Кінәнің абайсыздық нысаны
Кіріспе
1. Кінәнің абайсыздық нысаны.
2. Ниет пен мақсат
3. Абайсыздық және оның түрлері. Менмендік, оның интелектуалдық және еріктілі мезеттері.
4. Менмендікті жанама қасақаналықтан ажырату.
5.Немқұрайлық. Оның интелектуалдық және еріктілік мезеттері. Немқұрайлықты менмендіктен ажырату. Немқұрайдылық критерийлері.
6. Жазықсыз зиян келтіру және оның абайсыздықтан өзгешелігі. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыс үшін жауаптылық және мұндай қылмыс құрамдарының ерекшеліктері.
7. Қылмыс жасаудағы ниет пен мақсат. Ниет пен мақсаттың қылмысты саралауды өзгертетін қылмыс құрамының белгісі ретіндегі, сондай.ақ жаза тағайындауда ескерілетін маңызы. Қылмыстың субъективтік жағындағы сезім мезеттерінің маңызы.
8. Қате ұғымы. Қылмыстық жауаптылық жөніндегі мәселені шешудегі оның маңызы мен әсері. Заң жүзіндегі және шын мәніндегі қателер, олардың түрлері.
Пайдаланылған әдебиет
1. Кінәнің абайсыздық нысаны.
2. Ниет пен мақсат
3. Абайсыздық және оның түрлері. Менмендік, оның интелектуалдық және еріктілі мезеттері.
4. Менмендікті жанама қасақаналықтан ажырату.
5.Немқұрайлық. Оның интелектуалдық және еріктілік мезеттері. Немқұрайлықты менмендіктен ажырату. Немқұрайдылық критерийлері.
6. Жазықсыз зиян келтіру және оның абайсыздықтан өзгешелігі. Кінәнің екі нысанымен жасалған қылмыс үшін жауаптылық және мұндай қылмыс құрамдарының ерекшеліктері.
7. Қылмыс жасаудағы ниет пен мақсат. Ниет пен мақсаттың қылмысты саралауды өзгертетін қылмыс құрамының белгісі ретіндегі, сондай.ақ жаза тағайындауда ескерілетін маңызы. Қылмыстың субъективтік жағындағы сезім мезеттерінің маңызы.
8. Қате ұғымы. Қылмыстық жауаптылық жөніндегі мәселені шешудегі оның маңызы мен әсері. Заң жүзіндегі және шын мәніндегі қателер, олардың түрлері.
Пайдаланылған әдебиет
Орта есеппен әрбір оныншы қылмыс абайсыздықпен істеледі: осыған орай оның зияндылығы немесе басқадай теріс әсері жоқ деп санауға болмайды. Кейбір жағдайларда абайсыз-дықпен істелген қылмыстардан келетін зардаптардың жүгі ауыр, тауқыметі аз болмайды. Техниканың, тұрмыстық химияның, көліктің әр түрінің дамуының, экология саласындағы жол бері-летін ұқыпсыздық салдарынан болатын абайсыздық қылмыста-ры туралы жауаптылық мәселесі қазіргі уақытта ең көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Абайсыздықпен істелетін кылмыс негізінен жауапсыздық-тан, байқаусыздықтан, өзінің кәсіптік немесе басқадай міндет-теріне немкеттілікпен, енжарлықпен қараудан, адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғауға жете көңіл бөлмегендіктен, сондай- мүмкін екенін алдын ала білсе осы зардаптардың болуын тіле-месе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немкұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-бап).
Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін білудің айырмашылығы жок, екеуінде де бірдей. Жанама қасақаналықтағы қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей касақаналықпен болжауға қарағанда айырмашылығы бар.
Егер тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың бо-луы мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасаканалықтың интеллектуал-дық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу және коғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау аркы-лы сипатталады.
Жанама касақаналықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың болуына немкұрайды кдрап саналы түрде жол беру аркылы көрінеді. Жанама қасақаналық тікелей қасаканалық-тан негізінен осы еріктілік белгі бойынша ерекшеленеді. Тіке-лей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді. Жанама касақаналыкта, тікелей қасақаналыққа карағанда кінәлі адам зардаптың болуын тілемегенімен, бірак оның болуына са-налы немесе немқұрайды түрде жол береді.
Абайсыздықпен істелетін кылмыс негізінен жауапсыздық-тан, байқаусыздықтан, өзінің кәсіптік немесе басқадай міндет-теріне немкеттілікпен, енжарлықпен қараудан, адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғауға жете көңіл бөлмегендіктен, сондай- мүмкін екенін алдын ала білсе осы зардаптардың болуын тіле-месе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған немкұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-бап).
Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін білудің айырмашылығы жок, екеуінде де бірдей. Жанама қасақаналықтағы қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей касақаналықпен болжауға қарағанда айырмашылығы бар.
Егер тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың бо-луы мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасаканалықтың интеллектуал-дық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу және коғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау аркы-лы сипатталады.
Жанама касақаналықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың болуына немкұрайды кдрап саналы түрде жол беру аркылы көрінеді. Жанама қасақаналық тікелей қасаканалық-тан негізінен осы еріктілік белгі бойынша ерекшеленеді. Тіке-лей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді. Жанама касақаналыкта, тікелей қасақаналыққа карағанда кінәлі адам зардаптың болуын тілемегенімен, бірак оның болуына са-налы немесе немқұрайды түрде жол береді.
1. Конституция РК, Алматы, 1995.
2. УК Республики Казахстан, Алматы, 1997.
3. Сборник постановлений пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Алматы, т 1-2, 1997
4. Каиржанов Е.К. Уголовная право Республики Казахстан. Общая часть Алматы , 1997
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть - Ал¬маты, 1997; Схемы по уголовному праву Республики Казахстан.Общая часть - Алматы, 1998
6. Уголовное право (право Казахстанское, право международное) Учебное пособие. Алматы. Гылым, 1998
7. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Общая характеристика. Срав-нительные таблицы. Под ред. И.И.Рогова. 1-вып. - Алматы, 1997
8. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть. Под ред. Б.В.Здра-вомыслова- - М., 1996
9. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. А.И.Рарога. - М., 1997
10. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. -М.,1996 и др. учебники по общей части уголовного права.
11. Уголовное право. Общая часть . Учебник /Под. ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова. М.1997
12. Уголовное право Казахской ССР . Общая часть . Алма-Ата 1986
13. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. - М., 1996
14. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Общая часть / Под. ред. Ю.И. Скуратова, О.М. Лебедева. М. 1996
15. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. / Ответ. редактор А.И. Бойко. Ростов -на- Дону . 1996
16. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Ответ. редактор В.И. Радченко. М.1996
17. Научно практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. В 2 т. / Под ред. П.Н. Панченко. Н. Новгород. 1996
18. Практикум по уголовному праву . Учебное пособие / Под. ред Л.Л. Кругликова. М.1997
19. Комментарий к Уголовному кодексу Казахской ССР. - Алма-Ата., 1970
20. Курс советского - уголовного права. Т.1-3. - М., 1970
21. Курс советского уголовного права. Т.1-2. - П., 1968, 1970 .
22. Сборник задач по Общей части уголовного права. / Ответ, редакторы Н.С. Гагарин, С.М. Рахметов. Алматы, 1997
23. Сборник задач по уголовному праву Республики Казахстан / Общая часть /, / Г.Ф. Поленов, М.Н. Сыздыков. Алматы , 1994
2. УК Республики Казахстан, Алматы, 1997.
3. Сборник постановлений пленума Верховного Суда Республики Казахстан. Алматы, т 1-2, 1997
4. Каиржанов Е.К. Уголовная право Республики Казахстан. Общая часть Алматы , 1997
5. Поленов Г.Ф. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть - Ал¬маты, 1997; Схемы по уголовному праву Республики Казахстан.Общая часть - Алматы, 1998
6. Уголовное право (право Казахстанское, право международное) Учебное пособие. Алматы. Гылым, 1998
7. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Общая характеристика. Срав-нительные таблицы. Под ред. И.И.Рогова. 1-вып. - Алматы, 1997
8. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть. Под ред. Б.В.Здра-вомыслова- - М., 1996
9. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. А.И.Рарога. - М., 1997
10. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. -М.,1996 и др. учебники по общей части уголовного права.
11. Уголовное право. Общая часть . Учебник /Под. ред. Н.И. Ветрова, Ю.И. Ляпунова. М.1997
12. Уголовное право Казахской ССР . Общая часть . Алма-Ата 1986
13. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. - М., 1996
14. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Общая часть / Под. ред. Ю.И. Скуратова, О.М. Лебедева. М. 1996
15. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. / Ответ. редактор А.И. Бойко. Ростов -на- Дону . 1996
16. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. Ответ. редактор В.И. Радченко. М.1996
17. Научно практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. В 2 т. / Под ред. П.Н. Панченко. Н. Новгород. 1996
18. Практикум по уголовному праву . Учебное пособие / Под. ред Л.Л. Кругликова. М.1997
19. Комментарий к Уголовному кодексу Казахской ССР. - Алма-Ата., 1970
20. Курс советского - уголовного права. Т.1-3. - М., 1970
21. Курс советского уголовного права. Т.1-2. - П., 1968, 1970 .
22. Сборник задач по Общей части уголовного права. / Ответ, редакторы Н.С. Гагарин, С.М. Рахметов. Алматы, 1997
23. Сборник задач по уголовному праву Республики Казахстан / Общая часть /, / Г.Ф. Поленов, М.Н. Сыздыков. Алматы , 1994
Жоспар
Кіріспе
1. Кінәнің абайсыздық нысаны.
2. Ниет пен мақсат
3. Абайсыздық және оның түрлері. Менмендік, оның интелектуалдық және
еріктілі мезеттері.
4. Менмендікті жанама қасақаналықтан ажырату.
5.Немқұрайлық. Оның интелектуалдық және еріктілік мезеттері.
Немқұрайлықты менмендіктен ажырату. Немқұрайдылық критерийлері.
6. Жазықсыз зиян келтіру және оның абайсыздықтан өзгешелігі. Кінәнің
екі нысанымен жасалған қылмыс үшін жауаптылық және мұндай қылмыс
құрамдарының ерекшеліктері.
7. Қылмыс жасаудағы ниет пен мақсат. Ниет пен мақсаттың қылмысты
саралауды өзгертетін қылмыс құрамының белгісі ретіндегі, сондай-ақ жаза
тағайындауда ескерілетін маңызы. Қылмыстың субъективтік жағындағы сезім
мезеттерінің маңызы.
8. Қате ұғымы. Қылмыстық жауаптылық жөніндегі мәселені шешудегі оның
маңызы мен әсері. Заң жүзіндегі және шын мәніндегі қателер, олардың
түрлері.
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Орта есеппен әрбір оныншы қылмыс абайсыздықпен істеледі: осыған орай
оның зияндылығы немесе басқадай теріс әсері жоқ деп санауға болмайды.
Кейбір жағдайларда абайсыз-дықпен істелген қылмыстардан келетін
зардаптардың жүгі ауыр, тауқыметі аз болмайды. Техниканың, тұрмыстық
химияның, көліктің әр түрінің дамуының, экология саласындағы жол бері-летін
ұқыпсыздық салдарынан болатын абайсыздық қылмыста-ры туралы жауаптылық
мәселесі қазіргі уақытта ең көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Абайсыздықпен істелетін кылмыс негізінен жауапсыздық-тан,
байқаусыздықтан, өзінің кәсіптік немесе басқадай міндет-теріне
немкеттілікпен, енжарлықпен қараудан, адамдардың өмірі мен денсаулығын
қорғауға жете көңіл бөлмегендіктен, сондай- мүмкін екенін алдын ала білсе
осы зардаптардың болуын тіле-месе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған
немкұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-бап).
Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін
білудің айырмашылығы жок, екеуінде де бірдей. Жанама қасақаналықтағы
қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей касақаналықпен болжауға қарағанда
айырмашылығы бар.
Егер тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың бо-луы мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта
қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін
зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасаканалықтың
интеллектуал-дық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу
және коғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау аркы-лы сипатталады.
Жанама касақаналықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың
болуына немкұрайды кдрап саналы түрде жол беру аркылы көрінеді. Жанама
қасақаналық тікелей қасаканалық-тан негізінен осы еріктілік белгі бойынша
ерекшеленеді. Тіке-лей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді.
Жанама касақаналыкта, тікелей қасақаналыққа карағанда кінәлі адам зардаптың
болуын тілемегенімен, бірак оның болуына са-налы немесе немқұрайды түрде
жол береді.
1. Кінәнің абайсыздық нысаны
Қоғамға зиянды зардапка саналы, немкұрайды түрде жол беру деп
кінәлінің сол зардаптың болу мүмкіндігін болжауын және оны тойтаруды
ойланбауын, яғни жүзеге асуына немқұрай-дылықпен парықсыз қарауды айтамыз.
Мәліков облыстық сот-тың үкімімен кісі өлтіруге (ҚК — 24, 96-бап, 2-бөлік,
бң тар-мағы) оқталғандығы үшін төмендегі жағдайда сотталған. Жәбірленуші
Шәріпов сотталған Мәліковтен түнде ұрланған екі қап жемді коймасына әкеліп
қоюды ұсынады. Осы үшін кек алуды көздеген Мәліков фермаға келіп,
Шәріповтың желке тұсынан пышақ салып, екінші рет пышақ кезеген, бірақ
жәбірле-нушінің қарсылық көрсетуі нәтижесінде соңғы соккы жеңіл-деу тиген.
Мәліковтың өз әрекетін одан ары жалғастыруына сол жерде тұрған біраз
адамдар жол бермеген. Мәліковтың әрекетін Жоғарғы Соттың Қылмыстық істер
қарайтын алқасы 24,96-бап ІІ бөлігі бң тармағынан 103-баптың 3-бөлігіне
(денеге касака-на ауыр зиян келтіру) жатқызып, қайта саралаған. Сот
үкімінде Мәліков жәбірленушінің желкесіне пышақ салып, екінші мәрте ұруға
ұмтыла отырып, өзінің іс-әрекетінің қоғамға зиянды зар-дабын сезеді,
жәбірленушінің блетінін болжайды және оған саналы түрде жол береді, яғни
жанама қасақаналықпен әрекет жасаған деп көрсетілген. Мұндай қорытындымен
келіспеген
Жоғарғы Соттың Президиумы кассациялық ұйғаруды бұзып, облыстық соттың
үкімін күшінде қалдыра отырып өз қаулысын-да кінәлінің қасақаналығының
мазмүнын анықтауда сот істел-ген қылмыстың барлык, мән-жайлар жиынтығын,
сондай-ақ кылмыстық тәсілін және колданылған қаруын, дене жарақаты-ның адам
өміріне маңызды органына келтірілуі сипатын, санын, кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтату себептерін еске алуы қажет деп көрсетті. Осы іс бойынша
қылмыстың нақтылы істелу жағдайлары: пышақпен адамның өміріне қауіпті жері
— жел-кесіне пышақ салуы, ол әрекетті екінші рет істеуге әрекет жа-сау,
бірак жәбірленушінің белсенді түрдегі кдрсылығына бай-ланысты, сондай-ак
бөтен адамдардың кінәлінің қылмысты әре-кетін тыюға байланысты, дер кезінде
дәрігерлік көмектің нәти-жесінде ауыр зардапты тойтарудың өзі Мәліковтың өз
әрекеті-нен жәбірленушінің өлуін тілегенін және ондай зардаптың сөз жоқ
болатындығын болжағанын және соны тілегенін, яғни тіке-лей касақаналықпен
әрекет істегенін көрсетеді.
Тағы бір мысал: катардағы Әбенов мас болып өзі күзетіп түрған постының
жанынан қараңғы кезде өтіп бара жатқан Сәрсенов жаққа каратып, бүзақылық
ниетпен автоматтан оқ жаудырған. Сәрсеновтың қолы және аяғы жарақаттанған.
Рес-публика Жоғарғы Сотының әскери коллегиясы Әбеновты жа-нама
қасаканалықпен кісі өлтіруге бұзақылық ниетпен оқгалған-дығы үшін кінәлі
деп тапкдн. Себебі, ол Сәрсеновке қаратып оқ атқанымен, оны өлтіруді немесе
оған ауыр зардап тілемегені-мен, бірак оның болуына саналы түрде жол
берген.
Жанама касақаналықта қылмыс құрамына тән қоғамға зиян-ды зардапты
болғызу кінәлінің іс-әрекетінің түпкі немесе ара-лык, я болмаса басқа
максатқа жету қүралы болып табылады. Бұлар кінәлінің іс-әрекетінен
туындаған бөгде нәтиже болып табылады. Жанама касакдналықпен істелген
кылмыстар үшін қоғамға зиянды зардаптың қажеті жок, мүндай жолмен істелген
іс-әрекетте зардап келтіру туралы ниет те болмайды. Бірақ алға қойған
мақсатына жету үшін адам осындай зардаптың болу мүмкіндігін теріске
шығармайды, оған саналы түрде жол береді. Сөйтіп, жанама қасакдналыкпен
қылмыс істеу тікелей қасақа-налықпен кылмыс істеу арқылы жүзеге асырылатын
басқа кыл-мысты істеуде де кездесіп кдлады. Жанама қасакдналыктың
ерекшелігі сол, ол формальды қылмыс қүрамында болмайды. Өйткені формальды
кылмыс құрамының объективтік жағы тек қана коғамға зиянды іс-әрекеттен
(әрекет немесе әрекетсіздік) ғана құралады. Сол себепті белгілі бір қоғамға
зиянды әрекеттің орындалуы мұндай кылмыс қүрамының белгісі ретінде көрсетіл-
мейді. Формальды қылмыс қүрамындағы қылмыстарды істеген
де адамның еркі іс-әрекеттің өзіне ғана бағытталғандықтан тек қана
тікелей касақаналық нысанында жүзеге асады.
Жанама касақаналықпен қылмысқа даярлану, қылмысқа оқталу, құрамында
арнаулы мақсатты көрсеткен қылмыстарды істеу, сондай-ақ қылмысты
ұйымдастыруды, азғыруды және көмектесуді жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл
түрғыдағы қылмыс-тар тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Тікелей және жанама қасақаналықты бір-бірінен жіктеп бөлудің қылмысты
дүрыс саралауда маңызы ерекше. Көптеген қылмыстар тек кана тікелей
касақаналықпен істеледі. Жанама қасақаналықты дұрыс анықтау оны
менмендікпен істелетін кінәнің абайсыздык нысанынан дүрыс ажыратуға да
мүмкіндік береді. Қасаканалықтың осы екі түрін бірінен-бірін ажырата білу
қылмыстық-құқылық нормаларды дүрыс қолдану үшін, кінәнің дәрежесін анықтау
үшін, іс-әрекеттің қоғамға зиянды-лығының дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының, қылмыстық жауаптылық пен жазаны саралау үшін өте қажет.
Қылмыстық заң (20-бап) қасақаналықтың тек қана екі түрінің тікелей
және жанама қасақаналыктың ғана анықтамасын береді.
Қылмыстыққұқықтеориясыжәне сот тәжірибесі касақаналық-тың басқа түрлерін
бөліп көрсетеді. Пайда болу мерзіміне қарай қасақаналық алдын ала
ойластырылған немесе табан астында пайда болған қасақаналық болып бөлінеді.
Алдын ала (күні бұрын) ойлаудан туатын қасақаналыкта кінәлі адам қылмыс
істеу-ден бұрын, ол туралы күні бұрын ойланып, сол ойын аздаған уақыт
өткізіп алып іске асырушылық жатады. Алдын ала ойлау мен сол ойды жүзеге
асыру аралығында кінәлі адам қылмысты істеудің жоспарын ойластырады, кол
сүғылатын объектіні, қыл-мыстың затын тандайды, ойын жүзеге асырудың
тәсілін анық-тайды. Көп жағдайларда адамның алдын ала ойлау арқылы істеген
қылмысының дәл осындай қылмысты табан асты пайда болған қасақаналықпен
істеген адамға қарағанда зияндылық дәрежесі зор болады.
Өйткені, кылмыс істеуді алдын ала, күні бұрын ойлаған адам оны жүзеге
асыруға дайындалумен бірге, істеген кылмысы үшін жауаптылықтан калай
құтылудың да амалын қарастырады. Та-бан асты пайда болған қасаканалықта
қылмыс істеу туралы ниет аяқ астынан, кенеттен пайда болып, сол ниеттез
арада іске аса-ды. Табан астында пайда болған қасақаналық жай және аф-
фектілік болуы мүмкін.
Табан астында пайда болған жай қасақаналыққа кінәлінің кылмыс істеу
туралы ниеті оның, өзінің дені дұрыс күйінде пайда болып, сол ниеттің сол
арада тез не болмашы уақыттан соң іске асырылуы болып табылады. Аффектілік
қасақаналыққа
ақ өзіне жүктелген кінәлі адамдардың кәсіби шёберлігінің,
тәжірибесінің, білімінің жетіспеуінен немесе басқадай себеп-терге
байланысты болады.
Абайсыздық туралы ұғым Қылмыстық занда берілген (21-бап). Онда
менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады (21-бап, 1-бөлігі) делінген. Яғни, кінәнің абайсыздық
нысаны екі түрге — менмендік және немқұрайдылық болып бөлінеді. Егер адам
өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін
алдын ала білсе, бірақ бүл зардаптарды жеткілікті не-гіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады. Өзінің әре-кетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға
қауіп туғызу мүмкіндігін білсе және зиянды зардаптар болуы мүмкін екендігін
болжау қылмысты жеңіл ойлылықтың интеллектуалдық элементін, ал жеңіл
ойлылықпен ондай зардаптарды болғызбау мүмкіндігіне сену оның еріктілік
элементін қүрайды.
Менмендікпен қылмыс істеуде кінәлі адам өзінің әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамға қауіп туғызу мүмкіндігін сезеді, сонымен бірге ол
өзі істеген әрекетсіздігінен немесе әрекеті-нен коғамға зиянды зардаптың
тууын болжайды, бірақ жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен ондай зардапты
болғызбау мумкіндігіне сенеді.
Менмендікпен әрекет істеген адам әр уақытта да зардаптың болуы мүмкін
екенін сезеді және оны тойтаруға әрекет жасай-ды. Яғни, қылмысты
менмендікте кінәлі адам өзінің коғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздігінің зиянды екенін түсінеді. Осы айтылған екі белгі кылмысты
менмендікпен істеуді қыл-мысты жанама касаканалықпен істеуге
жақындастырады. Яғни, өзінің интеллектуалдық элементі бойынша менмендіктің
жана-ма қасақаналықпен аздаған үксастығы бар.
Егер жанама касаканалықта кінәлі нақты зардаптың болуын біле тұра
саналы жол берсе, менмендікте зиянды зардаптың бо-луы мүмкін екендігін ғана
болжап, ондай зардап бола қалған күнде ол тойтарылады деген жеңіл сенім
орын алады. Зардап болмайды деп сенушілік әр түрлі болады. Мысалы,
кінәлінің өзінің жеке басының ептілігіне, тәжірибенің немесе басқалай
табиғат күштеріне немесе басқа жағдайларға сенуден кылмыс тойтарылады,
колайсыз оқиға болмайды деген сеніммен істеушілігі. Ал іс жүзінде қылмысты
тойтаруға кабілеті жетпейді. Мәселен, Мәліков деген азамат Баканас
селосының тұсындағы Іле өзенінен өзінің жеке меншік моторлы кдйығына үш
адам-ның орнына бес адамды отырғызып өзеннің арғы жағына өткізіп тастамақшы
болған. Өзеннің орта тұсына келгенде қатты су тол-қынының әсерінен қайық
аударылып, Ж. деген азамат суға кетіп
қаза болған. Мәліков менмендікпен кісіні абайсызда өлтіргені үшін
кінәлі. Өйткені Мәліков өзінің үйреншікті әдісін қайта-лап отыр. Осындай
әрекеттерді істеудегі көп жылғы тәжірибесі-не сүйеніп, үш адамдық қайыққа
бес адам отырғызған, соның салдарынан толқынның ағысына ұрынған қайық ауьір
салмақ-тан ауып, жәбірленушінің суға кетіп каза болуына себепкер болған.
Мәліков кдйыққа артық адам сыйғызғанда өзінің ептілігіне сүйеніп, оларды
өткізуде қайықтың аударылуына жол бермеймін деген өзіне-өзі сенушілікпен
қылмыс істеген деп сот үкімінде көрсетілген. Менмендіктің жанама
қасақаналықтан негізгі, басты айырмашылығы еріктілік элементінің мазмұнын-
да. Егер жанама касақаналықта кінәлі адам қоғамға зиянды зар-даптың болуына
саналы түрде жол берсе, ал менмендікте зар-даптың болуын тілеу, оған саналы
түрде жол беру орын алмай-ды, мұндайда субъект керісінше зардапты
болғызбауға, оны той-таруға тырысады.
Қылмысты менмендікте адамның санасы мен еркі өзінің іс-әрекеті арқылы
болуы мүмкін. Теріс зардапқа немкүрайды қарап отырмай, қайта оны тойтаруға,
болдырмауға бағытталады. Заң менмендіктің еріктілік мазмүнын сипаттағанда
қоғамға қауіпті зардапты тойтаруды болдырмауды есепке алып отыр. Кінәлі
адам мүндай реттерде зардапты болдырмайтын, тойтаратын нақты күшке,
ептілікке, тәжірибеге, шеберлікке, басқа адамның әре-кетіне немесе басқа да
жағдайларға сеніп отыр. Бірақ та зардап тойтарылады, болдырылмайды, оған
кедергі болады, деп сенген жағдайлары жеңілтектіктен, терең
ойламағандықтың, мен-мендіктің әсерінен сенуге тұрмайтын, түкке түрмайтын
нәрсе-лер болып шығады. Қылмыстық заң қорғайтын объектіге нем-құрайды
қарауға, осындай іс-әрекеттің әсерінен қоғамдық мүддеге зиян келтіруге жол
бермейді. Осыған байланысты мен-мендікпен кылмыс істегені үшін
кылмыстықжауаптылықбелгі-ленген. Абайсыздықтың екінші түрі — немқұрайдылық
болып табылады.
Егер адам қажетті үқыптылық пен сақтық болғанда ол зар-даптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардапта-рының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқүрай-дылықпен жасалған кылмыс деп танылады. (21-
бап, 3-бөлігі). Осы анықтамаға байланысты өзінің іс-әрекетінің зиянды
екенін түсінбеген, зиянды зардаптардың болуы мүмкін екенін болжа-маған адам
не үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылады де-ген занды сүрақ тууы мүмкін.
Мүндай жағдайда адам заңның талаптарына, қоғам ережелеріне, басқа да
адамдардың мүдде-леріне ұкыпсыз, жауапсыз, байқамай шалағайлықпен, яғни
өзінің немқүрайдылығынан өзінің іс-әрекетінен зиянды зардап-
тың болуы мүмкін екендігін болжауға тиісті және болжай ала-тын болса
да болжамайды.
Бұдан қылмыстық немқұрайдылықтың екі түрлі белгімен сипатталатынын
көреміз. Оның біріншісі, адам өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
зиянды зардаптарын болжауға тиіс бол-са, екіншісі болжай алатын болса.
Қоғамға зиянды зардапты болжауғатиісті, міндетті болу немқұрайдылықтың
объективтік белгісі болып табылады, ал зиянды зардапты болжай алатын болса
деген сөз, немқұрайдылықтың субъективтік белгісін түзеді. Заң қылмыстық
немқұрайдылықгы осы екі объективтік және субъективтік белгісін біріктіру
арқылы айқындайды. Нем-құрайдылықтың объективтік белгісінің мәні адамның
өзінің іс-әрекетінен қоғамға зиянды зардаптың болуын болжауға міндеттілігі
болып табылады. Мұндай міндеттілік заң талапта-рынан, кінәлінің лауазымдық
құзыретінен, кәсіптік функция-сынан немесе тұрмыс ережелерінен туындайды.
Зардаптың бо-луы мүмкін екендігін болжау міндеттілігінің жоқ болуы ол адам-
ның нақтылы келтірген зияны болған күннің өзінде оның кінәсін жоққа
шығарады. Зардаптың болу мүмкіндігін болжауға міндеттіліктің болуының өзі
адамды кінәлі деп тануға әлі де жеткілікті негіз бола алмайды. Болжауға
міндеттіліктің болуы-мен қатар немқұрайдылықтың объективтік белгісі адамның
осы нақты жағдайда қоғамға зиянды зардаптың болуын болжауға нақты
мүмкіндігі (субъективтік белгісі) болғандығы, бірақ бұл мүмкіндікті жүзеге
асыра алмағандығын, сөйтіп зардаптан қашып құтыла алмағанын аныкгау қажет.
Осындай жағдай орын алған ретте адамды немқұрайдылық пен қылмыс істедің деп
жауапқа тартуға негіз жоқ.
Сондықтан әр уақытта да немқұрайдылықтың объективтік және субъективтік
белгілерінің өзара тығыз екендігін естен шығармау керек. Немқұрайдылықгың
субъективтік белгісі қоғам-ға зиянды іс-әрекет істеген адамның әрбір нақты
жағдайға бай-ланысты өзіндік ерекшеліктерін есепке алуды қажет етеді. Адам-
ның өзінің әрекетін немесе әрекетсіздігінің қоғамға зиянды за-рдабының
болуы мүмкін екені туралы болжауын шешкен кез-де оныңжасын, білімін, жетілу
деңгейін, кәсіптік немесе өмірлік тәжірибесін, денсаулық жағдайын, іс-
әрекет істелген уақыттың жағдайын есепке алып, оларға дұрыс баға беріп,
тұжырымды қорытынды жасау керек. Тек қана субъективтік белгіні басшы-лыққа
ала отырып, адамның қоғамға зиянды зардаптың накты болуы мүмкіндігін
болжағаны немесе болжамағаны анықта-лады.
Субъективтік белгінің болуы адамды жазықсыз жауапқа тар-туға жол
бермейді. Сондықган да қылмыстық құқық ғылымы немқұрайдылықтың субъективтік
белгісіне ерекше мән береді.
Сонымен бірге немқүрайдылықтың субъективтік белгісі тура-лы мәселені
шешкенде ең алдымен оның объективтік белгісінің барын анықтау қажет.
Немқұрайдылықтың объективтік белгісі (адам өзінің іс-әрекетінің зиянды
зардабының болуы мүмкін екендігін болжамаса) жоқ болса, онда
немқұраңдылықгың субъек-тивтік белгісі туралы сөз де болмайды. Қорыта
айтқанда, заң бойынша қылмыстық немқұрайдылық егер объективтік белгі (адам
өзінің іс-әрекетінің зиянды зардабының болуы мүмкін екенін болжауға тиісті
болуы) анықталса және адамның өзінің іс-әрекетінің зиянды зардабының болуы
мүмкін екенін болжай алатын болғанда орын алады. Сол зардаптың болуын
болжауға мүмкіндігі болған күнде ғана сол адам кез келген зардапка кінәлі
болады. Мысалы, Абаев пен Әбиев арасында екеуара өзара жанжал болып, бір-
бірімен жүлқыласып төбелес болған. Төбелес барысында Абаев Әбиевті қатгы
итеріп жіберген. Нәти-жесінде Әбиев асфальтқа басымен құлап, содан бас
сүйегі сы-нып, миына қан қүйылып, екі тәуліктен соң қаза болған. Сот
Абаевтың әрекетін абайсызда кінәнің абайсыздық нысанының немқұрайдылық түрі
бойынша кісі өлтіргені үшін кінәлі деп тапқан. Асфальтқа жолдың үстінде
тұрған Абаев Әбиевті итер-ген кезде оның қатты бетонға соғылып өлуіне душар
болуы мүмкін екенін болжамаса да осыдан ауыр зардап болатынын болжауға
міндетті еді.
Кінәнің абайсыздықтүрі болып табылатын немқұрайдылық-тың менмендікпен
бір ғана үқсастығы бар. Абайсыздықтың осы екі түрінің интеллектуалдық орта
белгісі — кінәлі адам сол нақ-ты жағдайға байланысты қоғамға зиянды
зардаптың нақты бо-луын болжауғатиісті болсадаболжамайды. Кінәнің менмендік
түріне қарағанда немқұрайдылықта кінәлі өзінің істеген әре-кеті мен
әрекетсіздігі қоғамға зиян екенін түсінбей, білмей істегені және өзінің іс-
әрекеті қоғамға зиянды нәтиже тудыра-тындығын болжауға тиісті және болжай
алатын болса да, оны ол болжамай істейді. Кінәнің басқа түрлеріндегі әрекет
немесе әрекетсіздік қоғамға зияндылығын және одан туатын зардапты сезе тұра
істелінеді. Қылмыстық немқұрайдылықты кейбір рет-терде кездейсоқтықтан
ажырата білу керек. Егер адам өзінің әрекетінен немесе әрекетсіздігінен
зиянды зардаптардың болуы мүмкін екендігін болжамаса оларды болжауға және
болжайтын-дай мүмкіндігі жоқ жағдайда қоғамға зиянды зардап келтірсе, оның
іс-әрекетінде кінә жоқ, соған байланысты қылмыстық құрамы да болмайды.
Мұндай жағдайларда кінәсіз зиян келтірушілік кездейсоқ оқиға (казус)
деп аталады. Яғни, мұндай ретте қылмыстық нем-қүрайдылыққатән объективтік
және субъективтік белгілер жоқ. Кездейсоқ оқиғаға (казусқа) тән мына
мысалды келтірейік:
Абрамов кұс фабрикасында шофер болып жұмыс істеп жүріп, өзі айдап
жүрген автокөлікпен сол фабриканың асханасына азық-түлік алып келген. Осы
жерде ол өзіне бұрыннан таныс Кемелбек және Жақсыбай деген екі мас жігітті
кездестірген. Олар Абрамовтан өздерін көрші ауылға жеткізіп тастауды
өтінген, бірақ Абрамов машинасының қорабы жүкке толы екенін айтып, оларды
апарудан бас тартып, қүжаттарға кол қойғызып алу үшін асхананың әкімшілік
кеңсесіне кеткен. Абрамовтың жоқтығын пайдаланған әлгі екі жігіт машина
қора-бына өз беттерімен орналасып алған. Қайта оралған Абрамов Жақсыбайға
автокөліктен түсіп, қорапты босату туралы ұсы-ныс жасайды. Жақсыбай
айтқанды тындап ұсынысын орындай-ды, ал Кемелбек болса, машина қорабында
жасырын қалып қояды, ол туралы Абрамов ештеңе білмейді. Жол жүріп келе
жатқанда ауыр мастықтың салдарынан Кемелбек ұйықтап кетіп машина қорабынан
құлап, жүріп келе жатқан автокөліктің арт-қы дөңгелегінің астында калып сол
жерде қазаға ұшырайды. Алғашында Абрамов көлік құралдарының жүріс
қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзғаны, соның салдарынан жәбірле-
нушінің өлуі үшін кінәлі деп, халық сотының үкімі бойынша сотталған. Іс
кассациялық тәртіппен облыстық сотта қаралған-да Абрамов жөніндегі үкім
бұзылып, оның әрекетінде кылмыс құрамының белгісі жоқ болғандықтан іс
кыскдртылған. Сот алқасының ұйғарымында мас күйдегі жәбірленушінің Абрамов-
тың тыйым салғанына қарамастан автокөлікке өз бетімен, жа-сырынып отырып,
өзін-өзі қауіпті жағдайға душар еткенін, Аб-рамовтың көлік қүралының жүріс
қауіпсіздігінің ешқандай ере-жесін бұзбағанын, яғни оның әрекетінде қылмыс
құрамы жок екендігі көрсетілген.
Жәбірленушінің мас күйде көлік корабынан күлап, дөңге-лек астына
түсіп, каза болуы жәбірленушінің өзінің өрескел салақтығынан болған. Істің
мән-жайы бойынша Абрамов жәбірленушінің автокөлік қорабына жасырынып
қалғанын білмеген және білуге мүмкіндігі де болмаған. Мұндай кездей-соқ
жағдайға байланысты ол кінәлі деп танылуға және қылмыс-тық жазаға тартылуы
тиіс емес.
Тағы бір мысал: Өсербай деген азамат 1995 жылы оныншы шілдеде өзінің
сегіз және тоғыз жасар екі немересімен және көршісінің он бір жасар баласын
ертіп, ауыл маңындағы үлкен өзеннің жағасына шөп шабуға барған. Үш бала
ағаш түбіндегі көлеңкеде ойнап отырған. Бір кезде көршісінің он бір жасар
баласы құрбақаны көріп, оны ұстап алмақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Кінәнің абайсыздық нысаны.
2. Ниет пен мақсат
3. Абайсыздық және оның түрлері. Менмендік, оның интелектуалдық және
еріктілі мезеттері.
4. Менмендікті жанама қасақаналықтан ажырату.
5.Немқұрайлық. Оның интелектуалдық және еріктілік мезеттері.
Немқұрайлықты менмендіктен ажырату. Немқұрайдылық критерийлері.
6. Жазықсыз зиян келтіру және оның абайсыздықтан өзгешелігі. Кінәнің
екі нысанымен жасалған қылмыс үшін жауаптылық және мұндай қылмыс
құрамдарының ерекшеліктері.
7. Қылмыс жасаудағы ниет пен мақсат. Ниет пен мақсаттың қылмысты
саралауды өзгертетін қылмыс құрамының белгісі ретіндегі, сондай-ақ жаза
тағайындауда ескерілетін маңызы. Қылмыстың субъективтік жағындағы сезім
мезеттерінің маңызы.
8. Қате ұғымы. Қылмыстық жауаптылық жөніндегі мәселені шешудегі оның
маңызы мен әсері. Заң жүзіндегі және шын мәніндегі қателер, олардың
түрлері.
Пайдаланылған әдебиет
Кіріспе
Орта есеппен әрбір оныншы қылмыс абайсыздықпен істеледі: осыған орай
оның зияндылығы немесе басқадай теріс әсері жоқ деп санауға болмайды.
Кейбір жағдайларда абайсыз-дықпен істелген қылмыстардан келетін
зардаптардың жүгі ауыр, тауқыметі аз болмайды. Техниканың, тұрмыстық
химияның, көліктің әр түрінің дамуының, экология саласындағы жол бері-летін
ұқыпсыздық салдарынан болатын абайсыздық қылмыста-ры туралы жауаптылық
мәселесі қазіргі уақытта ең көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр.
Абайсыздықпен істелетін кылмыс негізінен жауапсыздық-тан,
байқаусыздықтан, өзінің кәсіптік немесе басқадай міндет-теріне
немкеттілікпен, енжарлықпен қараудан, адамдардың өмірі мен денсаулығын
қорғауға жете көңіл бөлмегендіктен, сондай- мүмкін екенін алдын ала білсе
осы зардаптардың болуын тіле-месе де, бұған саналы түрде жол берсе не бұған
немкұрайды қараса қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (20-бап).
Тікелей және жанама қасақаналықтағы іс-әрекеттің қоғамға қауіпті мәнін
білудің айырмашылығы жок, екеуінде де бірдей. Жанама қасақаналықтағы
қоғамға зиянды зардапты болжаудың тікелей касақаналықпен болжауға қарағанда
айырмашылығы бар.
Егер тікелей касақаналықта қоғамға зиянды зардаптың бо-луы мүмкін
екенін немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе, жанама қасақаналықта
қоғамға зиянды зардапты болжау сөзсіз болатын түрінде емес, болуы мүмкін
зардап ретінде алдын ала болжанады. Сонымен, жанама қасаканалықтың
интеллектуал-дық белгісі істелетін іс-әрекеттің қоғамға зияндылығын сезу
және коғамға зиянды зардаптың болу мүмкіндігін болжау аркы-лы сипатталады.
Жанама касақаналықтың еріктілік белгісі қоғамға зиянды зардаптың
болуына немкұрайды кдрап саналы түрде жол беру аркылы көрінеді. Жанама
қасақаналық тікелей қасаканалық-тан негізінен осы еріктілік белгі бойынша
ерекшеленеді. Тіке-лей қасақаналықта адам зиянды зардаптың болуын тілейді.
Жанама касақаналыкта, тікелей қасақаналыққа карағанда кінәлі адам зардаптың
болуын тілемегенімен, бірак оның болуына са-налы немесе немқұрайды түрде
жол береді.
1. Кінәнің абайсыздық нысаны
Қоғамға зиянды зардапка саналы, немкұрайды түрде жол беру деп
кінәлінің сол зардаптың болу мүмкіндігін болжауын және оны тойтаруды
ойланбауын, яғни жүзеге асуына немқұрай-дылықпен парықсыз қарауды айтамыз.
Мәліков облыстық сот-тың үкімімен кісі өлтіруге (ҚК — 24, 96-бап, 2-бөлік,
бң тар-мағы) оқталғандығы үшін төмендегі жағдайда сотталған. Жәбірленуші
Шәріпов сотталған Мәліковтен түнде ұрланған екі қап жемді коймасына әкеліп
қоюды ұсынады. Осы үшін кек алуды көздеген Мәліков фермаға келіп,
Шәріповтың желке тұсынан пышақ салып, екінші рет пышақ кезеген, бірақ
жәбірле-нушінің қарсылық көрсетуі нәтижесінде соңғы соккы жеңіл-деу тиген.
Мәліковтың өз әрекетін одан ары жалғастыруына сол жерде тұрған біраз
адамдар жол бермеген. Мәліковтың әрекетін Жоғарғы Соттың Қылмыстық істер
қарайтын алқасы 24,96-бап ІІ бөлігі бң тармағынан 103-баптың 3-бөлігіне
(денеге касака-на ауыр зиян келтіру) жатқызып, қайта саралаған. Сот
үкімінде Мәліков жәбірленушінің желкесіне пышақ салып, екінші мәрте ұруға
ұмтыла отырып, өзінің іс-әрекетінің қоғамға зиянды зар-дабын сезеді,
жәбірленушінің блетінін болжайды және оған саналы түрде жол береді, яғни
жанама қасақаналықпен әрекет жасаған деп көрсетілген. Мұндай қорытындымен
келіспеген
Жоғарғы Соттың Президиумы кассациялық ұйғаруды бұзып, облыстық соттың
үкімін күшінде қалдыра отырып өз қаулысын-да кінәлінің қасақаналығының
мазмүнын анықтауда сот істел-ген қылмыстың барлык, мән-жайлар жиынтығын,
сондай-ақ кылмыстық тәсілін және колданылған қаруын, дене жарақаты-ның адам
өміріне маңызды органына келтірілуі сипатын, санын, кінәлінің қылмыстық
әрекетті тоқтату себептерін еске алуы қажет деп көрсетті. Осы іс бойынша
қылмыстың нақтылы істелу жағдайлары: пышақпен адамның өміріне қауіпті жері
— жел-кесіне пышақ салуы, ол әрекетті екінші рет істеуге әрекет жа-сау,
бірак жәбірленушінің белсенді түрдегі кдрсылығына бай-ланысты, сондай-ак
бөтен адамдардың кінәлінің қылмысты әре-кетін тыюға байланысты, дер кезінде
дәрігерлік көмектің нәти-жесінде ауыр зардапты тойтарудың өзі Мәліковтың өз
әрекеті-нен жәбірленушінің өлуін тілегенін және ондай зардаптың сөз жоқ
болатындығын болжағанын және соны тілегенін, яғни тіке-лей касақаналықпен
әрекет істегенін көрсетеді.
Тағы бір мысал: катардағы Әбенов мас болып өзі күзетіп түрған постының
жанынан қараңғы кезде өтіп бара жатқан Сәрсенов жаққа каратып, бүзақылық
ниетпен автоматтан оқ жаудырған. Сәрсеновтың қолы және аяғы жарақаттанған.
Рес-публика Жоғарғы Сотының әскери коллегиясы Әбеновты жа-нама
қасаканалықпен кісі өлтіруге бұзақылық ниетпен оқгалған-дығы үшін кінәлі
деп тапкдн. Себебі, ол Сәрсеновке қаратып оқ атқанымен, оны өлтіруді немесе
оған ауыр зардап тілемегені-мен, бірак оның болуына саналы түрде жол
берген.
Жанама касақаналықта қылмыс құрамына тән қоғамға зиян-ды зардапты
болғызу кінәлінің іс-әрекетінің түпкі немесе ара-лык, я болмаса басқа
максатқа жету қүралы болып табылады. Бұлар кінәлінің іс-әрекетінен
туындаған бөгде нәтиже болып табылады. Жанама касакдналықпен істелген
кылмыстар үшін қоғамға зиянды зардаптың қажеті жок, мүндай жолмен істелген
іс-әрекетте зардап келтіру туралы ниет те болмайды. Бірақ алға қойған
мақсатына жету үшін адам осындай зардаптың болу мүмкіндігін теріске
шығармайды, оған саналы түрде жол береді. Сөйтіп, жанама қасакдналыкпен
қылмыс істеу тікелей қасақа-налықпен кылмыс істеу арқылы жүзеге асырылатын
басқа кыл-мысты істеуде де кездесіп кдлады. Жанама қасакдналыктың
ерекшелігі сол, ол формальды қылмыс қүрамында болмайды. Өйткені формальды
кылмыс құрамының объективтік жағы тек қана коғамға зиянды іс-әрекеттен
(әрекет немесе әрекетсіздік) ғана құралады. Сол себепті белгілі бір қоғамға
зиянды әрекеттің орындалуы мұндай кылмыс қүрамының белгісі ретінде көрсетіл-
мейді. Формальды қылмыс қүрамындағы қылмыстарды істеген
де адамның еркі іс-әрекеттің өзіне ғана бағытталғандықтан тек қана
тікелей касақаналық нысанында жүзеге асады.
Жанама касақаналықпен қылмысқа даярлану, қылмысқа оқталу, құрамында
арнаулы мақсатты көрсеткен қылмыстарды істеу, сондай-ақ қылмысты
ұйымдастыруды, азғыруды және көмектесуді жүзеге асыру мүмкін емес. Бұл
түрғыдағы қылмыс-тар тек қана тікелей қасақаналықпен жүзеге асырылады.
Тікелей және жанама қасақаналықты бір-бірінен жіктеп бөлудің қылмысты
дүрыс саралауда маңызы ерекше. Көптеген қылмыстар тек кана тікелей
касақаналықпен істеледі. Жанама қасақаналықты дұрыс анықтау оны
менмендікпен істелетін кінәнің абайсыздык нысанынан дүрыс ажыратуға да
мүмкіндік береді. Қасаканалықтың осы екі түрін бірінен-бірін ажырата білу
қылмыстық-құқылық нормаларды дүрыс қолдану үшін, кінәнің дәрежесін анықтау
үшін, іс-әрекеттің қоғамға зиянды-лығының дәрежесін, қылмыскердің жеке
басының, қылмыстық жауаптылық пен жазаны саралау үшін өте қажет.
Қылмыстық заң (20-бап) қасақаналықтың тек қана екі түрінің тікелей
және жанама қасақаналыктың ғана анықтамасын береді.
Қылмыстыққұқықтеориясыжәне сот тәжірибесі касақаналық-тың басқа түрлерін
бөліп көрсетеді. Пайда болу мерзіміне қарай қасақаналық алдын ала
ойластырылған немесе табан астында пайда болған қасақаналық болып бөлінеді.
Алдын ала (күні бұрын) ойлаудан туатын қасақаналыкта кінәлі адам қылмыс
істеу-ден бұрын, ол туралы күні бұрын ойланып, сол ойын аздаған уақыт
өткізіп алып іске асырушылық жатады. Алдын ала ойлау мен сол ойды жүзеге
асыру аралығында кінәлі адам қылмысты істеудің жоспарын ойластырады, кол
сүғылатын объектіні, қыл-мыстың затын тандайды, ойын жүзеге асырудың
тәсілін анық-тайды. Көп жағдайларда адамның алдын ала ойлау арқылы істеген
қылмысының дәл осындай қылмысты табан асты пайда болған қасақаналықпен
істеген адамға қарағанда зияндылық дәрежесі зор болады.
Өйткені, кылмыс істеуді алдын ала, күні бұрын ойлаған адам оны жүзеге
асыруға дайындалумен бірге, істеген кылмысы үшін жауаптылықтан калай
құтылудың да амалын қарастырады. Та-бан асты пайда болған қасаканалықта
қылмыс істеу туралы ниет аяқ астынан, кенеттен пайда болып, сол ниеттез
арада іске аса-ды. Табан астында пайда болған қасақаналық жай және аф-
фектілік болуы мүмкін.
Табан астында пайда болған жай қасақаналыққа кінәлінің кылмыс істеу
туралы ниеті оның, өзінің дені дұрыс күйінде пайда болып, сол ниеттің сол
арада тез не болмашы уақыттан соң іске асырылуы болып табылады. Аффектілік
қасақаналыққа
ақ өзіне жүктелген кінәлі адамдардың кәсіби шёберлігінің,
тәжірибесінің, білімінің жетіспеуінен немесе басқадай себеп-терге
байланысты болады.
Абайсыздық туралы ұғым Қылмыстық занда берілген (21-бап). Онда
менмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады (21-бап, 1-бөлігі) делінген. Яғни, кінәнің абайсыздық
нысаны екі түрге — менмендік және немқұрайдылық болып бөлінеді. Егер адам
өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін
алдын ала білсе, бірақ бүл зардаптарды жеткілікті не-гіздерсіз
жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған
қылмыс деп танылады. Өзінің әре-кетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға
қауіп туғызу мүмкіндігін білсе және зиянды зардаптар болуы мүмкін екендігін
болжау қылмысты жеңіл ойлылықтың интеллектуалдық элементін, ал жеңіл
ойлылықпен ондай зардаптарды болғызбау мүмкіндігіне сену оның еріктілік
элементін қүрайды.
Менмендікпен қылмыс істеуде кінәлі адам өзінің әрекетінің немесе
әрекетсіздігінің қоғамға қауіп туғызу мүмкіндігін сезеді, сонымен бірге ол
өзі істеген әрекетсіздігінен немесе әрекеті-нен коғамға зиянды зардаптың
тууын болжайды, бірақ жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен ондай зардапты
болғызбау мумкіндігіне сенеді.
Менмендікпен әрекет істеген адам әр уақытта да зардаптың болуы мүмкін
екенін сезеді және оны тойтаруға әрекет жасай-ды. Яғни, қылмысты
менмендікте кінәлі адам өзінің коғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздігінің зиянды екенін түсінеді. Осы айтылған екі белгі кылмысты
менмендікпен істеуді қыл-мысты жанама касаканалықпен істеуге
жақындастырады. Яғни, өзінің интеллектуалдық элементі бойынша менмендіктің
жана-ма қасақаналықпен аздаған үксастығы бар.
Егер жанама касаканалықта кінәлі нақты зардаптың болуын біле тұра
саналы жол берсе, менмендікте зиянды зардаптың бо-луы мүмкін екендігін ғана
болжап, ондай зардап бола қалған күнде ол тойтарылады деген жеңіл сенім
орын алады. Зардап болмайды деп сенушілік әр түрлі болады. Мысалы,
кінәлінің өзінің жеке басының ептілігіне, тәжірибенің немесе басқалай
табиғат күштеріне немесе басқа жағдайларға сенуден кылмыс тойтарылады,
колайсыз оқиға болмайды деген сеніммен істеушілігі. Ал іс жүзінде қылмысты
тойтаруға кабілеті жетпейді. Мәселен, Мәліков деген азамат Баканас
селосының тұсындағы Іле өзенінен өзінің жеке меншік моторлы кдйығына үш
адам-ның орнына бес адамды отырғызып өзеннің арғы жағына өткізіп тастамақшы
болған. Өзеннің орта тұсына келгенде қатты су тол-қынының әсерінен қайық
аударылып, Ж. деген азамат суға кетіп
қаза болған. Мәліков менмендікпен кісіні абайсызда өлтіргені үшін
кінәлі. Өйткені Мәліков өзінің үйреншікті әдісін қайта-лап отыр. Осындай
әрекеттерді істеудегі көп жылғы тәжірибесі-не сүйеніп, үш адамдық қайыққа
бес адам отырғызған, соның салдарынан толқынның ағысына ұрынған қайық ауьір
салмақ-тан ауып, жәбірленушінің суға кетіп каза болуына себепкер болған.
Мәліков кдйыққа артық адам сыйғызғанда өзінің ептілігіне сүйеніп, оларды
өткізуде қайықтың аударылуына жол бермеймін деген өзіне-өзі сенушілікпен
қылмыс істеген деп сот үкімінде көрсетілген. Менмендіктің жанама
қасақаналықтан негізгі, басты айырмашылығы еріктілік элементінің мазмұнын-
да. Егер жанама касақаналықта кінәлі адам қоғамға зиянды зар-даптың болуына
саналы түрде жол берсе, ал менмендікте зар-даптың болуын тілеу, оған саналы
түрде жол беру орын алмай-ды, мұндайда субъект керісінше зардапты
болғызбауға, оны той-таруға тырысады.
Қылмысты менмендікте адамның санасы мен еркі өзінің іс-әрекеті арқылы
болуы мүмкін. Теріс зардапқа немкүрайды қарап отырмай, қайта оны тойтаруға,
болдырмауға бағытталады. Заң менмендіктің еріктілік мазмүнын сипаттағанда
қоғамға қауіпті зардапты тойтаруды болдырмауды есепке алып отыр. Кінәлі
адам мүндай реттерде зардапты болдырмайтын, тойтаратын нақты күшке,
ептілікке, тәжірибеге, шеберлікке, басқа адамның әре-кетіне немесе басқа да
жағдайларға сеніп отыр. Бірақ та зардап тойтарылады, болдырылмайды, оған
кедергі болады, деп сенген жағдайлары жеңілтектіктен, терең
ойламағандықтың, мен-мендіктің әсерінен сенуге тұрмайтын, түкке түрмайтын
нәрсе-лер болып шығады. Қылмыстық заң қорғайтын объектіге нем-құрайды
қарауға, осындай іс-әрекеттің әсерінен қоғамдық мүддеге зиян келтіруге жол
бермейді. Осыған байланысты мен-мендікпен кылмыс істегені үшін
кылмыстықжауаптылықбелгі-ленген. Абайсыздықтың екінші түрі — немқұрайдылық
болып табылады.
Егер адам қажетті үқыптылық пен сақтық болғанда ол зар-даптарды болжап
білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардапта-рының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқүрай-дылықпен жасалған кылмыс деп танылады. (21-
бап, 3-бөлігі). Осы анықтамаға байланысты өзінің іс-әрекетінің зиянды
екенін түсінбеген, зиянды зардаптардың болуы мүмкін екенін болжа-маған адам
не үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылады де-ген занды сүрақ тууы мүмкін.
Мүндай жағдайда адам заңның талаптарына, қоғам ережелеріне, басқа да
адамдардың мүдде-леріне ұкыпсыз, жауапсыз, байқамай шалағайлықпен, яғни
өзінің немқүрайдылығынан өзінің іс-әрекетінен зиянды зардап-
тың болуы мүмкін екендігін болжауға тиісті және болжай ала-тын болса
да болжамайды.
Бұдан қылмыстық немқұрайдылықтың екі түрлі белгімен сипатталатынын
көреміз. Оның біріншісі, адам өзінің әрекетінің немесе әрекетсіздігінің
зиянды зардаптарын болжауға тиіс бол-са, екіншісі болжай алатын болса.
Қоғамға зиянды зардапты болжауғатиісті, міндетті болу немқұрайдылықтың
объективтік белгісі болып табылады, ал зиянды зардапты болжай алатын болса
деген сөз, немқұрайдылықтың субъективтік белгісін түзеді. Заң қылмыстық
немқұрайдылықгы осы екі объективтік және субъективтік белгісін біріктіру
арқылы айқындайды. Нем-құрайдылықтың объективтік белгісінің мәні адамның
өзінің іс-әрекетінен қоғамға зиянды зардаптың болуын болжауға міндеттілігі
болып табылады. Мұндай міндеттілік заң талапта-рынан, кінәлінің лауазымдық
құзыретінен, кәсіптік функция-сынан немесе тұрмыс ережелерінен туындайды.
Зардаптың бо-луы мүмкін екендігін болжау міндеттілігінің жоқ болуы ол адам-
ның нақтылы келтірген зияны болған күннің өзінде оның кінәсін жоққа
шығарады. Зардаптың болу мүмкіндігін болжауға міндеттіліктің болуының өзі
адамды кінәлі деп тануға әлі де жеткілікті негіз бола алмайды. Болжауға
міндеттіліктің болуы-мен қатар немқұрайдылықтың объективтік белгісі адамның
осы нақты жағдайда қоғамға зиянды зардаптың болуын болжауға нақты
мүмкіндігі (субъективтік белгісі) болғандығы, бірақ бұл мүмкіндікті жүзеге
асыра алмағандығын, сөйтіп зардаптан қашып құтыла алмағанын аныкгау қажет.
Осындай жағдай орын алған ретте адамды немқұрайдылық пен қылмыс істедің деп
жауапқа тартуға негіз жоқ.
Сондықтан әр уақытта да немқұрайдылықтың объективтік және субъективтік
белгілерінің өзара тығыз екендігін естен шығармау керек. Немқұрайдылықгың
субъективтік белгісі қоғам-ға зиянды іс-әрекет істеген адамның әрбір нақты
жағдайға бай-ланысты өзіндік ерекшеліктерін есепке алуды қажет етеді. Адам-
ның өзінің әрекетін немесе әрекетсіздігінің қоғамға зиянды за-рдабының
болуы мүмкін екені туралы болжауын шешкен кез-де оныңжасын, білімін, жетілу
деңгейін, кәсіптік немесе өмірлік тәжірибесін, денсаулық жағдайын, іс-
әрекет істелген уақыттың жағдайын есепке алып, оларға дұрыс баға беріп,
тұжырымды қорытынды жасау керек. Тек қана субъективтік белгіні басшы-лыққа
ала отырып, адамның қоғамға зиянды зардаптың накты болуы мүмкіндігін
болжағаны немесе болжамағаны анықта-лады.
Субъективтік белгінің болуы адамды жазықсыз жауапқа тар-туға жол
бермейді. Сондықган да қылмыстық құқық ғылымы немқұрайдылықтың субъективтік
белгісіне ерекше мән береді.
Сонымен бірге немқүрайдылықтың субъективтік белгісі тура-лы мәселені
шешкенде ең алдымен оның объективтік белгісінің барын анықтау қажет.
Немқұрайдылықтың объективтік белгісі (адам өзінің іс-әрекетінің зиянды
зардабының болуы мүмкін екендігін болжамаса) жоқ болса, онда
немқұраңдылықгың субъек-тивтік белгісі туралы сөз де болмайды. Қорыта
айтқанда, заң бойынша қылмыстық немқұрайдылық егер объективтік белгі (адам
өзінің іс-әрекетінің зиянды зардабының болуы мүмкін екенін болжауға тиісті
болуы) анықталса және адамның өзінің іс-әрекетінің зиянды зардабының болуы
мүмкін екенін болжай алатын болғанда орын алады. Сол зардаптың болуын
болжауға мүмкіндігі болған күнде ғана сол адам кез келген зардапка кінәлі
болады. Мысалы, Абаев пен Әбиев арасында екеуара өзара жанжал болып, бір-
бірімен жүлқыласып төбелес болған. Төбелес барысында Абаев Әбиевті қатгы
итеріп жіберген. Нәти-жесінде Әбиев асфальтқа басымен құлап, содан бас
сүйегі сы-нып, миына қан қүйылып, екі тәуліктен соң қаза болған. Сот
Абаевтың әрекетін абайсызда кінәнің абайсыздық нысанының немқұрайдылық түрі
бойынша кісі өлтіргені үшін кінәлі деп тапқан. Асфальтқа жолдың үстінде
тұрған Абаев Әбиевті итер-ген кезде оның қатты бетонға соғылып өлуіне душар
болуы мүмкін екенін болжамаса да осыдан ауыр зардап болатынын болжауға
міндетті еді.
Кінәнің абайсыздықтүрі болып табылатын немқұрайдылық-тың менмендікпен
бір ғана үқсастығы бар. Абайсыздықтың осы екі түрінің интеллектуалдық орта
белгісі — кінәлі адам сол нақ-ты жағдайға байланысты қоғамға зиянды
зардаптың нақты бо-луын болжауғатиісті болсадаболжамайды. Кінәнің менмендік
түріне қарағанда немқұрайдылықта кінәлі өзінің істеген әре-кеті мен
әрекетсіздігі қоғамға зиян екенін түсінбей, білмей істегені және өзінің іс-
әрекеті қоғамға зиянды нәтиже тудыра-тындығын болжауға тиісті және болжай
алатын болса да, оны ол болжамай істейді. Кінәнің басқа түрлеріндегі әрекет
немесе әрекетсіздік қоғамға зияндылығын және одан туатын зардапты сезе тұра
істелінеді. Қылмыстық немқұрайдылықты кейбір рет-терде кездейсоқтықтан
ажырата білу керек. Егер адам өзінің әрекетінен немесе әрекетсіздігінен
зиянды зардаптардың болуы мүмкін екендігін болжамаса оларды болжауға және
болжайтын-дай мүмкіндігі жоқ жағдайда қоғамға зиянды зардап келтірсе, оның
іс-әрекетінде кінә жоқ, соған байланысты қылмыстық құрамы да болмайды.
Мұндай жағдайларда кінәсіз зиян келтірушілік кездейсоқ оқиға (казус)
деп аталады. Яғни, мұндай ретте қылмыстық нем-қүрайдылыққатән объективтік
және субъективтік белгілер жоқ. Кездейсоқ оқиғаға (казусқа) тән мына
мысалды келтірейік:
Абрамов кұс фабрикасында шофер болып жұмыс істеп жүріп, өзі айдап
жүрген автокөлікпен сол фабриканың асханасына азық-түлік алып келген. Осы
жерде ол өзіне бұрыннан таныс Кемелбек және Жақсыбай деген екі мас жігітті
кездестірген. Олар Абрамовтан өздерін көрші ауылға жеткізіп тастауды
өтінген, бірақ Абрамов машинасының қорабы жүкке толы екенін айтып, оларды
апарудан бас тартып, қүжаттарға кол қойғызып алу үшін асхананың әкімшілік
кеңсесіне кеткен. Абрамовтың жоқтығын пайдаланған әлгі екі жігіт машина
қора-бына өз беттерімен орналасып алған. Қайта оралған Абрамов Жақсыбайға
автокөліктен түсіп, қорапты босату туралы ұсы-ныс жасайды. Жақсыбай
айтқанды тындап ұсынысын орындай-ды, ал Кемелбек болса, машина қорабында
жасырын қалып қояды, ол туралы Абрамов ештеңе білмейді. Жол жүріп келе
жатқанда ауыр мастықтың салдарынан Кемелбек ұйықтап кетіп машина қорабынан
құлап, жүріп келе жатқан автокөліктің арт-қы дөңгелегінің астында калып сол
жерде қазаға ұшырайды. Алғашында Абрамов көлік құралдарының жүріс
қауіпсіздігі мен пайдалану ережелерін бұзғаны, соның салдарынан жәбірле-
нушінің өлуі үшін кінәлі деп, халық сотының үкімі бойынша сотталған. Іс
кассациялық тәртіппен облыстық сотта қаралған-да Абрамов жөніндегі үкім
бұзылып, оның әрекетінде кылмыс құрамының белгісі жоқ болғандықтан іс
кыскдртылған. Сот алқасының ұйғарымында мас күйдегі жәбірленушінің Абрамов-
тың тыйым салғанына қарамастан автокөлікке өз бетімен, жа-сырынып отырып,
өзін-өзі қауіпті жағдайға душар еткенін, Аб-рамовтың көлік қүралының жүріс
қауіпсіздігінің ешқандай ере-жесін бұзбағанын, яғни оның әрекетінде қылмыс
құрамы жок екендігі көрсетілген.
Жәбірленушінің мас күйде көлік корабынан күлап, дөңге-лек астына
түсіп, каза болуы жәбірленушінің өзінің өрескел салақтығынан болған. Істің
мән-жайы бойынша Абрамов жәбірленушінің автокөлік қорабына жасырынып
қалғанын білмеген және білуге мүмкіндігі де болмаған. Мұндай кездей-соқ
жағдайға байланысты ол кінәлі деп танылуға және қылмыс-тық жазаға тартылуы
тиіс емес.
Тағы бір мысал: Өсербай деген азамат 1995 жылы оныншы шілдеде өзінің
сегіз және тоғыз жасар екі немересімен және көршісінің он бір жасар баласын
ертіп, ауыл маңындағы үлкен өзеннің жағасына шөп шабуға барған. Үш бала
ағаш түбіндегі көлеңкеде ойнап отырған. Бір кезде көршісінің он бір жасар
баласы құрбақаны көріп, оны ұстап алмақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz