Еңбек биржасының теориялық негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі...20
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек биржасының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі...20
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек биржасының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Тақырыптың өзектілігі: Жұмыссыздық мәселесі адамдарды қор ететіні сөзсіз. Әр қоғамды алаңдатып отыратын – осы. Сонда экономиканың дамуына кедергі болып отырған және оны тежейтін не?- деген сұраққа жауаптардың ішінен бірінші орында болмаса да, бірақ екінші орында жұмыссыздық мәселесі тұратынына ешкім таңқалмас. Жұмыссыз адамнан бақытсыз жан жоқ. Өйткені табыс көзі жоқ адамда не үйі, не киетін киімі, күнделікті тамағы да жоқ екенін көрсетпей ме?
Қоғамымыздың бір бөлігі күн санап дәулеті артып, байи түссе, екіншісі барған сайын сіңірі шығып, кедейленуде. Бар мен жоқты теңестіру үшін не істеу қажет? Қиындықтан шығар жол – барлық облыстар мен қалаларда отандық өнім өндірушілердің қатарын көбейтіп, олардың ішкі нарықта үстемдік құруына жол ашу болатын тәрізді. Сонда ғана олар сырттан тасымалданатын шетелдік бұйымдарды ішкі нарықтан ысырып тастап, өнім өндірумен айналыса алады. Ал отандық кәсіпорындар, ірілі-ұсақты тауар өндірушілер, қызмет көрсету саласы өз деңгейінде, жұмыс істеп тұрса кедейшілік пен жұмыссыздық іргесін аулаққа салар еді.
Бұл осы мәселені шешудің тек бір жолы ғана. Ал мен өз курстық жұмысымда оның басқа да шешілу әдістерін және бұл мәселені мейлінше жан-жақты қарастыруға, оның кешегі мен бүгінін салыстыра отырып ертеңгі күнде мүмкін болатын жағдайын барынша нақты көрсетуге тырысып көруді басты мақсат етіп алдыма қоямын.
Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңтайландыру.Оның құнын арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек биржасындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр. Осының нәтижесінде, экономикадағы құрылымдық алға басушылық тежелуде, еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және отбасын қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды. Бұл қазіргі кезеңде өте актуалды мәселе болғандықтан оны курстық жұмысымның тақырыбы ретінде алғаным сондықтан.
Бүгінгі күні Қазақстан кәсіподақтары Федерациясы Үкіметпен жыл сайын кәсіподақтар атынан келісімге отырады. Бұл келісімге отырудың негізгі мақсаты кәсіподақтардың жұмысын одан әрі жандандыру, олардың құқықтық базаларын жетілдіру, еңбек сақталуының дұрыстығын тексеруді мемлекет тарапынан үнемі қадағалап отыру, т.б.
Қоғамымыздың бір бөлігі күн санап дәулеті артып, байи түссе, екіншісі барған сайын сіңірі шығып, кедейленуде. Бар мен жоқты теңестіру үшін не істеу қажет? Қиындықтан шығар жол – барлық облыстар мен қалаларда отандық өнім өндірушілердің қатарын көбейтіп, олардың ішкі нарықта үстемдік құруына жол ашу болатын тәрізді. Сонда ғана олар сырттан тасымалданатын шетелдік бұйымдарды ішкі нарықтан ысырып тастап, өнім өндірумен айналыса алады. Ал отандық кәсіпорындар, ірілі-ұсақты тауар өндірушілер, қызмет көрсету саласы өз деңгейінде, жұмыс істеп тұрса кедейшілік пен жұмыссыздық іргесін аулаққа салар еді.
Бұл осы мәселені шешудің тек бір жолы ғана. Ал мен өз курстық жұмысымда оның басқа да шешілу әдістерін және бұл мәселені мейлінше жан-жақты қарастыруға, оның кешегі мен бүгінін салыстыра отырып ертеңгі күнде мүмкін болатын жағдайын барынша нақты көрсетуге тырысып көруді басты мақсат етіп алдыма қоямын.
Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңтайландыру.Оның құнын арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек биржасындағы саясатта жұмыс күшін салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс қалып отыр. Осының нәтижесінде, экономикадағы құрылымдық алға басушылық тежелуде, еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және отбасын қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды. Бұл қазіргі кезеңде өте актуалды мәселе болғандықтан оны курстық жұмысымның тақырыбы ретінде алғаным сондықтан.
Бүгінгі күні Қазақстан кәсіподақтары Федерациясы Үкіметпен жыл сайын кәсіподақтар атынан келісімге отырады. Бұл келісімге отырудың негізгі мақсаты кәсіподақтардың жұмысын одан әрі жандандыру, олардың құқықтық базаларын жетілдіру, еңбек сақталуының дұрыстығын тексеруді мемлекет тарапынан үнемі қадағалап отыру, т.б.
1. Экономикалық теория негіздері. Оқулық // Алматы «Санат», 1998-47 бет – 57 бет, 405-411 –бб.
2. Экономика оқу құралы /Дайын Я.Ә. Әубәкіров және т.б. // алматы «Экономика», 1995-144 бет -60-61 б.
3. Көшенова Б.А. Ақша немесе банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы //Алматы «Экономика», 2000 – 328 бет -72-75 бб.
4. Қарақұсова А.Н. Ақша кредит саясаты және қаржы секторын дамыту //Егемен Қазақстан 2006 -29 мамыр.
5. Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1 // Алматы -2004-206-207 бб.
6. Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 3 // Алматы – 2005 -76 б.
7. Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан // Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б.
8. Имашев М. Теңге, инфляция және қосымша құн. Қаржы және Аудит // Алматы -2003 -24-29 бб.
9. Райханұлы Н. Базарда жұмыс күні. Ақиқат. N 6 // алматы -2002 – 41-47 бб.
10. Нұрмұхамедова Ш.С. Жұмысыздық – кедейшіліктің басты себептерінің бірі. Вестник КазНу N 2 // Алматы – 2005 -132-134 бб.
11. Әбдиев Қ. Жұмысыздық және жұмыспен қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасының - әлеуметтік экономикалық дамуы // Алматы – 2004 – 28 -29 бб.
12. Әбдиев Қ . Жалданып жұмыспен қамтылу. Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуы // Алматы – 2005 -30-31 бб.
13. Мамыров Н.К. Қазақстандағы адам дамуы //2004 жыл 76-81 бб.
14. Айтуғанов Ш. Жалқаулықты жегенге жұмыс көп // Нұр – Астана – 2005 – 18 тамыз.
15. Көнкесенұлы Б. Бізде жұмыссыздар жоқ // Қазақ елі – 2005 – 7 қыркүйек.
16. Нұрланов А. Тұрмысы төмендер қамқорлықтан қозғалмайды // Алматы ақшамы – 2004 – 17 шілде.
17. 17 Самрат Ж. Базары бар құрлымының байланысы бар // Егемен Қазақстан – 2005 – 10 қыркүйек.
18. Байсақал Н. Әйелдің әлеуметтік ісіндегі әлпеті қандай // Алматы ақшамы – 2005 – 18 мамыр.
19. Абдуллаұлы М. Астық қалай қымбаттайды? // Қазақ елі – 2004 – 25 ақпан.
20. Абдуллаұлы М. Рыноктардағы ақша бағасы // Қазақ елі – 2004 -21 сәуір.
21. Айманбетова Н. Өтпелі кезеңнің проблемалары және жүзеге асыру перспективалары; Инфляциялық таргеттеу //Егемен Қазақстан – 2004 19 мамыр.
2. Экономика оқу құралы /Дайын Я.Ә. Әубәкіров және т.б. // алматы «Экономика», 1995-144 бет -60-61 б.
3. Көшенова Б.А. Ақша немесе банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы //Алматы «Экономика», 2000 – 328 бет -72-75 бб.
4. Қарақұсова А.Н. Ақша кредит саясаты және қаржы секторын дамыту //Егемен Қазақстан 2006 -29 мамыр.
5. Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1 // Алматы -2004-206-207 бб.
6. Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 3 // Алматы – 2005 -76 б.
7. Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан // Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б.
8. Имашев М. Теңге, инфляция және қосымша құн. Қаржы және Аудит // Алматы -2003 -24-29 бб.
9. Райханұлы Н. Базарда жұмыс күні. Ақиқат. N 6 // алматы -2002 – 41-47 бб.
10. Нұрмұхамедова Ш.С. Жұмысыздық – кедейшіліктің басты себептерінің бірі. Вестник КазНу N 2 // Алматы – 2005 -132-134 бб.
11. Әбдиев Қ. Жұмысыздық және жұмыспен қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасының - әлеуметтік экономикалық дамуы // Алматы – 2004 – 28 -29 бб.
12. Әбдиев Қ . Жалданып жұмыспен қамтылу. Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуы // Алматы – 2005 -30-31 бб.
13. Мамыров Н.К. Қазақстандағы адам дамуы //2004 жыл 76-81 бб.
14. Айтуғанов Ш. Жалқаулықты жегенге жұмыс көп // Нұр – Астана – 2005 – 18 тамыз.
15. Көнкесенұлы Б. Бізде жұмыссыздар жоқ // Қазақ елі – 2005 – 7 қыркүйек.
16. Нұрланов А. Тұрмысы төмендер қамқорлықтан қозғалмайды // Алматы ақшамы – 2004 – 17 шілде.
17. 17 Самрат Ж. Базары бар құрлымының байланысы бар // Егемен Қазақстан – 2005 – 10 қыркүйек.
18. Байсақал Н. Әйелдің әлеуметтік ісіндегі әлпеті қандай // Алматы ақшамы – 2005 – 18 мамыр.
19. Абдуллаұлы М. Астық қалай қымбаттайды? // Қазақ елі – 2004 – 25 ақпан.
20. Абдуллаұлы М. Рыноктардағы ақша бағасы // Қазақ елі – 2004 -21 сәуір.
21. Айманбетова Н. Өтпелі кезеңнің проблемалары және жүзеге асыру перспективалары; Инфляциялық таргеттеу //Егемен Қазақстан – 2004 19 мамыр.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі...20
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..26
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек
биржасының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 33
2.3 Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жұмыссыздық мәселесі адамдарды қор ететіні
сөзсіз. Әр қоғамды алаңдатып отыратын – осы. Сонда экономиканың дамуына
кедергі болып отырған және оны тежейтін не?- деген сұраққа жауаптардың
ішінен бірінші орында болмаса да, бірақ екінші орында жұмыссыздық мәселесі
тұратынына ешкім таңқалмас. Жұмыссыз адамнан бақытсыз жан жоқ. Өйткені
табыс көзі жоқ адамда не үйі, не киетін киімі, күнделікті тамағы да жоқ
екенін көрсетпей ме?
Қоғамымыздың бір бөлігі күн санап дәулеті артып, байи түссе, екіншісі
барған сайын сіңірі шығып, кедейленуде. Бар мен жоқты теңестіру үшін не
істеу қажет? Қиындықтан шығар жол – барлық облыстар мен қалаларда отандық
өнім өндірушілердің қатарын көбейтіп, олардың ішкі нарықта үстемдік құруына
жол ашу болатын тәрізді. Сонда ғана олар сырттан тасымалданатын шетелдік
бұйымдарды ішкі нарықтан ысырып тастап, өнім өндірумен айналыса алады. Ал
отандық кәсіпорындар, ірілі-ұсақты тауар өндірушілер, қызмет көрсету саласы
өз деңгейінде, жұмыс істеп тұрса кедейшілік пен жұмыссыздық іргесін аулаққа
салар еді.
Бұл осы мәселені шешудің тек бір жолы ғана. Ал мен өз курстық
жұмысымда оның басқа да шешілу әдістерін және бұл мәселені мейлінше жан-
жақты қарастыруға, оның кешегі мен бүгінін салыстыра отырып ертеңгі күнде
мүмкін болатын жағдайын барынша нақты көрсетуге тырысып көруді басты мақсат
етіп алдыма қоямын.
Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс
күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңтайландыру.Оның құнын
арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу
шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек биржасындағы саясатта жұмыс күшін
салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс
қалып отыр. Осының нәтижесінде, экономикадағы құрылымдық алға басушылық
тежелуде, еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және
отбасын қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды. Бұл қазіргі кезеңде өте актуалды
мәселе болғандықтан оны курстық жұмысымның тақырыбы ретінде алғаным
сондықтан.
Бүгінгі күні Қазақстан кәсіподақтары Федерациясы Үкіметпен жыл сайын
кәсіподақтар атынан келісімге отырады. Бұл келісімге отырудың негізгі
мақсаты кәсіподақтардың жұмысын одан әрі жандандыру, олардың құқықтық
базаларын жетілдіру, еңбек сақталуының дұрыстығын тексеруді мемлекет
тарапынан үнемі қадағалап отыру, т.б.
Ел экономикасының алға ілгерілеп дамуымен қатар еңбек биржасы да
жылдан-жылға дамып, жаңа жұмыс орындары ашылып, жұмыссыздық азайып,
халықтың басым бөлігі тұрақты жұмыспен қамтылуда. Бірақ көптеген
кәсіпорындарда еңбек шартын бұзу, еңбек зңдылықтарын сақтамау, өздерінің
лауазымдық міндеттерін асыра орындау, жұмысшылар мен қызметкерлердің
құқықтарын шектеу, олардың әлеуметтік жағдайларына көңіл бөлмеу секілді
келеңсіз жайттар орын алуда. Әсіресе, бұл жағдайлар мұнай-газ, құрылыс, тау-
кен өндірісі, өнеркәсіп салаларында қызмет ететін шетелдік фирмалар
тарапынан көптеп кездеседі. Олар тек еңбекақы дұрыс есептелмеуін былай
қойғанда, адам денсаулығына зиян келетін ауыр жұмыстарды қолмен атқаруға,
сондай-ақ мөлшерленбеген жұмыс уақытын пайдалануға жол беріп отыр. Себебі,
елдегі арзан жұмыс күші және жұмыс орнына деген жұмыссыздар арасындағы
қатаң бәсекелестік жағдай жұмысшылардың жұмысынан айырылып қалмау үшін
барлық шараларға көнуіне тура келеді.
Ендігі жерде кәсіподақтардың қызметін жандандыра отырып, оларға
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, жоғарыда аталған кемшіліктерге жол
бермеу, оларды жою жұмыстарына белсене араласуына жағдай жасау қажет.
Себебі, біздер өркениетті дамыған ел қатарына демократиялық жолмен дамудың
арқасында қол жеткіземіз десек, сол жолдардың бір тармағы – еңбек биржасын
тек мемлекет тарапынан ғана реттеп қоймай, осы кәсіподақтар қызметін
жандандыра отырып, олардың еңбек биржасының одан әрі қалыпты дамуына
үлестерін қосу.
Еңбек биржасы – бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады.Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек биржасы – экономика жағдайын көрсетудуң айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демократиялық және басқа да көрсеткіштердің
құрылымын байқатады.
ҚР осы уақытқа дейін еңбек биржасы болған жоқ. Еңбек биржасындағы
экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек биржасы бұл
жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында өте қабілетті
және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке
қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің жоғары
шапшаңдығын қамтамыасыз етіп, іскерлік пен бастамашылықты ынталандырады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Еңбек биржасынын мәселелері,
тиімді қызмет етуі Дж. М. Кейнс, А. Смит, Ф. Энгельс, Э. Хансен, Р. Харрод
және т.б. экономист ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Сонымен қатар шетелдік ғалым экономистер еңбектерінде тұрғын үй
нарығы зерттелген: Т.Г. Зайнуллин, Н.Г. Лукянова, В.Л. Ясько, О.Э.
Бессонова, С. Глазунов, В. Самошин, В.В. Бузырев, В.С. Чекалин, М.А.
Федотова, И.В. Довдиенко, И.А. Рахман, Г.М. Стерник, В.И. Ресин, А.В.
Стулов, Ю.В. Пашкус және т.б.
Н.Ә. Назарбаев, Н.К. Мамыров, У.К. Шеденов, К.А. Сагадиев,
C.Б. Абдыгаппарова, Р.А. Алшанов, Е.А. Туркебаев, Ұ.М.
Искаков, Т.М. Утин, Ч.Н. Чан, Ө.Қ. Есқараев, Е.Б. Жатканбаев,
У.К. Шалболова, Г.Б. Халелова, .В. Онлабаев, Л.Б. Кулумбетова, С.А.
Илашова, А.К. Кошанова, Г.В. Косолапов, Н.С.
Шыныбеков, Т.Б. Баяхметов, И.Ю. Бенке, А.К. Мусанова және т.б. ғалымдар мен
басқа да авторлардың ғылыми еңбектерінде нарық зерттеліп, қарастырылған.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты еңбек
биржасындағы субъектілер мен объектілердің қызмет етуіндегі қиыншылықтар,
кемшіліктердің анықталуы негізінде еңбек биржасын әрі қарай жетілдіре
отырып, дамытудың экономикалық механизмін әзірлеу. Қойылған мақсаттарға
байланысты мына міндеттерді зерттеу қарастырылған:
1. Еңбек биржасының теориялық негіздерін қарастыру.
2. Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі анықтау
3. Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын
анықтау
4. Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек
биржасының рөлін қарастыру
5. Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму
жолдарын анықтау және еңбек биржасының жұмысының жетілдіруде
ұсыныстар жасап шығару.
Курстық жұмыстың объектісі- Қазақстан Республикасы еңбек биржалары,
еңбек нарығы мен институттары.
Курстық жұмыстың пәні (заты)- Еңбек нарығының қызмет ету процессіндегі
пайда болған еңбек биржасындағы экономикалық қатынастардың дамуы.
Курстық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Еңбек биржасын
дамыту мәселелері бойынша жарияланған шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері; заңнамалар; нормативтік актілер; құжаттар;
мемлекеттік және жергілікті органдардың мерзімдік бағдарламалары;
статистикалық мекемелердің көрсеткіштері; тұрғын үй мекемелерінің есебі;
бұқаралық ақпараттар, www-серверлер материалдары.
Зерттеу барысында мынадай әдістер қарастырылды: мәліметтерді талдау,
салыстыру, динамикалық, сызбалық көрсеткіштер.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезеңде еңбек нарығын
зерттей отырып, тиімді дамытудың қажетті жақтары мен бағыттарын анықтау
басты шарт болып табылады.
Курстық жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Курстық жұмыста
жасалынған қорытындылар мен ұсыныстар жергілікті басқару органдары мен
басқа еңбек биржасындағы қызметінде, арнаулы курстарды өткізуде дәріс
материалдары ретінде қолданылуы мүмкін.
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда
адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі
Швецарияда – 30, Германияда – 28, Австралияда – 22, Францияда - 15$
құрайды. Біздің есептеуімізше, ҚР-да жұмысшы мен мемлекеттік сектордағы
қызметкерлердің 1 сағат еңбегі 0,10$ тұрады. Еңбек биржасындағы
қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі. Сондықтан
оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыспен қамту жағдайына шолу жасасақ, еңбек
ресурстары – 1992 жылы 9,4 млн. адам, 55% құрады. Халық шаруашылығы
қызметінің барлық салаларында 7,4 млн. адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6
миллионға таяуы немесе 81% экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс
істейді. Бұл мемелекеттік кәсіпорындардың әлі де басым екендігін, яғни
нарық механизміне тән еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасуының өте баяу
жүріп жатқандығын көрсетеді. Сонымен қатар, қазіргі еңбекпен қамту
қатынастары, әкімшілік экономика жағдайында қалыптасқан жұмыспен қамтамасыз
ету қатынастардың терең дағдарысын көрсетіп отыр. Біздің қоғам, әкімшілдік
басқару жүйесі жағдайында халықты толық, әсіресе тиімді еңбекпен қамту
мәселесін шеше алмады.
Болжаммен, үстіміздегі жылдың аяғына қарай, Қазақстанда тіркелген
еңбек биржасындаң саны 250-500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде.
Сондықтан, мемлекет дүние жүзінде жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, бұл
процесті реттеуді үйренуі қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси
өткірлігін азайту үшін соңғы 30 жыл бойына жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлерін қолдануда.
Осыған дейін біз жұмысшылар активті түрде өз еңбегін ұсыну үшін
бәсекелеске түседі деген ұйғарыммен шектелгенбіз. Көптеген нарықтарда
жұмысшылар өз еңбек қызметтерін провсоюздар арқылы сатады. Провсоюздардың
ең негізгі көздейтін экономикалық мақсаты – еңбекақыны жлғарылату.
Провсоюздың оған жетудің әртүрлі әдістері бар. Еңбекке деген сұраныстың
өсуі. Провсоюздардың ойынша еңбекақыны көтерудің қолайлы әдісі – еңбекке
сұранысты өсіру арқылы. Төмендегі суретте көрсетілгендей еңбекке сұранысты
өсірудің нәтижесінде еңбекақы мөлшерлемесімен қатар жұмыс орындарының саны
да өседі:
Сурет 1. Еңбек сұранысы
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Бірақ қалай провсоюз еңбекке сұранысты өсірте алады? Жалпы провсоюз:
1. өндірілген тауарлар мен қызметтерге сұранысты өндіруге;
2. еңбектің өнімділігін жоғарлатуға;
3. басқа да өндірілетін өндіріс факторларының бағасын өзгертуге тырысу
арқылы. Осыларды жеке-жеке қарастырайық:
1. өнімге сұраныстың өсуі. Профсоюздар өндіріске қатысып, өнімге
сұраныстың өсуіне әсер етеді де жарнаманы саяси лоббистерді қолдана
отытып өзінің еңбек қызметтеріне сұранысты жоғарылатады. Профсоюздар
тұтынушыларды провсоюзды эстетикамен тауарларды сатып алуға бағыттау
үшін теледидарлық жарнаманы саяси лоббистерді қолдана отытып еңбек
қызметтеріне сұранысты жоғарылатады. Немесе құрылысшылардың
провсоюздары лоббистерді жаңадан құру контрактілерін алу үшін
қолданады, немесе мұғалімдер ассоциациясы, провсоюздар білімге
мемлекеттік шығыстарды ұлғайту үшін шығады.
2. Еңбек өнімділігінің өсуі. Еңбек өнімділігіне әсер ететін көптеген
шешімдер мысалы, нақты капиталдың көлемі мен сапасы жайында -
әкімшіікпен біржақты қабылданғанмен, еңбек өнімділігін өсіру үшін
бірлескен жұмысшы - әкімшілік коммитеттердің құрылуына қызығушылық
артып жатқанын айту керек.
3. Алмастырушы ресурстарға бағаның өсуі. Профсоюздар провсоюз мүшелерінің
еңбегіне сұранысты алмастырушы ресурстар бағасының өсуіне әсер ету
арқылы ұлғайта алады.
Еңбекақының минимумынан жоғарысын алатын жұмысшылардың провсоюздары
еңбекақы минимумын жоғарлатуға бағытталған әрекеттері орынды мысал бола
алады. Профсоюздардың осындай әрекетін түсіндіретін себеп – провсоюз
қамтылған, потенциялды алмастырылатын, төмен төлемді еңбектің бағасын
жоғарылатқысы келгендіктен одаққа біріктірілмеген жұмысшыларға еңбекақы
минимумын еңбекақы минимумын жоғарлату кәсіпкерлерге осындай жұмысшылардың
провсоюз мүшелері – жұмысшыларымен алмастырылуында шек болады,нәтижесінде
провсоюз мүшелер – жұмысшыларына сұраныс ұлғаяды.
Профсоюздар өздерінің еңкекке деген сұранысына мүмкіндіктерінің шамалы
және сенімсіз екендігін мойындайды.Келтірілген мысалдар профсоюздардың
еңбекке сұранысты ұлғайтуға емес, көбінесе оның төмендеуіне қарсы тұруға
тырысушылығын көрсетеді. Осының есебінен профсоюздардың еңбекақыны
жоғарылату сұранысты емес еңбекті ұсынуда шоғырланады. Тұйық немесе цехтік
тред-юнионизм. Профсоюздар еңбекақының ставкасын еңбекті ұсынуды қысқарту
арқылы жоғарылата алады.
Сонда цехті профсоюздар – белгілі бір профессиядағы жұмысшыларды ғана
біріктіретін профсоюздарды айтады. Бұндай профсоюздар кәсіпкерлерді тек осы
профсоюздың мүшелер – жұмысшыларын жалдауға мәжбүрледі де еңбекті ұсынуда
толық бакылауды қамтамасыз етті. Одан кейін қысқарту жолы арқылы – оқудың
ұзақ мерзімі, алғашқы жарнамалардың көп болуы, жаңа мүшелерді алуды шектеу
немесе болдыртпау – профсоюздар еңбекті ұсынудың жасанды қысқартуларды
қолданды.
Сурет 2. Өнімге сұраныс
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Ашық немесе салалық тред-юнионизм. Алайда, профсоюздардың көбісі өз
мүшелерінің санын шектемесі, керісінше барлық потенциалды жұмысшыларды
біріктіруге ұмтылады. Бұл ашық, салалық профсоюздарға тән.
Егер профсоюз нақты саланың барлық жұмысшыларын біріктіре алса, онда
фирмалар еңбекақының ставкасы жайлы профсоюздармен келісім жасағанда
олардан үлкен қысымда болады. Неге? өйткені забастовкалардың көмегімен
профсоюз фирманы толығымен еңбекті ұсына алмайтындай етіп қалдыра алады.
Сурет 3. Еңбек өнімділігінің өсуі
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Профсоюздың міндеті. Осы бөлімде мен ҚР-да адамдарды қор ететін
жұмыссыздық мәселесін шешуге, оны біршама қысқартуға қандай іс-әрекеттер,
шаралар бағдарламалар жақын арада жүзеге асырылатындығына тоқталғым келеді.
Қазірде бұл өткір тұрған бірден бір мәселелердің бірі. Жалпы қоғамдағы
барлық қиындықтар осы мәселенің негізінде, оның әсерінен туындап отыр десем
артық айтылған сөз болмас. Бұл адамдардың баршасын толғандырып отыратын
мәселе болып бүгін немесе кеше пайда болған жоқ, қаншама уақыт бойы біз
онымен күресудеміз, бірақ бүгін бұл мәселе өз шешімін табатын уақыт та
келді.
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі
Бұл бөлімде біз статистикалық мәліметтерге назар аударамыз. Себебі
сандық көрсеткіштер көп артық сөзді қажет етпей қарастырылып жатқан мәселе
жайында нақты да дәл мәлімет бере алады. Сондықтан оған орын берейік. 2009
жылдың III тоқсанында 15 жас және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың саны 7,6 млн. адамды құрады және өткен тоқсанмен
салыстырғанда 61,4 мың адамға (0,8%-ға) көбейді. Экономикалық белсенділік
деңгейі 71,8% болып, өткен тоқсанға қарағанда 0,6 пайыздық тармақта көп,
еркектер -77,1%, әйелдер – 67,1%. Республика экономикасында осы жылдың III
тоқсанында 7 млн. адам жұмыспен қамтылған, бұл өткен тоқсандағыдан 115,9
мың адамға (1,7%-ға) көп. Қалалық жерде жұмыспен қамтылғандар үлесі,
жұмыспен жалпы қамтылғандардың 55,8%, ауылда – 44,2% болды.
Экономикалық белсенді халықтың жалпы санында қала халқы – 4,3млн. адам
болып, биылғы өткен тоқсандағыдан 39,6мың адамға (0,9%-ға), ауылдағылар –
тиісінше 3,3млн. адам және 21,8мың адамға (0,7%) көбейді.
Халықтың жұмыспен қамтылу құрылымында 28,5% 35-44 жастағылар, 23,5% 25-
34 жастағылар, 22,5% 45-54 және 13,8% 15-24 жастағылар. Жұмыспен
қамтылғандардың әр бесіншісі жоғары білімді, әр төртіншісі – орта кәсіптік,
әр үшіншісі – жалпы орта білімділер.
Ағымдағы жылдың үшіншісі тоқсанында жұмыссыздар саны (табысты жұмысы
болмаған, оны белсенді түрде іздеген және оған кірісуге дайын болғандар)
625,1мың адамды құрады, бұл өткен кездегіден 54,5мың адамға кем.
Жұмыссыздық деңгейі 8,3%-ды құрады.
Жалпы жұмыссыздар санында әйелдер 368мың (59%), еркектер – 256мың.
Үшінші тоқсанда, оның алдындағы тоқсанмен салыстырғанда, жұмыссыз еркектер
саны 20,4мыңға, қысқарды. Жұмыссыздық құрамында әрбір үшінші 25-39
жастағылар және 46-64 жастағылар.
Экономикалық белсенді емес халық санында осы жылдың үшінші тоқсанында
15 және одан ересек жастағылар 3млн. болып өткен тоқсанға қарағанда
62,9мыңға немесе 2,1%-ға қысқарды. Халықтың осы санаттағы құрылымында
әйелдер 62% (1,5млн.) қала халқы 65,4% (1,9млн.) болды. Экономикалық
белсенді емес халық арасында әрбір екінші зейнеткерлер, әрбір үшіншісі
оқушылар.
Кесте 1
2009 жылдың үшінші тоқсанында еңбек биржасының негізгі индикаторлары.
Облыстары Экономикалық Халықтың Жұмыспен қамтылған халық,
белсенді халықэкономикалық адам
белсенділігіні
ң деңгейі %
Барлығы, адам Өтініш
білдіретіндерд
ің жалпы саны,
%-бен
ҚР 220199 2,9 16084 71,9
Ақмола 14284 3,6 741 89,4
2-кесте жалғасы
Ақтөбе 12804 3,7 1060 83,0
Алматы 20439 2,6 1794 96,9
Атырау 16010 7,9 450 92,0
Шығыс 24631 3,3 1125 53,3
Қазақстан
Жамбыл 15105 3,1 417 54,9
Батыс 9008 3,0 950 92,1
Қазақстан
Қарағанды 15128 2,0 3920 98,6
Қостанай 18262 3,4 1119 69,4
Қызылорда 16307 5,9 622 26,5
Маңғыстау 5284 3,5 309 29,0
Павлодар 16132 3,8 799 68,2
Солт.Қазақстан7815 1,9 454 48,2
Оңт.Қазақстан 14575 1,6 1151 79,2
Астана қаласы 3160 1,3 301 53,6
Алматы қаласы 11255 2,0 872 99,2
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
2009 жылдың тоғыз айында өтініш білдірген 113,4 мың адам немесе 71,0%
соның ішінде ауылдық жерлерде 5,6мың немесе жұмыс істеуге тілек
білдіргендердің әрбір екіншісі – ауыл тұрғындары.Осы жылдың қыркүйегінде
жұмысқа орналастырылған азаматтар саны, осының алдындағы аймен
салыстырғанда 2мың адамға, немесе 14,5%-ға ұлғайды.
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі
Жұмыссыздықтың біздің еліміздегі жағдайына көз жеткізгеннен кейін,
жұмыссыздықтың бірден-бір себебі болып табылатын табысқа тоқталайық. 2010
жылдың қаңтар – тамызда халықтың жан басына шаққандағы атаулы ақшалай
табыстары 64498 теңге болды, бұл өткен жылғы тиісті кезеңдегіден 14,0%
жоғары. Осы кезең ішінде нақты ақшалай табыстар 7,8% өсті.
2010 жылдың қаңтар – тамызында бір қызметкердің орташа айлық атаулы
жалақысы 20477 теңге болып, өткен жылғы тамызбен салыстырғанда 14,9%, нақты
мәнде 8,2% өсті. Оның деңгейі ең аз күнкөріс шамасынан 4,3 есе, еңбекке ақы
төлеудің ең аз мөлшерінен 4,9 есе (2009 жылғы тамызда – тиісінше 3,9 және
5,1 есе) асты.
2010жылдың тамызында бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы
Қазақстан Республикасының айлықтары бойынша:
Кесте 3.
Бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы
Облыстары Бір қызметкердің орташа айлық Орташа Ең аз жалақы
атаулы жалақысы жалақының жалпышамасының
республикалық тиісті
деңгейге аймақ-тағы
қатысты. орташа
жалақыға
қатысы.
теңге пайызбен
2008ж 2009ж
шілдеге тамызға
ҚР 20477 100,0 114,9 100,0 20,4
Ақтөбе 22419 107,2 119,5 109,5 18,6
Атырау 43810 103,9 107,2 213,9 9,5
Жамбыл 13543 100,7 119,5 66,1 30,9
Қостанай 13966 98,5 111,1 68,2 29,9
Қызылорда 16957 95,4 115,4 82,8 24,7
Маңғыстау 38861 98,5 99,7 189,8 10,8
Астана 29422 105,2 124,8 143,7 14,2
қаласы
Алматы 28081 99,8 116,7 137,1 14,9
қаласы
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Осы жылдың тамызында осының алдындағы аймен салыстырғанда нақты жалақы
0,3%-ға артқан, ал атаулы жалақы шілдедегі деңгейде қалған.
Сурет 8 2010 жылғы тамызда Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша
жалақы индекстері
Кесте 4
2010 жылдың тамызында орташа айлық атаулы жалақы деңгейі бойынша
облыстарды топтау
Орташа айлық атаулы Айлықтар Аймақтардың жалпы саны
жалақы бойынша үлес салмағы,
%-бен
13000 дейін Ақмола 6,2
13001-нан 15000 дейін Солт.Қазақстан,Жамбыл, 31,3
Оңт.Қазақстан, Алматы,
Қостанай.
15001 нан 20000 Қызылорда, Қарағанды, 25,0
Батыс Қазақстан,
Павлодар
20001 нан 25000 Ақтөбе 6,2
25001 нан 30000 Астана, Алматы, Батыс 18,8
Қазақстан
30001 нан 40000 Маңғыстау 6,2
40001 астам Атырау 6,2
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Жұмыссыздық проблеммаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын
алады. Еңбек биржасы- ол жұмысшылар мен кәсіпкерлер жұмыс күшін сатып алу ,
сату ісін жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет
атқаратын мекеме.
Нарық қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда
жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде
пайда болды. Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына сәйкес, оның
мақсаты мен атқаратын қызметтері өзгереді. Еңбек биржасы- бұл еңбекті
жалдау барысында жұмыскерлер мен кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім
жасалатын, тұрақты негізде жұмыс жасайтын мекеме. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы
еңбек биржасы 1930 жылы жабылған болатын. Қазіргі нақты жағдай еңбек
нарығының барлық элементтерін қайта жаңғыртудың қажеттігін көрсетіп отыр.
1991 жылдың 1- шілдесінен бастап Қазақстанда тұрғындарды еңбекпен қамту
қызметі жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде бұндай еңбек биржалары жүйесі
көбеюде.
Еңбек биржаларының негізгі атқаратын қызметтері мыналар: еңбек
нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау; еңбек биржасында есепке алу және
бос жұмыс орындарын тіркеу; жұмысын ауыстыруға және жұмысқа тұруға тілек
білдіретін адамдарға ақпараттар беру; жұмыс іздеп жүрген кадрларды оқыту
мен қайта дайындауды ұйымдастыру; жастар арасында кәсіптік бағдар беру
жұмысын жүргізу; адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет
көрсету және жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақы тағайындау. Мемлекет
кәсіпорындар мен ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы
еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы беретін жұмысқа жолдама
кәсіпкерлер үшін міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады,
себебі олардың жұмыскерлерді еркін түрде таңдауға хұқы бар және өздерінің
кадр бөлімі арқылы жалдауға тырысады.
Қазіргі еңбек биржасында жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным туралы
мағлұматтары банкісі болуы қажет. Осы бағытта өнеркәсібі дамыған Батыс
елдерінің тәжірибесін қолдануға болады. АҚШ-та, мысалы, аймақтық және
жергілікті деңгейдегі жұмыс күшінің электронды банкілері құрылған. Онда,
жұмысқа орналасқан кезде жоғары сапалы консультациялық көмек көрсетіледі,
нәтижесінде барлық мамандық топтарындағы еңбек биржасындаң 40 пайызы бір
айдың ішінде жұмысқа орналасады, сондай- ақ, еңбек биржасында
қаржыландырудың жаңа бағдарламасы өндірілген. Вашингтон штатында феодалдық
үкімет тиісті білімі, жұмыс тәжірибесі бар және өз ісінің маманы болғысы
келген 400 жұмыссыз адамға белгігі бір уақытқа дейін мүмкіндік беріп, алдын-
ала жәрдем ақы төлейді.
Жұмыспен қамту және табысты болу адамдардың тамақтануына, денсаулығына,
біліміне, халықтың қайта өндіруіне және т. б. өмірді толық қалыптастыруға
эсер етеді. Аз табыс табатындар уақыт өте кедейшілікке тап болады, кедей
болатын қауіп - қатер тобы бірінші кезекте ұзақ уақыт жумыс істемегендер
құрайды. Жұмыссыздық және кедейшілік қатар жүреді.
Қазақстанда жұмыссыздық санын қысқарту үшін, Үкімет не істеуі қажет?
Кедейшілікті төмендетуге бағытталған Үкіметтің алғашқы бағдарламалық құжаты
2009 жылы 3 маусымда Үкімет бекіткен. 2007 - 2009 жылдарға арналған
жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы курес жөніндегі бағдарламаболып
табылады. Белсенді саяси жұмыспен қамтуды жүзеге асыру арқылы жұмыссыздық
деңгейін төмендету - осы бағдарламаның ең негізгі мақсаты.
Қазақстанда кімдер жұмыссыз болып қалады? Еңбек биржасындаң санын 30 -
40 арасындағы адамдар құрайды. Бұл жастағылардың еңбекке жармды кезі. Еңбек
биржасындаң 29 пайызы 16-дан 29-жасқа дейінгі жастар. Жұмыссыздықтың
жоғарғы пайызы мунай шығаратын Атырау, Батые Қазақстан және Маңғыстау
облыстарында.
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның рөлі
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек биржасының
рөлі
Қазақстан Республикасы еңбек биржасындағы қарым –қатынасқа көшіп
жатқан кезінде көптеген шешілмеген күрделі мәселелерді шешуге тура келеді.
Олардың бірі – еңбек нарығын қалыптастыру және дамыту. Еңбек нарығының
негізгі мақсаты – еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және нәтижелі қамту.
Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамту аса күрделі әрі мемлекеттік
маңызды мәселе. Нарыққа бет алған сайын бұл мәселе экономикалық өмір
тіршілігінде өткір және батыл қойылып отырады, күн тәртібінен аса түспейді.
Себебі, алға қойылған саяси экономикалық және әлеуметтік мақсаттарға
жетудің шартты жағдайларының бірі. Қазіргі жағдайда, нақты және анық
айтатын болсақ, еңбек нарығы қалыптасып келеді. Еңбек нарығын қалыптастыру
және дамытудағы келесі мәселе жалпы экономикалық - әлеуметтік даму. Осы
дамудың деңгейі мен қарқыны нарыққа өту кезеңінде жіберіліпи жатқан
кемшіліктер мен қателіктердің арасында оңды сипатқа және нәтижелерге әлі
де болса қолымыз жетпей тұр. Экономикалық өмірдің ауыр салмағы халыққа оңай
тиіп жатқан жоқ. Республикамыздағы еңбек биржасындағы инфрақұрылымдардың
дамуы қандайда бір жеңіл желпі сынды көтере алмайды. Осы жағдайлар еңбек
нарығының дамуына белгілі бір дәрежеде тосқауыл болуда. Еңбек нарығының
дамуына әсер ететін келесі жағдай – демографиялық ахуал. Бұл бағыттың алғаш
өзгерістермен өзіне тән ерекшеліктері бар. Атап айтқанда, өмірге келетін
сәбилердің біршама төмендеді, өлім көбейді өмір сүру жасының ұзақтығы аздап
та болса азайды.Қорыта айтқанда, халықтың ұдайы өсімі прогресивті типте.
Демек, экономикалық және мәдени дамуға қажетті еңбек ресурстарынмен
қамтамасыз етеді. Еңбек нарығының дамуының келесі мәселесі жұмыссыздық.
Негізгі себебі өндірістің ибүтіндей немесе жартылай тоқтап қалуы. Елімізде
нарыққа көшу жағдайында актуалды мәселелердің бірі еңбек нарығын реттеу
және жекелеген сегменттерін қалыптастырып құру. Еңбек нарығын реттеудің
негізгі әдістері - әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру
жолдарымен жүзеге асады. Бұл бағытта мақсатты жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Еңбек нарығын реттеуде мемлекеттің араласуы ауадай қажет, сырттап қалмауы
шартты мәселе. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын қалыптастыру және
дамутудың негізгі актуалды мәселелерінің бірі – жұмыспен қамтудың кезек
күтпейтін алдыңғы шектегі шараларын белгілеу. Сөйтіп келгенде, бұл жұмыспен
қамту саясатына саялайды олай болса, әлеуметтік қорғауға негізделген
Қазақстанның қазіргі даму кезеңіне сай келетін жұмыспен қамтудың ыңғайлы
және өркениетті саясатын жасау аса жауапты, күрделі және абыройлы жұмыс.
Дамыған елдерде де жұмыспен қамту саясатына белсенді және енжар
шаралар кіреді. Белсенді іс-шараларға жаңа жұмыс орындарын ашуға, қайта
мамандануға, мүгедектерді еңбек қатарына қосуға және т.б. барлық
шығындардың 25-30% жұмсалады. Қалған қаражаттар жұмыссыздық бойынша
жәрдемақылар төлеуге пайдаланылады. ұзақ мерзімді жұмыссыздық кезінде (1-2
жыл) жұмыссыздар аз қамсыздандырылған азаматтар санатына көшедә де,
кедейшілік бойынша жәрдемақылар алады.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс саладағы кәсіпорындар мен
ұйымдар, ал 1997 жылдан бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2%
ақша аудара бастады.
ҚР Халықтың жұмыспен қамтылу туралы бірінші заңына сәйкес еңбек
биржасындаң бұрынғы жұмыс стажына, асыраудағы жандарына, жұмыстағы
үзілістердің ұзақтығы мен өзге факторларға қарай жқмыссыздарға сараланған
жәрдемақылар белгіленді. Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғары
деңгейі штаттың қысқаруына немесе кәсіпорындарды таратқан жағдайға
байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлерге кепілденді. Сондай-ақ
мамандыққа оқыту мерзімінде жұмыссыздарға стипендиялар төлеу қарастырылды.
1999 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Халықтың
жұмыспен қамтылу туралы жаңа заңы күшіне енді, ол жұмыспен қамту саласында
белсенді саясат жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге, халықтың ең
соал санаттарына әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланды. Осы заңға сәйкес
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол айлық есептік
көрсеткіштің 3,5 еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс
істемегендерге төленетін жәрдемақы жойылды. Еңбек биржасында кәсіптік
даярлау кезінде төленетін стипендиялар айлық есептік көрсеткіштің 3 еселік
шамасында сақталды. Қазақстанда жұмыспен қамтудың белсенді саясаты мен
еңбек рыногының жаңа пирамидасына көшудің амалсыздан және қаржылық
пайымдардың мәжбүр етуінен болғанын атап кеткен жөн. Бюджет жағдайыныңодан
әрі нашарлауы небәрі 3 ай өтпей жатып-ақ жаңа Заңға түзетулер енгізуді
талап етті.
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық даму стратегиясының әлемдік
шаруашылық байланыстар жүйесіне ықпалдасуға бағдарланғанын назарға ала
отырып, Бағдарлама 2006 жылы Халықаралық Еңбек Ұйымы мақұлдаған Жаһандық
жұмыспен қамту бағдарламасында және 2005 жылғы Еуразиялық жұмыспен қамту
хартиясында қамтылған тәсілдерді ескере отырып әзірленді.
Бағдарлама 2008-2010 жылдардағы кезеңде шешілетін міндеттердің
тізбесін айқындайды бұл міндеттерді шешу тетіктерімен одан күтілетін
нәтижелерді қамтиды.
Бағдарлама экономика саласындағы жаңа жұмыс орындарының құрылуы арқылы
өнімді жұмыспен қамтылуына жәрдемдесуге және кәсіпкерлік қызметті және өзін-
өзі жұмыспен қамтуды, жұмыс күшінің сапасын арттыруды және нарықтағы
бәсекелестік қабілеттің өсуіне, нысаналы топтардың жұмыспен қамтылуына
жәрдемдесу жөніндегі шараларға бағытталған еңбек нарығындағы белсенді
саясатты жүзеге асыруға ықпал ететін болады.
Бағдарламаны әзірлеу үшін Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2009 жылдарға
арналған және Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламаларын іске асыру
жөніндегі іс-шаралар жоспарлары негіз болып табылады.Қазақстан Республикасы
Еңбек және халықты әлеуметтік министрлігінің болжамы бойынша 2008-2010
жылдары 826 мың адам жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі органдарға
өтінішпен барады, олардың шамамен жартысы жұмысқа орналастырылатын болады.
2008-2010 жылдары белгіленген квота шегінде тарихи отанына келетін
оралмандар қатарынан шамамен 45 мың отбасының құрамында еңбекке жарамды
жастардың 100 мыңнан астам адам келеді деп болжануда, олардың бәріде
жұмысқа орналасуға мұқтаж болады.
2008-2010 жылдардағы кезеңде ЖІӨ өсімі жылына бес пайыз жұмыссыздық
деңгейі 7,2 пайыз болған кезде 2010 жылы жұмыспен қамтылғандардың саны 8
млн адамнан асатын болады.
Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын өзгерту жағдайында импорт алмастыруға
бағытталған құрылымдық – технологиялық қайта құруға, өнеркәсіп саясатындағы
басымдықтарды таңдауға сәйкес, өндірісті әртараптандырумен жаңа жұмыс
орындарын құру, білікті жұмыс күшіне тапшылықтың пайда болуы заңды құбылыс
болып табылады. Мемлекеттік және салалық бағдарламалар шеңберінде жұмыс
орындарының жартысынан астамы туризм және инфроқұрылым саласында, 20
пайыздан астамы өндірістік секторда,шағын және орта бизнесте құрылатын
болады деп күтілуде.
Экономикалық құрылымдық қайта құру жұмыс күшіне сұраныс сипатындағы және
оның кәсіптік-біліктілік құрамындағы өзгерістерге апарып соғады. Тиісінше,
кәсіптік білім беру жүйесінде мамандар даярлаудың көлемімен бейіні өзгеруі
тиіс.
Бағдарламаның мақсаты - өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз
ету,жұмыссыздық деңгейін азайту.
Бағдарламаның міндеттері:
- халықты жұмыспен қамту деңгейін өсіруге ынталандыратын шараларды жүзеге
асыру;
- нысаналы топтарды жұмыспен қамтуды жәрдемдесу;
- халықты жұмыспен қамту саясатын ақпараттық қолдау;
- жұмыспен қамту саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдеру;
Экономика салаларында жаңа жұмыс орындарын құру:
- инвестициялық жобаларды, 2008-2010 жылдары мемлекеттік және салалық
бағдарламаларды іске асыру;
- нысаналы топтар үшін әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыру;
- қоғамдық жұмыстарда жұмыспен уақытша қамтуды дамыту жолымен қамтамасыз
етілетін болады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы заңнамаларының, бос жұмыс орындарын
жасыру және нысаналы топтарды қоса алғанда, азаматтардың еңбек құқықтары
бөлігінде бұзушылықтарды анықтау жөніндегі жұмыс жандандарылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және салалық (секторалдық)
бағдарламалар бойынша 2008-2010 жылдар кезеңінде құрылатын жұмыс
орындарының саны
Кесте 4
Қазақстан Республика жұмыс орындары 2008-2010 жылдар
Экономика саларының атауы Жылдар Жиыны
2008 2009 2010
1 2 3 4 5 6
1. 3786 6585 5219 15590
Өнеркәсіп
2. 10404 18948 18948 48300
Құрылыс
3. 11204 11451 11976 34631
Көлік
4. 16012 1718 488 18218
Ауыл шаруашылығы
5. 100000 100000 - 200000
Шағын және орта бизнес
6. 52 1010 - 1062
Денсаулық сақтау
7. 897 1296 253 2446
Білім беру
8. 217 133 133 483
Мәдениет
9. 540000 - - 540000
Туризм
10. 1529 1829 1242 4600
Спорт
11. 20930 15873 8 36811
Басқа салалар
705031 158843 38267 ]902141
Республика бойынша
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..3
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі...20
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..26
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек
биржасының рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 33
2.3 Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жұмыссыздық мәселесі адамдарды қор ететіні
сөзсіз. Әр қоғамды алаңдатып отыратын – осы. Сонда экономиканың дамуына
кедергі болып отырған және оны тежейтін не?- деген сұраққа жауаптардың
ішінен бірінші орында болмаса да, бірақ екінші орында жұмыссыздық мәселесі
тұратынына ешкім таңқалмас. Жұмыссыз адамнан бақытсыз жан жоқ. Өйткені
табыс көзі жоқ адамда не үйі, не киетін киімі, күнделікті тамағы да жоқ
екенін көрсетпей ме?
Қоғамымыздың бір бөлігі күн санап дәулеті артып, байи түссе, екіншісі
барған сайын сіңірі шығып, кедейленуде. Бар мен жоқты теңестіру үшін не
істеу қажет? Қиындықтан шығар жол – барлық облыстар мен қалаларда отандық
өнім өндірушілердің қатарын көбейтіп, олардың ішкі нарықта үстемдік құруына
жол ашу болатын тәрізді. Сонда ғана олар сырттан тасымалданатын шетелдік
бұйымдарды ішкі нарықтан ысырып тастап, өнім өндірумен айналыса алады. Ал
отандық кәсіпорындар, ірілі-ұсақты тауар өндірушілер, қызмет көрсету саласы
өз деңгейінде, жұмыс істеп тұрса кедейшілік пен жұмыссыздық іргесін аулаққа
салар еді.
Бұл осы мәселені шешудің тек бір жолы ғана. Ал мен өз курстық
жұмысымда оның басқа да шешілу әдістерін және бұл мәселені мейлінше жан-
жақты қарастыруға, оның кешегі мен бүгінін салыстыра отырып ертеңгі күнде
мүмкін болатын жағдайын барынша нақты көрсетуге тырысып көруді басты мақсат
етіп алдыма қоямын.
Жұмыспен қамтудың еңбекке қабілетті адамдарды тиімді пайдалану, жұмыс
күшіне деген сұраныстың артуы, осы ұсынысты оңтайландыру.Оның құнын
арттырып, сапасын жақсарту сияқты маңызды өлшемдері мемлекеттік реттеу
шеңберінен тыс қалып келді. Ал еңбек биржасындағы саясатта жұмыс күшін
салалар, кәсіптер мен аумақтар бойынша тиімді етіп қайта бөлу ісі де тыс
қалып отыр. Осының нәтижесінде, экономикадағы құрылымдық алға басушылық
тежелуде, еңбек өнімділігі төмендеп, адамның тиімді еңбекпен өзін және
отбасын қамтамасыз ету мүмкіндігі азаяды. Бұл қазіргі кезеңде өте актуалды
мәселе болғандықтан оны курстық жұмысымның тақырыбы ретінде алғаным
сондықтан.
Бүгінгі күні Қазақстан кәсіподақтары Федерациясы Үкіметпен жыл сайын
кәсіподақтар атынан келісімге отырады. Бұл келісімге отырудың негізгі
мақсаты кәсіподақтардың жұмысын одан әрі жандандыру, олардың құқықтық
базаларын жетілдіру, еңбек сақталуының дұрыстығын тексеруді мемлекет
тарапынан үнемі қадағалап отыру, т.б.
Ел экономикасының алға ілгерілеп дамуымен қатар еңбек биржасы да
жылдан-жылға дамып, жаңа жұмыс орындары ашылып, жұмыссыздық азайып,
халықтың басым бөлігі тұрақты жұмыспен қамтылуда. Бірақ көптеген
кәсіпорындарда еңбек шартын бұзу, еңбек зңдылықтарын сақтамау, өздерінің
лауазымдық міндеттерін асыра орындау, жұмысшылар мен қызметкерлердің
құқықтарын шектеу, олардың әлеуметтік жағдайларына көңіл бөлмеу секілді
келеңсіз жайттар орын алуда. Әсіресе, бұл жағдайлар мұнай-газ, құрылыс, тау-
кен өндірісі, өнеркәсіп салаларында қызмет ететін шетелдік фирмалар
тарапынан көптеп кездеседі. Олар тек еңбекақы дұрыс есептелмеуін былай
қойғанда, адам денсаулығына зиян келетін ауыр жұмыстарды қолмен атқаруға,
сондай-ақ мөлшерленбеген жұмыс уақытын пайдалануға жол беріп отыр. Себебі,
елдегі арзан жұмыс күші және жұмыс орнына деген жұмыссыздар арасындағы
қатаң бәсекелестік жағдай жұмысшылардың жұмысынан айырылып қалмау үшін
барлық шараларға көнуіне тура келеді.
Ендігі жерде кәсіподақтардың қызметін жандандыра отырып, оларға
мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, жоғарыда аталған кемшіліктерге жол
бермеу, оларды жою жұмыстарына белсене араласуына жағдай жасау қажет.
Себебі, біздер өркениетті дамыған ел қатарына демократиялық жолмен дамудың
арқасында қол жеткіземіз десек, сол жолдардың бір тармағы – еңбек биржасын
тек мемлекет тарапынан ғана реттеп қоймай, осы кәсіподақтар қызметін
жандандыра отырып, олардың еңбек биржасының одан әрі қалыпты дамуына
үлестерін қосу.
Еңбек биржасы – бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады.Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Еңбек биржасы – экономика жағдайын көрсетудуң айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демократиялық және басқа да көрсеткіштердің
құрылымын байқатады.
ҚР осы уақытқа дейін еңбек биржасы болған жоқ. Еңбек биржасындағы
экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек биржасы бұл
жұмыс күшін тауар ретінде сату – сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында өте қабілетті
және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі. Нарық еңбекке
қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің жоғары
шапшаңдығын қамтамыасыз етіп, іскерлік пен бастамашылықты ынталандырады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Еңбек биржасынын мәселелері,
тиімді қызмет етуі Дж. М. Кейнс, А. Смит, Ф. Энгельс, Э. Хансен, Р. Харрод
және т.б. экономист ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған.
Сонымен қатар шетелдік ғалым экономистер еңбектерінде тұрғын үй
нарығы зерттелген: Т.Г. Зайнуллин, Н.Г. Лукянова, В.Л. Ясько, О.Э.
Бессонова, С. Глазунов, В. Самошин, В.В. Бузырев, В.С. Чекалин, М.А.
Федотова, И.В. Довдиенко, И.А. Рахман, Г.М. Стерник, В.И. Ресин, А.В.
Стулов, Ю.В. Пашкус және т.б.
Н.Ә. Назарбаев, Н.К. Мамыров, У.К. Шеденов, К.А. Сагадиев,
C.Б. Абдыгаппарова, Р.А. Алшанов, Е.А. Туркебаев, Ұ.М.
Искаков, Т.М. Утин, Ч.Н. Чан, Ө.Қ. Есқараев, Е.Б. Жатканбаев,
У.К. Шалболова, Г.Б. Халелова, .В. Онлабаев, Л.Б. Кулумбетова, С.А.
Илашова, А.К. Кошанова, Г.В. Косолапов, Н.С.
Шыныбеков, Т.Б. Баяхметов, И.Ю. Бенке, А.К. Мусанова және т.б. ғалымдар мен
басқа да авторлардың ғылыми еңбектерінде нарық зерттеліп, қарастырылған.
Курстық жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты еңбек
биржасындағы субъектілер мен объектілердің қызмет етуіндегі қиыншылықтар,
кемшіліктердің анықталуы негізінде еңбек биржасын әрі қарай жетілдіре
отырып, дамытудың экономикалық механизмін әзірлеу. Қойылған мақсаттарға
байланысты мына міндеттерді зерттеу қарастырылған:
1. Еңбек биржасының теориялық негіздерін қарастыру.
2. Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі анықтау
3. Еңбек биржасындағы экономикада дамыған елдердің еңбек биржасын
анықтау
4. Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек
биржасының рөлін қарастыру
5. Қазақстандағы еңбек биржасына негізгі проблемалары мен даму
жолдарын анықтау және еңбек биржасының жұмысының жетілдіруде
ұсыныстар жасап шығару.
Курстық жұмыстың объектісі- Қазақстан Республикасы еңбек биржалары,
еңбек нарығы мен институттары.
Курстық жұмыстың пәні (заты)- Еңбек нарығының қызмет ету процессіндегі
пайда болған еңбек биржасындағы экономикалық қатынастардың дамуы.
Курстық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Еңбек биржасын
дамыту мәселелері бойынша жарияланған шетелдік және отандық экономист
ғалымдардың ғылыми еңбектері; заңнамалар; нормативтік актілер; құжаттар;
мемлекеттік және жергілікті органдардың мерзімдік бағдарламалары;
статистикалық мекемелердің көрсеткіштері; тұрғын үй мекемелерінің есебі;
бұқаралық ақпараттар, www-серверлер материалдары.
Зерттеу барысында мынадай әдістер қарастырылды: мәліметтерді талдау,
салыстыру, динамикалық, сызбалық көрсеткіштер.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазіргі кезеңде еңбек нарығын
зерттей отырып, тиімді дамытудың қажетті жақтары мен бағыттарын анықтау
басты шарт болып табылады.
Курстық жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Курстық жұмыста
жасалынған қорытындылар мен ұсыныстар жергілікті басқару органдары мен
басқа еңбек биржасындағы қызметінде, арнаулы курстарды өткізуде дәріс
материалдары ретінде қолданылуы мүмкін.
1. Еңбек биржасының теориялық негіздері
1.1 Еңбек биржасының түсінігі, міндеттері және қалыптасуы
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда
адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі
Швецарияда – 30, Германияда – 28, Австралияда – 22, Францияда - 15$
құрайды. Біздің есептеуімізше, ҚР-да жұмысшы мен мемлекеттік сектордағы
қызметкерлердің 1 сағат еңбегі 0,10$ тұрады. Еңбек биржасындағы
қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі. Сондықтан
оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыспен қамту жағдайына шолу жасасақ, еңбек
ресурстары – 1992 жылы 9,4 млн. адам, 55% құрады. Халық шаруашылығы
қызметінің барлық салаларында 7,4 млн. адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6
миллионға таяуы немесе 81% экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс
істейді. Бұл мемелекеттік кәсіпорындардың әлі де басым екендігін, яғни
нарық механизміне тән еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасуының өте баяу
жүріп жатқандығын көрсетеді. Сонымен қатар, қазіргі еңбекпен қамту
қатынастары, әкімшілік экономика жағдайында қалыптасқан жұмыспен қамтамасыз
ету қатынастардың терең дағдарысын көрсетіп отыр. Біздің қоғам, әкімшілдік
басқару жүйесі жағдайында халықты толық, әсіресе тиімді еңбекпен қамту
мәселесін шеше алмады.
Болжаммен, үстіміздегі жылдың аяғына қарай, Қазақстанда тіркелген
еңбек биржасындаң саны 250-500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде.
Сондықтан, мемлекет дүние жүзінде жинақталған тәжірибеге сүйене отырып, бұл
процесті реттеуді үйренуі қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси
өткірлігін азайту үшін соңғы 30 жыл бойына жұмыссыздарға жәрдем берудің әр
түрлерін қолдануда.
Осыған дейін біз жұмысшылар активті түрде өз еңбегін ұсыну үшін
бәсекелеске түседі деген ұйғарыммен шектелгенбіз. Көптеген нарықтарда
жұмысшылар өз еңбек қызметтерін провсоюздар арқылы сатады. Провсоюздардың
ең негізгі көздейтін экономикалық мақсаты – еңбекақыны жлғарылату.
Провсоюздың оған жетудің әртүрлі әдістері бар. Еңбекке деген сұраныстың
өсуі. Провсоюздардың ойынша еңбекақыны көтерудің қолайлы әдісі – еңбекке
сұранысты өсіру арқылы. Төмендегі суретте көрсетілгендей еңбекке сұранысты
өсірудің нәтижесінде еңбекақы мөлшерлемесімен қатар жұмыс орындарының саны
да өседі:
Сурет 1. Еңбек сұранысы
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Бірақ қалай провсоюз еңбекке сұранысты өсірте алады? Жалпы провсоюз:
1. өндірілген тауарлар мен қызметтерге сұранысты өндіруге;
2. еңбектің өнімділігін жоғарлатуға;
3. басқа да өндірілетін өндіріс факторларының бағасын өзгертуге тырысу
арқылы. Осыларды жеке-жеке қарастырайық:
1. өнімге сұраныстың өсуі. Профсоюздар өндіріске қатысып, өнімге
сұраныстың өсуіне әсер етеді де жарнаманы саяси лоббистерді қолдана
отытып өзінің еңбек қызметтеріне сұранысты жоғарылатады. Профсоюздар
тұтынушыларды провсоюзды эстетикамен тауарларды сатып алуға бағыттау
үшін теледидарлық жарнаманы саяси лоббистерді қолдана отытып еңбек
қызметтеріне сұранысты жоғарылатады. Немесе құрылысшылардың
провсоюздары лоббистерді жаңадан құру контрактілерін алу үшін
қолданады, немесе мұғалімдер ассоциациясы, провсоюздар білімге
мемлекеттік шығыстарды ұлғайту үшін шығады.
2. Еңбек өнімділігінің өсуі. Еңбек өнімділігіне әсер ететін көптеген
шешімдер мысалы, нақты капиталдың көлемі мен сапасы жайында -
әкімшіікпен біржақты қабылданғанмен, еңбек өнімділігін өсіру үшін
бірлескен жұмысшы - әкімшілік коммитеттердің құрылуына қызығушылық
артып жатқанын айту керек.
3. Алмастырушы ресурстарға бағаның өсуі. Профсоюздар провсоюз мүшелерінің
еңбегіне сұранысты алмастырушы ресурстар бағасының өсуіне әсер ету
арқылы ұлғайта алады.
Еңбекақының минимумынан жоғарысын алатын жұмысшылардың провсоюздары
еңбекақы минимумын жоғарлатуға бағытталған әрекеттері орынды мысал бола
алады. Профсоюздардың осындай әрекетін түсіндіретін себеп – провсоюз
қамтылған, потенциялды алмастырылатын, төмен төлемді еңбектің бағасын
жоғарылатқысы келгендіктен одаққа біріктірілмеген жұмысшыларға еңбекақы
минимумын еңбекақы минимумын жоғарлату кәсіпкерлерге осындай жұмысшылардың
провсоюз мүшелері – жұмысшыларымен алмастырылуында шек болады,нәтижесінде
провсоюз мүшелер – жұмысшыларына сұраныс ұлғаяды.
Профсоюздар өздерінің еңкекке деген сұранысына мүмкіндіктерінің шамалы
және сенімсіз екендігін мойындайды.Келтірілген мысалдар профсоюздардың
еңбекке сұранысты ұлғайтуға емес, көбінесе оның төмендеуіне қарсы тұруға
тырысушылығын көрсетеді. Осының есебінен профсоюздардың еңбекақыны
жоғарылату сұранысты емес еңбекті ұсынуда шоғырланады. Тұйық немесе цехтік
тред-юнионизм. Профсоюздар еңбекақының ставкасын еңбекті ұсынуды қысқарту
арқылы жоғарылата алады.
Сонда цехті профсоюздар – белгілі бір профессиядағы жұмысшыларды ғана
біріктіретін профсоюздарды айтады. Бұндай профсоюздар кәсіпкерлерді тек осы
профсоюздың мүшелер – жұмысшыларын жалдауға мәжбүрледі де еңбекті ұсынуда
толық бакылауды қамтамасыз етті. Одан кейін қысқарту жолы арқылы – оқудың
ұзақ мерзімі, алғашқы жарнамалардың көп болуы, жаңа мүшелерді алуды шектеу
немесе болдыртпау – профсоюздар еңбекті ұсынудың жасанды қысқартуларды
қолданды.
Сурет 2. Өнімге сұраныс
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Ашық немесе салалық тред-юнионизм. Алайда, профсоюздардың көбісі өз
мүшелерінің санын шектемесі, керісінше барлық потенциалды жұмысшыларды
біріктіруге ұмтылады. Бұл ашық, салалық профсоюздарға тән.
Егер профсоюз нақты саланың барлық жұмысшыларын біріктіре алса, онда
фирмалар еңбекақының ставкасы жайлы профсоюздармен келісім жасағанда
олардан үлкен қысымда болады. Неге? өйткені забастовкалардың көмегімен
профсоюз фирманы толығымен еңбекті ұсына алмайтындай етіп қалдыра алады.
Сурет 3. Еңбек өнімділігінің өсуі
Дерек көзі: Кривко Н. Инфляционная ситуация в Республике Казакстан
Аль –Лари N 4 2005 -3 -11 б
Профсоюздың міндеті. Осы бөлімде мен ҚР-да адамдарды қор ететін
жұмыссыздық мәселесін шешуге, оны біршама қысқартуға қандай іс-әрекеттер,
шаралар бағдарламалар жақын арада жүзеге асырылатындығына тоқталғым келеді.
Қазірде бұл өткір тұрған бірден бір мәселелердің бірі. Жалпы қоғамдағы
барлық қиындықтар осы мәселенің негізінде, оның әсерінен туындап отыр десем
артық айтылған сөз болмас. Бұл адамдардың баршасын толғандырып отыратын
мәселе болып бүгін немесе кеше пайда болған жоқ, қаншама уақыт бойы біз
онымен күресудеміз, бірақ бүгін бұл мәселе өз шешімін табатын уақыт та
келді.
1.2 Жұмыссыздық қоғамның бір кеселі
Бұл бөлімде біз статистикалық мәліметтерге назар аударамыз. Себебі
сандық көрсеткіштер көп артық сөзді қажет етпей қарастырылып жатқан мәселе
жайында нақты да дәл мәлімет бере алады. Сондықтан оған орын берейік. 2009
жылдың III тоқсанында 15 жас және одан жоғары жастағы экономикалық тұрғыдан
белсенді халықтың саны 7,6 млн. адамды құрады және өткен тоқсанмен
салыстырғанда 61,4 мың адамға (0,8%-ға) көбейді. Экономикалық белсенділік
деңгейі 71,8% болып, өткен тоқсанға қарағанда 0,6 пайыздық тармақта көп,
еркектер -77,1%, әйелдер – 67,1%. Республика экономикасында осы жылдың III
тоқсанында 7 млн. адам жұмыспен қамтылған, бұл өткен тоқсандағыдан 115,9
мың адамға (1,7%-ға) көп. Қалалық жерде жұмыспен қамтылғандар үлесі,
жұмыспен жалпы қамтылғандардың 55,8%, ауылда – 44,2% болды.
Экономикалық белсенді халықтың жалпы санында қала халқы – 4,3млн. адам
болып, биылғы өткен тоқсандағыдан 39,6мың адамға (0,9%-ға), ауылдағылар –
тиісінше 3,3млн. адам және 21,8мың адамға (0,7%) көбейді.
Халықтың жұмыспен қамтылу құрылымында 28,5% 35-44 жастағылар, 23,5% 25-
34 жастағылар, 22,5% 45-54 және 13,8% 15-24 жастағылар. Жұмыспен
қамтылғандардың әр бесіншісі жоғары білімді, әр төртіншісі – орта кәсіптік,
әр үшіншісі – жалпы орта білімділер.
Ағымдағы жылдың үшіншісі тоқсанында жұмыссыздар саны (табысты жұмысы
болмаған, оны белсенді түрде іздеген және оған кірісуге дайын болғандар)
625,1мың адамды құрады, бұл өткен кездегіден 54,5мың адамға кем.
Жұмыссыздық деңгейі 8,3%-ды құрады.
Жалпы жұмыссыздар санында әйелдер 368мың (59%), еркектер – 256мың.
Үшінші тоқсанда, оның алдындағы тоқсанмен салыстырғанда, жұмыссыз еркектер
саны 20,4мыңға, қысқарды. Жұмыссыздық құрамында әрбір үшінші 25-39
жастағылар және 46-64 жастағылар.
Экономикалық белсенді емес халық санында осы жылдың үшінші тоқсанында
15 және одан ересек жастағылар 3млн. болып өткен тоқсанға қарағанда
62,9мыңға немесе 2,1%-ға қысқарды. Халықтың осы санаттағы құрылымында
әйелдер 62% (1,5млн.) қала халқы 65,4% (1,9млн.) болды. Экономикалық
белсенді емес халық арасында әрбір екінші зейнеткерлер, әрбір үшіншісі
оқушылар.
Кесте 1
2009 жылдың үшінші тоқсанында еңбек биржасының негізгі индикаторлары.
Облыстары Экономикалық Халықтың Жұмыспен қамтылған халық,
белсенді халықэкономикалық адам
белсенділігіні
ң деңгейі %
Барлығы, адам Өтініш
білдіретіндерд
ің жалпы саны,
%-бен
ҚР 220199 2,9 16084 71,9
Ақмола 14284 3,6 741 89,4
2-кесте жалғасы
Ақтөбе 12804 3,7 1060 83,0
Алматы 20439 2,6 1794 96,9
Атырау 16010 7,9 450 92,0
Шығыс 24631 3,3 1125 53,3
Қазақстан
Жамбыл 15105 3,1 417 54,9
Батыс 9008 3,0 950 92,1
Қазақстан
Қарағанды 15128 2,0 3920 98,6
Қостанай 18262 3,4 1119 69,4
Қызылорда 16307 5,9 622 26,5
Маңғыстау 5284 3,5 309 29,0
Павлодар 16132 3,8 799 68,2
Солт.Қазақстан7815 1,9 454 48,2
Оңт.Қазақстан 14575 1,6 1151 79,2
Астана қаласы 3160 1,3 301 53,6
Алматы қаласы 11255 2,0 872 99,2
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
2009 жылдың тоғыз айында өтініш білдірген 113,4 мың адам немесе 71,0%
соның ішінде ауылдық жерлерде 5,6мың немесе жұмыс істеуге тілек
білдіргендердің әрбір екіншісі – ауыл тұрғындары.Осы жылдың қыркүйегінде
жұмысқа орналастырылған азаматтар саны, осының алдындағы аймен
салыстырғанда 2мың адамға, немесе 14,5%-ға ұлғайды.
1.3 Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржаларының рөлі
Жұмыссыздықтың біздің еліміздегі жағдайына көз жеткізгеннен кейін,
жұмыссыздықтың бірден-бір себебі болып табылатын табысқа тоқталайық. 2010
жылдың қаңтар – тамызда халықтың жан басына шаққандағы атаулы ақшалай
табыстары 64498 теңге болды, бұл өткен жылғы тиісті кезеңдегіден 14,0%
жоғары. Осы кезең ішінде нақты ақшалай табыстар 7,8% өсті.
2010 жылдың қаңтар – тамызында бір қызметкердің орташа айлық атаулы
жалақысы 20477 теңге болып, өткен жылғы тамызбен салыстырғанда 14,9%, нақты
мәнде 8,2% өсті. Оның деңгейі ең аз күнкөріс шамасынан 4,3 есе, еңбекке ақы
төлеудің ең аз мөлшерінен 4,9 есе (2009 жылғы тамызда – тиісінше 3,9 және
5,1 есе) асты.
2010жылдың тамызында бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы
Қазақстан Республикасының айлықтары бойынша:
Кесте 3.
Бір қызметкердің орташа айлық атаулы жалақысы
Облыстары Бір қызметкердің орташа айлық Орташа Ең аз жалақы
атаулы жалақысы жалақының жалпышамасының
республикалық тиісті
деңгейге аймақ-тағы
қатысты. орташа
жалақыға
қатысы.
теңге пайызбен
2008ж 2009ж
шілдеге тамызға
ҚР 20477 100,0 114,9 100,0 20,4
Ақтөбе 22419 107,2 119,5 109,5 18,6
Атырау 43810 103,9 107,2 213,9 9,5
Жамбыл 13543 100,7 119,5 66,1 30,9
Қостанай 13966 98,5 111,1 68,2 29,9
Қызылорда 16957 95,4 115,4 82,8 24,7
Маңғыстау 38861 98,5 99,7 189,8 10,8
Астана 29422 105,2 124,8 143,7 14,2
қаласы
Алматы 28081 99,8 116,7 137,1 14,9
қаласы
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Осы жылдың тамызында осының алдындағы аймен салыстырғанда нақты жалақы
0,3%-ға артқан, ал атаулы жалақы шілдедегі деңгейде қалған.
Сурет 8 2010 жылғы тамызда Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша
жалақы индекстері
Кесте 4
2010 жылдың тамызында орташа айлық атаулы жалақы деңгейі бойынша
облыстарды топтау
Орташа айлық атаулы Айлықтар Аймақтардың жалпы саны
жалақы бойынша үлес салмағы,
%-бен
13000 дейін Ақмола 6,2
13001-нан 15000 дейін Солт.Қазақстан,Жамбыл, 31,3
Оңт.Қазақстан, Алматы,
Қостанай.
15001 нан 20000 Қызылорда, Қарағанды, 25,0
Батыс Қазақстан,
Павлодар
20001 нан 25000 Ақтөбе 6,2
25001 нан 30000 Астана, Алматы, Батыс 18,8
Қазақстан
30001 нан 40000 Маңғыстау 6,2
40001 астам Атырау 6,2
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Жұмыссыздық проблеммаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын
алады. Еңбек биржасы- ол жұмысшылар мен кәсіпкерлер жұмыс күшін сатып алу ,
сату ісін жүргізгенде және жұмыссыздықты тіркегенде аралық қызмет
атқаратын мекеме.
Нарық қатынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда
жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде
пайда болды. Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына сәйкес, оның
мақсаты мен атқаратын қызметтері өзгереді. Еңбек биржасы- бұл еңбекті
жалдау барысында жұмыскерлер мен кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім
жасалатын, тұрақты негізде жұмыс жасайтын мекеме. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы
еңбек биржасы 1930 жылы жабылған болатын. Қазіргі нақты жағдай еңбек
нарығының барлық элементтерін қайта жаңғыртудың қажеттігін көрсетіп отыр.
1991 жылдың 1- шілдесінен бастап Қазақстанда тұрғындарды еңбекпен қамту
қызметі жұмыс істей бастады. Қазіргі кезде бұндай еңбек биржалары жүйесі
көбеюде.
Еңбек биржаларының негізгі атқаратын қызметтері мыналар: еңбек
нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау; еңбек биржасында есепке алу және
бос жұмыс орындарын тіркеу; жұмысын ауыстыруға және жұмысқа тұруға тілек
білдіретін адамдарға ақпараттар беру; жұмыс іздеп жүрген кадрларды оқыту
мен қайта дайындауды ұйымдастыру; жастар арасында кәсіптік бағдар беру
жұмысын жүргізу; адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет
көрсету және жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақы тағайындау. Мемлекет
кәсіпорындар мен ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы
еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы беретін жұмысқа жолдама
кәсіпкерлер үшін міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады,
себебі олардың жұмыскерлерді еркін түрде таңдауға хұқы бар және өздерінің
кадр бөлімі арқылы жалдауға тырысады.
Қазіргі еңбек биржасында жұмыс күшіне сұраным мен ұсыным туралы
мағлұматтары банкісі болуы қажет. Осы бағытта өнеркәсібі дамыған Батыс
елдерінің тәжірибесін қолдануға болады. АҚШ-та, мысалы, аймақтық және
жергілікті деңгейдегі жұмыс күшінің электронды банкілері құрылған. Онда,
жұмысқа орналасқан кезде жоғары сапалы консультациялық көмек көрсетіледі,
нәтижесінде барлық мамандық топтарындағы еңбек биржасындаң 40 пайызы бір
айдың ішінде жұмысқа орналасады, сондай- ақ, еңбек биржасында
қаржыландырудың жаңа бағдарламасы өндірілген. Вашингтон штатында феодалдық
үкімет тиісті білімі, жұмыс тәжірибесі бар және өз ісінің маманы болғысы
келген 400 жұмыссыз адамға белгігі бір уақытқа дейін мүмкіндік беріп, алдын-
ала жәрдем ақы төлейді.
Жұмыспен қамту және табысты болу адамдардың тамақтануына, денсаулығына,
біліміне, халықтың қайта өндіруіне және т. б. өмірді толық қалыптастыруға
эсер етеді. Аз табыс табатындар уақыт өте кедейшілікке тап болады, кедей
болатын қауіп - қатер тобы бірінші кезекте ұзақ уақыт жумыс істемегендер
құрайды. Жұмыссыздық және кедейшілік қатар жүреді.
Қазақстанда жұмыссыздық санын қысқарту үшін, Үкімет не істеуі қажет?
Кедейшілікті төмендетуге бағытталған Үкіметтің алғашқы бағдарламалық құжаты
2009 жылы 3 маусымда Үкімет бекіткен. 2007 - 2009 жылдарға арналған
жұмыссыздық пен кедейшілікке қарсы курес жөніндегі бағдарламаболып
табылады. Белсенді саяси жұмыспен қамтуды жүзеге асыру арқылы жұмыссыздық
деңгейін төмендету - осы бағдарламаның ең негізгі мақсаты.
Қазақстанда кімдер жұмыссыз болып қалады? Еңбек биржасындаң санын 30 -
40 арасындағы адамдар құрайды. Бұл жастағылардың еңбекке жармды кезі. Еңбек
биржасындаң 29 пайызы 16-дан 29-жасқа дейінгі жастар. Жұмыссыздықтың
жоғарғы пайызы мунай шығаратын Атырау, Батые Қазақстан және Маңғыстау
облыстарында.
2. Еңбек биржасы және еңбек биржасындағы қатынастарды реттеудегі оның рөлі
2.1 Тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты және еңбек биржасының
рөлі
Қазақстан Республикасы еңбек биржасындағы қарым –қатынасқа көшіп
жатқан кезінде көптеген шешілмеген күрделі мәселелерді шешуге тура келеді.
Олардың бірі – еңбек нарығын қалыптастыру және дамыту. Еңбек нарығының
негізгі мақсаты – еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және нәтижелі қамту.
Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамту аса күрделі әрі мемлекеттік
маңызды мәселе. Нарыққа бет алған сайын бұл мәселе экономикалық өмір
тіршілігінде өткір және батыл қойылып отырады, күн тәртібінен аса түспейді.
Себебі, алға қойылған саяси экономикалық және әлеуметтік мақсаттарға
жетудің шартты жағдайларының бірі. Қазіргі жағдайда, нақты және анық
айтатын болсақ, еңбек нарығы қалыптасып келеді. Еңбек нарығын қалыптастыру
және дамытудағы келесі мәселе жалпы экономикалық - әлеуметтік даму. Осы
дамудың деңгейі мен қарқыны нарыққа өту кезеңінде жіберіліпи жатқан
кемшіліктер мен қателіктердің арасында оңды сипатқа және нәтижелерге әлі
де болса қолымыз жетпей тұр. Экономикалық өмірдің ауыр салмағы халыққа оңай
тиіп жатқан жоқ. Республикамыздағы еңбек биржасындағы инфрақұрылымдардың
дамуы қандайда бір жеңіл желпі сынды көтере алмайды. Осы жағдайлар еңбек
нарығының дамуына белгілі бір дәрежеде тосқауыл болуда. Еңбек нарығының
дамуына әсер ететін келесі жағдай – демографиялық ахуал. Бұл бағыттың алғаш
өзгерістермен өзіне тән ерекшеліктері бар. Атап айтқанда, өмірге келетін
сәбилердің біршама төмендеді, өлім көбейді өмір сүру жасының ұзақтығы аздап
та болса азайды.Қорыта айтқанда, халықтың ұдайы өсімі прогресивті типте.
Демек, экономикалық және мәдени дамуға қажетті еңбек ресурстарынмен
қамтамасыз етеді. Еңбек нарығының дамуының келесі мәселесі жұмыссыздық.
Негізгі себебі өндірістің ибүтіндей немесе жартылай тоқтап қалуы. Елімізде
нарыққа көшу жағдайында актуалды мәселелердің бірі еңбек нарығын реттеу
және жекелеген сегменттерін қалыптастырып құру. Еңбек нарығын реттеудің
негізгі әдістері - әлеуметтік – экономикалық, құқықтық және ұйымдастыру
жолдарымен жүзеге асады. Бұл бағытта мақсатты жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Еңбек нарығын реттеуде мемлекеттің араласуы ауадай қажет, сырттап қалмауы
шартты мәселе. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын қалыптастыру және
дамутудың негізгі актуалды мәселелерінің бірі – жұмыспен қамтудың кезек
күтпейтін алдыңғы шектегі шараларын белгілеу. Сөйтіп келгенде, бұл жұмыспен
қамту саясатына саялайды олай болса, әлеуметтік қорғауға негізделген
Қазақстанның қазіргі даму кезеңіне сай келетін жұмыспен қамтудың ыңғайлы
және өркениетті саясатын жасау аса жауапты, күрделі және абыройлы жұмыс.
Дамыған елдерде де жұмыспен қамту саясатына белсенді және енжар
шаралар кіреді. Белсенді іс-шараларға жаңа жұмыс орындарын ашуға, қайта
мамандануға, мүгедектерді еңбек қатарына қосуға және т.б. барлық
шығындардың 25-30% жұмсалады. Қалған қаражаттар жұмыссыздық бойынша
жәрдемақылар төлеуге пайдаланылады. ұзақ мерзімді жұмыссыздық кезінде (1-2
жыл) жұмыссыздар аз қамсыздандырылған азаматтар санатына көшедә де,
кедейшілік бойынша жәрдемақылар алады.
Қазақстанда 1991-1999 жылдары халықты әлеуметтік қорғаудың енжар
нысандарына екпін берілді. 1991 жылы жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қоры құрылды, қорға бюджеттен тыс саладағы кәсіпорындар мен
ұйымдар, ал 1997 жылдан бері бюджеттік саладағылар да жалақы қорынан 1-2%
ақша аудара бастады.
ҚР Халықтың жұмыспен қамтылу туралы бірінші заңына сәйкес еңбек
биржасындаң бұрынғы жұмыс стажына, асыраудағы жандарына, жұмыстағы
үзілістердің ұзақтығы мен өзге факторларға қарай жқмыссыздарға сараланған
жәрдемақылар белгіленді. Әлеуметтік қолдау көрсетудің анағұрлым жоғары
деңгейі штаттың қысқаруына немесе кәсіпорындарды таратқан жағдайға
байланысты жұмыстан босатылған қызметкерлерге кепілденді. Сондай-ақ
мамандыққа оқыту мерзімінде жұмыссыздарға стипендиялар төлеу қарастырылды.
1999 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының Халықтың
жұмыспен қамтылу туралы жаңа заңы күшіне енді, ол жұмыспен қамту саласында
белсенді саясат жүргізуге, азаматтарды жұмыс іздеуге уәждеуге, халықтың ең
соал санаттарына әлеуметтік қорғау көрсетуге бағдарланды. Осы заңға сәйкес
жұмыссыздық бойынша жәрдемақы едәуір азайтылды және ол айлық есептік
көрсеткіштің 3,5 еселік мөлшерінде есептеле бастады. Бұрын жұмыс
істемегендерге төленетін жәрдемақы жойылды. Еңбек биржасында кәсіптік
даярлау кезінде төленетін стипендиялар айлық есептік көрсеткіштің 3 еселік
шамасында сақталды. Қазақстанда жұмыспен қамтудың белсенді саясаты мен
еңбек рыногының жаңа пирамидасына көшудің амалсыздан және қаржылық
пайымдардың мәжбүр етуінен болғанын атап кеткен жөн. Бюджет жағдайыныңодан
әрі нашарлауы небәрі 3 ай өтпей жатып-ақ жаңа Заңға түзетулер енгізуді
талап етті.
Қазақстанның әлеуметтік – экономикалық даму стратегиясының әлемдік
шаруашылық байланыстар жүйесіне ықпалдасуға бағдарланғанын назарға ала
отырып, Бағдарлама 2006 жылы Халықаралық Еңбек Ұйымы мақұлдаған Жаһандық
жұмыспен қамту бағдарламасында және 2005 жылғы Еуразиялық жұмыспен қамту
хартиясында қамтылған тәсілдерді ескере отырып әзірленді.
Бағдарлама 2008-2010 жылдардағы кезеңде шешілетін міндеттердің
тізбесін айқындайды бұл міндеттерді шешу тетіктерімен одан күтілетін
нәтижелерді қамтиды.
Бағдарлама экономика саласындағы жаңа жұмыс орындарының құрылуы арқылы
өнімді жұмыспен қамтылуына жәрдемдесуге және кәсіпкерлік қызметті және өзін-
өзі жұмыспен қамтуды, жұмыс күшінің сапасын арттыруды және нарықтағы
бәсекелестік қабілеттің өсуіне, нысаналы топтардың жұмыспен қамтылуына
жәрдемдесу жөніндегі шараларға бағытталған еңбек нарығындағы белсенді
саясатты жүзеге асыруға ықпал ететін болады.
Бағдарламаны әзірлеу үшін Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан
Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы үкіметінің 2006-2009 жылдарға
арналған және Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі
тереңдетудің 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламаларын іске асыру
жөніндегі іс-шаралар жоспарлары негіз болып табылады.Қазақстан Республикасы
Еңбек және халықты әлеуметтік министрлігінің болжамы бойынша 2008-2010
жылдары 826 мың адам жұмыспен қамту мәселелері жөніндегі органдарға
өтінішпен барады, олардың шамамен жартысы жұмысқа орналастырылатын болады.
2008-2010 жылдары белгіленген квота шегінде тарихи отанына келетін
оралмандар қатарынан шамамен 45 мың отбасының құрамында еңбекке жарамды
жастардың 100 мыңнан астам адам келеді деп болжануда, олардың бәріде
жұмысқа орналасуға мұқтаж болады.
2008-2010 жылдардағы кезеңде ЖІӨ өсімі жылына бес пайыз жұмыссыздық
деңгейі 7,2 пайыз болған кезде 2010 жылы жұмыспен қамтылғандардың саны 8
млн адамнан асатын болады.
Жұмыспен қамтудың салалық құрылымын өзгерту жағдайында импорт алмастыруға
бағытталған құрылымдық – технологиялық қайта құруға, өнеркәсіп саясатындағы
басымдықтарды таңдауға сәйкес, өндірісті әртараптандырумен жаңа жұмыс
орындарын құру, білікті жұмыс күшіне тапшылықтың пайда болуы заңды құбылыс
болып табылады. Мемлекеттік және салалық бағдарламалар шеңберінде жұмыс
орындарының жартысынан астамы туризм және инфроқұрылым саласында, 20
пайыздан астамы өндірістік секторда,шағын және орта бизнесте құрылатын
болады деп күтілуде.
Экономикалық құрылымдық қайта құру жұмыс күшіне сұраныс сипатындағы және
оның кәсіптік-біліктілік құрамындағы өзгерістерге апарып соғады. Тиісінше,
кәсіптік білім беру жүйесінде мамандар даярлаудың көлемімен бейіні өзгеруі
тиіс.
Бағдарламаның мақсаты - өнімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз
ету,жұмыссыздық деңгейін азайту.
Бағдарламаның міндеттері:
- халықты жұмыспен қамту деңгейін өсіруге ынталандыратын шараларды жүзеге
асыру;
- нысаналы топтарды жұмыспен қамтуды жәрдемдесу;
- халықты жұмыспен қамту саясатын ақпараттық қолдау;
- жұмыспен қамту саласындағы нормативтік құқықтық базаны жетілдеру;
Экономика салаларында жаңа жұмыс орындарын құру:
- инвестициялық жобаларды, 2008-2010 жылдары мемлекеттік және салалық
бағдарламаларды іске асыру;
- нысаналы топтар үшін әлеуметтік жұмыс орындарын ұйымдастыру;
- қоғамдық жұмыстарда жұмыспен уақытша қамтуды дамыту жолымен қамтамасыз
етілетін болады.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы заңнамаларының, бос жұмыс орындарын
жасыру және нысаналы топтарды қоса алғанда, азаматтардың еңбек құқықтары
бөлігінде бұзушылықтарды анықтау жөніндегі жұмыс жандандарылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік және салалық (секторалдық)
бағдарламалар бойынша 2008-2010 жылдар кезеңінде құрылатын жұмыс
орындарының саны
Кесте 4
Қазақстан Республика жұмыс орындары 2008-2010 жылдар
Экономика саларының атауы Жылдар Жиыны
2008 2009 2010
1 2 3 4 5 6
1. 3786 6585 5219 15590
Өнеркәсіп
2. 10404 18948 18948 48300
Құрылыс
3. 11204 11451 11976 34631
Көлік
4. 16012 1718 488 18218
Ауыл шаруашылығы
5. 100000 100000 - 200000
Шағын және орта бизнес
6. 52 1010 - 1062
Денсаулық сақтау
7. 897 1296 253 2446
Білім беру
8. 217 133 133 483
Мәдениет
9. 540000 - - 540000
Туризм
10. 1529 1829 1242 4600
Спорт
11. 20930 15873 8 36811
Басқа салалар
705031 158843 38267 ]902141
Республика бойынша
Дерек көзі: Шокаманов Ю. Статистикалық баспасөз – Бюллетень N 1
Алматы -2004-206-210 бб.
Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz