бойынша да, емес өсиет бойынша да емес) тікелей заңнан ешқашан туындамайды
[15, 27; 16; 19]. Заң бойынша мұрагерлік термині әр түрлі негәздер
бойынша (неке, туысқан-дық, асырауда болу және т.б.) мұрагерлікті сәтті
түрде біріктіреді және бұл дегеніміз әрбір нақты жағдайда мұрагерлік үшін
қажетті заңи фактілерді елемеуді білдірмейді.
Мұра – көптеген заңи терминдердің бірі емес, бұл-нақты құқықтық ұғым.
Мұра (мұрагерлік масса) - мұра қалдырушыдан мұрагерге мұрагерлік құқық
мирасқорлық тәртібімен өтетін мүліктік құқықтар мен міндеттердің жиынтығы;
мұра қалдырушы қайтыс болған соң мұрагерге өтетін мүлік.
Мұра құрамына мұра қалдырушыға мұра ашылу сәтіне тиесілі, олардың болуы
оның өнімімен тоқтатылмайтын барлық құқықтар мен міндеттер кіреді [12; 20,
713 б.]. Мұра құрамына мұра қалдырушы өмірінде ие болған құқықтар мен
міндеттер ғана кіруі мүмкін. Мұра құрамы ҚР АК 1040 б. белгіленген ережелер
бойынша анықталады.
ҚР АК 1040 б. 2 т. Мұра құрамына кірмейтін құқықтар тізбектелген.
Олардың ішінде:
– Заңды тұлға болып табылатын ұйымдарда мүшелік құқығы;
– өмір мен денсаулыққа келтірілген зиянның орнын толтыру құқығы;
– алименттік міндеттерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
– еңбек және әлуметтік қамсыздандыру туралы заң актілері
негізінде зейнетақылық төлемдерге, жәрдемақыға және де өзге
төлемдерге құқығы;
– мүліктік құқықтармен байланысты емес жеке мүліктік құқықтар;
Мұрагерлік тапсырма шарты бойынша сенім білдірген құқықтары мен
міндеттері өте алмайды (852б. 1т., ҚР АК 854б.) еңбек шарты бойынша
құқықтар мен міндеттер; қайтыс болған адамның кооперативтердегі мүшелік
құқықтары; тұрғын-құрылыс-тық кооперативтердегі мүшелік құқығы (Тұрғын үй
қатынастары туралы заңның 59 б. жеке сақтандыру шарты бойынша пайда
көрушінің құқығы 808б.1т. ҚР АК 815 б.8т.).
Сонымен қатар, біздің ойымызша, аталған нормаларды қол-данғанда кейбір
мәселелер туындауы мүмкін.
Мысал ретінде егер заңнамамен немесе шартпен өзгеше көз-делмесе, мұра
құрамына ұйымдарда (заңды тұлғаларда) мүшелік құқығының кірмеуі туралы
ережені алуға болады. Осыған байланысты ұйымдардың жекелеген түрлерінің
қатысушылары болатын мұрагерлердің мұрагерлік құқықтарын анықтауда. Кейбір
заңдардың мәтіндері онша сәтті емес деп танимыз. Мысалы, 2 мамыр 1995ж
Шаруашылық серіктестіктер туралы заң 18 бабына сәйкес толық
серіктестіктерде, егер серіктесмтік қатысушысы қайтыс болса немесе қайтыс
болды деп жарияланса, мұрагер барлық қалған қатысушылардың келісімімен
серіктестікке кіруге болады. Жарлықта шаруашылық серіктестікте қатысушы
болу құқығының өтуі сөз болып отыр. Мұрагерде мүліктің үлесін алу құқығы
бар ма, жоқ па деген сұрақ туындайды. Жарлық нормаларының мазмұны-нан
үлеске құқық - бұл үлес бөлгеннен кейін заттай немесе ақша-лай өтемақы
арқылы өтетіндігі туындайды. Үлес бөлінбей тұрып, мұрагерде мұндай үлесті
талап ету құқығы ғана бар.
Мұра құрамына мұра қалдырушының өмірі кезінде төленбеген, мұра
қалдырушыға өмірі кезінде аударылған, бірақ ол алып үлгермеген зейнетақылық
төлемдер [21]. Бұл жағдайларда мұрагерлік құқық мирасқорлық туындамайды,
өйткені қарыздық төлемдер тек отбасы мүшелеріне ғана өтеді, олар қайтыс
болған мұрагерлері шеңберіне кірмеуіде мүмкін.
Талап ету құқығы, егер мұра қалдырушы қайтыс болу мезетіне ол нақты
сипатқа ғана ие болғанда (жүзеге асуға дайын) мұрагерлікке өтеді. Мысалы,
келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талап мұрагерлік заты болуы
мүмкін, егер:
-мұра қалдырушы зиянның орнын толтыру туралы талап қойып үлгерсе;
-мұра қалдырушы мен зиян келтіруші арасында бітірмешілік келісім
жасалса.
Сонымен қатар барлық жеке мүліктік емес құқықтар олардың иесі қайтыс
болысымен өздерінің мәнің жоғалтуы да мүмкін. Мысалы, ҚР Авторлық және
сабақтас құқықтар туралы 10 маусымдағы 1996жылғы Заңның 11 бабына сәйкес
авторға туындыға қол сұғылмаушылық құқығы деген жеке мүліктік емес құқық
тиесілі. Бұл құқықты автор қайтыс болған соң фактілі түрде оның мұрагерлері
жүзеге асырады.
Мұрагерлік құқықта бос мұра ұғымы бар, бұл оған қатысты өсиет бойынша
да, заң бойынша мұрагерлері болмайтын мұра немесе мұрагердің ешқайсысында
мұраны иеленуге құқықтары болмайды, немесе олар дың барлықтары мұрадан бас
тартады.
Бос мұра ашылған орны бойынша коммуналдық меншікке өтеді. Мұра мұра
ашылған күннен бір жыл өткен соң, мұраның ашылған орны бойынша жергілікті
атқарушы органның өтініші негізінде сотпен бос деп танылады. Мұра егер оны
күзетуге байланысты шығындар оның құнынан асып түссе, аталған мерзімнен
бұрын бос деп танылуы мүмкін.
Мұраның ашылуы.
Мұраның ашылу уақыты мен орны
Атап өтілгендей, мұрагерлік үшін қажетті заңи факторлардың бірі мұраның
ашылуы болып табылады. Мұраның ашылу уақытына байланысты:
-мұраны қабылдау мерзімі (одан бас тарту);
-мұрагерлерде меншік құқығы пайда болу сәті;
-қарыздық талаптарды білдіру мерзімдері және басқалары анықталады.
Мұрагерлік даулар туындағанда олар мұра ашылу мезетінде әрекет ететін заң
нормаларына сәйкес шешіледі.
Мұра азамат қайтыс болғаннан кейін ашылады. Қайтыс болу сәті дәрігерлік
–биологиялық мәліметтер негізінде бекітіледі, олар адам ағзасында болған
өзгерістер қайта қалыпқа келмейтіндігін куәландырады және адамның қайтыс
болу фактісінің болғандығын растауға мүмкіндік береді. Қайтыс болу фактісі,
қайтыс болу күні секілді АХАЖ органдарымен берілетін қайтыс болу туралы
куәлік-пен бекітіледі. Қайтыс болуға соттың өлді деген жариялауы
теңестіріледі.
ҚР АК 1042б. 2 т. сәйкес мұраның ашылу уақыты мұраның қайтыс болған
уақыты болып саналады, ал өлді деп жариялағанда – егер сот шешімінде бұл
күн көрсетілмесе, соттың азаматты өлді деп жариялау туралы шешімі заңды
күшіне енген күн.
ҚР АК 1042б. коммориенттер, яғни бір календарлық күн ішінде қайтыс
болған, бірінен кейін бірі мұрагерлік ете алатын тұлғалар туралы ерекше
айтылған. Олар, ҚР АК аталған бабының 3 т. сәйкес бір уақытта өлген деп
танылады және бірінен соң-бірі мұрагерлік етпейді. Мұрагерлік олардың
әрбіреуінен кейін ашылады [21; 22].
Мұраның ашылу орны өлген азаматтың соңғы тұрақты тұрғылықты жері болып
табылады, егер ол белгісіз болса – мүлік орналасқан жер немесе оның негізгі
бөлігі орналасқан жер. Мұраның орнын анықтау үлкен тәжірибелік маңызға ие.
Бұл қандай наториалдық контора мұрагерлік істі ресімдей алады, сонымен
қатар қандй наториалдық контора мұрагерлер бас тарту алушылардың, несие
берушілердің немесе мемлекеттік мүдделері үшін мұрагерлік мүлікті күзетуге
шараларды қабылдайтынын шешуге қажет.
Заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Аталған жағдайлар заңды күшіне
енген сот үкімімен белгіленуі тиіс, себебі ондай әрекеттер қылмыс құрамын
құрайды.
ҚР АК 1054 б 2т сәйкес мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға
қасақана кедергі жасаған және сол арқылы олардың өздерін соларға жақын
адамдарды мұрагерлікке шаұыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге
ықпал жасаған адамдардың өсиетт бойынша да, заң бойынша да мұра алуға
құқығы жоқ.
Мемлекет мұрагерлік құқықтың ерекше субьектісі болы табылады. Мемлекет
өсиет бойынша да, заң бойынша да мұрагер болып танылы алады. ҚР АК 1083
бабы бойынша мемлекетке мұрагерлік мүліктің толық немесе жартылай ауысуы
жағдайларын көрсеткен:
1. егер де заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер болмаса
2. егер де мұрагерледің ешқайсысының мұра қабылдау құқығы болмаса (ҚР АК
1045 бап)
3. егер де барлық мұрагерлер мұрадан бас тартса (ҚР АК 1074 бап)
Бұндай мұра мұра ашылғаннан кейін жергілікті атқарушы органның өтініші
бойынша бір жыл мерзімнен кейін коммуналдық меншікке ауысады.
Мұрагерлік құқыққатынас азаматтық құқыққаттынастың күрделі түрі
болғандықтан біршама өзгерістерге ұшырауы мүмкін, тиісінше мұрагерлік
құқықатынастың субьективтік құрамы да өзгеріп отыруы мүмкін. Ең алдымен бұл
өзгерістер оқиғалармен және іс - әрекеттермен, яғни юридикалық фактілермен
байланысты. Бұл өз кезегінде мұра қалдырушының қайтыс болуы, мұрагердің өз
үлесінен бас тартуы және тағы басқа да жағдайлар жатады.
Өкілдік құқығы бойынша мұрагерлік. Қажетті мұрагерлер.
Заңды мұрагер қатарына сондай-ақ өкілдік (ұсыну) құқығы бойынша
мұрагерде жатады. Көрсетілген мұрагерді мұрагерлікке шақыру тек заңдарда
көрсетілген арнайы жағдайларда жол беріледі.
Өкілдік (ұсыну) құқығы бойынша мұрагерлік түсінігі бойынша егер заң
бойынша мұрагер мұра аталғанға дейін қайтыс болса, аталатын мұрадағы оның
үлесі ұсыну құқығы бойынша оның ұрпақтарына ауысады. Қайтыс болған
мұрагердің үлесі заң бойынша мұрагер ұсынған туыстығы бірдей дәрежедегі
ұрпақтар арасында тең бөлінеді. Ұсыну құқығы тек заң бойынша мұрагерлікке
қолданылалады.
Ескі заң бойынша тек немерелер және шөберелер ұсыну құқығы бойынша
мұрагерлік ете алатын. Қазіргі кодекс ұсыну құқығы бойынша мұрагерлік ете
алатын.
Қазіргі кодекс ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікке шақырылатын тұлғалар
шеңберін кеңейтті. Тікелей өзінің тарайтын туыстық бойынша мұрагерлік
жағдайында ұсыну құқығы туыстық дәреже шектелмей қлданылмайды,ал көлденең
туыстық бойынша мұрагерлік жағдайында ұсыну құқығын отырып , мұра
қалдырушының жөндері не оның туған немере ағасы немесе апасын ұсына
отырып,немере аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастары ) алады.
Ұсыну құқығы асырап алынғандарға қатысты да қолданылады. Сондықтан егер
асырап алынған асырап алғаннан бұрын қайтыс болса, онда асыралынғандарға
тиесілі мұрагерлік үлес ұсыну құқығы бойынша оның балаларына, тең мөлшерде
бөлініп өтеді.
Қажетті мұрагерлер. Заң бойынша мұрагер арасында тағы да бір ерекше
мұрагерлер категориясы бар, оларға мұрадан белгілі бір үлес алынады. Бұл
үлес міндетті деп аталады, өйткені қажетті мұрагерлер, лайықсыз мұрагерден
басқа (ҚР АК 1045 бап) оны алу құқығынан айыра алмайды.
ҚазССР АҚ айрымашылығы қазіргі кезде заң міндетті мұрагерлер қатарынан
мұрақалдырушының асырауындағыларды алып тастайды. Қажетті мұрагер қатарына
кәмелетке толмағандар немесе мұра қалдырушының еңбекке қабілетсіз
балалары, еңбекке қабілетсіз жұбайы және ата-аналар жатады.
Бұл шеңберіндегі тұлғаларды анықтау бірінші кезектегі мұрагерді
белгілеуде қолданған критериді, сондай-ақ еңбекке қабілетсіздік критерииін
ескере отырып анықталады. Аталған тұлғалар өсиет бойынша мұрагерлер
пайдасына ашылатын мұра болған жағдайда да мұра алады.
Елеулі фактор болып міндетті үлестің мөлшері пайда болуы, ол заң бойынша
мұрагерліктің әрқайсысы тиесілі үлестің ең кешенде жартысын құрайды [23;
24, 190]. Мұндай үлесін құқығы бар мұрагер өсиет бойынша және заң бойынша
мұрадан алатының барлығы, оның ішінде әдеттегші үй жабдықтары мен үй-іші
тұрмысында ұсталатын заттардан тұратын мүліктің құны және мұндай
мұрагердің пайдасына белгіленген өсиеттің бас тартудың құны, міндетті
үлесіне есептеледі. Бұрынғы кодекске сәйкес, міндетті үлес сол үлестің
кемінде үштен екісін құрады.
Қазіргі Азаматық кодекстің жаңалықтарының бірі болып иесіз қалған
түсінігін заңдастыру болып табылады. Бұған дейін ҚазССР-нің АК иесіз
қалған мұра түсінігін қолданбады. Көбіне мұрагерлік құқығы бойынша
мемлекетке әкететін мүлік ретінде айтуды жөн көрді. Іс жүзінде бұл екі
түсінік бір мағыналы болмады.
Мұрагерлік құқығы бойынша мүлік мемлекетке заң бойынша, өсиет бойынша да
өтуі мүмкін. Ал иесіз қалған мұра мемлектке заң бойынша ерекше мұрагер
ретінде өтеді.
ҚР АК 1083 бабында мұранына иесіз қалған деп саналатын жағдай шеңбер
нақты белгіленген: егер өсиет бойынша да,заң бойынша да мұрагер болмаса не
мұрагерлердің ешқайсысының мұра мұранық ашылған жері бойынша комуналдық
меншікке ауысады. Мұрагерлік мемлекетке басқада мұрагерлерге өткен секілді
әмбебап мирасқорлық тәртібімен өтеді.
ЗАҢ ЖӘНЕ ӨСИЕТ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК
1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке шақыру тәртібі
Қазақстанның заңдары бойынша мұрагерліктің екі түрі бар: осиет бойынша
және заң бойынша. Теориялық тұрғыдан мұрагерлік жайлы айтқанда оның
күнделікте өмірде қубылке енеміз ұмытпау керек.
Статистика көрсеткендей, 1997-2000 жылдар аралығында Алматы қаласы
бойынша өсиет бойынша мұрагерлік заңына берілген куәліктер барлық берілген
куәлігінің үштен бірін құраған [25, 208].
Өсиет біздің дәстүр бойынша мүмкін мұрагерлікпен ауысуының кәдімгі әдісі
болмаған. Негізінен мүліктің ауысуы заң бойынша мұрагерліктің ережесіне
сәйкес жүзеге асырылады. Дегенменде ҚР АК 1 шілде 1999 қабылданған ҚР АК,
бірінші орынға өсиет бойынша мұрагерді қойған, ал, екінші орында заң
бойынша. Сонымен заң бойынша мұрагерліктің ерекшіліктерін айқындау үшін
өсиет бойынша мұрагерлікті қарастырып кету керек.
ҚР АК өсиетте көп көңіл бөлудің мәні оны жасаған кездегі формализммен
түсіндіреді: өз қолынан жазу және қол қою, куәгерлердің қатысуы құпия
өсиеттің ерекшелігі. Өсиеттің негізінде сипаттамалардың бұл ол заңда
көрсетілген нысанда көрініс табу керек. Өсиеттің жарамсыздығы заңда
көрсетілген нысанды сақтамаудан туындайды [25; 26, 34; 27, 125].
Кеңестік цивилистикалық әдебиеттерде өсиеттің анықтамасы (түсінігі),
өсиет қалдырушы бекіткен тәртіппен мұрагерлердің арасындағы тәртіппен.
Мұрагерлер арасында мүлікті бөлуге бағытталған біржақты мәміле ретінде
қарау кең тараған. Кейбір ғалымдар өсиеттің анықтамасының мәнін анықтауды
қиындатады.
Мысалы, Дронников В.К. келесідей анықтамасын ұсынады. Өсиет дегеніміз
оны жасаушының тірі кезінде юридикалық сипаттың жоқ заңда белгілерінде
нысанында жасалған, белгілі тұлғаның пайдасына мүлік беруге ол өлген соң
орындалуға тиіс жеке тұлғаның бір жақты билік етуі блып табылатын
юридикалық акт [23, 37].
Өсиеттің өсиет қалдырушының тіркеуінде заңдық күші болмайтыны даулы
мәселе. Шынында өсиет қалдырушының тірі кезінде құқықтық салдары
туындамайды,бірақ бұл юридикалық сипатына әсер етеді.Өсиет қалдырушының
тірі кезінде өсиет жасалуы және куәландыру заңмен белгіленген нысанын қатаң
сотталуы керек.
Кеңестік заң әдебиеттерінде өсиеттің түсінігі тұлғаның өз мүлкіне
баланысты билік етуі. Бұндай пікірлер біздің көзқарасымыз бойынша тиісті
дұрыс емес, өсиет қалдырушының мүлкіне деген ерік білдіруі тек сол кездегі
мүлікке ғана байланысты емес,сонымен қатар өсиет жасаудағы кезеңдегі оған
тиісті мүліктік және мүліктік өзіндік мүліктік емес құқықтарымен да
байланысты.
Сезікті анықтаманы Рубанов А.А. береді: өсиет ол мәмілені құрайды,
кейбір тұлғаларға мүлікке деген құқықтар мен міндеттер пайда болуы керек
тұлғаның қатынас болу нәтижесінде [24]. Бұл берілген анықтамаға толық
келісуге болады, тек мынандай жағдайларда, билік ету тек өз құқықтары және
міндеттеріне, сондай-ақ қылмыс болған кезде пайда болатындарда. Сонымен,
өсиет біржақты мәміле болып табылады,өзіндік белгісі қатал сипатта болады,
сонымен тек бір тұлғамен ғана құрылады.
ҚР АҚ (ерекше бөлім), өсиет-бұл тұлғаның өзіне тиесілі мүлікке көңіл
білдіруі қайтыс болған жағдайда, сонымен өсиет ол мәміле, құқықтық салдар
пайда болады мұра қалдырушы қайтыс болған кезде). Бұл өсиеттің бір ерекше
белгілері, басқа біржақты мәміле түрлерінен ерекшелендіретіні, ол мұраны
ашуға негіз болуы. Тек осы жағдайда ғана мұрагер, өсиетте көрсетілген,
өзінің құқығын және мұрагерлік мүлікке байланысты міндеттерін заңдастыруға
мүмкіндігіне алады. Осындай жағдайда, өсиет қалдырушы бұл өмірде жоқ және
оның ең соңғы мүлікті болу еркі, олармен өздермен талқылауға құқығы.,өсиет
ешқандай күңгірттік немесе күдік тумауы тиіс, өсиет құрудың және оның
нысанына ерекше қатал тәртіпті талап ету, жоғарыда айтылды.
ҚР АК 1051 б. қарастырады, яғни өсиет ноториялды куәландыруға жатады,
өсиет қалдырушы өсиеттің өсиеттің мазмұнын өз қолымен жазып және қол қоюы
керек, немесе өсиет қалдырушының айтуымен куәның қатысуы арқылы нотариус
жазуға тиіс,өсиет қалдырушының айтуымен өсиет жазылған кезде нотариус жалпы
курт қабылдаған техникалық құралдарды пайдаланады.Өсиет қалдырушының айтуы
бойынша нотариус жасаған өсиетті қол қойылғанға дейін нотариус пен куәнің
қатысуы арқылы өсиет қалдырушы толық оқып шығуы тиіс.
Өсиет қалдырушының еркі (ықтияры бойынша құпиялы өсиет құрылуы мүмкін.
Құпиялы өсиеттің мазмұнымен таныспай нотариус куәландырады, жалған болуы
мүмкін деген үреймен өсиет қалдырушы өз қолымен жазылып қол қойылуы керек,
екі қатысуымен куәлар өз қолдарын қояды [28, 111; 29].
Куәлармен қол қойылған конверт, куәлардың танысуымен нотариус басқа
конвертке салып мөр соғады, осы конвертке нотариус куәландыратын қолын
қояды.Әлбетте, құпиялы өсиеттегі куәландыратын қол қолданып жүрген қолдан
айырмашылығы болуы керек және тұлға жайлы мәлімет болуы керек нотариуспен
қабылданған өсиеттің, орналасқан жері, уақыты,күні, аты жөні,әрбір куәнің
тұрғылықты мекен жайы.
Басқа өсиеттерден формасының ерекшелігі, олар екі экземплярда құрылады,
оның біреуі нотариустың сақтауында болады, ал басқысы өсиет қалдырушыда
болады өсиет тек бір экземплярда құрылып нотариустың сақтауына берілуі
керек,ал ең соңғы өсиет қалдырушыға документке құжатқа өзінің қолын,мөрмен
бекітіп, өсиеттің өз сақтауына қабылданғаны жөнінде қолхат беруі тиіс.
Өсиет қалдырушының қайтыс болғаны жайлы куәлікті көрсеткеннін кейін
нотариус екі куәнің қатысуымен және заң бойынша мұрагерлердің немесе
басқа мүдделі тұлғалардың көзінше өсиетті яғни конвертті ашады.
Конвертті ашу кезінде нотариус хаттама толтыруы тиіс, бұлда көрсетіледі
орналасқан жері, ашқан уақыты күні. Нотариустың аты, жөні, фамилиясы,
куәлар, заң бойынша мұрагерлер және мүдделі тұлға, олардың тұрақты тұратын
мекен жайы, сонымен қатар конверттік марканің толықтығы, конверттегі
құрайтын фактіні толық текстелген жариялау нотариуспен және куәмен қол
қойылады. Бұндай тәртіпте өсиеттің сақтау және ашудың қауіпсіздігіне және
құпиялылығын қамтамасыз етеді. Оған мысал ретінде практика қызмет етеді,көп
жылдар бойы келе жатқан Франция, Германия, Италия және басқа қатардағы
мемлекеттер [25, 92-94; 30, 150].
Өсиет бойынша мұрагерлікке ие болу заң бойынша мұрагерліктің
ерекшеліктері, онда субъектілердің тобы заң бойынша шектелген,
мұрагерлердің субъективтік таңдау маңызды роль атқарады.
ҚРАК 1044б сәйкес өсиет бойынша мұрагерлікке, жеке тұлғалар ғана емес,
сонымен қатар заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер
болуы мүмкін, сонымен қатар мұрагер ретінде танылады мұра аталғанға дейін
құрылған болса.
Өсиет бойынша мұрагерлерінің субъектілер тобын анықтау бізге, өсиетті
жазу құқығы кімге берілетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Ал өсиетке келетін болсақ, заң құқықтың жағдайына тікелей сілтеме
жасамайды. Сонымен өсиетті жаза алады әрбір әрекет қабілеттігі бар тұлға,
яғни кәмелетке толған (18 жасар), өсиеттің бұйрығын саналы түрде жүзеге
асыратын азамат.Өсиетті құра алмайды әрекет қабілеттігі жоқ және әрекет
қабілеттігі шектелген тұлғалар. Формалды әрекет қабілеттігі бар өсиет
қалдырушы тұлғалар, бірақ өсиет құру кезде жағдайы,оныңол кездегі өзінің іс
әрекетінің мағынасын түсінбеген, мысалы: психикалық ауытқулар болғанда,
жарамсыз деп танылуы керек (ҚРАК 26 б). Бұндай жағдайларда сәйкесінше
медециналық сараптама болуы керек.
Кәмелетке толмаған 14 пен18 жастар арасындағы өсиетті құру мүмкіндігі
даулы сұрақ болып тұр.ҚРАК өсиеттік әрекет қабілеттігі туралы қандай да бір
анықтаманың болмауы әртүрлі пікірлер мен дәлелдердің қалыптасуына негіз
болады. Кейбір авторлар сондай ақ заң қабілеттігі жоқ тұлғалардың өсиет
қалдыру құқығына жартылай немесе белгілі бір бөлікте не болатынын айтады
Өсиет бойынша мұрагер ретінде кім тағайындалуы мүмкін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz