Ежелгі дәуірдегі Қазақстан туралы
Кіріспе 3
1 Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан 4
2 Ежелгі палеолит 4
3 Мезолит 7
4 Жаңа тас ғасырындағы Қазақстан 10
4.1 Неолит 10
4.2 Энеолит 12
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
1 Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан 4
2 Ежелгі палеолит 4
3 Мезолит 7
4 Жаңа тас ғасырындағы Қазақстан 10
4.1 Неолит 10
4.2 Энеолит 12
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Планетамыздың барлық түкпірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында, сондай-ак оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген бетгері осы кезге дейің ашыладн жоқ, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі де көпбіміздің ертедегі бабаларымыздың емірі туралы қазіргі түсініктер адам еңбегінің калдықтары - тас құралдар, оларды дайы-ндаған кездегі қалдықтар, тамақ калдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үнгірлерді, үнгіме қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы «мешеу халықгар» дейтіндердің өмірінен алынатын этнографиялық дерек-тердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі адамзаттың материалдық және руха-ни мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де алғашкы қауымдық қоғамның ең көп таралған материалы - тастан жасалған еңбек құралдары береді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден өтті. Олардың негізіндетасты өндеу техникасының жетілдірілуі және соған байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және рухани мәдениетгің өсуі жатыр. Археологияда қабылданған кезеңдерге бөлуге сәйкес адамзат тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дәуірлердің әрқайсысы өз кезеңінде хронологиялық ірі кезеңдерге бөлінеді. Тасғасыры үш кезеңнен тұрады. Палеолиттің ерекшелігі Евразия мен Африка аймақтарының сол дәуірдегі мәдениетгерінің едәуір ұқсастығы болып табылады. Палеолиттің кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі) соңғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазір палеолиттің бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп олдувай мәдениеті дейтін танылады. Осыған байланысты Қазақстанның палеолитің кезеңдер¬ге бөлу де басқаша көрінеді.
Қазақстанның соңғы палеолиттік мәдениеттері өмір сүрген кездің палеогеографиялық жағдайлары қандай болған? Сібір, Қазақстан, Орта Азия үшін қабылданған уақыт аралығы кері қарай 10 мың жылға дейінгі 40-30 мың жыл аралығында белгіленеді. Қазақстан үшін бұл уақыт лаңдшафтағы, палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістермен сипатталады. Бұл кезге қарай Қазақстанның жер бетінің құрылысы қазіргісіне жақын болды. Негізгі ареалдарда тас ғасыры мәдениетінің дамуы өзгеріссіз жүрді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден өтті. Олардың негізіндетасты өндеу техникасының жетілдірілуі және соған байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және рухани мәдениетгің өсуі жатыр. Археологияда қабылданған кезеңдерге бөлуге сәйкес адамзат тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дәуірлердің әрқайсысы өз кезеңінде хронологиялық ірі кезеңдерге бөлінеді. Тасғасыры үш кезеңнен тұрады. Палеолиттің ерекшелігі Евразия мен Африка аймақтарының сол дәуірдегі мәдениетгерінің едәуір ұқсастығы болып табылады. Палеолиттің кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі) соңғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі өзгерістерге ұшырады. Қазір палеолиттің бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп олдувай мәдениеті дейтін танылады. Осыған байланысты Қазақстанның палеолитің кезеңдер¬ге бөлу де басқаша көрінеді.
Қазақстанның соңғы палеолиттік мәдениеттері өмір сүрген кездің палеогеографиялық жағдайлары қандай болған? Сібір, Қазақстан, Орта Азия үшін қабылданған уақыт аралығы кері қарай 10 мың жылға дейінгі 40-30 мың жыл аралығында белгіленеді. Қазақстан үшін бұл уақыт лаңдшафтағы, палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістермен сипатталады. Бұл кезге қарай Қазақстанның жер бетінің құрылысы қазіргісіне жақын болды. Негізгі ареалдарда тас ғасыры мәдениетінің дамуы өзгеріссіз жүрді.
1) Қазақстан тарихы. 9 класс.
2) В.П. Гребенюк-«Пособие по истории Казахстана»
3) Издательство «Дарын» - «История Казахстана» (карманный справочник)
4) Кан - «История Казахстана»
2) В.П. Гребенюк-«Пособие по истории Казахстана»
3) Издательство «Дарын» - «История Казахстана» (карманный справочник)
4) Кан - «История Казахстана»
Жоспар
Кіріспе 3
1 Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан 4
2 Ежелгі палеолит 4
3 Мезолит 7
4 Жаңа тас ғасырындағы Қазақстан 10
4.1 Неолит 10
4.2 Энеолит 12
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Кіріспе
Планетамыздың барлық түкпірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында,
сондай-ак оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара
тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген бетгері
осы кезге дейің ашыладн жоқ, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі
де көпбіміздің ертедегі бабаларымыздың емірі туралы қазіргі түсініктер адам
еңбегінің калдықтары - тас құралдар, оларды дайы-ндаған кездегі қалдықтар,
тамақ калдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үнгірлерді, үнгіме
қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы мешеу халықгар дейтіндердің
өмірінен алынатын этнографиялық дерек-тердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі
адамзаттың материалдық және руха-ни мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ
түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де алғашкы
қауымдық қоғамның ең көп таралған материалы - тастан жасалған еңбек
құралдары береді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден
өтті. Олардың негізіндетасты өндеу техникасының жетілдірілуі және соған
байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және рухани мәдениетгің өсуі
жатыр. Археологияда қабылданған кезеңдерге бөлуге сәйкес адамзат тарихы
тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дәуірлердің әрқайсысы өз
кезеңінде хронологиялық ірі кезеңдерге бөлінеді. Тасғасыры үш кезеңнен
тұрады. Палеолиттің ерекшелігі Евразия мен Африка аймақтарының сол
дәуірдегі мәдениетгерінің едәуір ұқсастығы болып табылады. Палеолиттің
кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі) соңғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі
өзгерістерге ұшырады. Қазір палеолиттің бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп
олдувай мәдениеті дейтін танылады. Осыған байланысты Қазақстанның
палеолитің кезеңдерге бөлу де басқаша көрінеді.
Қазақстанның соңғы палеолиттік мәдениеттері өмір сүрген кездің
палеогеографиялық жағдайлары қандай болған? Сібір, Қазақстан, Орта Азия
үшін қабылданған уақыт аралығы кері қарай 10 мың жылға дейінгі 40-30 мың
жыл аралығында белгіленеді. Қазақстан үшін бұл уақыт лаңдшафтағы,
палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістермен
сипатталады. Бұл кезге қарай Қазақстанның жер бетінің құрылысы қазіргісіне
жақын болды. Негізгі ареалдарда тас ғасыры мәдениетінің дамуы өзгеріссіз
жүрді.
1. Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан
Ежелгі тас ғасыры дәуірі - адам мен оның шаруашылығы қалыпт-асуының
бастапқы уақыты. Алғашқы қауым адамы жабайы өсетін дәндерді, жеміс-
жидектерді жинап, жануарларды аулаған Палеолит дәуіріндегі адамдардың
қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі
алғашқы тобыр. бірлесіп қорғану және шабуыл жасау, аң аулау және жиып-теру
үшін бірлесу болды. Бұл әлеуметтік құрылым бейнесіздігімен, қоғамдық
қатынастардың жетілмегендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге оған неке
байланыстарының кейбір реттелгендігі тән болды.
Алғашқы тобыр төменгі палеолиттің алдыңғы кезеңдерінін бірі - ашель
дәуіріне сәйкес келеді. Ашель уақытында жаңа әлеуметтік организм - алғашқы
қауымның алғышарттары бірте-бірте толыса бастайды. Ал мустье дәуірінде
жынысы мен жасына карай табиғи еңбек бөлінісі болады, қауымның бастапқы
нысандары шыға бастайды. Әлеуметтік жағынан алғанда соңғы палеолиттегі адам
ұжымы алғашқы қауымның толысқан нысандарының қалыптасуымен сипатталады.
Көптеген зерттеушілердің топшылауынша, бұл сапалық секіріс осы заманғыдай
дене бітімі бар адамға айналуымен тұстас қеледі.
Келесі дәуір – мезолит дәуірін, ал одан кейін неолит пен энеолитті
көшпелі және отырықшы тұрмыс салтындағы аңшылар мен балықшылар мәдениетінің
қалыптасу және даму уақыты ретінде сипаттауға болады. Ал қарастырылып
отырған дәуір бізден қаншалықты қашық болғанымен, біз алғашқы қауым
аңшылары мен жинаушыларының ежелгі мәдениеті шек-тес аймақтардың
мәдениеттерімен өзара тығыз әсер ету арқылы дамыды деп сеніммен айта
аламыз.
2. Табиғат жағдайлары және ертедегі гоминидтер мекендеген орта
Евразияның кең-байтақ кеңістіктеріндегі шел, шөлейт аймақ пен далаларда
қейінгі 35 жыл ішінде тас ғасырының қөптеген тұрақтары табылып зерттелді.
Евразияның куаңшылық аймағы бетінің құрылысында асқар биік таулар мен
қыраттардан бастап ойпат далаға дейінгі мейлінше алуан түрлі жер бедерлері
бар. Әлбетте, жер бедері мен көрінісінің бұлайша алуан түрлі болуы мен
олардың қуаң аймақта орналасуы ертедегі гоминидтер мекен- -дерінің алуан
түрлі ғана емес, сонымен қатар ұқсас болуына да жағдай жасады. Қуаңшылықты
өңір аймақтарына эволгоциядағы айырмашылық пен оның ұзаққа созылуы, жер
аумағын игерудің бастапкы қезеңіндегі ерекшеліктер, сондай-ақ гоминидтердің
шығуы мен эволюциясы тән. Бірақ қуаң аймақтың бір сипатгы ерекшелігі бар,
ол ашық (жер бетіндегі) үлгідегі тұрақтардың өте басым болуы. Олардың көбі
кешенді болып келеді және адамдардың ежелгі бабаларының белгілі бір
геоморфологиялық жағдайда өте ұзақ уақыт (екінің бірінде жүз мыңдаған
жылдар бойы) болған іздерін көрсетеді. Өзінің куаң өңірдегі жағдайына, жер
аумағының кендігіне және табиғи-ландшафтық өңірінің алуан түрлі, жер бедері
үлгілерінің көп мөлшерде болуына қарай Қазақстан Евразияның куаң өңірінің
палеолитін зерттеуге модель бола алады. Қазақстан аумағында ежелгі
гоминидтер пайда болуының алғышарттарын адамзат тарихындағы өтпелі және ең
маңызды кезеңдегі геологиялық-географиялық жағдайларды негізге ала отырып
іздестіру керек, ал ондай кезең плиоценнің екінші жартысы болып табылады.
Ең ертедегі гоминидтердің Африка құрылығынан бастап қазіргі қуаң өңір мен
Сібір аумағына дейінгі кең-байтақ жерде анықталған іздері алғашқы
адамдардың өте ауқымды кеңістікте қоныстанғанын дәлелдейді. Қазір бір нәрсе
айқын: 1,5-1 млн жыл мәулетінде-ақ Каспий маңы ойпатының ашық
кеңістіктерінде, Тұран далаларында, Монголия мен Солтүстік Қытайда
гоминидтердің тұрақтары болған. Плиоценнің палеогеографиялық жағдайлары
таулары біршама аласа және климаты қолайлы Азия жазықтарын ежелгі
адамдардың, алыс солтүстікке қоныс аударуына жәрдемдесе алды деп санауға
мүмкіндік береді. Ол кезде Қазақстан, Монғолия мен Солтүстік Қытай
Евразияны қоныстанудың алғашқы кезеңдері үшін ең солтүстік аудандар болған.
Ұсақ шоқылар мен жазықтардың ұштасуы төн, түбі жайпақ қең аңғарлары бар
Сарыарқа геоморфологиялық жағдайлары жағынан мейлінше тұрақты аймақ болып
келді және солай болып қала да береді. Мұнда палеолиттің эволюциясы
ашельдің едәуір соңғы кезеңінен басталып, соңғы палеолитке дейін созылады.
Тас ғасыр тұрақтары топографиясының өзіндік ерекшеліктері ежелгі адамдардың
Сарыарқаның негізгі су айырығының бойымен өтіп, одан соң Солтүстік Балқаш
өңіріне қоныстануы мүмкін екенін көрсетеді. Палеографиялық жағдайлардың
тұрақтылығы, жануарлардың қоныс аударатын және мекендейгін, құстардың ұшып
өтетін жолдарының орнығып, тегінде, өзгермеуі, тас шикізаты өнімінің
молдылығы және тұрақты су көздерінің көп болуы палеолиттің әр түрлі
мәдениеттерін таратушы алғашқы ұжымдардың белгілі бір тұрақтарда ұзақ уақыт
мекендеуіне мүмкіндік жасады. Олар қені алынған шұқыр тізбектеріне, өзен
жағаларына, терең қарасу немесе тұщы сулы бұлақтар жанына жайғасты, қазіргі
сияқты, бұрын да тұрақтардың орналасқан жері мен жүретін жолдары едәуір
дәрежеде солар арқылы белгіленді. Өте суық әрі құрғақ болған жоғарғы
плейстоценнің аяғындағы төтенше жағдайлар ғана су жүйесін біржола бұзды.
Көпжылдық тонданудың өрістеуі жағдайында Сарыарқаның көптеген аудандарында
Сарыарқаны қоныстанған жануарлар мен бір кезде тұрақты мекендейтін осы
жерлерден біржола кетіп қалған гоминидтердің қалыптасқан байланыстары
бұзылып, қалпына қелмеді. Тек өтпелі аймақтарда, Сарыарқаның шығысындағы
Ертіс өңірінде ғана эволюция неолитқе дейін толастамады. Өтпелі аймақтар
әрқашанда мұқият көңіл бөлінетін объект болып келді. Қаратау жотасы осындай
өте қызықты өтпелі учаскелердің бірі болуы ықтимал. Оның географиялық
жағдайының өзіндік ерекшелігі мынада: ол, бір жағынан, Солтүстік Тянь-Шань
жоталарының сілемі болып табылады және соларға тән биіктік белдеуі бар, ал
ең суық дәуірлерде, сірә, онда мұзарттар болса керек. Екінші жағынан, ол
екі ірі аймақты - Орта Азияның құмды даласы мен Бетпақдаланың саздақты
даласын шектеп, бөліп тұр. Климаты жағынан Қаратау жотасының жағдайы ерекше
қолайлы. Қаратау жотасының мұңдай жағдайы ұзақ уақыт бойы, кем дегенде
жоғарғы плиоценнен бастап сақталып келген. Мұны неоген кезінен сақталған
қөптеген ежелгі өсімдіктер мен жануарлар дүниесі дәлелдейді.
Екінші жағынан, Қаратау жотасының шел дала аймағындағы табиғат жағдайы
мұнда алыс жақтарында, қалың құмдар мен ойпаттарында сары топырақты
қабаттардың қалыптасуына да жағдай жасады. Қаратау жотасының көптеген
аудандарының геологиялық құрылысы да мұнда жануарлардың сансыз көп
үйірлерінің тұрақты мекендеуіне қолайлы болды, олардың қалдықтарының
Көшқорған, Ш.Уәлиханов атындағы және т. б. елді мекендер сияқты көптеген
жерлерден табылғаны мәлім. Осылардың бәрі бұл арадан тамақпен су қөздерін,
сондай-ақ өзен жағаларынан, үңгірлерден және сары топырақты жерлерден
мекендейтін жақсы орындар тапқан ежелгі гоминидтердің осында мекендеуіне
себепші болғаны қайран қалдырмайды.
Алайда, өтпелі (шекаралық) аудандардың ерекшелігі - оқиғалар мен
құбылыстардың қалдықтық және алуан түрлі болуы. Мәселен, Қаратау жотасының
палеолиті қалай болғанда да эволюцияның екі (үшеу болуы да мүмкін)
бағытымен сипатталады. Бірінші жол Кіші Қаратау ауданына тән және
Бөріқазған мен Тәңірқазғанның салмақты қара шақпақтастарына негізделген. Ең
ежелгі тұрақтар мүйісті-қыратты биіктеріне байланысты. Неғұрлым соңғы -
ашельдік, мустьелік және соңғы палеолиттік тұрақтар тау етегінде орналасқан
және Бөріқазған мен Тәңірқазғанның алдыңғы палеолиті жайғасқан жерден
хронологиялық алшақтығы басым көрінеді.
Екінші бағыт неғұрлым жақсы қасиеттері бар және өңделгеңдерінен
неғұрлым сапалы сынықтар алуға мүмкіндік беретін ашық-сұрғылт түсті
шақпақтастар негізінде дамыды. Негізгісі Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ болып
табылады. Оның бірегейлігі мынада: оның өмір сүруі өзендердің аңғарлары
кесіп өткен сары топырақты үстірт тарихымен байланысты.
Үшінші даму бағытының немесе құмайттарда даму бағытының іздері де бар.
Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ ауданында және баска да жерлерде типологиялық
ерекшеліктері бойынша Сарыарқадағы саяқ мәдениетіне ұқсайтын соңғы палеолит
үлгілері жиналды.
Соңғы, былайша айтқанда, осташковтық-сартаңдық мұздану және қатты
салқындау зардаптары Қазақстанның едәуір бөлігі үшін қиын жағдай туғызды.
Бұл қездегі климаттың ерекшелігі сонда: бұл өте суық және кұрғақшылық кезең
болды. Маңызды палеогеографиялық екі оқиға - Қазақстанның шығыс жағында
көлемді таулы аймақтың пайда болуы және Қазақстанның батысы мен шығысында
палеогеографиялық жағдайлардың айқын ерекшеленуі осы уақытпен байланысты.
Біріншісімен сабақтас екінші оқиға - кең-байтақ Сарыарқа аймағы су
желісінің нашарлауы мен мұнда жануарлар мекендейтін ежелден қалыптасқан
аймақты бұзған тондану жағдайларының пайда болуы. Гоминидтер өздерінің
қоныстанған орындарынан біржола кетіп қалды. Олардың Сарысуды, Торғай
ойпанының құрғақшылық жайлаған аңғарлары мен көлдерін жағалай, Сарыарқаның
шет жақтарындағы көлдердің түбектерін бойлай орналасқан сирек тұрақтар
түріндегі қоныс аударған іздері жануарлардың соңынан кетуге тура
келгендердің іздері болуы ықтимал. Жалпы алғанда Солтүстік Қытай мен
Монғолия сияқты аудандарда соған ұқсас жағдай орын алуы мүмкін еді.
Қуаң аймақты аталған тұрақты ландшафт-климат жағдайлары қажет болатын
күрделі бірыңғай механизм ретінде қарастыру керек. Қазақстан үшін бұл
мынадай аса маңызды үш буын:
а) Сарыарқаның, Бетпақдаланың кең-байтақ шөл аудандары, Тұранның
құмдақты және саздауыт шелі - қуаң аймақтың жүрегі, ірі ауқымда алғанда
суық кезде мекендейтін орта;
ә) солтүстік аудандар (орманды дала, дала) - ыстық кезде мекендейтін
аймақтар;
б) таулы аймақтар - дағдарысты палеогеографиялық төтенше жағдайлар
кезінде мекендейтін өңір.
Әзірше Қазақстанның таулы аймақтары мейлінше аз зерттелген күйінде
қалып отыр. Мұнда палеолит тұрақтарын іздестірудің қиыншылықтары жауын-
шашынның мол жиналу ерекшеліктерімен және жер бедерінің тез өзгеруімен
анықталады.
Жер шарының белгілі бір аймағының географиялық және климат
ерекшеліктері туғызған әр түрлі табиғи жағдайлар приматтардың әр жерде
адамға айналуының негізгі факторлары болды. Әр түрлі ендік халықтарының
ертедегі шаруашылығы мен алғашқы мәдениетіндегі айырмашылықтарды көп
жағынан айқындап, адамзат пен өркениеттің кейінгі даму қарқындарына ықпал
еткен де солар.
3. Мезолит
Қазақстан аумағында мезолит кезеңі осы кезге дейін аз зерттелген. Бұл
уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50-жылдарда ғана
пайда болды.70-80-жылдардағы В.Ф.Зайберттің Есіл өңірінде, В.Н.Логвиннің
Қостанай маңы мен Торғайда жүргізген далалық зерттеу жұмыстары ғана мезолит
және оның далалық өңірдегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатта алғашқы
түсініктер алуға мүмкіндік берді. 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың
басында Батыс және Оңтүстік Қазақстанда археологиялық зерттеулер
жандандырылып, бірнеше жаңа тұрақ ашылды.
Полеолиттен мезолитке (грекше мезос - орта деген сөзден шыққан) көшу
климаттағы өзгерістермен ерекше болды. Бірінші кезекте бұл мұздықтардың
еруімен байланысты. Бұл кезде қазіргісіне жақын гидрографиялық желі
орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қазіргісіне жақын құрамы
қалыптасады. Мамонттық жануарлар түрлерінің жойылуы тамақ табудың бұрынғы
әдістерін (қамалап аулау және т. б.) жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын
қамтамасыз етудің жаңа әдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.
Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік және
мал шаруашылығы элементтері пайда болып, басқаларында балық аулау және
жинау - аңшылық кәсібі қалыптасады. Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі
хронологиялық шеңберлері мегі оның ерекше сипаттамалары бар. Қазақстан
аумағының далалық өңірі үшін ең қолайлысы мезолиттің б.з.б. Х-VII
мыңжылдықтар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кеңінен
колданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын,
халықгың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп
санауға болады. Мәдени-шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын дайындау
технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері археологиялық мәдениетті
бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Тас ғасырының аяғына карай далалық-орманды далалық өңірдегі жабайы
жануарлардың түр құрамы едәуір артып: жылқы, қоян, сутышқан, кұндыз,
қасқыр, түлкі, аю, кабан, елік, бұлан, қарақұйрық, киік, бизон, тур болды.
Олардың арасында жануарлар үйірлерінің саны жеткіліктігіне байланысты сонау
палеолит дәуірінде қалыптасқан тобырлы түрде қамалап және қуалап аулау
дағдысы жойылмады. Бірақ Қазақстан тұрғындарының өмірінде аң аулаудың жеке
әдістері жетекші маңыз алады.
Әлбетте тұрақтар өзендер мен көлдердің жағасына орналасатын. Жоғарыда
айтылғанындай, тұрғын үй құрылыстарының қалдықтары сақталмаған. Есіл езені
аңғарында көлемі 40-60 шаршы метр, қаңқасының, қабырғаларының бөренелері
терең көмілмеген жеңіл, тік бұрышты кұрылыстар болған деп жорамалдауға ғана
болады. Сондай-ақ лашық тәрізді тұрғын жайлар салынған, олардың орындарында
шағын шұңқырлар ғана қалған.
Мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы - садақ. Шынына келгенде адамға
ол жоғарғы палеолитте мәлім болған, бірақ оның қең таралуы жеке аң аулауға
көшуге байланысты ғана мейлінше қажет болды. Садақ пен жебенің ойлап
табылуы өндіргіш қүштер дамуында шын мәнінде революция еді. Сайып келгенде
бұл ежелгі адамның шаруашылық өміріндегі түбірлі өзгерістерге жеткізді.
Садақ пен жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол 10 мың жылдан астам
уақыт бойы ең тез атылатын және ең жаңа қару болды. Оның найза мен
шанышқыдан артықшылығы нысананы алыстан атуында ғана емес, сонымен қатар
ату әдістерінің алуан түрлі: тұрып та, жатып та, отырып та атуға
болатындығында еді.
Мезолитте еңбек құралдарын дайындау техникасында да одан әрі принципті
өзгерістер болды: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ.
Бұл қыстырма техникасының арқасында мүмкін болды. Оның мәні мынада еді:
заттың (пышақтың, қанжардың, жебе мен найза ұшының) негізі сүйектен немесе
ағаштан жасалды. Олардың негізінде ұзынша қиықтар-саңылаулар жасалып,
оларға ұзындығы 2-1 см пышақ сияқты тас қалақшадан істелген өткір ұш
салынып, қара маймен немесе қара майлы затпен бекітілді. Сөйтіп осындай
қалақша бейімделген нұсқаның түпкі тұріретін-де (оның үстіне Қазақстан
аумағында ғана емес, іс жүзінде бүкіл әлемде) кеңінен таралды. Бейімделген
нұсқаны қосымша өңдеу және оларды негізге немесе сапқа бекітудің әр түрлі
әдістері арқылы іс жүзінде кез келген еңбек құралын дайындауға болатын еді.
Сол қезде олардың жаппай таралғандары мыналар: жебелердің, шанышқылардың,
найзалардың ұштары, тері өңдеуге арналған қырғыштар мен сүргілер, пышақтар,
әр түрлі түйреуіштер, теріні, сүйек пен ағашты өңдеуге, саңылау тесуге
арналған сүргілер мен біздер, кескіштер, жебе сабын өндеуге арналған
қырғылар. Тас сынықтарынан көбінесе қырғыштар жасалған.
Қазақстан мезолиті ескерткіштерінен табылған материалдық қалдықтар
кешенінің Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Шығыс Каспий маңы өңірі
ескерткіштерінен елеулі айырмашылықтары жоқ. Жебелер ұштарының түріндегі
және бейімделген нұсқаны қосымша өндеу әдістеріндегі болмашы
айырмашылықтарды ғана атап өтуге болады. Мысалы, Мичурин, Дүзбай-6, Дачная
тұрақтарындағы геометриялық нысанда қыстырмалар жоқ. Сонымен бірге
бұлардағы қыстырма қалақшалар тым шағындығымен ерекшеленеді, сондықтан
микролиттер деп аталған. Бұл ерекшеліктер аумақтық та, хронологиялық та
бола алатын еді. Маңғыстау түбегінің мезолиттік мәдениетінің қалыптасуы
туралы мәселе адамның Арал-Каспий су айырығын игсру тарихымен өзара тығыз
байланысты. Маңғыстаудың мезолиттік тұрағы (Қызылсу-1 және басқалар) мен
Солтүстік-Батыс (Айдабол тобы) және Оңтүстік-Батыс (Дефе-Шығанақ) Үстірттің
соларға жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан 4
2 Ежелгі палеолит 4
3 Мезолит 7
4 Жаңа тас ғасырындағы Қазақстан 10
4.1 Неолит 10
4.2 Энеолит 12
Қорытынды 16
Қолданылған әдебиеттер 17
Кіріспе
Планетамыздың барлық түкпірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында,
сондай-ак оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара
тағыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген бетгері
осы кезге дейің ашыладн жоқ, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі
де көпбіміздің ертедегі бабаларымыздың емірі туралы қазіргі түсініктер адам
еңбегінің калдықтары - тас құралдар, оларды дайы-ндаған кездегі қалдықтар,
тамақ калдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үнгірлерді, үнгіме
қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы мешеу халықгар дейтіндердің
өмірінен алынатын этнографиялық дерек-тердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі
адамзаттың материалдық және руха-ни мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ
түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де алғашкы
қауымдық қоғамның ең көп таралған материалы - тастан жасалған еңбек
құралдары береді.
Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше кезеңдерден
өтті. Олардың негізіндетасты өндеу техникасының жетілдірілуі және соған
байланысты еңбек өнімділігінің, материалдық және рухани мәдениетгің өсуі
жатыр. Археологияда қабылданған кезеңдерге бөлуге сәйкес адамзат тарихы
тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді. Аталған дәуірлердің әрқайсысы өз
кезеңінде хронологиялық ірі кезеңдерге бөлінеді. Тасғасыры үш кезеңнен
тұрады. Палеолиттің ерекшелігі Евразия мен Африка аймақтарының сол
дәуірдегі мәдениетгерінің едәуір ұқсастығы болып табылады. Палеолиттің
кеңінен мәлім кезеңге бөлінуі) соңғы жылдарда жеткілікті дәрежеде елеулі
өзгерістерге ұшырады. Қазір палеолиттің бірінші, ең ертедегі мәдениеті деп
олдувай мәдениеті дейтін танылады. Осыған байланысты Қазақстанның
палеолитің кезеңдерге бөлу де басқаша көрінеді.
Қазақстанның соңғы палеолиттік мәдениеттері өмір сүрген кездің
палеогеографиялық жағдайлары қандай болған? Сібір, Қазақстан, Орта Азия
үшін қабылданған уақыт аралығы кері қарай 10 мың жылға дейінгі 40-30 мың
жыл аралығында белгіленеді. Қазақстан үшін бұл уақыт лаңдшафтағы,
палеоклиматтағы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесіндегі үлкен өзгерістермен
сипатталады. Бұл кезге қарай Қазақстанның жер бетінің құрылысы қазіргісіне
жақын болды. Негізгі ареалдарда тас ғасыры мәдениетінің дамуы өзгеріссіз
жүрді.
1. Ежелгі тас ғасыры (палеолит) дәуіріндегі Қазақстан
Ежелгі тас ғасыры дәуірі - адам мен оның шаруашылығы қалыпт-асуының
бастапқы уақыты. Алғашқы қауым адамы жабайы өсетін дәндерді, жеміс-
жидектерді жинап, жануарларды аулаған Палеолит дәуіріндегі адамдардың
қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі
алғашқы тобыр. бірлесіп қорғану және шабуыл жасау, аң аулау және жиып-теру
үшін бірлесу болды. Бұл әлеуметтік құрылым бейнесіздігімен, қоғамдық
қатынастардың жетілмегендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге оған неке
байланыстарының кейбір реттелгендігі тән болды.
Алғашқы тобыр төменгі палеолиттің алдыңғы кезеңдерінін бірі - ашель
дәуіріне сәйкес келеді. Ашель уақытында жаңа әлеуметтік организм - алғашқы
қауымның алғышарттары бірте-бірте толыса бастайды. Ал мустье дәуірінде
жынысы мен жасына карай табиғи еңбек бөлінісі болады, қауымның бастапқы
нысандары шыға бастайды. Әлеуметтік жағынан алғанда соңғы палеолиттегі адам
ұжымы алғашқы қауымның толысқан нысандарының қалыптасуымен сипатталады.
Көптеген зерттеушілердің топшылауынша, бұл сапалық секіріс осы заманғыдай
дене бітімі бар адамға айналуымен тұстас қеледі.
Келесі дәуір – мезолит дәуірін, ал одан кейін неолит пен энеолитті
көшпелі және отырықшы тұрмыс салтындағы аңшылар мен балықшылар мәдениетінің
қалыптасу және даму уақыты ретінде сипаттауға болады. Ал қарастырылып
отырған дәуір бізден қаншалықты қашық болғанымен, біз алғашқы қауым
аңшылары мен жинаушыларының ежелгі мәдениеті шек-тес аймақтардың
мәдениеттерімен өзара тығыз әсер ету арқылы дамыды деп сеніммен айта
аламыз.
2. Табиғат жағдайлары және ертедегі гоминидтер мекендеген орта
Евразияның кең-байтақ кеңістіктеріндегі шел, шөлейт аймақ пен далаларда
қейінгі 35 жыл ішінде тас ғасырының қөптеген тұрақтары табылып зерттелді.
Евразияның куаңшылық аймағы бетінің құрылысында асқар биік таулар мен
қыраттардан бастап ойпат далаға дейінгі мейлінше алуан түрлі жер бедерлері
бар. Әлбетте, жер бедері мен көрінісінің бұлайша алуан түрлі болуы мен
олардың қуаң аймақта орналасуы ертедегі гоминидтер мекен- -дерінің алуан
түрлі ғана емес, сонымен қатар ұқсас болуына да жағдай жасады. Қуаңшылықты
өңір аймақтарына эволгоциядағы айырмашылық пен оның ұзаққа созылуы, жер
аумағын игерудің бастапкы қезеңіндегі ерекшеліктер, сондай-ақ гоминидтердің
шығуы мен эволюциясы тән. Бірақ қуаң аймақтың бір сипатгы ерекшелігі бар,
ол ашық (жер бетіндегі) үлгідегі тұрақтардың өте басым болуы. Олардың көбі
кешенді болып келеді және адамдардың ежелгі бабаларының белгілі бір
геоморфологиялық жағдайда өте ұзақ уақыт (екінің бірінде жүз мыңдаған
жылдар бойы) болған іздерін көрсетеді. Өзінің куаң өңірдегі жағдайына, жер
аумағының кендігіне және табиғи-ландшафтық өңірінің алуан түрлі, жер бедері
үлгілерінің көп мөлшерде болуына қарай Қазақстан Евразияның куаң өңірінің
палеолитін зерттеуге модель бола алады. Қазақстан аумағында ежелгі
гоминидтер пайда болуының алғышарттарын адамзат тарихындағы өтпелі және ең
маңызды кезеңдегі геологиялық-географиялық жағдайларды негізге ала отырып
іздестіру керек, ал ондай кезең плиоценнің екінші жартысы болып табылады.
Ең ертедегі гоминидтердің Африка құрылығынан бастап қазіргі қуаң өңір мен
Сібір аумағына дейінгі кең-байтақ жерде анықталған іздері алғашқы
адамдардың өте ауқымды кеңістікте қоныстанғанын дәлелдейді. Қазір бір нәрсе
айқын: 1,5-1 млн жыл мәулетінде-ақ Каспий маңы ойпатының ашық
кеңістіктерінде, Тұран далаларында, Монголия мен Солтүстік Қытайда
гоминидтердің тұрақтары болған. Плиоценнің палеогеографиялық жағдайлары
таулары біршама аласа және климаты қолайлы Азия жазықтарын ежелгі
адамдардың, алыс солтүстікке қоныс аударуына жәрдемдесе алды деп санауға
мүмкіндік береді. Ол кезде Қазақстан, Монғолия мен Солтүстік Қытай
Евразияны қоныстанудың алғашқы кезеңдері үшін ең солтүстік аудандар болған.
Ұсақ шоқылар мен жазықтардың ұштасуы төн, түбі жайпақ қең аңғарлары бар
Сарыарқа геоморфологиялық жағдайлары жағынан мейлінше тұрақты аймақ болып
келді және солай болып қала да береді. Мұнда палеолиттің эволюциясы
ашельдің едәуір соңғы кезеңінен басталып, соңғы палеолитке дейін созылады.
Тас ғасыр тұрақтары топографиясының өзіндік ерекшеліктері ежелгі адамдардың
Сарыарқаның негізгі су айырығының бойымен өтіп, одан соң Солтүстік Балқаш
өңіріне қоныстануы мүмкін екенін көрсетеді. Палеографиялық жағдайлардың
тұрақтылығы, жануарлардың қоныс аударатын және мекендейгін, құстардың ұшып
өтетін жолдарының орнығып, тегінде, өзгермеуі, тас шикізаты өнімінің
молдылығы және тұрақты су көздерінің көп болуы палеолиттің әр түрлі
мәдениеттерін таратушы алғашқы ұжымдардың белгілі бір тұрақтарда ұзақ уақыт
мекендеуіне мүмкіндік жасады. Олар қені алынған шұқыр тізбектеріне, өзен
жағаларына, терең қарасу немесе тұщы сулы бұлақтар жанына жайғасты, қазіргі
сияқты, бұрын да тұрақтардың орналасқан жері мен жүретін жолдары едәуір
дәрежеде солар арқылы белгіленді. Өте суық әрі құрғақ болған жоғарғы
плейстоценнің аяғындағы төтенше жағдайлар ғана су жүйесін біржола бұзды.
Көпжылдық тонданудың өрістеуі жағдайында Сарыарқаның көптеген аудандарында
Сарыарқаны қоныстанған жануарлар мен бір кезде тұрақты мекендейтін осы
жерлерден біржола кетіп қалған гоминидтердің қалыптасқан байланыстары
бұзылып, қалпына қелмеді. Тек өтпелі аймақтарда, Сарыарқаның шығысындағы
Ертіс өңірінде ғана эволюция неолитқе дейін толастамады. Өтпелі аймақтар
әрқашанда мұқият көңіл бөлінетін объект болып келді. Қаратау жотасы осындай
өте қызықты өтпелі учаскелердің бірі болуы ықтимал. Оның географиялық
жағдайының өзіндік ерекшелігі мынада: ол, бір жағынан, Солтүстік Тянь-Шань
жоталарының сілемі болып табылады және соларға тән биіктік белдеуі бар, ал
ең суық дәуірлерде, сірә, онда мұзарттар болса керек. Екінші жағынан, ол
екі ірі аймақты - Орта Азияның құмды даласы мен Бетпақдаланың саздақты
даласын шектеп, бөліп тұр. Климаты жағынан Қаратау жотасының жағдайы ерекше
қолайлы. Қаратау жотасының мұңдай жағдайы ұзақ уақыт бойы, кем дегенде
жоғарғы плиоценнен бастап сақталып келген. Мұны неоген кезінен сақталған
қөптеген ежелгі өсімдіктер мен жануарлар дүниесі дәлелдейді.
Екінші жағынан, Қаратау жотасының шел дала аймағындағы табиғат жағдайы
мұнда алыс жақтарында, қалың құмдар мен ойпаттарында сары топырақты
қабаттардың қалыптасуына да жағдай жасады. Қаратау жотасының көптеген
аудандарының геологиялық құрылысы да мұнда жануарлардың сансыз көп
үйірлерінің тұрақты мекендеуіне қолайлы болды, олардың қалдықтарының
Көшқорған, Ш.Уәлиханов атындағы және т. б. елді мекендер сияқты көптеген
жерлерден табылғаны мәлім. Осылардың бәрі бұл арадан тамақпен су қөздерін,
сондай-ақ өзен жағаларынан, үңгірлерден және сары топырақты жерлерден
мекендейтін жақсы орындар тапқан ежелгі гоминидтердің осында мекендеуіне
себепші болғаны қайран қалдырмайды.
Алайда, өтпелі (шекаралық) аудандардың ерекшелігі - оқиғалар мен
құбылыстардың қалдықтық және алуан түрлі болуы. Мәселен, Қаратау жотасының
палеолиті қалай болғанда да эволюцияның екі (үшеу болуы да мүмкін)
бағытымен сипатталады. Бірінші жол Кіші Қаратау ауданына тән және
Бөріқазған мен Тәңірқазғанның салмақты қара шақпақтастарына негізделген. Ең
ежелгі тұрақтар мүйісті-қыратты биіктеріне байланысты. Неғұрлым соңғы -
ашельдік, мустьелік және соңғы палеолиттік тұрақтар тау етегінде орналасқан
және Бөріқазған мен Тәңірқазғанның алдыңғы палеолиті жайғасқан жерден
хронологиялық алшақтығы басым көрінеді.
Екінші бағыт неғұрлым жақсы қасиеттері бар және өңделгеңдерінен
неғұрлым сапалы сынықтар алуға мүмкіндік беретін ашық-сұрғылт түсті
шақпақтастар негізінде дамыды. Негізгісі Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ болып
табылады. Оның бірегейлігі мынада: оның өмір сүруі өзендердің аңғарлары
кесіп өткен сары топырақты үстірт тарихымен байланысты.
Үшінші даму бағытының немесе құмайттарда даму бағытының іздері де бар.
Ш.Уәлиханов атындағы тұрақ ауданында және баска да жерлерде типологиялық
ерекшеліктері бойынша Сарыарқадағы саяқ мәдениетіне ұқсайтын соңғы палеолит
үлгілері жиналды.
Соңғы, былайша айтқанда, осташковтық-сартаңдық мұздану және қатты
салқындау зардаптары Қазақстанның едәуір бөлігі үшін қиын жағдай туғызды.
Бұл қездегі климаттың ерекшелігі сонда: бұл өте суық және кұрғақшылық кезең
болды. Маңызды палеогеографиялық екі оқиға - Қазақстанның шығыс жағында
көлемді таулы аймақтың пайда болуы және Қазақстанның батысы мен шығысында
палеогеографиялық жағдайлардың айқын ерекшеленуі осы уақытпен байланысты.
Біріншісімен сабақтас екінші оқиға - кең-байтақ Сарыарқа аймағы су
желісінің нашарлауы мен мұнда жануарлар мекендейтін ежелден қалыптасқан
аймақты бұзған тондану жағдайларының пайда болуы. Гоминидтер өздерінің
қоныстанған орындарынан біржола кетіп қалды. Олардың Сарысуды, Торғай
ойпанының құрғақшылық жайлаған аңғарлары мен көлдерін жағалай, Сарыарқаның
шет жақтарындағы көлдердің түбектерін бойлай орналасқан сирек тұрақтар
түріндегі қоныс аударған іздері жануарлардың соңынан кетуге тура
келгендердің іздері болуы ықтимал. Жалпы алғанда Солтүстік Қытай мен
Монғолия сияқты аудандарда соған ұқсас жағдай орын алуы мүмкін еді.
Қуаң аймақты аталған тұрақты ландшафт-климат жағдайлары қажет болатын
күрделі бірыңғай механизм ретінде қарастыру керек. Қазақстан үшін бұл
мынадай аса маңызды үш буын:
а) Сарыарқаның, Бетпақдаланың кең-байтақ шөл аудандары, Тұранның
құмдақты және саздауыт шелі - қуаң аймақтың жүрегі, ірі ауқымда алғанда
суық кезде мекендейтін орта;
ә) солтүстік аудандар (орманды дала, дала) - ыстық кезде мекендейтін
аймақтар;
б) таулы аймақтар - дағдарысты палеогеографиялық төтенше жағдайлар
кезінде мекендейтін өңір.
Әзірше Қазақстанның таулы аймақтары мейлінше аз зерттелген күйінде
қалып отыр. Мұнда палеолит тұрақтарын іздестірудің қиыншылықтары жауын-
шашынның мол жиналу ерекшеліктерімен және жер бедерінің тез өзгеруімен
анықталады.
Жер шарының белгілі бір аймағының географиялық және климат
ерекшеліктері туғызған әр түрлі табиғи жағдайлар приматтардың әр жерде
адамға айналуының негізгі факторлары болды. Әр түрлі ендік халықтарының
ертедегі шаруашылығы мен алғашқы мәдениетіндегі айырмашылықтарды көп
жағынан айқындап, адамзат пен өркениеттің кейінгі даму қарқындарына ықпал
еткен де солар.
3. Мезолит
Қазақстан аумағында мезолит кезеңі осы кезге дейін аз зерттелген. Бұл
уақыттың материалдық мәдениеті туралы алғашқы ақпарат 50-жылдарда ғана
пайда болды.70-80-жылдардағы В.Ф.Зайберттің Есіл өңірінде, В.Н.Логвиннің
Қостанай маңы мен Торғайда жүргізген далалық зерттеу жұмыстары ғана мезолит
және оның далалық өңірдегі айрықша белгілері туралы жалпы сипатта алғашқы
түсініктер алуға мүмкіндік берді. 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың
басында Батыс және Оңтүстік Қазақстанда археологиялық зерттеулер
жандандырылып, бірнеше жаңа тұрақ ашылды.
Полеолиттен мезолитке (грекше мезос - орта деген сөзден шыққан) көшу
климаттағы өзгерістермен ерекше болды. Бірінші кезекте бұл мұздықтардың
еруімен байланысты. Бұл кезде қазіргісіне жақын гидрографиялық желі
орнығып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қазіргісіне жақын құрамы
қалыптасады. Мамонттық жануарлар түрлерінің жойылуы тамақ табудың бұрынғы
әдістерін (қамалап аулау және т. б.) жарамсыз етіп, тіршілік құралдарын
қамтамасыз етудің жаңа әдістерін жедел іздестіру қажеттігін туғызды.
Мейлінше елеулі фауналық өзгерістер болған бір аймақтарда егіншілік және
мал шаруашылығы элементтері пайда болып, басқаларында балық аулау және
жинау - аңшылық кәсібі қалыптасады. Әдебиетте мезолиттің мейлінше әр түрлі
хронологиялық шеңберлері мегі оның ерекше сипаттамалары бар. Қазақстан
аумағының далалық өңірі үшін ең қолайлысы мезолиттің б.з.б. Х-VII
мыңжылдықтар бойы болуын мойындау керек. Садақ пен жебенің кеңінен
колданылуын, еңбек құралдарын дайындауда сына техникасының таралуын,
халықгың орын ауыстыруының артуын мезолиттің ең жалпы ерекше белгілері деп
санауға болады. Мәдени-шаруашылық үлгілердің және еңбек құралдарын дайындау
технологиясы сипатының аймақтық ерекшеліктері археологиялық мәдениетті
бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Тас ғасырының аяғына карай далалық-орманды далалық өңірдегі жабайы
жануарлардың түр құрамы едәуір артып: жылқы, қоян, сутышқан, кұндыз,
қасқыр, түлкі, аю, кабан, елік, бұлан, қарақұйрық, киік, бизон, тур болды.
Олардың арасында жануарлар үйірлерінің саны жеткіліктігіне байланысты сонау
палеолит дәуірінде қалыптасқан тобырлы түрде қамалап және қуалап аулау
дағдысы жойылмады. Бірақ Қазақстан тұрғындарының өмірінде аң аулаудың жеке
әдістері жетекші маңыз алады.
Әлбетте тұрақтар өзендер мен көлдердің жағасына орналасатын. Жоғарыда
айтылғанындай, тұрғын үй құрылыстарының қалдықтары сақталмаған. Есіл езені
аңғарында көлемі 40-60 шаршы метр, қаңқасының, қабырғаларының бөренелері
терең көмілмеген жеңіл, тік бұрышты кұрылыстар болған деп жорамалдауға ғана
болады. Сондай-ақ лашық тәрізді тұрғын жайлар салынған, олардың орындарында
шағын шұңқырлар ғана қалған.
Мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы - садақ. Шынына келгенде адамға
ол жоғарғы палеолитте мәлім болған, бірақ оның қең таралуы жеке аң аулауға
көшуге байланысты ғана мейлінше қажет болды. Садақ пен жебенің ойлап
табылуы өндіргіш қүштер дамуында шын мәнінде революция еді. Сайып келгенде
бұл ежелгі адамның шаруашылық өміріндегі түбірлі өзгерістерге жеткізді.
Садақ пен жебе барлық жерге дерлік тез таралды. Ол 10 мың жылдан астам
уақыт бойы ең тез атылатын және ең жаңа қару болды. Оның найза мен
шанышқыдан артықшылығы нысананы алыстан атуында ғана емес, сонымен қатар
ату әдістерінің алуан түрлі: тұрып та, жатып та, отырып та атуға
болатындығында еді.
Мезолитте еңбек құралдарын дайындау техникасында да одан әрі принципті
өзгерістер болды: олардың мөлшері тастың мөлшеріне байланысты болған жоқ.
Бұл қыстырма техникасының арқасында мүмкін болды. Оның мәні мынада еді:
заттың (пышақтың, қанжардың, жебе мен найза ұшының) негізі сүйектен немесе
ағаштан жасалды. Олардың негізінде ұзынша қиықтар-саңылаулар жасалып,
оларға ұзындығы 2-1 см пышақ сияқты тас қалақшадан істелген өткір ұш
салынып, қара маймен немесе қара майлы затпен бекітілді. Сөйтіп осындай
қалақша бейімделген нұсқаның түпкі тұріретін-де (оның үстіне Қазақстан
аумағында ғана емес, іс жүзінде бүкіл әлемде) кеңінен таралды. Бейімделген
нұсқаны қосымша өңдеу және оларды негізге немесе сапқа бекітудің әр түрлі
әдістері арқылы іс жүзінде кез келген еңбек құралын дайындауға болатын еді.
Сол қезде олардың жаппай таралғандары мыналар: жебелердің, шанышқылардың,
найзалардың ұштары, тері өңдеуге арналған қырғыштар мен сүргілер, пышақтар,
әр түрлі түйреуіштер, теріні, сүйек пен ағашты өңдеуге, саңылау тесуге
арналған сүргілер мен біздер, кескіштер, жебе сабын өндеуге арналған
қырғылар. Тас сынықтарынан көбінесе қырғыштар жасалған.
Қазақстан мезолиті ескерткіштерінен табылған материалдық қалдықтар
кешенінің Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Шығыс Каспий маңы өңірі
ескерткіштерінен елеулі айырмашылықтары жоқ. Жебелер ұштарының түріндегі
және бейімделген нұсқаны қосымша өндеу әдістеріндегі болмашы
айырмашылықтарды ғана атап өтуге болады. Мысалы, Мичурин, Дүзбай-6, Дачная
тұрақтарындағы геометриялық нысанда қыстырмалар жоқ. Сонымен бірге
бұлардағы қыстырма қалақшалар тым шағындығымен ерекшеленеді, сондықтан
микролиттер деп аталған. Бұл ерекшеліктер аумақтық та, хронологиялық та
бола алатын еді. Маңғыстау түбегінің мезолиттік мәдениетінің қалыптасуы
туралы мәселе адамның Арал-Каспий су айырығын игсру тарихымен өзара тығыз
байланысты. Маңғыстаудың мезолиттік тұрағы (Қызылсу-1 және басқалар) мен
Солтүстік-Батыс (Айдабол тобы) және Оңтүстік-Батыс (Дефе-Шығанақ) Үстірттің
соларға жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz