Валюталық реттеу қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Валюталық реттеу мәні және механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу аспектісі ... ... ... ... ... 33
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.3 Шетел валютасындағы саудалық емес операциялардың есебі. 49
III Қазақстан Республикасының валюталық реттеу қызметінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Валюталық реттеу мәні және механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу аспектісі ... ... ... ... ... 33
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және әдiстерi ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 47
2.3 Шетел валютасындағы саудалық емес операциялардың есебі. 49
III Қазақстан Республикасының валюталық реттеу қызметінің даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Валюталық реттеу – валюталық құндылықтармен мәмiлеге отыру тәртiбiмен есептердi регламинттеуге бағытталған мемслекеттiң қызметi. Егер валюталық реттеу көмегiмен мемлекет бақылауына валюталық операцияларды, шетел заңды және жеке тұлғаларға кредиттер мен қарыз берiлдi, валютаны әкелу әкету шетелге аударуды, сол арқылы валюталық тұрақтылығы мен төлем балансының тепе-теңдiгiн қолдауға тырысады.
Дағдарыс құбылыстарының тереңдеуiмен валюталық реттеу сферасының кеңею тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шетелге валютаның шығаруға лимиттер бекiтiлген, шетел заңды тұлғаларының кредит беруге рұқсатын арнайы жүйесi енгiзiлген.
Қазақстан Республикасы көбiне нормативтi болып табылатын яғни халықаралық валюталық келiсiмге отыру мен нормативтi актiлердi шығару арқылы жүзеге асырылады. Көптеген елдер өз елiнiң спартерлерiн олардың тапқан соммаларын шетел валютасын өткiзуге немесе белгiлi бiр банкте оны депонерлеуге мәжбiрлейдi. Батыс Европа мемлекеттерiнiң валюталық заң шығару органдары ұлттық валюталық нарықтар регламентациясын бекiтедi. Бұл елдердiң банктерi шетел қарыз алушыларына ұлттық валютада ұзақ мерзiмдi немесе орташа мерзiмдi валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат алуы тиiс. Көп елдерде валюталық заң шығару валюталық шоттар режимiн бекiтудi, валюта әкетуге лемиттердi қарастырады.
Валюталық реттеудiң қажеттiлiгi елдер мен банктердiң валюталық тәуекелдердi азайтуға ұмтылуында. 2006 ж. қаңтарда Банктiк бақылау бойынша Базель комитетi әр валюта бойынша бөлек валюталық тәуекел және валютамен алтын бойынша аралас портфельдегi валюталық тәуекелдi есептеудiң жаңа методикасын жасады.
Валюталық шектеулер – бұл резиденттер мен бейрезиденттердiң валютамен басқа валюталық және басқа да валюталық құндылықтармен операцияларын заңды және әкiмшiлiк тиiм салу, шек қою және регламенттау.
Дағдарыс құбылыстарының тереңдеуiмен валюталық реттеу сферасының кеңею тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шетелге валютаның шығаруға лимиттер бекiтiлген, шетел заңды тұлғаларының кредит беруге рұқсатын арнайы жүйесi енгiзiлген.
Қазақстан Республикасы көбiне нормативтi болып табылатын яғни халықаралық валюталық келiсiмге отыру мен нормативтi актiлердi шығару арқылы жүзеге асырылады. Көптеген елдер өз елiнiң спартерлерiн олардың тапқан соммаларын шетел валютасын өткiзуге немесе белгiлi бiр банкте оны депонерлеуге мәжбiрлейдi. Батыс Европа мемлекеттерiнiң валюталық заң шығару органдары ұлттық валюталық нарықтар регламентациясын бекiтедi. Бұл елдердiң банктерi шетел қарыз алушыларына ұлттық валютада ұзақ мерзiмдi немесе орташа мерзiмдi валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат алуы тиiс. Көп елдерде валюталық заң шығару валюталық шоттар режимiн бекiтудi, валюта әкетуге лемиттердi қарастырады.
Валюталық реттеудiң қажеттiлiгi елдер мен банктердiң валюталық тәуекелдердi азайтуға ұмтылуында. 2006 ж. қаңтарда Банктiк бақылау бойынша Базель комитетi әр валюта бойынша бөлек валюталық тәуекел және валютамен алтын бойынша аралас портфельдегi валюталық тәуекелдi есептеудiң жаңа методикасын жасады.
Валюталық шектеулер – бұл резиденттер мен бейрезиденттердiң валютамен басқа валюталық және басқа да валюталық құндылықтармен операцияларын заңды және әкiмшiлiк тиiм салу, шек қою және регламенттау.
1. Закон Республики Казахстан «О валютном регулировании от 30 января 2001 года №154-11
2. Статистический бюллетень НБРК, апрель 2003г
3. Программа действий по реализаций концепции либерелизации валютного режима в Республике Казахстан на 2000-2004гг,
4. Кодекс об административных правонарушениях 2004г
5. Вестник Национального банка РК,апрель 2004г
6. Банктегі бугалтерлік есеп Оқу құралы Қалғұлова Р.Ж.2005
7. Валютный дилинг Маргацкая Г.С, Маргацкий Р.В. 2004
8. Егемен Қазақстан .03.09.2005
9. Егемен Қазақстан 06.17.2005 “валюта заңы”
10. ҚР “Бағалы қағаздар нарығы”туралы Заңы. Егемен қазақстан 3 шілде 2003ж.
11. ҚР “Валюталық реттеу туралы” Заңы. 24 желтоқсан 1996ж.
12. У.М.Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А.Рузиева. Финансовые рынки и посредники. А., 2005.
13. Стайнер Б. Клчевые рыночные концепции. М., 2004.
14. К. Ж. Бертаева. Казахстанский валютный рынок. А., 2005.
15. Таран В.А. FOREX: фундаментальный анализ валютных рынков. М., 2005.
16. Ғ.С.Сейтқасымов. Ақша, несие, банктер. А, 2001.
17. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А.,2004.
18. К.Ж.Бертаева. Валютный рынок и валютные операции. А., 2000.
19. Бюллеттень нормативных правовых актов. №26. А., 2001г
20. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2006 ж.
21. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
22. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
23. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
24. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
25. Роде Э и др. / Банки, биржа валюта современного капитализма, - Москва, 1986 г.
26. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
27. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
28. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №1, 2003ж.
29. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2005 г. №10. 89стр
30. Постановление Правления Национального Банка Республики Казахстан № 518 от 8 декабря 2004 года «Об утверждении Основных направлений денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2005 год»
31. Бункина М. К., Семенов А. М. Основы валютных отношений. М., 1998 г.
32. Ермаков В.А, Казахстан в современном мире. Экономико-географический очерк. Алматы, 2002.
33. Козырин А.Н. Валютный контроль внешнеторговой деятельности. М.: Новый юрист, 2000.
34. Красавина Л. Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. М. "ФиС", 1994 г.
35. Круглов В. В. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений. М., 1998 г.
36. Наговицин А. Г. Валютная политика. М., 2000 г.
37. Носкова И. Я. Международные валютно-кредитные отношения. М. "Банки и биржи", 1995 г.
38. Нурсеит Н. А. Управление товарным обеспечением национальной валюты. Алматы: "Экономика", 1998 г.
39. Перар Ж. Управление международными денежными потоками. М.: ФиС, 1998.
40. Сабденов О.С. Экономическая политика переходного периода на рубеже XXI века. Алматы: Казахстан, 1997.
41. Сатубалдин С.С. "Драконы" и "тигры" Азии: сможет ли казахстанский "барс" пройти их тропами. Алматы: Fылым, 1998.
42. Семенов К. А. Международные валютные и финансовые отношения. М., 1999 г.
2. Статистический бюллетень НБРК, апрель 2003г
3. Программа действий по реализаций концепции либерелизации валютного режима в Республике Казахстан на 2000-2004гг,
4. Кодекс об административных правонарушениях 2004г
5. Вестник Национального банка РК,апрель 2004г
6. Банктегі бугалтерлік есеп Оқу құралы Қалғұлова Р.Ж.2005
7. Валютный дилинг Маргацкая Г.С, Маргацкий Р.В. 2004
8. Егемен Қазақстан .03.09.2005
9. Егемен Қазақстан 06.17.2005 “валюта заңы”
10. ҚР “Бағалы қағаздар нарығы”туралы Заңы. Егемен қазақстан 3 шілде 2003ж.
11. ҚР “Валюталық реттеу туралы” Заңы. 24 желтоқсан 1996ж.
12. У.М.Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А.Рузиева. Финансовые рынки и посредники. А., 2005.
13. Стайнер Б. Клчевые рыночные концепции. М., 2004.
14. К. Ж. Бертаева. Казахстанский валютный рынок. А., 2005.
15. Таран В.А. FOREX: фундаментальный анализ валютных рынков. М., 2005.
16. Ғ.С.Сейтқасымов. Ақша, несие, банктер. А, 2001.
17. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. А.,2004.
18. К.Ж.Бертаева. Валютный рынок и валютные операции. А., 2000.
19. Бюллеттень нормативных правовых актов. №26. А., 2001г
20. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2006 ж.
21. “Қ.Р-да ұлттық валютаны енгiзу туралы” Қ.Р. Президентiнiң заң күшi бар жарлығы // 12.11.1993.
22. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
23. Абрамова М.А., Александрова Л.С. / Финансы, денежные обращение и кредит. Учебние пособие – Москва , 1996г.
24. Бункина М.К. / Деньги, банки, валюта, Учебные пособие – Москва, 1994 – 173 с.
25. Роде Э и др. / Банки, биржа валюта современного капитализма, - Москва, 1986 г.
26. Байгiсиев Майдан-Әли / Халықаралық валюта қатынастары және валюталық құқық: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2004. – 302 бет.
27. «О международных резервах и денежной базе» // (Национальный Банк РК Пресс-релиз №33 от 17 октября 2005 года) Банки Казахстан, 2005 г. №10. 65стр
28. А.К.Омарбаева “Ұлттық ақша өлшемiнiң валюталық бағамын реттеу жөнiндегi валюталық саясат” // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы №1, 2003ж.
29. «Статистикалық мәліметтер» // Банки Казахстан, 2005 г. №10. 89стр
30. Постановление Правления Национального Банка Республики Казахстан № 518 от 8 декабря 2004 года «Об утверждении Основных направлений денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2005 год»
31. Бункина М. К., Семенов А. М. Основы валютных отношений. М., 1998 г.
32. Ермаков В.А, Казахстан в современном мире. Экономико-географический очерк. Алматы, 2002.
33. Козырин А.Н. Валютный контроль внешнеторговой деятельности. М.: Новый юрист, 2000.
34. Красавина Л. Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. М. "ФиС", 1994 г.
35. Круглов В. В. Основы международных валютно-финансовых и кредитных отношений. М., 1998 г.
36. Наговицин А. Г. Валютная политика. М., 2000 г.
37. Носкова И. Я. Международные валютно-кредитные отношения. М. "Банки и биржи", 1995 г.
38. Нурсеит Н. А. Управление товарным обеспечением национальной валюты. Алматы: "Экономика", 1998 г.
39. Перар Ж. Управление международными денежными потоками. М.: ФиС, 1998.
40. Сабденов О.С. Экономическая политика переходного периода на рубеже XXI века. Алматы: Казахстан, 1997.
41. Сатубалдин С.С. "Драконы" и "тигры" Азии: сможет ли казахстанский "барс" пройти их тропами. Алматы: Fылым, 1998.
42. Семенов К. А. Международные валютные и финансовые отношения. М., 1999 г.
Мазмұны
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Валюталық реттеу мәні және механизмі 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу 33
аспектісі ... ... ... ... ...
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және 33
әдiстерi ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру 47
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Шетел валютасындағы саудалық емес операциялардың есебі. 49
III Қазақстан Республикасының валюталық реттеу қызметінің даму 58
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Валюталық реттеу – валюталық құндылықтармен мәмiлеге отыру тәртiбiмен
есептердi регламинттеуге бағытталған мемслекеттiң қызметi. Егер валюталық
реттеу көмегiмен мемлекет бақылауына валюталық операцияларды, шетел заңды
және жеке тұлғаларға кредиттер мен қарыз берiлдi, валютаны әкелу әкету
шетелге аударуды, сол арқылы валюталық тұрақтылығы мен төлем балансының
тепе-теңдiгiн қолдауға тырысады.
Дағдарыс құбылыстарының тереңдеуiмен валюталық реттеу сферасының
кеңею тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шетелге валютаның шығаруға
лимиттер бекiтiлген, шетел заңды тұлғаларының кредит беруге рұқсатын арнайы
жүйесi енгiзiлген.
Қазақстан Республикасы көбiне нормативтi болып табылатын яғни
халықаралық валюталық келiсiмге отыру мен нормативтi актiлердi шығару
арқылы жүзеге асырылады. Көптеген елдер өз елiнiң спартерлерiн олардың
тапқан соммаларын шетел валютасын өткiзуге немесе белгiлi бiр банкте оны
депонерлеуге мәжбiрлейдi. Батыс Европа мемлекеттерiнiң валюталық заң шығару
органдары ұлттық валюталық нарықтар регламентациясын бекiтедi. Бұл елдердiң
банктерi шетел қарыз алушыларына ұлттық валютада ұзақ мерзiмдi немесе
орташа мерзiмдi валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат алуы тиiс. Көп
елдерде валюталық заң шығару валюталық шоттар режимiн бекiтудi, валюта
әкетуге лемиттердi қарастырады.
Валюталық реттеудiң қажеттiлiгi елдер мен банктердiң валюталық
тәуекелдердi азайтуға ұмтылуында. 2006 ж. қаңтарда Банктiк бақылау бойынша
Базель комитетi әр валюта бойынша бөлек валюталық тәуекел және валютамен
алтын бойынша аралас портфельдегi валюталық тәуекелдi есептеудiң жаңа
методикасын жасады.
Валюталық шектеулер – бұл резиденттер мен бейрезиденттердiң валютамен
басқа валюталық және басқа да валюталық құндылықтармен операцияларын заңды
және әкiмшiлiк тиiм салу, шек қою және регламенттау.
Валюталық шектеулер – валюталық саясат формаларының бiрi. Олар елдiң
валюталық заңымен бекiтiледi, мемлекет аралық реттеудiң объектiсi.
Шетел валютасындағы құнды қағаздар мен валютасымен операциялар
ағымдық валюталық операциялармен капитал қозғалысымен байлансты валюталық
операциялар болып бөлiнедi.
Ағымдық валюталық операцияларға келесiлер жатады.
• Қазақстан Республикасына және елден тавар, қызмет, жұмыс, экспорт пен
импортты бойынша төлемдi дер кезiнде есеп айырысу үшiн және 180 күннен
аспайтын мерзiмде импорт экспорт операцияларын несиелеу мен байланысты
есеп айырысуларды жүзеге асыру үшiн шетел валюталарын тасымалдау.
• 180 күннен аспайтын мерзiмде қаржы несиелеу алу мен беру.
• Қазақстан Республикасына және елден капитал қозғалысымен байланысты
салымдар, инвестициялар несиелер мен басқа операциялар бойынша
проценттердi, дивиденттердi және басқа табыстарды тасымалдау.
• Қазақстан Республикасының және елден жалақы, зейнетақы, алимент, мұраны
т.б. қоса алғанда, сауда емес сипатындағы тасымалдар.
Капитал қозғалысына байланысы мен валюталық операциялар келесiде.
• Тiкелей инвестициялар, яғни табыс табумен кәсiпорынды басқаруға қатысуға
құқық алу мақсатында кәсiпорын жарғылық қорына салыңдар.
• Портфельдiк инвестициялар, яғни құнды қағаз алу.
• Жылжымайтын мүлiкке жататын ғимараттар, құрылыстарға, жермен оның
қайнауын қоса алғанда осыларға меншiк құқының төлеуге тасымалдар.
• 180 күннен асатам мерзiмге тауарлар, қызметтер мен жұмыстар экспорт пен
импорттың бойынша төлемдi кейiн төлеуге рұқсат беру мен алу.
• 180 күннен астам мерзiмге қаржы несиелерiн беру мен алу.
• Күнделiктi болып табылмайтын барлық валюталық операцияла
Кеңес одағы құрамындағы елдер егемендік алған уақыттан бастап ұлттық
валютаны енгізу және ұлттық ақша бірлігін құру кезеңінен өтті. Кейбір
республикалар үшін бұл кезеңінен қиындықтарға алып келсе, ал кейбір елдер
үшін бұл аса қиындық тұғызбады. Реформаның бастапқы шарттары бірдей
болғанымен, ақырғы нәтижесі түрлі болды. Бұрыңғы кеңес елдерінің ұлттық
валюталары өзінің ішкі және сыртқы тұрақтылық деңгейімен ерекшелінді. Бұл
ең алдымен ақша-несие саясатын жүргізуге және мемлекеттік басқару
жүйесіндегі орталық банктің ролі мен валюталық артықшылыққа байланысты
болды. Қазақстандық ұлттық валютаның егемендік алуына он төрт жылдам астам
уақыт өтті. Бұл үлкен мерзім емес, бірақ нағыз Қазақстан үшін оның тарихи
маңызын объективті түрде бағалау үшін жеткілікті мерзім.
Валюталық нарық әрқашанда қарама-қайшы келетін ойлар мен экономикалық
қызмет қатысушыларының: мемлекеттік органдардың экспортерлердің
импортерлердің, банктер, шет ел инвесторларының, халықтың және т.б. түрлі
мақсаттарының сәйкес келуі қиын болатын қиылыста болады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жүргізетін саясатына әр түрлі
сындардың тағылуына мән аудару қиын емес.
Валюталық реттеу валютасы іште конвертацияланатын елдердің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның тактикалық
мақсаты – жүргізілінетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді
болдырмау болып табылады.
Әдістемелік негіз ретінде “Валюталық реттеу туралы заң “, “Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің ережелері “, сонымен қатар шетелдік және
отандық авторлардың еңбектері, статистикалық көрсеткіштерді қолдандым.
Дипломдық жұмыстың басты өзектілігі – валютаны заң жүзінде нормативке
сәйкес реттеу. Міне осы мәселелер дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ағымдағы валюталық
операцияларды жүргізу кезінде болатын төлем балансының дисбалансын
қысқарту; Ағымдағы операциялар бойынша валютаның конвертациялануын
қамтамасыз ету.
Міндеттері болып келесілер табылады:
1) Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының
тәртібін белгілеу;
2) Қазақстан Республикасының дүние жүзілік эаномикаға одан әрі кіруі үшін
жағдайлар жасау;
3) Валюталық операциялар мен капитал легі жөніндегі ақпараттық базаны
қамтамасыз ету болып табылады;
4) Қазақстан Республикасының ҰБ бекіткен нормативтері мен заң
актілеріне сәйкес келуі керек.
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық мәні.
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері.
Валюталық нарық көпшіліктің пікіріне сүйенсек, дүние жүзіндегі ең
ескі, ірі және кең тараған қаржы нарығы болып табылады. Валюталық нарық, ол-
бір елдің валютасы мен екінші елдің валютасын белгілі бір номиналдық бағам
бойынша айырбастау жұмыстары жүргізілетін айрықша нарық. “Валюталық бағам”
термині қолданылғанда екі ел валютасына қатысты бағаны немесе бір елдің
ақша бірлігінің көрсеткіші болып табылатын келесі бір елдің валютасын
айқындайтын номиналдық валюталық бағам туралы cөз болып отырғаны белгілі.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан
қарағанда – белгілі бір қоғамдық-экономи-калық формация шегіндегі валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Валюталық жүйелердің дамуы өз кезегінде валюта нарықтарының
дамуына септігін тигізді. Валюта нарығы – FOREX (Foreign Exchange
Operations – шетелдік айырбас операциялары) деп аталады.
Қазіргі уақытта валюта нарығы ең үлкен қаржы нарығы. Қазақстан
Республикасына бүгінгі таңда валюта нарғына маманданған көптеген
дилингтік компаниялар келіп жатыр.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық
экономикалық қатынастарға делдал болады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Қазақстан Республикасында КASE қор нарығында тек акция,
облигациялармен ғана емес, сонымен қатар валюталармен де операциялар
жасалады. Ұлттық валютамыз – теңге 1999 жылдан бастап еркін жүзу
бағамымен келе жатыр, яғни оның бағамы сұраныс пен ұсыныс арқылы
анықталатын болды. Еркін жүзу бағамы – ел экономикасының жаңа
дәрежеге көтерілгенінің белгісі.
Валюта нарығы ел экономикасын қан жүйесі секілді. Валюта
нарығын реттеу – бүкіл ел экономикасын реттеудің алғы шарты.
Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде
қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар,
соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе
алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын
тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми
стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе
есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.
Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және
мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға
болады.
Валюталық нарық дегеніміз – ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып
сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми
орын.
Халықаралық есеп айрысу спецификасының маңызы мынада: валюталық баға
төлем құралы ретінде көбінесе шетелдік валютаны қолданады, өйткені әлі
халықаралық бүкіл мемлекетгерде алуға тиісті белгілі-бір валюта жоқ,
сондықтан да сыртқы саудада, несиеде, инвестицияда мемлекет аралық есеп
айрысу үшін бір валютаны екінші валютаға сату керек. Валюталық курстың
бағамы оны сатып алу қабілеті арқылы белгіленеді.
Валюталық бағам дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі-
мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың
нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық
бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады.
Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын
немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді.
Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды
валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы
негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды
анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық
бағамды – номиналды бағам деп атайды.
Валюталық бағамның үш түрі бар:
➢ белгіленген;
➢ өзгермелі;
➢ аралас;
Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей
қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді.
Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.
Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.
Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді
айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген
валюталық бағам да бар.
Валюталық операциялар дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де
құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни,
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып
табылады. Валюталық операциялар ағымдагы операциялар жане капитал
қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді.
Ағымдагы операцияларға жататындар:
✓ тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу;
✓ салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге
кірістерді аудару және алу;
✓ гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік сомманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және
басқа соммаларды аудару;
✓ капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар:
✓ инвестицияларды жүзеге асыру;
✓ интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты
толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды
жүргізуге арналған аударымдар;
✓ жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар;
✓ тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу3;
Валюталық нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі
Мемлекеттің әлем экономикасына кіруі валюталық қатынастар жүйесінің
дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне
жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне
жағдайна бейімделген.
Валюталық бақылау мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:
➢ экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
➢ қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
жүргізуді бақылау;
➢ капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
➢ валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.
Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың
(валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту,
ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның
сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.
Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа
өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір
мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы
кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар
бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі
ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және
экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін
келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын
алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді
толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті
мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.
Валюталық бақылау капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен
қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі
жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны
қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік
валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен
қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан
үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі
ретінде бола алады.
Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық
міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының
нығайту.
Валюта бақылауының мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде
Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды
сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру актілерімен
танысуға;
✓ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен валюта
бақылауы агенттері мен органдарының іс-әрекетіне шағым жасауға;
✓ Қазақстан Республикасының басқа да заңдары мен нормативтік қүқықтық
актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне барлық сүраған
қүжаттар мен валюта операцияларын жүзеге асыру жөніндегі
ақпараттарды беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне өздері жүргізген тексеру
барысында, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша түсініктеме беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру
актілерінде баяндалған фактілермен келіспеген жағдайда, бұл актіге
қол қоюдан бас тарту себебіне жазбаша түсініктеме беруге;
✓ өздері жүргізетін валюта операциялары бойынша есеи жүргізіп және есеп
беріп, олардың кемінде бес жыл сақталуын қамтамасыз етуге;
✓ валюта бақылауы органдарының анықталған тәртіп бүзушылықтарды
жою жөніндегі талаптарын (нүсқауын) орындауға;
✓ Қазақстан Реслубликасының вапюта заңдарында белгіленген басқа
талаптарды орындауға міндетті.
Шетел валютасының құны ұлттық ақша бірлігінде өссе, ол ұлттық
валютаның құнсыздануы деген сөз, және де керісінше, шетел валютасының құны
ұлттық ақша бірлігіңде төмендесе, ол- ұлттық валюта құнының өсуі.
Валюталық нарықта сатылатын ақша активтерінің басым бөлігі бір-
бірімен сауда жүргізетін ірі банктерден қайтарып алынатын депозит түріне
ие. Тек нарықтың мардымсыз бөлігі ғана нақты ақша айырбасына ие. Жекелеген
жағдайларда банкаралық валюталық нарықта валюталық бағамның негізгі
котировкалары жүзеге асырылады.
Еліміздің ішіндегі ақша ағымының қозғалысына қызмет ететін ұлттық
валюталық нарықтар тауарлардың, қызмет көрсету мен капиталдың халықаралық
қозғалысымен байланысты валюталық операциялар мен есептіліктер жүргізілетін
дүниежүзілік валюталық нарыққа теңелген. Дүйсенбіден жұмаға дейін тәулік
бойы қызмет ететін дүниежүзілік валюталық нарық телефон, компьютер желісі,
телеграф, телекс секілді қазіргі заманғы коммуникация құралдарының
көмегімен барлық ұлттық валюталық нарықтарды байланыстырып тұрады.
Валюталық нарық операциялардың кең ауқымдылығымен және олардың ұзақ
мерзімді аралықтарда жүзеге асырылатындығымен ерекшелінеді.
Валюталық нарықта орталық және коммерциялық банктер, валюталық
биржалар, брокерлік агенттіктер, қаржы институттары мен халықаралық
корпорациялар қатысады. Валюталық нарықтың негізгі қатысушылары - өз
портфельдерін, шетел активтерінің есебінен толтырып қана қоймай, сонымен
қатар экспортер, импортер ретіңде сыртқы нарыққа шығатын фирмалардың атынан
валюталық істерін жүргізетін коммерциялық банктер болып табылады. Әр елдің
қызмет көрсету мен тауарларды экспортқа шығару, импорттау бойынша валюталык
жұмыстары ұлттық валюта құнын анықтаудың негізін құрайды.
Өз елінен тыс жерлерде жүрген саяхатшылар, шетел экономикасына
капитал салатын жеке инвесторлар секілді валюталық нарықтың жекелеген
қатысушылары банктер мен банктік емес қаржы институттарының қызметін
пайдаланады.
Банктер шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс арасында делдалдық
қызметтер атқарады. Банктің валюталық бөлімінің негізгі жұмысы клиенттерге,
активтері мен капиталдарын бір валютадан екінші валютаға ауыстыруды
қамтамасыз ету. Бұл конверсия “ақшалай шарт жасау” немесе “мерзімге шарт
жасау” түрінде болуы мүмкін. Банктің бұл саладағы іс-әрекеті дүние жүзілік
нарықтық орталықтарда бәсекелестік валюта құнының бір жүйелі диапазонын
жасау тенденциясынан сырт қала алмайды.
Егер, бір мезгілде бір қаржы орталығында нарықтық баға орташа бағадан
тым алшақ кетсе, тұрақтылық осы жағдайдан пайда көру процесін атқаратын
арбитраж арқылы орнатылады. Демек, валюталық бизнес ақша жүйесіңде маңызды
реттеуші ретінде қызмет атқарады.
Әдетте, жалпы ұлттық маңызы бар ірі банктердің, соңдай-ақ, жергілікті
бизнестің халыкаралық есептілікте қызмет ететін бірқатар жергілікті
банктердің білікті диллерлері жұмыс істейтін валюталық бөлімдері болады.
Ал, тек өз клиенттерінің нұсқаулықтарын орындап, өз есебінен бизнеспен
айналысатын банктер валюталық маманның қызметіне мұқтаж емес. Бұл жағдайда
мұндай банктерге жалпы істің мән-жайын білетін қызметкері болса жетіп
жатыр. Өйткені олардың міндеті, клиент пен басқа банктің арасындағы
делдалдыққа және клиенттің нұсқаулықтарын кәсіби деңгейде орындауға ғана
әкеп соғады.
Валюталық нарыққа, сондай-ақ, ішкі сауда операцияларын жүзеге
асыратын фирмалар қатысады. Олар, шетелдік валютаға сұраныс және ұсыныс
жасайды, сондай-ақ, бос валюталық калдықтарды қысқа мерзімді депозиттерге
берумен айналысады. Бұл жағдайда, мұндай ұйымдар валюталық нарықпен тікелей
жұмыс істей алмайды. Сондықтан конверсиялық депозиттік операцияларды
коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырады.
Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік
және валюталы-несиелік қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, соңдай-ақ, ұлттық
экономикадан тысқары капиталды инвестициялаумен байланысты валюталық
операцияларды атқарады.
Бұдан басқа валюталық нарық валюталарды қауіптен сақтандыру
мүмкіңдіктерін ұсынады. Мұндай сақтандыру кезінде экономикалық агенттер,
капиталға теріс әсерін тигізуі мүмкін болатын валюталық бағамның құбылуымен
байланысты қауіпті азайту мақсатында шетел валютасымен таза міндеттерден
құтылуға тырысады, яғни осы валютадағы активтер мен пассивтер арасындағы
балансты орнатуға тырысады.
Жоғарыда айтылғандармен қатар, валюталық нарық валюталық алып-
сатарлықтарды жүзеге асыру, яғни валютаның болашақтағы бағасына әсер етуге
мүмкіндік береді. Шетел валютасындағы алып-сатарлық операциялардың жалпы
ережесі - ұлттық және шетел валюталарындағы депозиттер бойынша пайыздық
бағам айырмашылығының жоғарғы шегінен валютаның құны қаншалықты
құлдырауымен байланысты болуында. Дегенмен, алып-сатарлық операциялар
валюталық бағамдағы мүмкін өзгерістерді нарық қатысушылары әділ болжай
білген жағдайда ғана пайда әкеледі.
Валюталық нарықтардың ең ірісінің бірі - спот нарығы немесе валютаны
жедел жеткізу (екі жұмыс қүнінің ішінде) нарығы болып табылады.
Экономикалық агенттер сондай-ақ валюталық жедел қызметін қолдана алады.
Жедел валюталық шарттарға форвардты, фьючерсті шарттар, валюталық опциондар
жатады.
Форвардты секілді фьючерсті шарттар да болашақта белгіленген бір құны
келісілген валюталық бағам бойынша белгілі мөлшердегі валютаны
айырбастаудағы екі тарап арасындағы келісім-шартты білдіреді. Екі шартта
орындалуға міндетті. Олардың арасындағы айырмашылық - форвардты шарт
биржадан тыс жасалса, фьючерсті - валюта құнын ашық дауыспен ұсыну арқылы
белгілі ережелерді сақтау барысында тек қана валюталық биржаларда алынады
және сатылады. Іс-жүзінде көбінесе фьючерсті шарт валютаны нақты берумен
аяқталмайды, ал форвардты шарт кезінде оқиғалардың 95%-да міндеттер
орындалады.
Жедел валюталық бағам келісім-шарт пен сыйақының немесе дисконттың
жасалу кезіндегі спот бағамынан сол кездегі пайыздық мөлшерлемемен
байланысты құралады. Жоғары пайыздық мөлшерлемесі бар валюта форвардты
нарықта дисконтпен валютаға қарағанда төмен пайыздық мөлшерлемемен сатылады
және керісінше.
Валютамен және валюталық деривативтермен (негізінде акция, облигация,
валюта секілді жай қаржылық құралдар жатқан қаржылық құралдармен) сауда
жасау барлық жерде жүргізіледі, әсіресе, дүниежүзілік қаржылық
орталықтарда. Валюта айырбастаудағы операциялардың барлық түрлерін
қарастырсақ, бірінші орында Лондон тұр. Ал, валюта айырбастаудағы ең кең
тараған фьючерстермен сауда жасау операциясы бойынша бірінші орын Чикагоға
тиесілі .
Халықаралық тәжірбиеде пайыздық мөлшерлемедегі-айырмашылықтармен
қатар, Лондон нарығындағы банкаралық депозиттер пайызы, яғни ЛИБОР
мөлшерлемесі қолданылады. Форвардты валюталық бағам мен спот бағамының
арасындағы айырмашылық мына формула бойынша шығарылады:
Еs * (iВ - іА) *t100*360
мұндағы: Еs - спот бағамы;
iВ, iА - шетелдік және ұлттық валютадағы пайыз мөлшерлемесі;
t - Форвард мерзімі (құнмен).
Халықаралық несиелеу сондай-ақ, импорт шетел валютасына сұраныс және
ұлттық валютаға ұсыныс туғыза алатынын айта кетуіміз керек. Экспорт шетел
валютасына ұсыныс және шетелде сол елдің валютасына сұраныс туғыза алады.
Осылайша экспорт елге импортқа төлеуге қажетті шетел валютасын “табуға”
мүмкіндік береді.
Жедел валюталық нарық валюталық қауіптен сақтандырумен қатар,
валютамен спекуляция жасауға мүмкіндік береді. Сол немесе басқа валютаның
бағамы валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсерімен анықталады.
Бағамы тг долл
Сызба № 1
Валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсері.
Долларға деген сұраныс қисығы теріс ауытқулар көрсетуде. Доллар
бағамы өскен сайын импортерлер тарапынан долларға деген сұраныс төмендеуде.
Өйткені, американдық тауарлар қазақстандықтар үшін қымбатқа түседі.
Доллардың ұсыныс қисығы оң ауытқулар көрсетуде. Доллар бағамы өскен сайын,
қазақстандық тауарларға деген сұраныс та өсуде. Өйткені, олар шетелдіктерге
арзан түсіп тұр, ММ және ЕЕ қисықтары екі елдегі сұраныстардың тұрақты
көлемі мен баға деңгейі үшін құралатынын айта кетуіміз керек. Валюталық
бағамның екі қарама-қарсы жүйесі бар - валюталық бағамның еркін жүру жүйесі
және белгіленген жүйесі. Бірқалыпты валюталық бағам бірқатар факторлар
әсерінен өзгеруі мүмкін. Осылайша, елдің тауарына ішкі әлемнің сұранысының
өсуі осы елдің валютасына деген сұранысты да айтарлықтай өсіреді. Сонымен
қатар, елдің валюта бағамының деңгейімен шетел валютасынан сұраныстар
көбеюші еді (қисық ЕЕ бұл жағдайда оң жаққа орналасады). Нетижесінде елдің
валютасының құны көтеріледі. Отандық тауарлардан асып, шетелдік тауарларды
тұтынуға көшу валюта бағамының деңгейінде шетел валютасының көтерілуіне
әкеледі (қисық ММ бұл жағдайда оң жаққа орналасады). Ал, бұл ұлттық
валютаның құнсыздануына әкеледі. Валюта бағамының белгіленген жүйесінде
валюта деңгейінің өзгермеуін Орталық банк өз міндетіне алады. Валюта
бағамының шығынының орнын Орталық банк толықтырып отырады. Ол банк долларды
ұлттық валютаға айырбастау арқылы валюталық интервенция жүргізеді. Егер,
Орталық банк белгіленген валюта бағамын ұзақ мерзім ішінде қолдануға
қажетті резервтері жеткіліксіз болған жағдайында, ол ерте ме, кеш пе,
ұлттық валюта кұнының өсуін (ревальвация) және құлдырауын (девальвация)
ресми түрде жариялайды. Валюталық резервтердің төмен деңгейі Орталық банк
үшін үлкен мәселені туындатады. Бұл жағдай алып-сатарларға белгілі болса,
осы валюталық нарықта қалыптасқан тұрақсыз жағдайды пайдаланып, олар ұлттық
валютаны шетел валютасына тез арада айырбастай бастайды. Ондағы мақсаттары
- девальвация туындаған жағдайда өзіне тиімді валюталық бағаммен ауыстыру.
Ұлттық валютаға деген осындай алып-сатарлық шабуылдардың қорытындысында
Орталық банк өзінің қорындағы шетел валютасының резервтерін бірден жоғалтып
алуы мүмкін, сондықтан да, Орталық банк мұндай жағдайларда өзінің валюталық
резервін (қорын) сақтауы қажет. Ол алдын-ала валютаның құнын түсіріп, алып-
сатарлық шабуылдың алдын-алуы немесе икемді валюталық нарық жүйесіне өтуі
қажет.
Валюталық сұраныстың оралымдылығы мен ұсынымдар - сұраныс көлемі
арақатынасындағы өзгерістер және валюта бағамының пайыздық өзгерісіндегі
валюталық ұсыныстар. Тәжірибе жүзінде жеңілдікті мөлшерлеу үшін әдетте,
арналық жеңілдікті қолданады. Мұнда, валюта бағамы мен көлеміндегі орташа
көрсеткіштердің аралығындағы нәтиженің өзгерісін көрсетеді.
Бір мемлекеттің валютасына сұраныстары, оның өзге мемлекетке деген
ұсынысы болып табылады. Импортқа және шетелдік активтерге сұраныс арқылы
анықталатын кез-келген елдегі валютаға деген сұраныстың параметрін білу -
оның ұсынысының параметрін анықтауға жеткілікті. Ұлттық экспортқа деген
өзге елдердің сұраныстарының оралымдылығы және ұлттық сұраныстың шетелдік
импортқа деген сұранысы маңызды параметр болып табылады. Бұл бізге,
нарықтық құнсызданудың немесе алдын-ала жоспарланған девальвацияның
нәтижесінде ұлттық валютаның құнының құлдырауы сауда балансын жақсартуға
мүмкіндік бере ме, әлде жоқ па осы жайында ой таразылауға жағдай туғызады.
Бұл феноменге бірден үш экономисттің назары ауды -Альфред Маршалл,
Абба Лернен және Дж-Робинсон. Олардың жорамалдары келесідейі:
• Сауда балансы экспортпен импорттың жай айырымын құрайды да,
капиталдың халықаралық қозғалысы шеткерілейді. Сондықтан шетел
валютасына ағымдағы сұраныс пен ұсыныс тек импортқа сұранныс
және экспорттан түсетін кіріспен анықталады.
• Резиденттің шетел тауарының сұранысына, сондай-ақ олардың
экспортқа шығаратын тауарға ұсынысы ұлттық валюта аркылы
белгіленетін құнына байланысты. Резидент еместердің экспортқа
шығаратын тауарға ұсынысы және оның импортқа сұранысы тек шетел
валютасының құнына тәуелді.
• Шетел валютасына ұсыныс шексіз оралымды деп саналады: Әрбір
валюталық құнның өзгерісі валюталық ұсыныстың айтарлықтай өсуіне
немесе төмендеуіне әкеледі - ұсыныстың графигі көлденең сызықты
болып келеді.
Бастапқы сауда балансының құны нөлге тең деп саналады, яғни экономика
тепе - теңдік жағдайында тұр.
Осы жорамалдарды қадағалау барысында ұлттық валютаның құнсыздануы
сауда балансын жақсартуға мүмкіндік береді. Егер Маршал-Лерненді ұстанатын
болсақ, ұлттық экспорттары импорт және шетел сұраныстары ұлттық сұраныстың
оралымдылық мағынасының абсалютті шамасы бірліктен жоғары болса, ұлттық
валютаның құнсыздануы сауда балансының жақсаруына мүмкіндік туғызады:
Гх=Ріm (2)
Мұндағы: Гх - экспортағы сұраныстың оралымдығы.
Ріm - импорттағы сұраныстың оралымдығы.
Егер экспорттың оралымдығы бірден артық болса, онда бұл девальвация
шетел валютасындағы кірістерді өзгеріссіз қалдырады деген сөз. Осы арқылы
екінші және үшінші жорамалдарды жояды. Аналогиялық жол бойынша импорттық
оралымдылығы бірліктен артық болса, немесе экспорттың да, импорттың да
оралымдылығы 0,5 артық болса, бәрібір девальвация сауда балансының
жақсаруына әкеледі. Елдегі экспорт пен импорттың оралымдылық соммасы
бірліктен аз болған жағдайда, девальвация сауда балансының жағдайын
төмендетеді.
Маршал-Лерненнің шарты валюталық нарықтағы тұрақтылық шарты болып
табылады. Валюталық нарық мынадай жағдайда тұрақты болып табылады: егер,
сұраныс пен ұсынысқа оларды тербелу жағдайымен тепе-теңдік деңгейіне
әкелетін ортаға тартқыш күштер әсер етсе. Сұраныс пен ұсынысқа тербелу
жағдайында дисбалансты тереңдететін ортадан тепкіш күштер әсер еткен
жағдайда, валюталық нарық тұрақсыз болып саналады.
Ұлттық валютаның нағыз құны төмендесе, валюталық нарықтағы
тұрақтылыққа карамастан, сауда балансы уақытша нашарлауы мүмкін.
Менің көзқарасым бойынша, Қазақстанның валюталық нарығы ұлттық
экономикадағы бір қарқынмен дамып жатқан сала деп қарастыруға болады. Ол
теңге енбей тұрып, яғни бұрыңғы СССР, кейінгі ТМД елдерінің рубльдік топқа
біріккен тұсында қалыптасып, дами бастады. Ішкі саудадағы мемлекеттік
монополияның шеткерілеуі, арнайы тіркеусіз ішкі экономикада қызмет
жургізуге, заңды тұлғаларға мүмкіндік берілуі, сондай-ақ заңды және жеке
тұлғаларға белгілі бір банктердің қатысуынсыз валюталық операциялар
жургізуге шек қойылмауы 2002 жылы бас кезіндегі валюталық нарықтың дамуына
қарқын берді. Қазақстан Республикасында ұйымдасқан ішкі валюталық нарықтың
жұмыс істеуі 2003 жылы басталды. Бұл кезеңде республикадағы валюталық
биржада алғашқы саудалап сату жүргізіле бастаған.
Жеке валютасы ретінде өзге мемлекеттің ақша бірлігін қолдануы
Қазақстанның валюталық нарығының тарлығын танытты, сондықтан теңгенің
енгізілуі қаржылық нарықтағы аталмыш сектордың дамуына жаңа қарқын
бергендей болды. Қазақстандағы негізгі валюталық операциялар Алматыда
жүргізіледі, ең маңыздысы Қазақстандық қор биржасында Қазақстандағы
валюталық нарықтың инфрақұрылымының дамуы белгілі бір деңгейге көтерілді.
Ішкі валюталық нарық өзіне үш сегментті қосады:
• Біршіден, ұйымдасқан биржалық нарық:
• Екшіден, биржадан тыс банкаралық валюталық нарық:
• Үшіншіден, қолма-қол шетел валюталық нарық.
Егер, ұйымдасқан биржалық нарықтың дамуы жөнінде айтатын болсақ,
теңгенің енгізілген сәтінен бастап Қазақстандағы саудалап сату банкаралық
валюталық биржада жүргізілді. Ол 2003 жылдың 17 қарашасында Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің және 23 қазақстандық коммерциялық
банктердің шешімімен құрылды, бұған дейін Казақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің құрылымдық бөлігі болып табылатын Қазақстан Республикасының
Валюталық биржасы өмір сүрді. Жаңа биржаның міндеті - ішкі валюталық
нарықты дамыта отырып, ұлттық валютаны - қазақстандық теңгені енгізу. Биржа
құрылғаннан кейін бастапқы екі жылда тек шетел валюталарымен саудалап
сатуды ұйымдастырумен ғана айналысты. Одан кейін бағалы қағаздар нарығында
биржалық қызметтің дамуы басталды және биржаның пайда болуы нәтижесінде
“қорлық” (фондтық) деген сөз пайда болды. Бұл атау 2006 жылы шілдеде
“Қазақстандық қор биржасы” деген атқа өзгертілді. Бұл өзін-өзі басқаратын
бірлестік қаржылық нарықтың 54 мамандандырылған мүшелерін біріктірді және
елдің қаржы нарығының көтерілуіне кең көлемде мүмкіндік туғызды. 2007
жылдың басында Қазакстанда үш қор биржасы болды: ЦАФБ, КАSЕ және МКФБ.
Олардың екеуі кейіннен бірігіп кетті де, ал ЦАФБ-ң лицензиясын алып қойды.
Біріккен биржалық кордың құрамынан мамандандырылған Алматылық қаржылық
құралдар биржасы бөлініп шықты. Бұл қорда шетел валютасы және фьючерстік
келісімдер бойынша саудалап сату жүргізілді. Басты атап көрсететін нәрсе,
Қазақстан Рөспубликасында "Қазақстан Республикасының кейбір акционерлік
қоғамдар сұрағын карастыратын заңды актілерге өзгертулер мен толықтырулар
енгізу" туралы заң І998 жылдың 10 шілдесінде қабылданды. Бұл норма қор
биржасына сауданы тек бағалы қағаздармен ғана емес, сонымен қатар басқа да
қаржылық құралдармен шешуге мүмкіндік берді. Бұл 2009 жылы көктемде КАSЕ
пен “Алматы құралдарының қаржылық биржасы” ЖАҚ-ның бірігуіне әкеледі
(АFІNЕХ өз уақытында КАSЕ-ден бөлініп шыққан). Валюталық нарықтың биржалық
сегментінің динамикалық дамуын қорытындылай келе, екі негізгі кезеңді бөліп
қарауға болады: 2005 ж. үшінші тоқсанның қалыптасу сәтінен басталған
қарқынды экстенсивті өсу және саудалап сату көлемінің бірте-бірте
төмендеуі. Көптеген аналитикалық мақалада көрсетілгендей 2005 жыл
макроэкономикалық тұрақтылық жылы болды. Ақшаның жылдам құнсыздануы 2004
жылы – 125,8%-дан 2005ж- 60,3%-ра төмендеді. Теңгеге деген сенім АҚШ
долларының құнының төмендеуінен кейін арта түсті. АҚШ доллары 2004 жылы
754,9%-дан 2005 жылы 17,9%-ра төмендеді.
2005 жылы биржалық сегмент өз дамуының шыңына жетті деуге болады.
Негізгі институтционалды валюталық келісімдердің көпшілігі КМВФБ арқылы
жүзеге асқандықтан, бұл республикадағы негізгі валюталық нарық статусын
алды. Осылайша валюталық биржадағы сауда эквиваленттен өсті. 2004 жылы
1,522 млн. АҚШ доллары 2005 жылы 2,547 млн. долларға айналды, сонымен қатар
АҚШ доллары бойынша өсім 80,90%-ра, неміс маркасымен -4,69 есеге (яғни
369%) және ресей рубль бойынша 75,2%-ға өсті.
Банк пен заңды тұлғалардың айырбас орындары валюталық нарықтың
ажырамас бөлігі болып табылады. 2004 жыл барысында ішкі қолма-қол нарығы
қарқынды экстенсивті даму стадиясынан өтті, 2004-2005 жылдарда айырбас
пункттерінің саны күрт өсті.
2005 жылғы валюталық нарықтың дамуының маңызды қорытындысы етіп, оның
ымырлануын атауға болады. Оның мәні 10 маусымдағы 30%-ға төмендеумен және 4
тамызда экспорттық валюталық түсімнің міндетті сатылуын жоққа шығарумен
байланысты. 2005 жылы жүзеге асырылған валюталық нарықтары өзін-өзі басқару
белгілері осындай қадам жасауға алып келді. Ішкі қолма-қол емес валюталық
нарықтағы келісімдер ішінен доминант рольді АҚШ долларымен жасалған “спот”
келісімі алады, оның артынан неміс маркалары да жүргізілген.
1.2.Валюталық реттеу механизмi
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықты және
мемлекеттiк реттеу жүзеге асырылынады. Валюталық нарықта валютаға деген
сұраныс пен ұсыныс оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегiнде,
мемлекеттiк және нарықтық реттеу белгiлi деңгейде жүзеге асырылмаған
жағдайда терiс нәтижеге алып келедi. Нарықтық реттеу сұраныс пен ұсыныс,
баға заңына тәуелдi болып келедi. Валюталық нарықтағы бәсекелестiк жағдайда
осы заңдардың iс-әрекетi валюта айырбасының қатысты эквиваленттiгiн, тауар,
көрсетiлген қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы
ағынының әлемдiк шаруашылыққа деген қажеттiлiгiнiң сәйкес келуiн қамтамасыз
етедi. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзi
ретiнде қызмет атқарады.
Бiрақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келедi- алдымен
жанама түрде, кейiннен оның әлемдiк шаруашылықты алатын орнының маңызды
екенiн ескере отырып тiкелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен
валютаның күйзелiске ұшырауы ұлттық және әлемдiк экономикаға терiс әсерiн
тигiзедi.
Нарықтық және мемлекеттiк реттеу бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Бiрiншiсi, бәсекеге негiзделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екiншiсi
валюталық қатынастарды нарықтық реттеудiң нәтижесiнде болатын жағымсыз
нәтижелердi түзетуге бағытталған. Осы екi реттеушi арасындағы шекара нақты
бiр жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық реттеу - валюталық саясатты iске асыратын құрал болып
табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдiң валюталы-
экономикалық жағдайымен, әлемдiк шаруашылықтың эволюциясымен анықталады.
Бiрiншi кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелерi қойылады: валюталық
күйзелiстi жеңiп шығу және тұрақтылықты қамтамасыз ету; валюталық
шектеулер, валютаның конвертациялануына өту, валюталық операцияларды
либерализациялау.
Валюталық реттеу мемлекеттiң валюталық құндылықтармен жасалынатын
мәмiлелердiң тәртiбiн және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған
қызметi болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттiк органдардың келесiдей
құқықтық шараларға бағытталған кешенiн бiлдiредi:
1. валюталық реттеу органдарының, валюталық бақылау органдары мен
агенттерiнiң қызметiн құруға және қамтамасыз етуге;
2. iшкi валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын
операциялардың жүргiзiлу тәртiбiн, валюталық құнд
3. валюталық құндылыққа деген мүлiктiк құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. Әлемдiк есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдiң әлемдiк нарықпен қарым-қатынасының жеткiлiктi деңгейде болуын
қамтамасыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Валюталық реттеудiң мақсаты- ағымдағы валюталық операцияларды жүргiзу
кезiнде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар
бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы
табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас
бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті
қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының
тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-
теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар
қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы
бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін
анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген
түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.
Орталық банк үш жылғы кезеі аралығындағы ұлттық валютаның нақты
тиімді бағамын – Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп
санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша
жүргізіледі:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық
валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
( Si = Sit Sio мұндағы:
Sit – есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Siо – кезеңдегі ұлттық валюта бағамы.
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексі – NEER есептеу;
NEER = 100*Пi (( Si)w
Мұндағы: Пі - туынды, W – республика тауар айналымындағы елдің үлес
салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін – REER есептеу;
REER = Пi [NEER* (PdPif )], мұндағы:
Pif - і-еліндегі баға деңгейі;
Pd – қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің
валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе
төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қамбаттауын немесе
арзандауын көрсетеді.
Валюта бағамын реттеуші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция
табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын реттеуге қатысты қоятын
талаптары келесідей:
1. Валюта бағамын төлем балансын реттеу кезінде туындайтын
қиыншылықтарға қарсы немесе белгілі бір айырмашылықтар алу мақсатында
қолданбау қажет;
2. Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық
валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта
интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1) валюта бағамының өзгеруіне;
2) валюта резервінің диверсификациясына;
3) ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
➢ бағыт критерйнің мәні мынада, егер валюта бағамының
қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция
тиімді деп саналады;
➢ түзету критерйі валюта бағамының құбылуын түзетумен
байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілген күш
трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
➢ айналым критерйі, бұл кезде тек 1-ші критери орындалған
кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының
құбылуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жана және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама
интервенция – қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану.
Тікелей интервенция – орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын реттеу.
Ақырғы объектілерді реттеуді оптимизациялау үшін орталық банк
валюталық реттеудің кезең аралық объектілерін – резиденттер мен резидент
емес жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық реттеуді ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
➢ аймақтық;
➢ экономикалық анықтылық;
➢ валюталық операциялардың негізділігі;
➢ валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің
монополиялығы;
➢ резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
➢ мерзімді операцияларды бақылау;
➢ банктің валюталық позициясын бақылау;
➢ валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
➢ алыпсатарлық операциялармен айналысуға тиым салу.
Валюталық реттеудің тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және орындаушы күштердің іс-
әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық реттеу – нарықтың
экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның
ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылынады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады:
экономикалық және әкімшілдік әдістер.
Әдістерге мыналарды жатқызуға болады:
➢ девальвация;
➢ интервенция;
➢ валюталық шектеулер;
➢ ұлттық валютаның айырбасталуын реттеу.
Валюталық реттеудің негізгі органы болып Орталық банк табылады.
Валюталық реттеудің агенттері болып коммерциялық банктер және кеден
органдары, ал субъектілері болып – орталық банк, агенттері, резидент және
резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық реттеудің әкімшілік әдісі валюталық бақылаудың болуын қажет
етеді. Валюталық бақылау органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық
реттеу функцияларын жүзеге асыруға құқық бар мемлекеттік органдар саналады.
Ал, Қазақстан туралы айтатын болсақ, 2003 жылдың сыртқы экономикалық
қызметінің қорытындысы Қазақстанның сыртқы позициясын одан әрі күшейтудің
қажет екенін көрсетеді.
Аяқталған 2004 жыл қазақстандық экономиканың қалыптасуының тағы бір
кезеңі болды. Әлемдік экономикадағы жағымсыз тенденциялардың өсуі
жағдайында, энергетика тауарларына деген сұраныстың сақталуы және жыл бойы
оған деген бағаның өсуі экспорттың жоғарғы көрсеткішіне жетуін және
Қазақстанның сыртқы позициясының біршама күшеюін қамтамасыз етті. Мұнайға
деген әлемдік бағаның өсуі жыл бойына созылды. Жалпы алғанда, 2004 жылғы
Қазақстанның экспортқа шығаратын негізгі тауарларына деген әлемдік баға
индексі (кеден статистикасы тіркеген экспорттың 82%) 2003 жылға қарағанда
2,4%-ке өсті (3-ші қосымша).
Бағаның өсуі тенденциясы Қазақстан импорттайтын тауарларға да тән
болды. Экспортқа деген сыртқы бағаның өзгеру қатынасының импортқа деген
сыртқы бағаның өзгеруіне қатынасы арқылы есептелінетін сауда шартының
орташа жылдық индексі 1,9%-ға өсті.
Есептік жыл ішіндегі баға конъюнктурасының өзгеруі экспорт құнының
2004 жылғы деңгейге жетуіне әсер етті. Дайын өнімнің сыртқы өндірісінің
дамуы ішкі тұтыну нарығының динамикалық өсу жағдайында импорттың өсуін
ұстап тұрды.
Инфляцияның жеткілікті деңгейі мен теңгенің айырбас бағамының тұрақты
динамикасы экспортқа шығарылатын тауарлардың және де ішкі нарыққа арналып
шығарылатын тауарлардың бәсеке қабілеттілігін саутауға мүмкіндік туғызды.
2004 жылы теңгенің АҚШ долларына қатысты биржалық бағамының төмендеуі 3,25%-
ды құрады, ал 2004 жылдың желтоқсан айына есептелген нақты тиімді айырбас
бағамының индексі (REER) 2003 жылдың желтоқсан айына қарағанда 7,3%-ға
төмен болды.
2004 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері,
оның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда
5 млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды
құрады, ол 2003 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды.
Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза
ауыр экспортының көрсеткіші 2005 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында
тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып
табылды. Ал, жалпы алғанда жыл бойғы сауда балансының оң салдьдосы 2003
жылғы нәтижеге жетті.
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі
Қазақстандағы валюта режимір либеризациялау бойынша қолданылатын шараларға
алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық реттеу экономикалық өсу
тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып
табылады.
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және әдiстерi
Валюта қатынастарын реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық 10
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның 10
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Валюталық реттеу мәні және механизмі 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу 33
аспектісі ... ... ... ... ...
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және 33
әдiстерi ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеуді жетілдіру 47
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.3 Шетел валютасындағы саудалық емес операциялардың есебі. 49
III Қазақстан Республикасының валюталық реттеу қызметінің даму 58
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер 63
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Кіріспе
Валюталық реттеу – валюталық құндылықтармен мәмiлеге отыру тәртiбiмен
есептердi регламинттеуге бағытталған мемслекеттiң қызметi. Егер валюталық
реттеу көмегiмен мемлекет бақылауына валюталық операцияларды, шетел заңды
және жеке тұлғаларға кредиттер мен қарыз берiлдi, валютаны әкелу әкету
шетелге аударуды, сол арқылы валюталық тұрақтылығы мен төлем балансының
тепе-теңдiгiн қолдауға тырысады.
Дағдарыс құбылыстарының тереңдеуiмен валюталық реттеу сферасының
кеңею тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шетелге валютаның шығаруға
лимиттер бекiтiлген, шетел заңды тұлғаларының кредит беруге рұқсатын арнайы
жүйесi енгiзiлген.
Қазақстан Республикасы көбiне нормативтi болып табылатын яғни
халықаралық валюталық келiсiмге отыру мен нормативтi актiлердi шығару
арқылы жүзеге асырылады. Көптеген елдер өз елiнiң спартерлерiн олардың
тапқан соммаларын шетел валютасын өткiзуге немесе белгiлi бiр банкте оны
депонерлеуге мәжбiрлейдi. Батыс Европа мемлекеттерiнiң валюталық заң шығару
органдары ұлттық валюталық нарықтар регламентациясын бекiтедi. Бұл елдердiң
банктерi шетел қарыз алушыларына ұлттық валютада ұзақ мерзiмдi немесе
орташа мерзiмдi валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат алуы тиiс. Көп
елдерде валюталық заң шығару валюталық шоттар режимiн бекiтудi, валюта
әкетуге лемиттердi қарастырады.
Валюталық реттеудiң қажеттiлiгi елдер мен банктердiң валюталық
тәуекелдердi азайтуға ұмтылуында. 2006 ж. қаңтарда Банктiк бақылау бойынша
Базель комитетi әр валюта бойынша бөлек валюталық тәуекел және валютамен
алтын бойынша аралас портфельдегi валюталық тәуекелдi есептеудiң жаңа
методикасын жасады.
Валюталық шектеулер – бұл резиденттер мен бейрезиденттердiң валютамен
басқа валюталық және басқа да валюталық құндылықтармен операцияларын заңды
және әкiмшiлiк тиiм салу, шек қою және регламенттау.
Валюталық шектеулер – валюталық саясат формаларының бiрi. Олар елдiң
валюталық заңымен бекiтiледi, мемлекет аралық реттеудiң объектiсi.
Шетел валютасындағы құнды қағаздар мен валютасымен операциялар
ағымдық валюталық операциялармен капитал қозғалысымен байлансты валюталық
операциялар болып бөлiнедi.
Ағымдық валюталық операцияларға келесiлер жатады.
• Қазақстан Республикасына және елден тавар, қызмет, жұмыс, экспорт пен
импортты бойынша төлемдi дер кезiнде есеп айырысу үшiн және 180 күннен
аспайтын мерзiмде импорт экспорт операцияларын несиелеу мен байланысты
есеп айырысуларды жүзеге асыру үшiн шетел валюталарын тасымалдау.
• 180 күннен аспайтын мерзiмде қаржы несиелеу алу мен беру.
• Қазақстан Республикасына және елден капитал қозғалысымен байланысты
салымдар, инвестициялар несиелер мен басқа операциялар бойынша
проценттердi, дивиденттердi және басқа табыстарды тасымалдау.
• Қазақстан Республикасының және елден жалақы, зейнетақы, алимент, мұраны
т.б. қоса алғанда, сауда емес сипатындағы тасымалдар.
Капитал қозғалысына байланысы мен валюталық операциялар келесiде.
• Тiкелей инвестициялар, яғни табыс табумен кәсiпорынды басқаруға қатысуға
құқық алу мақсатында кәсiпорын жарғылық қорына салыңдар.
• Портфельдiк инвестициялар, яғни құнды қағаз алу.
• Жылжымайтын мүлiкке жататын ғимараттар, құрылыстарға, жермен оның
қайнауын қоса алғанда осыларға меншiк құқының төлеуге тасымалдар.
• 180 күннен асатам мерзiмге тауарлар, қызметтер мен жұмыстар экспорт пен
импорттың бойынша төлемдi кейiн төлеуге рұқсат беру мен алу.
• 180 күннен астам мерзiмге қаржы несиелерiн беру мен алу.
• Күнделiктi болып табылмайтын барлық валюталық операцияла
Кеңес одағы құрамындағы елдер егемендік алған уақыттан бастап ұлттық
валютаны енгізу және ұлттық ақша бірлігін құру кезеңінен өтті. Кейбір
республикалар үшін бұл кезеңінен қиындықтарға алып келсе, ал кейбір елдер
үшін бұл аса қиындық тұғызбады. Реформаның бастапқы шарттары бірдей
болғанымен, ақырғы нәтижесі түрлі болды. Бұрыңғы кеңес елдерінің ұлттық
валюталары өзінің ішкі және сыртқы тұрақтылық деңгейімен ерекшелінді. Бұл
ең алдымен ақша-несие саясатын жүргізуге және мемлекеттік басқару
жүйесіндегі орталық банктің ролі мен валюталық артықшылыққа байланысты
болды. Қазақстандық ұлттық валютаның егемендік алуына он төрт жылдам астам
уақыт өтті. Бұл үлкен мерзім емес, бірақ нағыз Қазақстан үшін оның тарихи
маңызын объективті түрде бағалау үшін жеткілікті мерзім.
Валюталық нарық әрқашанда қарама-қайшы келетін ойлар мен экономикалық
қызмет қатысушыларының: мемлекеттік органдардың экспортерлердің
импортерлердің, банктер, шет ел инвесторларының, халықтың және т.б. түрлі
мақсаттарының сәйкес келуі қиын болатын қиылыста болады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жүргізетін саясатына әр түрлі
сындардың тағылуына мән аудару қиын емес.
Валюталық реттеу валютасы іште конвертацияланатын елдердің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның тактикалық
мақсаты – жүргізілінетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді
болдырмау болып табылады.
Әдістемелік негіз ретінде “Валюталық реттеу туралы заң “, “Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің ережелері “, сонымен қатар шетелдік және
отандық авторлардың еңбектері, статистикалық көрсеткіштерді қолдандым.
Дипломдық жұмыстың басты өзектілігі – валютаны заң жүзінде нормативке
сәйкес реттеу. Міне осы мәселелер дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ағымдағы валюталық
операцияларды жүргізу кезінде болатын төлем балансының дисбалансын
қысқарту; Ағымдағы операциялар бойынша валютаның конвертациялануын
қамтамасыз ету.
Міндеттері болып келесілер табылады:
1) Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысының
тәртібін белгілеу;
2) Қазақстан Республикасының дүние жүзілік эаномикаға одан әрі кіруі үшін
жағдайлар жасау;
3) Валюталық операциялар мен капитал легі жөніндегі ақпараттық базаны
қамтамасыз ету болып табылады;
4) Қазақстан Республикасының ҰБ бекіткен нормативтері мен заң
актілеріне сәйкес келуі керек.
I Валюталық реттеудің мәні мен экономикалық мәні.
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның түрлері.
Валюталық нарық көпшіліктің пікіріне сүйенсек, дүние жүзіндегі ең
ескі, ірі және кең тараған қаржы нарығы болып табылады. Валюталық нарық, ол-
бір елдің валютасы мен екінші елдің валютасын белгілі бір номиналдық бағам
бойынша айырбастау жұмыстары жүргізілетін айрықша нарық. “Валюталық бағам”
термині қолданылғанда екі ел валютасына қатысты бағаны немесе бір елдің
ақша бірлігінің көрсеткіші болып табылатын келесі бір елдің валютасын
айқындайтын номиналдық валюталық бағам туралы cөз болып отырғаны белгілі.
Халықаралық шаруашылық байланыстардың дамуы шамасына байланысты
валюталық жүйе құрылды. Экономикалық тұрғыдан қарағанда – бұл шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи түрде қалыптасқан
валюталық-экономикалық қатынастар жиынтығы; ұйымдық-заңдық тұрғысынан
қарағанда – белгілі бір қоғамдық-экономи-калық формация шегіндегі валюталық
қатынастарды ұйымдастырудың мемлекеттік-құқықтық формасы.
Валюталық жүйелердің дамуы өз кезегінде валюта нарықтарының
дамуына септігін тигізді. Валюта нарығы – FOREX (Foreign Exchange
Operations – шетелдік айырбас операциялары) деп аталады.
Қазіргі уақытта валюта нарығы ең үлкен қаржы нарығы. Қазақстан
Республикасына бүгінгі таңда валюта нарғына маманданған көптеген
дилингтік компаниялар келіп жатыр.
Халықаралық валюталық қатынастар материалдық өндіріс саласына, сондай-
ақ бөлу, айырбас және тұтыну салаларына қатысты халықаралық
экономикалық қатынастарға делдал болады.
Валюталық қатынастар жағдайы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың
дамуына, саяси жағдайға, елдер арасындағы күштердің арақатынасына тәуелді.
Қазақстан Республикасында КASE қор нарығында тек акция,
облигациялармен ғана емес, сонымен қатар валюталармен де операциялар
жасалады. Ұлттық валютамыз – теңге 1999 жылдан бастап еркін жүзу
бағамымен келе жатыр, яғни оның бағамы сұраныс пен ұсыныс арқылы
анықталатын болды. Еркін жүзу бағамы – ел экономикасының жаңа
дәрежеге көтерілгенінің белгісі.
Валюта нарығы ел экономикасын қан жүйесі секілді. Валюта
нарығын реттеу – бүкіл ел экономикасын реттеудің алғы шарты.
Валюта дегеніміз – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде
қабылданған ақша бірлігі немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар,
соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе
алынатын, бірақ айналымда жүрген ақша белгісі мен айырбастауға жататын
тиындар) түріндегі қолма-қол және аударым нысанындағы құнның ресми
стандарттары, сондай-ақ, шоттардағы, соның ішінде халықаралық ақша немесе
есеп айырысу бірлігіндегі қаражат.
Валюта арқылы сыртқы тауарлар мен қызметтерді пайдалануға, туризм және
мемлекетгің жеке ақша қозғалысын және т.б. көптеген қызметтерді жасауға
болады.
Валюталық нарық дегеніміз – ұлттық валютаны шетелдік валютаға алып
сатқан кезде, ұсыныс пен сұраныс нәтижесінде қалыптасқан белгілі-бір ресми
орын.
Халықаралық есеп айрысу спецификасының маңызы мынада: валюталық баға
төлем құралы ретінде көбінесе шетелдік валютаны қолданады, өйткені әлі
халықаралық бүкіл мемлекетгерде алуға тиісті белгілі-бір валюта жоқ,
сондықтан да сыртқы саудада, несиеде, инвестицияда мемлекет аралық есеп
айрысу үшін бір валютаны екінші валютаға сату керек. Валюталық курстың
бағамы оны сатып алу қабілеті арқылы белгіленеді.
Валюталық бағам дегеніміз – бір ақша бірлігінің екінші ақша бірлігі-
мен алғандағы бағасы. Ол нарықты экономика жағдайында сұраныс пен ұсыныстың
нәтижесінде анықталады және экономиканың жағдайын көрсетеді. Валюталық
бағам халықаралық сауда және капитал қозғалысында өте үлкен роль атқарады.
Валюталық бағамның өзгерісін байқасақ, ол сол валютаның құнсызданғанын
немесе құнының жоғарлағанын көрсетеді.
Валюталық нарықты айтқанда онда көбінесе нақты және номиналды
валюталық бағам деген сөздер кездеседі. Екі елдің тауарларының қатынасы
негізінде (сол елдің валютасы негізінен алынған) нақты валюталық бағамды
анықтауға болады. Мемлекеттің валюталық нарығында көрсетілген валюталық
бағамды – номиналды бағам деп атайды.
Валюталық бағамның үш түрі бар:
➢ белгіленген;
➢ өзгермелі;
➢ аралас;
Белгіленген валюталық бағам деп – берілген мерзім ішінде өзгермей
қалынған бағам; сол бағамның өзгермеуіне мемлекет өзі кепілдік береді.
Белгіленген жүйенің мысалы ретінде Бреттон-Вудск жүйесі қалыптасқан.
Өзгермелі валюталық бағам кезінде ол сол валютаға байланысты бағамның
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасуы.
Аралас валюталық бағамның мысалы ретінде көптеген дамыған елдерді
айтуға болады; оларда өзгермелі бағам да және кейбір жерлерінде белгіленген
валюталық бағам да бар.
Валюталық операциялар дегеніміз – ол меншік құқығының және өзге де
құқықтардың валюталық құндылықтарға ауысуына байланысты операциялар, яғни,
валюталық құндылықтарды кез келген тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу
және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және жөнелту болып
табылады. Валюталық операциялар ағымдагы операциялар жане капитал
қозгалысына байланысты операциялар болып бөлінеді.
Ағымдагы операцияларға жататындар:
✓ тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен аспайтын мерзімге кредиттер беру және алу;
✓ салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге
операциялар бойынша девиденттерді, сыйақыларды жөне өзге
кірістерді аудару және алу;
✓ гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар,
мұрагерлік сомманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және
басқа соммаларды аудару;
✓ капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатқызылмайтын
барлық өзге де валюталық операциялар.
Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар мыналар:
✓ инвестицияларды жүзеге асыру;
✓ интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты
толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айрысуды
жүргізуге арналған аударымдар;
✓ жылжымайтын мүлікке мүліктік құқықтарды төлеуге аударымдар;
✓ тауарлар, жұмыстар және қызметгер үшін төлемнің не аванс
төлемінің мерзімін 180 күннен асатын мерзімге ұзартуды көздейтін
экспор-импорт мәмілелері бойынша есеп айрысуларды жүзеге асыруға
арналған аударымдар;
✓ 180 күннен асатын мерзімге кредиттер беру және алу3;
Валюталық нарығын реттеудің мағынасы мен қажеттілігі
Мемлекеттің әлем экономикасына кіруі валюталық қатынастар жүйесінің
дамуына әкеледі және олар мемлекет нарығының қалыптасуына әсер етеді.
Мемлекеттік реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге,
сыртқы экономикалық байланыстарын кеңейтуге, экономиканың тез көтерілуіне
жәрдемдеседі. Мемлекетіміздің әлемнің сауда-саттық бірлестігіне кіруіне
жағдайна бейімделген.
Валюталық бақылау мынандай бағыттарда жүзеге асырылады:
➢ экспорттық-импорттық валюта бақылауы;
➢ қолма-қол шетел валютасымен айырбастау операцияларын
жүргізуді бақылау;
➢ капитал қозғалысына байланысты операцияларды бақылау;
➢ валюта нарығындағы субектілерге инспекция жүргізу.
Валюталық реттеу дегеніміз – уәкілетті мемлекеітік органдардың
(валюталық реттеу органдарының) елдің төлем балансын нығайту,
ұлттық валютаның тұрақтылығың, ішкі валюта рыногын дамытуды қамтамасыз ету
мақсатында валюталық операциялар жүргізу тәртібін белгілеу және оның
сақталуын бақылау жөніндегі қызметі.
Валюталық нарықты құруға, мемлекеттік монаполиядан валюталық құндылыққа
өту кезенінде Қазақстанда қайшылық пен үдеріс ілесе жүрді. Кейбір
мекемелерге дәлелсіз жеңілдіктер берілді, әсіресе реформалаудың бастапқы
кезеңіңде. Валюталық саясаттың дұрыс болмауынан сыртқы сауда операцияларына
қатысушылар санының көбеюіне әкелді, ол экспорттық-импорттық операциялар
бойынша ереже мен нормаларды сақтауына теріс әсер етті. Осының нәтижесі
ретінде шетелге капиталдың кетуінің тұрақты тенденциясы байқалды және
экспорттық түсімді жасыру, импортгық контракт есебінен аванс төлемдерін
келесіде товарлармен қамтамасыз етпей ақшаны аудару сияқты жағдайлар орын
алды. Осындай жағдайларда мемлекет кейбір жерінде аталмыш жеңілдіктерді
толық жойып, валюталық реттеуте белсене кірісе бастады. Көкейтесті
мөселелердің бірі ретінде валюталық бақылау болды.
Валюталық бақылау капиталдың ағуын сақтап қалуға багытталған, сонымен
қатар ол республиканың сыртқы экономикалық қызметінің дамуына кедергі
жасайды. Сондықтан қойылатын сауал экономикалық дамудың қай кезеңінде оны
қолдану керек екендігінде. Өнеркәсібі дамыған елдер ДВҚ (дүниежүзілік
валюталық қор) қағидаларына қарама-қайшы келетін әкімшілік әдістерін тіптен
қолданбайтынына қарамастан, осы әдістерді қолдану тәжірибесі Қазақстан
үшін, экономиканың дамуының әр кезеңінде, еңгізуден толық жоюға дейін, үлгі
ретінде бола алады.
Валюталық реттеу органдарының биылғы жылғы алдына қойған стратегиялық
міндеттерінің бірі – мемлекетте экспорттық-импорттық валюталық бақылауының
нығайту.
Валюта бақылауының мақсаты валюта операцияларын жүзеге асырған кезде
Қазақстан Республикасының резиденттері мен резидент еместердің заңдарды
сақтауын қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру актілерімен
танысуға;
✓ Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен валюта
бақылауы агенттері мен органдарының іс-әрекетіне шағым жасауға;
✓ Қазақстан Республикасының басқа да заңдары мен нормативтік қүқықтық
актілерінде көзделген өзге құқықтарды жүзеге асыруға құқығы бар.
Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүзеге асыратын
резиденттер мен резидент еместер:
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне барлық сүраған
қүжаттар мен валюта операцияларын жүзеге асыру жөніндегі
ақпараттарды беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттеріне өздері жүргізген тексеру
барысында, сондай-ақ олардың нәтижесі бойынша түсініктеме беруге;
✓ валюта бақылауы органдары мен агенттері жүргізген тексеру
актілерінде баяндалған фактілермен келіспеген жағдайда, бұл актіге
қол қоюдан бас тарту себебіне жазбаша түсініктеме беруге;
✓ өздері жүргізетін валюта операциялары бойынша есеи жүргізіп және есеп
беріп, олардың кемінде бес жыл сақталуын қамтамасыз етуге;
✓ валюта бақылауы органдарының анықталған тәртіп бүзушылықтарды
жою жөніндегі талаптарын (нүсқауын) орындауға;
✓ Қазақстан Реслубликасының вапюта заңдарында белгіленген басқа
талаптарды орындауға міндетті.
Шетел валютасының құны ұлттық ақша бірлігінде өссе, ол ұлттық
валютаның құнсыздануы деген сөз, және де керісінше, шетел валютасының құны
ұлттық ақша бірлігіңде төмендесе, ол- ұлттық валюта құнының өсуі.
Валюталық нарықта сатылатын ақша активтерінің басым бөлігі бір-
бірімен сауда жүргізетін ірі банктерден қайтарып алынатын депозит түріне
ие. Тек нарықтың мардымсыз бөлігі ғана нақты ақша айырбасына ие. Жекелеген
жағдайларда банкаралық валюталық нарықта валюталық бағамның негізгі
котировкалары жүзеге асырылады.
Еліміздің ішіндегі ақша ағымының қозғалысына қызмет ететін ұлттық
валюталық нарықтар тауарлардың, қызмет көрсету мен капиталдың халықаралық
қозғалысымен байланысты валюталық операциялар мен есептіліктер жүргізілетін
дүниежүзілік валюталық нарыққа теңелген. Дүйсенбіден жұмаға дейін тәулік
бойы қызмет ететін дүниежүзілік валюталық нарық телефон, компьютер желісі,
телеграф, телекс секілді қазіргі заманғы коммуникация құралдарының
көмегімен барлық ұлттық валюталық нарықтарды байланыстырып тұрады.
Валюталық нарық операциялардың кең ауқымдылығымен және олардың ұзақ
мерзімді аралықтарда жүзеге асырылатындығымен ерекшелінеді.
Валюталық нарықта орталық және коммерциялық банктер, валюталық
биржалар, брокерлік агенттіктер, қаржы институттары мен халықаралық
корпорациялар қатысады. Валюталық нарықтың негізгі қатысушылары - өз
портфельдерін, шетел активтерінің есебінен толтырып қана қоймай, сонымен
қатар экспортер, импортер ретіңде сыртқы нарыққа шығатын фирмалардың атынан
валюталық істерін жүргізетін коммерциялық банктер болып табылады. Әр елдің
қызмет көрсету мен тауарларды экспортқа шығару, импорттау бойынша валюталык
жұмыстары ұлттық валюта құнын анықтаудың негізін құрайды.
Өз елінен тыс жерлерде жүрген саяхатшылар, шетел экономикасына
капитал салатын жеке инвесторлар секілді валюталық нарықтың жекелеген
қатысушылары банктер мен банктік емес қаржы институттарының қызметін
пайдаланады.
Банктер шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс арасында делдалдық
қызметтер атқарады. Банктің валюталық бөлімінің негізгі жұмысы клиенттерге,
активтері мен капиталдарын бір валютадан екінші валютаға ауыстыруды
қамтамасыз ету. Бұл конверсия “ақшалай шарт жасау” немесе “мерзімге шарт
жасау” түрінде болуы мүмкін. Банктің бұл саладағы іс-әрекеті дүние жүзілік
нарықтық орталықтарда бәсекелестік валюта құнының бір жүйелі диапазонын
жасау тенденциясынан сырт қала алмайды.
Егер, бір мезгілде бір қаржы орталығында нарықтық баға орташа бағадан
тым алшақ кетсе, тұрақтылық осы жағдайдан пайда көру процесін атқаратын
арбитраж арқылы орнатылады. Демек, валюталық бизнес ақша жүйесіңде маңызды
реттеуші ретінде қызмет атқарады.
Әдетте, жалпы ұлттық маңызы бар ірі банктердің, соңдай-ақ, жергілікті
бизнестің халыкаралық есептілікте қызмет ететін бірқатар жергілікті
банктердің білікті диллерлері жұмыс істейтін валюталық бөлімдері болады.
Ал, тек өз клиенттерінің нұсқаулықтарын орындап, өз есебінен бизнеспен
айналысатын банктер валюталық маманның қызметіне мұқтаж емес. Бұл жағдайда
мұндай банктерге жалпы істің мән-жайын білетін қызметкері болса жетіп
жатыр. Өйткені олардың міндеті, клиент пен басқа банктің арасындағы
делдалдыққа және клиенттің нұсқаулықтарын кәсіби деңгейде орындауға ғана
әкеп соғады.
Валюталық нарыққа, сондай-ақ, ішкі сауда операцияларын жүзеге
асыратын фирмалар қатысады. Олар, шетелдік валютаға сұраныс және ұсыныс
жасайды, сондай-ақ, бос валюталық калдықтарды қысқа мерзімді депозиттерге
берумен айналысады. Бұл жағдайда, мұндай ұйымдар валюталық нарықпен тікелей
жұмыс істей алмайды. Сондықтан конверсиялық депозиттік операцияларды
коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырады.
Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік
және валюталы-несиелік қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, соңдай-ақ, ұлттық
экономикадан тысқары капиталды инвестициялаумен байланысты валюталық
операцияларды атқарады.
Бұдан басқа валюталық нарық валюталарды қауіптен сақтандыру
мүмкіңдіктерін ұсынады. Мұндай сақтандыру кезінде экономикалық агенттер,
капиталға теріс әсерін тигізуі мүмкін болатын валюталық бағамның құбылуымен
байланысты қауіпті азайту мақсатында шетел валютасымен таза міндеттерден
құтылуға тырысады, яғни осы валютадағы активтер мен пассивтер арасындағы
балансты орнатуға тырысады.
Жоғарыда айтылғандармен қатар, валюталық нарық валюталық алып-
сатарлықтарды жүзеге асыру, яғни валютаның болашақтағы бағасына әсер етуге
мүмкіндік береді. Шетел валютасындағы алып-сатарлық операциялардың жалпы
ережесі - ұлттық және шетел валюталарындағы депозиттер бойынша пайыздық
бағам айырмашылығының жоғарғы шегінен валютаның құны қаншалықты
құлдырауымен байланысты болуында. Дегенмен, алып-сатарлық операциялар
валюталық бағамдағы мүмкін өзгерістерді нарық қатысушылары әділ болжай
білген жағдайда ғана пайда әкеледі.
Валюталық нарықтардың ең ірісінің бірі - спот нарығы немесе валютаны
жедел жеткізу (екі жұмыс қүнінің ішінде) нарығы болып табылады.
Экономикалық агенттер сондай-ақ валюталық жедел қызметін қолдана алады.
Жедел валюталық шарттарға форвардты, фьючерсті шарттар, валюталық опциондар
жатады.
Форвардты секілді фьючерсті шарттар да болашақта белгіленген бір құны
келісілген валюталық бағам бойынша белгілі мөлшердегі валютаны
айырбастаудағы екі тарап арасындағы келісім-шартты білдіреді. Екі шартта
орындалуға міндетті. Олардың арасындағы айырмашылық - форвардты шарт
биржадан тыс жасалса, фьючерсті - валюта құнын ашық дауыспен ұсыну арқылы
белгілі ережелерді сақтау барысында тек қана валюталық биржаларда алынады
және сатылады. Іс-жүзінде көбінесе фьючерсті шарт валютаны нақты берумен
аяқталмайды, ал форвардты шарт кезінде оқиғалардың 95%-да міндеттер
орындалады.
Жедел валюталық бағам келісім-шарт пен сыйақының немесе дисконттың
жасалу кезіндегі спот бағамынан сол кездегі пайыздық мөлшерлемемен
байланысты құралады. Жоғары пайыздық мөлшерлемесі бар валюта форвардты
нарықта дисконтпен валютаға қарағанда төмен пайыздық мөлшерлемемен сатылады
және керісінше.
Валютамен және валюталық деривативтермен (негізінде акция, облигация,
валюта секілді жай қаржылық құралдар жатқан қаржылық құралдармен) сауда
жасау барлық жерде жүргізіледі, әсіресе, дүниежүзілік қаржылық
орталықтарда. Валюта айырбастаудағы операциялардың барлық түрлерін
қарастырсақ, бірінші орында Лондон тұр. Ал, валюта айырбастаудағы ең кең
тараған фьючерстермен сауда жасау операциясы бойынша бірінші орын Чикагоға
тиесілі .
Халықаралық тәжірбиеде пайыздық мөлшерлемедегі-айырмашылықтармен
қатар, Лондон нарығындағы банкаралық депозиттер пайызы, яғни ЛИБОР
мөлшерлемесі қолданылады. Форвардты валюталық бағам мен спот бағамының
арасындағы айырмашылық мына формула бойынша шығарылады:
Еs * (iВ - іА) *t100*360
мұндағы: Еs - спот бағамы;
iВ, iА - шетелдік және ұлттық валютадағы пайыз мөлшерлемесі;
t - Форвард мерзімі (құнмен).
Халықаралық несиелеу сондай-ақ, импорт шетел валютасына сұраныс және
ұлттық валютаға ұсыныс туғыза алатынын айта кетуіміз керек. Экспорт шетел
валютасына ұсыныс және шетелде сол елдің валютасына сұраныс туғыза алады.
Осылайша экспорт елге импортқа төлеуге қажетті шетел валютасын “табуға”
мүмкіндік береді.
Жедел валюталық нарық валюталық қауіптен сақтандырумен қатар,
валютамен спекуляция жасауға мүмкіндік береді. Сол немесе басқа валютаның
бағамы валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсерімен анықталады.
Бағамы тг долл
Сызба № 1
Валюталық нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың өзара әсері.
Долларға деген сұраныс қисығы теріс ауытқулар көрсетуде. Доллар
бағамы өскен сайын импортерлер тарапынан долларға деген сұраныс төмендеуде.
Өйткені, американдық тауарлар қазақстандықтар үшін қымбатқа түседі.
Доллардың ұсыныс қисығы оң ауытқулар көрсетуде. Доллар бағамы өскен сайын,
қазақстандық тауарларға деген сұраныс та өсуде. Өйткені, олар шетелдіктерге
арзан түсіп тұр, ММ және ЕЕ қисықтары екі елдегі сұраныстардың тұрақты
көлемі мен баға деңгейі үшін құралатынын айта кетуіміз керек. Валюталық
бағамның екі қарама-қарсы жүйесі бар - валюталық бағамның еркін жүру жүйесі
және белгіленген жүйесі. Бірқалыпты валюталық бағам бірқатар факторлар
әсерінен өзгеруі мүмкін. Осылайша, елдің тауарына ішкі әлемнің сұранысының
өсуі осы елдің валютасына деген сұранысты да айтарлықтай өсіреді. Сонымен
қатар, елдің валюта бағамының деңгейімен шетел валютасынан сұраныстар
көбеюші еді (қисық ЕЕ бұл жағдайда оң жаққа орналасады). Нетижесінде елдің
валютасының құны көтеріледі. Отандық тауарлардан асып, шетелдік тауарларды
тұтынуға көшу валюта бағамының деңгейінде шетел валютасының көтерілуіне
әкеледі (қисық ММ бұл жағдайда оң жаққа орналасады). Ал, бұл ұлттық
валютаның құнсыздануына әкеледі. Валюта бағамының белгіленген жүйесінде
валюта деңгейінің өзгермеуін Орталық банк өз міндетіне алады. Валюта
бағамының шығынының орнын Орталық банк толықтырып отырады. Ол банк долларды
ұлттық валютаға айырбастау арқылы валюталық интервенция жүргізеді. Егер,
Орталық банк белгіленген валюта бағамын ұзақ мерзім ішінде қолдануға
қажетті резервтері жеткіліксіз болған жағдайында, ол ерте ме, кеш пе,
ұлттық валюта кұнының өсуін (ревальвация) және құлдырауын (девальвация)
ресми түрде жариялайды. Валюталық резервтердің төмен деңгейі Орталық банк
үшін үлкен мәселені туындатады. Бұл жағдай алып-сатарларға белгілі болса,
осы валюталық нарықта қалыптасқан тұрақсыз жағдайды пайдаланып, олар ұлттық
валютаны шетел валютасына тез арада айырбастай бастайды. Ондағы мақсаттары
- девальвация туындаған жағдайда өзіне тиімді валюталық бағаммен ауыстыру.
Ұлттық валютаға деген осындай алып-сатарлық шабуылдардың қорытындысында
Орталық банк өзінің қорындағы шетел валютасының резервтерін бірден жоғалтып
алуы мүмкін, сондықтан да, Орталық банк мұндай жағдайларда өзінің валюталық
резервін (қорын) сақтауы қажет. Ол алдын-ала валютаның құнын түсіріп, алып-
сатарлық шабуылдың алдын-алуы немесе икемді валюталық нарық жүйесіне өтуі
қажет.
Валюталық сұраныстың оралымдылығы мен ұсынымдар - сұраныс көлемі
арақатынасындағы өзгерістер және валюта бағамының пайыздық өзгерісіндегі
валюталық ұсыныстар. Тәжірибе жүзінде жеңілдікті мөлшерлеу үшін әдетте,
арналық жеңілдікті қолданады. Мұнда, валюта бағамы мен көлеміндегі орташа
көрсеткіштердің аралығындағы нәтиженің өзгерісін көрсетеді.
Бір мемлекеттің валютасына сұраныстары, оның өзге мемлекетке деген
ұсынысы болып табылады. Импортқа және шетелдік активтерге сұраныс арқылы
анықталатын кез-келген елдегі валютаға деген сұраныстың параметрін білу -
оның ұсынысының параметрін анықтауға жеткілікті. Ұлттық экспортқа деген
өзге елдердің сұраныстарының оралымдылығы және ұлттық сұраныстың шетелдік
импортқа деген сұранысы маңызды параметр болып табылады. Бұл бізге,
нарықтық құнсызданудың немесе алдын-ала жоспарланған девальвацияның
нәтижесінде ұлттық валютаның құнының құлдырауы сауда балансын жақсартуға
мүмкіндік бере ме, әлде жоқ па осы жайында ой таразылауға жағдай туғызады.
Бұл феноменге бірден үш экономисттің назары ауды -Альфред Маршалл,
Абба Лернен және Дж-Робинсон. Олардың жорамалдары келесідейі:
• Сауда балансы экспортпен импорттың жай айырымын құрайды да,
капиталдың халықаралық қозғалысы шеткерілейді. Сондықтан шетел
валютасына ағымдағы сұраныс пен ұсыныс тек импортқа сұранныс
және экспорттан түсетін кіріспен анықталады.
• Резиденттің шетел тауарының сұранысына, сондай-ақ олардың
экспортқа шығаратын тауарға ұсынысы ұлттық валюта аркылы
белгіленетін құнына байланысты. Резидент еместердің экспортқа
шығаратын тауарға ұсынысы және оның импортқа сұранысы тек шетел
валютасының құнына тәуелді.
• Шетел валютасына ұсыныс шексіз оралымды деп саналады: Әрбір
валюталық құнның өзгерісі валюталық ұсыныстың айтарлықтай өсуіне
немесе төмендеуіне әкеледі - ұсыныстың графигі көлденең сызықты
болып келеді.
Бастапқы сауда балансының құны нөлге тең деп саналады, яғни экономика
тепе - теңдік жағдайында тұр.
Осы жорамалдарды қадағалау барысында ұлттық валютаның құнсыздануы
сауда балансын жақсартуға мүмкіндік береді. Егер Маршал-Лерненді ұстанатын
болсақ, ұлттық экспорттары импорт және шетел сұраныстары ұлттық сұраныстың
оралымдылық мағынасының абсалютті шамасы бірліктен жоғары болса, ұлттық
валютаның құнсыздануы сауда балансының жақсаруына мүмкіндік туғызады:
Гх=Ріm (2)
Мұндағы: Гх - экспортағы сұраныстың оралымдығы.
Ріm - импорттағы сұраныстың оралымдығы.
Егер экспорттың оралымдығы бірден артық болса, онда бұл девальвация
шетел валютасындағы кірістерді өзгеріссіз қалдырады деген сөз. Осы арқылы
екінші және үшінші жорамалдарды жояды. Аналогиялық жол бойынша импорттық
оралымдылығы бірліктен артық болса, немесе экспорттың да, импорттың да
оралымдылығы 0,5 артық болса, бәрібір девальвация сауда балансының
жақсаруына әкеледі. Елдегі экспорт пен импорттың оралымдылық соммасы
бірліктен аз болған жағдайда, девальвация сауда балансының жағдайын
төмендетеді.
Маршал-Лерненнің шарты валюталық нарықтағы тұрақтылық шарты болып
табылады. Валюталық нарық мынадай жағдайда тұрақты болып табылады: егер,
сұраныс пен ұсынысқа оларды тербелу жағдайымен тепе-теңдік деңгейіне
әкелетін ортаға тартқыш күштер әсер етсе. Сұраныс пен ұсынысқа тербелу
жағдайында дисбалансты тереңдететін ортадан тепкіш күштер әсер еткен
жағдайда, валюталық нарық тұрақсыз болып саналады.
Ұлттық валютаның нағыз құны төмендесе, валюталық нарықтағы
тұрақтылыққа карамастан, сауда балансы уақытша нашарлауы мүмкін.
Менің көзқарасым бойынша, Қазақстанның валюталық нарығы ұлттық
экономикадағы бір қарқынмен дамып жатқан сала деп қарастыруға болады. Ол
теңге енбей тұрып, яғни бұрыңғы СССР, кейінгі ТМД елдерінің рубльдік топқа
біріккен тұсында қалыптасып, дами бастады. Ішкі саудадағы мемлекеттік
монополияның шеткерілеуі, арнайы тіркеусіз ішкі экономикада қызмет
жургізуге, заңды тұлғаларға мүмкіндік берілуі, сондай-ақ заңды және жеке
тұлғаларға белгілі бір банктердің қатысуынсыз валюталық операциялар
жургізуге шек қойылмауы 2002 жылы бас кезіндегі валюталық нарықтың дамуына
қарқын берді. Қазақстан Республикасында ұйымдасқан ішкі валюталық нарықтың
жұмыс істеуі 2003 жылы басталды. Бұл кезеңде республикадағы валюталық
биржада алғашқы саудалап сату жүргізіле бастаған.
Жеке валютасы ретінде өзге мемлекеттің ақша бірлігін қолдануы
Қазақстанның валюталық нарығының тарлығын танытты, сондықтан теңгенің
енгізілуі қаржылық нарықтағы аталмыш сектордың дамуына жаңа қарқын
бергендей болды. Қазақстандағы негізгі валюталық операциялар Алматыда
жүргізіледі, ең маңыздысы Қазақстандық қор биржасында Қазақстандағы
валюталық нарықтың инфрақұрылымының дамуы белгілі бір деңгейге көтерілді.
Ішкі валюталық нарық өзіне үш сегментті қосады:
• Біршіден, ұйымдасқан биржалық нарық:
• Екшіден, биржадан тыс банкаралық валюталық нарық:
• Үшіншіден, қолма-қол шетел валюталық нарық.
Егер, ұйымдасқан биржалық нарықтың дамуы жөнінде айтатын болсақ,
теңгенің енгізілген сәтінен бастап Қазақстандағы саудалап сату банкаралық
валюталық биржада жүргізілді. Ол 2003 жылдың 17 қарашасында Казақстан
Республикасының Ұлттық Банкінің және 23 қазақстандық коммерциялық
банктердің шешімімен құрылды, бұған дейін Казақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің құрылымдық бөлігі болып табылатын Қазақстан Республикасының
Валюталық биржасы өмір сүрді. Жаңа биржаның міндеті - ішкі валюталық
нарықты дамыта отырып, ұлттық валютаны - қазақстандық теңгені енгізу. Биржа
құрылғаннан кейін бастапқы екі жылда тек шетел валюталарымен саудалап
сатуды ұйымдастырумен ғана айналысты. Одан кейін бағалы қағаздар нарығында
биржалық қызметтің дамуы басталды және биржаның пайда болуы нәтижесінде
“қорлық” (фондтық) деген сөз пайда болды. Бұл атау 2006 жылы шілдеде
“Қазақстандық қор биржасы” деген атқа өзгертілді. Бұл өзін-өзі басқаратын
бірлестік қаржылық нарықтың 54 мамандандырылған мүшелерін біріктірді және
елдің қаржы нарығының көтерілуіне кең көлемде мүмкіндік туғызды. 2007
жылдың басында Қазакстанда үш қор биржасы болды: ЦАФБ, КАSЕ және МКФБ.
Олардың екеуі кейіннен бірігіп кетті де, ал ЦАФБ-ң лицензиясын алып қойды.
Біріккен биржалық кордың құрамынан мамандандырылған Алматылық қаржылық
құралдар биржасы бөлініп шықты. Бұл қорда шетел валютасы және фьючерстік
келісімдер бойынша саудалап сату жүргізілді. Басты атап көрсететін нәрсе,
Қазақстан Рөспубликасында "Қазақстан Республикасының кейбір акционерлік
қоғамдар сұрағын карастыратын заңды актілерге өзгертулер мен толықтырулар
енгізу" туралы заң І998 жылдың 10 шілдесінде қабылданды. Бұл норма қор
биржасына сауданы тек бағалы қағаздармен ғана емес, сонымен қатар басқа да
қаржылық құралдармен шешуге мүмкіндік берді. Бұл 2009 жылы көктемде КАSЕ
пен “Алматы құралдарының қаржылық биржасы” ЖАҚ-ның бірігуіне әкеледі
(АFІNЕХ өз уақытында КАSЕ-ден бөлініп шыққан). Валюталық нарықтың биржалық
сегментінің динамикалық дамуын қорытындылай келе, екі негізгі кезеңді бөліп
қарауға болады: 2005 ж. үшінші тоқсанның қалыптасу сәтінен басталған
қарқынды экстенсивті өсу және саудалап сату көлемінің бірте-бірте
төмендеуі. Көптеген аналитикалық мақалада көрсетілгендей 2005 жыл
макроэкономикалық тұрақтылық жылы болды. Ақшаның жылдам құнсыздануы 2004
жылы – 125,8%-дан 2005ж- 60,3%-ра төмендеді. Теңгеге деген сенім АҚШ
долларының құнының төмендеуінен кейін арта түсті. АҚШ доллары 2004 жылы
754,9%-дан 2005 жылы 17,9%-ра төмендеді.
2005 жылы биржалық сегмент өз дамуының шыңына жетті деуге болады.
Негізгі институтционалды валюталық келісімдердің көпшілігі КМВФБ арқылы
жүзеге асқандықтан, бұл республикадағы негізгі валюталық нарық статусын
алды. Осылайша валюталық биржадағы сауда эквиваленттен өсті. 2004 жылы
1,522 млн. АҚШ доллары 2005 жылы 2,547 млн. долларға айналды, сонымен қатар
АҚШ доллары бойынша өсім 80,90%-ра, неміс маркасымен -4,69 есеге (яғни
369%) және ресей рубль бойынша 75,2%-ға өсті.
Банк пен заңды тұлғалардың айырбас орындары валюталық нарықтың
ажырамас бөлігі болып табылады. 2004 жыл барысында ішкі қолма-қол нарығы
қарқынды экстенсивті даму стадиясынан өтті, 2004-2005 жылдарда айырбас
пункттерінің саны күрт өсті.
2005 жылғы валюталық нарықтың дамуының маңызды қорытындысы етіп, оның
ымырлануын атауға болады. Оның мәні 10 маусымдағы 30%-ға төмендеумен және 4
тамызда экспорттық валюталық түсімнің міндетті сатылуын жоққа шығарумен
байланысты. 2005 жылы жүзеге асырылған валюталық нарықтары өзін-өзі басқару
белгілері осындай қадам жасауға алып келді. Ішкі қолма-қол емес валюталық
нарықтағы келісімдер ішінен доминант рольді АҚШ долларымен жасалған “спот”
келісімі алады, оның артынан неміс маркалары да жүргізілген.
1.2.Валюталық реттеу механизмi
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықты және
мемлекеттiк реттеу жүзеге асырылынады. Валюталық нарықта валютаға деген
сұраныс пен ұсыныс оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз кезегiнде,
мемлекеттiк және нарықтық реттеу белгiлi деңгейде жүзеге асырылмаған
жағдайда терiс нәтижеге алып келедi. Нарықтық реттеу сұраныс пен ұсыныс,
баға заңына тәуелдi болып келедi. Валюталық нарықтағы бәсекелестiк жағдайда
осы заңдардың iс-әрекетi валюта айырбасының қатысты эквиваленттiгiн, тауар,
көрсетiлген қызмет, капитал қозғалысымен байланысты халықаралық қаржы
ағынының әлемдiк шаруашылыққа деген қажеттiлiгiнiң сәйкес келуiн қамтамасыз
етедi. Осы арқылы нарық валюталық операциялар жағдайының ақпарат көзi
ретiнде қызмет атқарады.
Бiрақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келедi- алдымен
жанама түрде, кейiннен оның әлемдiк шаруашылықты алатын орнының маңызды
екенiн ескере отырып тiкелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен
валютаның күйзелiске ұшырауы ұлттық және әлемдiк экономикаға терiс әсерiн
тигiзедi.
Нарықтық және мемлекеттiк реттеу бiр-бiрiн толықтырып отырады.
Бiрiншiсi, бәсекеге негiзделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екiншiсi
валюталық қатынастарды нарықтық реттеудiң нәтижесiнде болатын жағымсыз
нәтижелердi түзетуге бағытталған. Осы екi реттеушi арасындағы шекара нақты
бiр жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық реттеу - валюталық саясатты iске асыратын құрал болып
табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдiң валюталы-
экономикалық жағдайымен, әлемдiк шаруашылықтың эволюциясымен анықталады.
Бiрiншi кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелерi қойылады: валюталық
күйзелiстi жеңiп шығу және тұрақтылықты қамтамасыз ету; валюталық
шектеулер, валютаның конвертациялануына өту, валюталық операцияларды
либерализациялау.
Валюталық реттеу мемлекеттiң валюталық құндылықтармен жасалынатын
мәмiлелердiң тәртiбiн және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған
қызметi болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттiк органдардың келесiдей
құқықтық шараларға бағытталған кешенiн бiлдiредi:
1. валюталық реттеу органдарының, валюталық бақылау органдары мен
агенттерiнiң қызметiн құруға және қамтамасыз етуге;
2. iшкi валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын
операциялардың жүргiзiлу тәртiбiн, валюталық құнд
3. валюталық құндылыққа деген мүлiктiк құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. Әлемдiк есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдiң әлемдiк нарықпен қарым-қатынасының жеткiлiктi деңгейде болуын
қамтамасыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Валюталық реттеудiң мақсаты- ағымдағы валюталық операцияларды жүргiзу
кезiнде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар
бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы
табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас
бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті
қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының
тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-
теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар
қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы
бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін
анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген
түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.
Орталық банк үш жылғы кезеі аралығындағы ұлттық валютаның нақты
тиімді бағамын – Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп
санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша
жүргізіледі:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық
валютаның айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
( Si = Sit Sio мұндағы:
Sit – есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Siо – кезеңдегі ұлттық валюта бағамы.
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексі – NEER есептеу;
NEER = 100*Пi (( Si)w
Мұндағы: Пі - туынды, W – республика тауар айналымындағы елдің үлес
салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін – REER есептеу;
REER = Пi [NEER* (PdPif )], мұндағы:
Pif - і-еліндегі баға деңгейі;
Pd – қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің
валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе
төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қамбаттауын немесе
арзандауын көрсетеді.
Валюта бағамын реттеуші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция
табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын реттеуге қатысты қоятын
талаптары келесідей:
1. Валюта бағамын төлем балансын реттеу кезінде туындайтын
қиыншылықтарға қарсы немесе белгілі бір айырмашылықтар алу мақсатында
қолданбау қажет;
2. Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық
валюта бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта
интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1) валюта бағамының өзгеруіне;
2) валюта резервінің диверсификациясына;
3) ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
➢ бағыт критерйнің мәні мынада, егер валюта бағамының
қозғалысы интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция
тиімді деп саналады;
➢ түзету критерйі валюта бағамының құбылуын түзетумен
байланысты. Бұл интервенция орталық банктен көрсетілген күш
трендтің өсуін баяулатқан кезде тиімді болады;
➢ айналым критерйі, бұл кезде тек 1-ші критери орындалған
кезде ғана емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының
құбылуы толығымен жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жана және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама
интервенция – қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану.
Тікелей интервенция – орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын реттеу.
Ақырғы объектілерді реттеуді оптимизациялау үшін орталық банк
валюталық реттеудің кезең аралық объектілерін – резиденттер мен резидент
емес жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық реттеуді ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
➢ аймақтық;
➢ экономикалық анықтылық;
➢ валюталық операциялардың негізділігі;
➢ валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің
монополиялығы;
➢ резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
➢ мерзімді операцияларды бақылау;
➢ банктің валюталық позициясын бақылау;
➢ валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
➢ алыпсатарлық операциялармен айналысуға тиым салу.
Валюталық реттеудің тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және орындаушы күштердің іс-
әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық реттеу – нарықтың
экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның
ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылынады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады:
экономикалық және әкімшілдік әдістер.
Әдістерге мыналарды жатқызуға болады:
➢ девальвация;
➢ интервенция;
➢ валюталық шектеулер;
➢ ұлттық валютаның айырбасталуын реттеу.
Валюталық реттеудің негізгі органы болып Орталық банк табылады.
Валюталық реттеудің агенттері болып коммерциялық банктер және кеден
органдары, ал субъектілері болып – орталық банк, агенттері, резидент және
резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық реттеудің әкімшілік әдісі валюталық бақылаудың болуын қажет
етеді. Валюталық бақылау органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық
реттеу функцияларын жүзеге асыруға құқық бар мемлекеттік органдар саналады.
Ал, Қазақстан туралы айтатын болсақ, 2003 жылдың сыртқы экономикалық
қызметінің қорытындысы Қазақстанның сыртқы позициясын одан әрі күшейтудің
қажет екенін көрсетеді.
Аяқталған 2004 жыл қазақстандық экономиканың қалыптасуының тағы бір
кезеңі болды. Әлемдік экономикадағы жағымсыз тенденциялардың өсуі
жағдайында, энергетика тауарларына деген сұраныстың сақталуы және жыл бойы
оған деген бағаның өсуі экспорттың жоғарғы көрсеткішіне жетуін және
Қазақстанның сыртқы позициясының біршама күшеюін қамтамасыз етті. Мұнайға
деген әлемдік бағаның өсуі жыл бойына созылды. Жалпы алғанда, 2004 жылғы
Қазақстанның экспортқа шығаратын негізгі тауарларына деген әлемдік баға
индексі (кеден статистикасы тіркеген экспорттың 82%) 2003 жылға қарағанда
2,4%-ке өсті (3-ші қосымша).
Бағаның өсуі тенденциясы Қазақстан импорттайтын тауарларға да тән
болды. Экспортқа деген сыртқы бағаның өзгеру қатынасының импортқа деген
сыртқы бағаның өзгеруіне қатынасы арқылы есептелінетін сауда шартының
орташа жылдық индексі 1,9%-ға өсті.
Есептік жыл ішіндегі баға конъюнктурасының өзгеруі экспорт құнының
2004 жылғы деңгейге жетуіне әсер етті. Дайын өнімнің сыртқы өндірісінің
дамуы ішкі тұтыну нарығының динамикалық өсу жағдайында импорттың өсуін
ұстап тұрды.
Инфляцияның жеткілікті деңгейі мен теңгенің айырбас бағамының тұрақты
динамикасы экспортқа шығарылатын тауарлардың және де ішкі нарыққа арналып
шығарылатын тауарлардың бәсеке қабілеттілігін саутауға мүмкіндік туғызды.
2004 жылы теңгенің АҚШ долларына қатысты биржалық бағамының төмендеуі 3,25%-
ды құрады, ал 2004 жылдың желтоқсан айына есептелген нақты тиімді айырбас
бағамының индексі (REER) 2003 жылдың желтоқсан айына қарағанда 7,3%-ға
төмен болды.
2004 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері,
оның ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда
5 млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды
құрады, ол 2003 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды.
Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза
ауыр экспортының көрсеткіші 2005 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында
тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып
табылды. Ал, жалпы алғанда жыл бойғы сауда балансының оң салдьдосы 2003
жылғы нәтижеге жетті.
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі
Қазақстандағы валюта режимір либеризациялау бойынша қолданылатын шараларға
алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық реттеу экономикалық өсу
тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып
табылады.
II Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу
2.1 Валюталық реттеудiң мақсаты және әдiстерi
Валюта қатынастарын реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz