Ипотекалық операциялардың есебі мен аудиті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ «АТФБАНК» АҚ СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 «АТФБанк» АҚ технико.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .19
1.3 «АТФБанк» АҚ есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 «АТФБАНК» АҚ ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «АТФБанк» АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру процесі ... ... ..38
2.2 Ипотекалық операцияларының синтетикалық және аналитикалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Берілген ипотекалық несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3 «АТФБАНК» АҚ ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 «АТФБанк» АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2 Ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОСЫМШАЛАР
1 ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ «АТФБАНК» АҚ СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 «АТФБанк» АҚ технико.экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .19
1.3 «АТФБанк» АҚ есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2 «АТФБАНК» АҚ ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 «АТФБанк» АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру процесі ... ... ..38
2.2 Ипотекалық операцияларының синтетикалық және аналитикалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Берілген ипотекалық несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3 «АТФБАНК» АҚ ИПОТЕКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ
3.1 «АТФБанк» АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2 Ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
ҚОСЫМШАЛАР
Тақырыптың өзектілігі. Ипотекалық несие – бұл батыс елдерінде жоғары қарқынмен дамып келе жатқан қаржы нарығы бағыттарының бірі болып табылады. Бүгінгі күні, ол Қазақстан үшін де жаңа түсінік емес. Ипотека дегеніміз - қозғалмайтын мүліктерді (жерді, үйлерді,құрылыстарды) кепілге алу арқылы банктердің ұзақ мерзімге беретін ақшалай қаржысы. Қазірде мамандар ежелден келе жатқан қозғалмайтын мүлік бойынша «пәтер маселесін» шешудің бірден бір перспективті жолы ретінде ұзақ мерзімді ипотекалық несие жүйесін дамыту деп есептейді.
Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер, мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса, онда ипотекалық несие өзін-өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына әкелетін жүйеге айналады. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз жаңа тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыруға кірісіп кеттік. Елімізде жыл сайын 6 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілуде. Алайда біз жарты миллионнан астам жас отбасыны жеке баспанамен қамтамасыз етуге тиіспіз» - деп атап көрсеткені белгілі [1]. Ал, тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы әрқашанда экономикалық өсудің негізі болып табылатыны белгілі. Себебі, біріншіден адамдар өздерінің өмір сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім кешек және т.б. үшін ең алдымен баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни ол үшін қажетті қаражат жинаумен айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін орналастыру, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, осылардың бәрі мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына қомақты қаржы бөлінуін талап етеді. Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының дамуы құрылыс заттарын өндіретін ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды объектілер құрылысы, жол құрылысы, қалалық көлік сияқты және т.б. мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына алып келеді. Ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің экономиканың нақты секторына тиімді әсері негізінде мемлекетке миллиардтаған доллардағы шетелдік тікелей инвестициялар тартылады. Сондықтан, ипотекалық несиелендіру тек қана экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз байланысты басқа да салаларды жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген механизмдердің бірі болып табылады.
Қазақстанда ипотеканы дамыту 1995 жылдың 23 қарашысындағы №2723 «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» ҚР Заңы негізінде басталған болатын. Осы бұйрық негізінде ипотека кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік немесе оның бір бөлігі кепілдікке қоюшының немесе үшінші тұлғаның қолданысында және басқаруында қалатын кепіл зат ретінде қарастырылады. Осындай несие ресурстарының жетіспеуі және халық табысының төменділігі шарттарында ҚР үкіметі ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендірудің тиімдірек моделі ретінде малайзиялық үлгіні таңдады. Осы үлгіге сәйкес мемлекеттің қатысуымен тұрғын үй нарығын жетілдіретін институттар және де банктермен ипотекалық келісім негізінде қамтамасыз етілген ипотекалық облигациялар шығару арқылы қайта қаржыландырылуын қамтамасыз ететін агенттік, яғни ипотекалық компания құрылды.
Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер, мемлекет тарапынан дұрыс және тиімді саясат жүргізілетін болса, онда ипотекалық несие өзін-өзі қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына әкелетін жүйеге айналады. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз жаңа тұрғын үй құрылысы бағдарламасын іске асыруға кірісіп кеттік. Елімізде жыл сайын 6 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілуде. Алайда біз жарты миллионнан астам жас отбасыны жеке баспанамен қамтамасыз етуге тиіспіз» - деп атап көрсеткені белгілі [1]. Ал, тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы әрқашанда экономикалық өсудің негізі болып табылатыны белгілі. Себебі, біріншіден адамдар өздерінің өмір сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім кешек және т.б. үшін ең алдымен баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни ол үшін қажетті қаражат жинаумен айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін орналастыру, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, осылардың бәрі мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына қомақты қаржы бөлінуін талап етеді. Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының дамуы құрылыс заттарын өндіретін ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды объектілер құрылысы, жол құрылысы, қалалық көлік сияқты және т.б. мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына алып келеді. Ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің экономиканың нақты секторына тиімді әсері негізінде мемлекетке миллиардтаған доллардағы шетелдік тікелей инвестициялар тартылады. Сондықтан, ипотекалық несиелендіру тек қана экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз байланысты басқа да салаларды жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген механизмдердің бірі болып табылады.
Қазақстанда ипотеканы дамыту 1995 жылдың 23 қарашысындағы №2723 «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» ҚР Заңы негізінде басталған болатын. Осы бұйрық негізінде ипотека кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік немесе оның бір бөлігі кепілдікке қоюшының немесе үшінші тұлғаның қолданысында және басқаруында қалатын кепіл зат ретінде қарастырылады. Осындай несие ресурстарының жетіспеуі және халық табысының төменділігі шарттарында ҚР үкіметі ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендірудің тиімдірек моделі ретінде малайзиялық үлгіні таңдады. Осы үлгіге сәйкес мемлекеттің қатысуымен тұрғын үй нарығын жетілдіретін институттар және де банктермен ипотекалық келісім негізінде қамтамасыз етілген ипотекалық облигациялар шығару арқылы қайта қаржыландырылуын қамтамасыз ететін агенттік, яғни ипотекалық компания құрылды.
1. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2012 жыл 27 қаңтар
2. Разумова И. А. Ипотечное кредитование: Учебное пособие 2-е издание. - Санкт-Петербург: Питер, 2009. - 298 с.
3. Косарева Н.Б. Основы ипотечного кредитования, Москва, 2006
4. С.Г.Ерошенков Анализ истории и эволюции ипотеки на примере развитых и развивающихся стран - М.: МАКС ПРЕСС, 2002, 212 с.
5. Афонина А. В. Ипотечный кредит. Ростов-на-Дону: Феникс, 2008. - 162 с.
6. Кострикин П.Н., Кузьминов А.Н., Мутовин С.И. Мировой опыт ипотечного кредитования. - М.: МАКС Пресс, 2002. - 204 с.
7. Дюзельбаева Г. Развитие системы ипотечного кредитования в зарубежных странах / Деловой мир (Астана), 2003
8. Сейткасимова Ж.Б. Казахстанское ипотечное кредитование / Деловой мир (Астана), 2001, №3
9. Банковское дело: Учебник для вузов // под ред. Г. С. Сейткасимова -Алматы: Каржы-каражат - 1998.-576 с.
10. Галанов В.А. Рынок ценных бумаг: Учебник. — М.: ИНФРА-М. — 379 с
11. «АТФБанк» АҚ сайты, atfbank.kz
12. «АТФБанк» АҚ Жарғысы
13. «АТФБанк» АҚ Бухгалтерлік есеп Департаменті туралы Ережесі, 2007
14. «АТФБанк» АҚ Бухгалтерлік балансы, 2011-2012 жыл
15. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР заңы, 28.02.2007 ж
16. «АТФБанк» АҚ Есеп саясаты, 2007
17. Екінші деңгейдегі банктерге арналған бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары, №275 30.07.2002 ж.
18. Международные стандарты финансовой отчетности. – Алматы: БИКО, 2008. – 512 с.
19. «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің кассалық операцияларын жүргізу» ережесі, 2009 жыл 15 қараша №394
20. «АТФБанк» АҚ-ның кассалық операцияларын жүргізу ережесі», «АТФБанк» АҚ-ның басқармасымен бекітілген, 15.12.2009 жылы №47
21. «АТФБанк» АҚ Несие саясаты
22. «АТФБанк» АҚ филиалдарында берілген жаңа несиелер бойынша орталықтандырылған бухгалтерлік есеп операцияларының ережелері, «АТФБанк» АҚ Директорлар Кеңесінің шешімімен бекітілген 22.10.2002 жылғы №23 хаттама
23. «АТФБанк» АҚ бөлшек несиелерінің орталықтандырылған есеп ережелері, АТФБанк» АҚ Басқармасы бекіткен, 30.04.2008ж. №19 хаттама
24. «Корпоративтік және шағын және орташа бизнес несиелерін, «АТФБанк» АҚ-ның қоржынындағы банкаралық депозиттер және бағалы қағаздарын балансқа шығару ережелері», Банк Басқармасымен бекітілген 22.10.2008ж. №48 хаттама
25. «Берешектерді балансқа шығару және «АТФБанк» АҚ-да бөлшек бизнес бағдарламасы, Банк Басқармасымен бекітілген,17.03.2008ж. №14 хаттама
26. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп. – Алматы, Экономика -2008 – 650 б.
27. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы, 2010 – 560 б.
28. Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнды және үмітсіз санатына жатқыза отырып, провизиялар (резервтер) құру ережесі / Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының қаулысы 2002 жылғы 16 қарашадағы N 465
29. Куницына Н.Н., Хисамудинов В.В. Банковский аудит. – М.: «Финансы и статистика», 2005, 128 с.
30. Аудит банков: Учебное пособие / Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой, Е.А. Лебедева. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 352 с.
31. «АТФБанк» АҚ Ішкі аудит Қызметі туралы Ереже, 2007
32. Александрова Н.В. Риски секьюритизации банковских активов и снижение с помощью механизмов повышения надежности. // Финансы и кредит. №29(269). - 2007.
2. Разумова И. А. Ипотечное кредитование: Учебное пособие 2-е издание. - Санкт-Петербург: Питер, 2009. - 298 с.
3. Косарева Н.Б. Основы ипотечного кредитования, Москва, 2006
4. С.Г.Ерошенков Анализ истории и эволюции ипотеки на примере развитых и развивающихся стран - М.: МАКС ПРЕСС, 2002, 212 с.
5. Афонина А. В. Ипотечный кредит. Ростов-на-Дону: Феникс, 2008. - 162 с.
6. Кострикин П.Н., Кузьминов А.Н., Мутовин С.И. Мировой опыт ипотечного кредитования. - М.: МАКС Пресс, 2002. - 204 с.
7. Дюзельбаева Г. Развитие системы ипотечного кредитования в зарубежных странах / Деловой мир (Астана), 2003
8. Сейткасимова Ж.Б. Казахстанское ипотечное кредитование / Деловой мир (Астана), 2001, №3
9. Банковское дело: Учебник для вузов // под ред. Г. С. Сейткасимова -Алматы: Каржы-каражат - 1998.-576 с.
10. Галанов В.А. Рынок ценных бумаг: Учебник. — М.: ИНФРА-М. — 379 с
11. «АТФБанк» АҚ сайты, atfbank.kz
12. «АТФБанк» АҚ Жарғысы
13. «АТФБанк» АҚ Бухгалтерлік есеп Департаменті туралы Ережесі, 2007
14. «АТФБанк» АҚ Бухгалтерлік балансы, 2011-2012 жыл
15. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы ҚР заңы, 28.02.2007 ж
16. «АТФБанк» АҚ Есеп саясаты, 2007
17. Екінші деңгейдегі банктерге арналған бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары, №275 30.07.2002 ж.
18. Международные стандарты финансовой отчетности. – Алматы: БИКО, 2008. – 512 с.
19. «Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің кассалық операцияларын жүргізу» ережесі, 2009 жыл 15 қараша №394
20. «АТФБанк» АҚ-ның кассалық операцияларын жүргізу ережесі», «АТФБанк» АҚ-ның басқармасымен бекітілген, 15.12.2009 жылы №47
21. «АТФБанк» АҚ Несие саясаты
22. «АТФБанк» АҚ филиалдарында берілген жаңа несиелер бойынша орталықтандырылған бухгалтерлік есеп операцияларының ережелері, «АТФБанк» АҚ Директорлар Кеңесінің шешімімен бекітілген 22.10.2002 жылғы №23 хаттама
23. «АТФБанк» АҚ бөлшек несиелерінің орталықтандырылған есеп ережелері, АТФБанк» АҚ Басқармасы бекіткен, 30.04.2008ж. №19 хаттама
24. «Корпоративтік және шағын және орташа бизнес несиелерін, «АТФБанк» АҚ-ның қоржынындағы банкаралық депозиттер және бағалы қағаздарын балансқа шығару ережелері», Банк Басқармасымен бекітілген 22.10.2008ж. №48 хаттама
25. «Берешектерді балансқа шығару және «АТФБанк» АҚ-да бөлшек бизнес бағдарламасы, Банк Басқармасымен бекітілген,17.03.2008ж. №14 хаттама
26. Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп. – Алматы, Экономика -2008 – 650 б.
27. Мақыш С.Б. Банк ісі: Оқулық. – Алматы, 2010 – 560 б.
28. Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларды күмәнды және үмітсіз санатына жатқыза отырып, провизиялар (резервтер) құру ережесі / Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының қаулысы 2002 жылғы 16 қарашадағы N 465
29. Куницына Н.Н., Хисамудинов В.В. Банковский аудит. – М.: «Финансы и статистика», 2005, 128 с.
30. Аудит банков: Учебное пособие / Под ред. Г.Н. Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой, Е.А. Лебедева. – М.: Финансы и статистика, 2004. – 352 с.
31. «АТФБанк» АҚ Ішкі аудит Қызметі туралы Ереже, 2007
32. Александрова Н.В. Риски секьюритизации банковских активов и снижение с помощью механизмов повышения надежности. // Финансы и кредит. №29(269). - 2007.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит кафедрасының меңгерушісі
2013 жыл
Б.Б. Султанова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ипотекалық операциялардың есебі мен аудиті (АТФБанк АҚ мысалында)
тақырыбына
5В050800 – Есеп және аудит мамандығы бойынша
Орындаған: ____________ Қалқұл Ж.А.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., аға оқытушы ____________ Оралбаева Ж.З.
Нормабақылаушы: ____________ Жунисова Г.Е.
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы әрқашанда экономикалық
өсудің негізі болып табылады. Себебі, біріншіден адамдар өздерінің өмір
сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім кешек және т.б. үшін ең алдымен
баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни ол үшін қажетті қаражат жинаумен
айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін орналастыру, экономиканы құрылымдық
жағынан қайта құру, осылардың бәрі мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына
қомақты қаржы бөлінуін талап етеді. Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының
дамуы құрылыс заттарын өндіретін ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды
объектілер құрылысы, жол құрылысы, қалалық көлік сияқты және т.б.
мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына алып келеді. Сондықтан,
ипотекалық несиелендіру тек қана экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз
байланысты басқа да салаларды жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген
механизмдердің бірі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты ипотекалық операцияларға экономикалық тұрғыдан
сипаттама бере отырып, оның есебі мен аудитін ұйымдастыруды ашып көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диплом жұмысын жазу барысында келесідей
міндеттер қойылды:
- ипотекалық операциялардың экономикалық мәнін ашу;
- зерттеу объектісі ретінде алынған АТФБанк АҚ қызметіне технико-
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру және есеп саясатын қарастыру;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктеріне тоқталу;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру сұрақтарын жан-жақты ашып көрсету;
- ипотекалық несиелер бойынша провизия қалыптастыру тәртіптерін
анықтау;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесін
зерттеу;
- берілген ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару
жүйесін дамыту мәселесін қарастыру.
Зерттеу объектісі – ретінде Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға
дайын жылжымайтын мүлік, пәтер немесе тұрғын үй сатып алуға, сондай-ақ
ағымдағы ипотекалық несиені қаржыландыруға тиімді шарттармен ипотека ұсынып
отырған ірі коммерциялық банктердің бірі - АТФБанк Акционерлік Қоғамы
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың
есебін ұйымдастыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ ипотекалық несиелер
бойынша провизвия қалыптастыруға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Сонымен бірге, ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасы
ұсынылды.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға
тапсырма
Студент: Қалқұл Жадыра
Тақырыбы: Ипотекалық операциялардың есебі мен аудиті (АТФБанк АҚ
мысалында)
26.12.2012 жыл № 4-3591 бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 03 маусым 2013 жыл
Жұмысқа берілген бастапқы тапсырмалар: АТФБанк акционерлік қоғамы
Диплом жұмысында қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні, АТФБанк АҚ технико-
экономикалық сипаттамасы және есеп саясаты;
б) АТФБанк АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру процесі, ипотекалық
операцияларының синтетикалық және аналитикалық есебі, берілген ипотекалық
несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру есебін ұйымдастыру
в) АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесі,
ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Ипотекалық операциялардың теориялық негіздері және АТФБАНК АҚ
СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 АТФБанк АҚ технико-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .19
1.3 АТФБанк АҚ есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының есебін ұйымдастыру
2.1 АТФБанк АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру
процесі ... ... ..38
2.2 Ипотекалық операцияларының синтетикалық және аналитикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Берілген ипотекалық несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру
есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
3 АТФБАНК АҚ ипотекалық операциялар есебінің аудиті
3.1 АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2 Ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
қолданылған әдебиеттер
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 82
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ипотекалық несие – бұл батыс елдерінде жоғары
қарқынмен дамып келе жатқан қаржы нарығы бағыттарының бірі болып табылады.
Бүгінгі күні, ол Қазақстан үшін де жаңа түсінік емес. Ипотека дегеніміз -
қозғалмайтын мүліктерді (жерді, үйлерді,құрылыстарды) кепілге алу арқылы
банктердің ұзақ мерзімге беретін ақшалай қаржысы. Қазірде мамандар ежелден
келе жатқан қозғалмайтын мүлік бойынша пәтер маселесін шешудің бірден бір
перспективті жолы ретінде ұзақ мерзімді ипотекалық несие жүйесін дамыту деп
есептейді.
Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер, мемлекет тарапынан дұрыс
және тиімді саясат жүргізілетін болса, онда ипотекалық несие өзін-өзі
қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына
әкелетін жүйеге айналады. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27
қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында Біз жаңа тұрғын үй құрылысы
бағдарламасын іске асыруға кірісіп кеттік. Елімізде жыл сайын 6 миллион
шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілуде. Алайда біз жарты миллионнан
астам жас отбасыны жеке баспанамен қамтамасыз етуге тиіспіз - деп атап
көрсеткені белгілі [1]. Ал, тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы
әрқашанда экономикалық өсудің негізі болып табылатыны белгілі. Себебі,
біріншіден адамдар өздерінің өмір сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім
кешек және т.б. үшін ең алдымен баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни
ол үшін қажетті қаражат жинаумен айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін
орналастыру, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, осылардың бәрі
мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына қомақты қаржы бөлінуін талап етеді.
Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының дамуы құрылыс заттарын өндіретін
ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды объектілер құрылысы, жол құрылысы,
қалалық көлік сияқты және т.б. мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына
алып келеді. Ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің экономиканың нақты секторына
тиімді әсері негізінде мемлекетке миллиардтаған доллардағы шетелдік тікелей
инвестициялар тартылады. Сондықтан, ипотекалық несиелендіру тек қана
экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз байланысты басқа да салаларды
жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген механизмдердің бірі болып
табылады.
Қазақстанда ипотеканы дамыту 1995 жылдың 23 қарашысындағы №2723
Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы ҚР Заңы негізінде басталған болатын.
Осы бұйрық негізінде ипотека кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік немесе
оның бір бөлігі кепілдікке қоюшының немесе үшінші тұлғаның қолданысында
және басқаруында қалатын кепіл зат ретінде қарастырылады. Осындай несие
ресурстарының жетіспеуі және халық табысының төменділігі шарттарында ҚР
үкіметі ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендірудің тиімдірек моделі ретінде
малайзиялық үлгіні таңдады. Осы үлгіге сәйкес мемлекеттің қатысуымен тұрғын
үй нарығын жетілдіретін институттар және де банктермен ипотекалық келісім
негізінде қамтамасыз етілген ипотекалық облигациялар шығару арқылы қайта
қаржыландырылуын қамтамасыз ететін агенттік, яғни ипотекалық компания
құрылды.
Шешіліп отырған ғылыми мәселенің қазіргі жағдайы. Соңғы кездерде
ипотекалық несиелендіру мәселесі жиі көтеріліп жатыр және де ол шетелдік
ғалымдар тарапынан жеткілікті дәрежеде шешімін тауып жатыр. Оның
классикалық моделі ретінде еуропалық (немістердің) және американдық
модельдер қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, американдық үлгі көптеген жылдар бойы мемлекет
тарапынан қолдау тауып келеді және де ол тек қана дамыған экономика
жағдайында тұрғын-үй сатып алудың басты нысаны болып табылады. Көптеген
мемлекттерде осы екі модель олардың өзіндік ерекшеліктері мен формаларына
байланысты қолданылып жүр. Экономикасы дамыған мемлекеттерде сонымен қатар,
Қазақстанда да тұрғын үй мәселесін шешуде қолайлы және тиімді үлгілерді
издестірумен байланысты және ипотекалық несиені дамыту, оларды талдауға
арналған басылымдар жарық көріп жатыр.
Дипломдық зерттеудің мақсаты. Жұмыстың мақсаты ипотекалық
операцияларға экономикалық тұрғыдан сипаттама бере отырып, оның есебі мен
аудитін ұйымдастыруды ашып көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диплом жұмысын жазу барысында келесідей
міндеттер қойылды:
- ипотекалық операциялардың экономикалық мәнін ашу;
- зерттеу объектісі ретінде алынған АТФБанк АҚ қызметіне технико-
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру және есеп саясатын қарастыру;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктеріне тоқталу;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру сұрақтарын жан-жақты ашып көрсету;
- ипотекалық несиелер бойынша провизия қалыптастыру тәртіптерін
анықтау;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесін
зерттеу;
- берілген ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару
жүйесін дамыту мәселесін қарастыру.
Зерттеу объектісі – ретінде Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға
дайын жылжымайтын мүлік, пәтер немесе тұрғын үй сатып алуға, сондай-ақ
ағымдағы ипотекалық несиені қаржыландыруға тиімді шарттармен ипотека ұсынып
отырған ірі коммерциялық банктердің бірі - АТФБанк Акционерлік Қоғамы
алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін отандық және шетелдік
экономист-ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік
құжаттары құрады. Зерттеу жүргізу барысында монографиялық және
статистикалық материал, экономикалық және бұқаралық ақпарат құралдарының
жарияланымдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың
есебін ұйымдастыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ ипотекалық несиелер
бойынша провизвия қалыптастыруға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Сонымен бірге, ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасы
ұсынылды.
Диплом жұмысын жазудың тәжірибелік маңызы. Жұмыста ұсынылған
ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасын қолдану банкке аудит
жүргізудің ұйымдастырушылық аспектісін жетілдіруге септігін тигізеді.
Сондай-ақ ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін
дамыту бағыттары жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және
сенімділігін қолдауға ықпал етеді.
Жұмыстың құрылымы мен құрамы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі үш
бөлімнен және қорытындыдан сондай-ақ, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша беттерден тұрады. Жұмыс 83 парақ негізгі мәтіннен, 7 кестеден 1
суреттен және 4 қосымшадан тұрады.
1 Ипотекалық операциялардың теориялық негіздері және АТФБАНК АҚ
СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні
Ипотека түсінігі дүниежүзілік қаржы экономика жүйесіне ежелгі
Грециядан енген. Оны Архонт Солон (б.э.д. VI ғ.) енгізген болатын. Ал
Солонның замандасы Драконт (б.э.д. 621 ж.) осы тұста әр түрлі жеке меншікке
немесе оның басқа да қозғалмалы бөлігіне жасалынған қастандық үшін қатаң
жазалау тәртіптерін енгізген. Солон б.э.д. 594 жылы өзінің жермен
байланысты қарыздарға өзгерту енгізу, иесіз қалған мүлкті мұрагерлер
қауымына өткізу қажетсіздігі туралы мұраға қалдыру еркіндігі сияқты
әйгілі реформаларын жүзеге асырды. Соның арқасында кез келген адам өз
меншігінен өз бетінше көшу немесе мұраға қалдыру құқығына ие болды. Солон
жеке меншікті (белгілі бір өлшемдегі жерді) мүлік ретінде өткізу үшін
қарызгердің атымен бірге бұл жердің белгілі бір қарыз соммасының кепілі
болып табылатындығын білдіретін қазық қағуды ұсынады және де ол ипотека
деп аталады [2].
Осындай қазықтар негізінде жер иесінің барлық қарыздары есептелініп
отырылған. Кейінірек бұл үшін ипотеклық кітап қолданылған.
Ипотекалық институттың жаңадан даму кезеңі Рим империясы тұсында
басталды. Яғни алғашқы жүз жылдықта онда жеке тұлғалардың меншігінің
келпілдігімен несие беретін ипотекалық мекемелер құрылды. Әсіресе
император Антония Пия (б.д. II ғ.) тарапынан ипотекалық банктер үшін
арнайы заңдар қабылданған. Сол кездің өзінде онда 50 шақты банкпен 800-
ден астам айырбастау пункттері қызмет атқарған. Мемлекет әрдайым
ипотекалық несиелендіру жүйесіне қолдау көрсетіп келген. Соның негізінде
әлеуметтік институттар кұрылған. Сондай-ақ, император Троян кезінде жетім-
жесірлерге қолдау көрсету мақсатында сол кездегі ең төмен болып табылатын
жылдық 5% ставкамен ипотекалық несие беруші қаржылық-қайрымдылық қорлар
құрылған. Негізінен ипотекалық институттар қысқа уақыт аралығында үш
негізгі даму кезеңдерінен, яғни фидуция, пигнус және ипотека кезеңдерінен
өтті [3].
Фидуция - бұл сенім немесе сенім келісімі негізінде жүзеге асырылатын
түбегейлі қамтамасыз ету формасы болып ежелгі рим ережелері негізінде
қалыптасты және дамыды. Классикалық рим құқықтарының даму кезеңінде
пигнус ( яғни латынша - жүзеге асырылмаған кепіл зат ) пайда болған,
сосын ғана ипотека. Сондықтан да алғашқы несиелік келісім негізінде жүзеге
асырылатын кепіл зат туралы келісім шарт тек қана қосымша болып табылатын
еді.
Фидуцияның негізгі мәні ол - келісім шарт жасалынуы мен кепілдікке
қойылған мүлік бойынша кредиторлардың құқығының ресми түрде бекітілуі және
де сол келісім бойынша кепілдіктің фидуцийға (яғни кредиторға) берілуі.
Бұдан кейін егер міндеттеме толығымен өз уақытысында орындалатын болса,
онда кредитордың алдында мүлікті өз иесіне қайтарылуы міндеті. Осылайша
фидуция келісімі де өзінің даму кезеңінен өтті.
Фидуцияның алғашқы даму кезеңінде қарызгерді қорғайтын ешқандай нақты
бір құрал көзге түспейді, яғни кредитор тікелей өзіне не тиімді болса, онда
оны, атап айтқанда, қаласа қарызгерден міндеттемені орындауын талап етті
немесе кепілдікті өзіне қалдырып отырды. Кейінірек, кредитор үшін тиімді
болып табылатын бұл артықшылықты жою мақсатында кепілзат туралы құжатқа
ресми бұйрық енгізілді. Дегенмен, сонда да келісімді жүзеге асыру барысанда
кредитор үшін пайдалы болып табылатын және қарызгерге кері әсер ететін
заңдылықтар сол күйінде қалды.
Ипотекалық институттың келесі даму кезеңі қарызгерді кредитордың өз
бетінше әрекеттерінен қорғау арқылы өзінің айтарлықтай тиімді жақтарымен
айырықшаланды.
Пигнус келісімі, яғни пигнус кезеңіндегі кепілдік туралы келісім
кепілдікке қойылған мүлікті меншік ретінде емес керісінше тек қана қарызгер
тарапынан міндеттемелердің орындалу кепілдігі ретінде пайдалануға беруді
қарастырады. Сондай-ақ, қарызгер кредитордан кепілдікке қойылып жатқан
мүлікті пайдаланбауды тек қана сақтауды талап ету құқығына ие болады.
Сөйтіп, кредитор үшін тек қана бір шартты құқық, ол, егер қарызгер өз
міндеттемелерін орындамаған жағдайда ғана өз зияндарының орнын толтыру үшін
кепілдікке қойылған затты сату құқығы. Соның арқасында ғана кредитордың
сатылған заттың өз иелігінде қалдыру мүмкіндігіне шек қойылды. Егер осындай
жағдай түзетілсе, онда кредитор мүлікті сатудан түскен пайдамен қарызгер
міндеттемесінен артқан бөлігін толығымен оған қайтарып отырды. Келісімнің
бұл түрі мұқият реттеліп отырды және де оған жатпағандарды тек қана сот
арқылы шешіліп отырылды.
Ипотекалық институттың пайда болуының соңғы сатысы сол кездегі саяси
және экономикалық жағдаймен тығыз байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда
Римдегі құл иелену шаруашылығының әлсіреуі мен жерлердің жаппай жалға
берілуі классикалық ипотекалық институттың пайда болуына әкелді. Дегенмен,
сол кездегі заңдылықтарға сайкес қызмет көрсетіп жатқан құрылымдардың
ешбірі еңбек құралдарына басқа ештеңесі жоқ ұсақ жалгерлермен жерлерін
жалға берушілердің арасында жасалатын мұндай келісімді кепілдендіру үшін
сай келмеді. Осындай мәселені шешу арқасында кепілдіктің жаңа формасы
жалгерлердің өз еңбек құралдарын жалға берушінің меншігіне өткізбей-ақ
оларды кепілдікке қою арқылы келісімге отыру пайда болды.
Кейінірек кепілдіктің бұл түрі оның басқа да түрлеріне, атап айтқанда
қозғалмайтын мүлік кепілдігіне де тарады. Осылайша, ипотекалық институттың
пайда болуы біріншіден, кепілзат туралы келісім-шартқа, екіншіден,
қарызгердің өз міндеттемесін орындауын және де бұл міндеттеме орындалмаған
жағадайда кредиторға кепілдікке қойылған мүлікті жүзеге асыру арқылы өз
шығындарын жабу құқығын беретін кепілдік туралы келісім шартпен байланысты
болып келеді. Мұндай келісімдерді куәландыру үшін алғашқыда қарызгер мен
кредитор арасында жай ғана келісім жасалынған. Кейінірек заңды күшке ие
ресми және ресми болмаған құжаттар жасалынып отырылды. Сондай-ақ, үш және
одан да көп куәгерлер қатысуымен жасалынған жеке құжаттар да сондай күшке
ие болды. Сөйтіп ипотеканың классикалық бұл институты да өзінің даму
кезеңінен өтті. Соның тұсында жақтардың келісімінсіз жүзеге асырылатын әр
түрлі ресми ипотекалар енгізілді. Бұған заңды ипотека, яғни император
бұйрығымен инвестордың жасаған ипотекасы, салық төлемейтін адам мүлкіне
жасалынатын фиска ипотекасы, яғни мұраға қалдырушының мүлігіне ипотека,
күйеуінің мүлігі негізінде алған әйелінің ипотекасы және т.б. жатқызылды.
Ипотекалық келісімдерге қатысушылардың құқықтарын қорғаудағы
мемлекеттің орны ерекше болды. Айтарлықтай күрделі құрылымға ие болған
келісімдердің тіркелуі кешіктірілген жүйе үнемі қадағалау мен бақылауды
талап етті. Сөйтіп, мемлекеттің осындай функцияларының әлсіреуі нәтижесінде
ежелгі заманның соңына шығуына байланысты ипотекалық институттар бірнеше
ғасырлар бойы өмір сүруін тоқтатты.
Содан кейін ипотека біртіндеп орта ғасырлар заңдарында кездесе
басталды. Атап айтқанда Германияда XVI-ғасырда құпия ипотека өмір сүрді.
Еуропа мелекеттерінде ипотека екі түрлі сипатқа ие. Біріншіден ол тек қана
қозғалмайтын мүліктерге қолданылады, екіншіден, кепілдікке қойылған мүлік
кредитор емес сот арқылы жүзеге асырылады. Ипотека кредиторлар үшін
қарыздарды төлету бойынша қарызгердің мүлігін өз қарамағына алмай-ақ,
және басқа да кредиторлардың бәсекелестігінен қорғанудың ең дұрыс жолына
айналып жатыр. Яғни орта ғасырлық кодекстерден бері келе жатқан
анықтамасына қарап ипотека – бұл табиғатынан ажыралмас, ол тек қана одан
пайда көру құқығына негізделген [4, 98 б.].
Hypoteka est tota in tota, et tota in qualibet parte - яғни қашанда
міндеттеме толығымен өтелмейінше қанағаттану құқығы сол ипотекаға
қабылданған зат арқылы жүзеге асырылады. Кепілдікке қойылған мүліктің бір
бөлігінің сатылуы кредиторды ол бойынша міндеттемелерді толығымен талап
ету құқығынан айырмайды. Ипотека қозғалмайтын мүлік негізінде жүзеге
асырылып, оның иесі ауысуынан тауелсіз болған.
Талаптың дұрыс қойылмауы немесе тоқтатылуы ипотеканың тоқтатылуына
немесе қателігіне алып келеді, бірақ керісінше емес. Ипотеканың мұндай
ерекшелігі тек қана ежелгі рим құқығы мен ғана емес сондай-ақ, еуропа
мемлекеттерінің заңдарымен де мойындалған. Рим заңдылықтары бойынша ипотека
талаппен оның негізін қалайтын және кредитордың қанағаттану дәрежесін
білдіретін өз шығындарын жабатын сомма мен ипотека бойынша пайыздарға
негізделген болатын. Ал XVII-XIX ғасырлардағы мемлекттердің ипотекалық
заңдылықтары бойынша талап етілетін сомманың көлемі оның жариялылығымен
оның пайызы есебінен өсіп отыратын сомма көлемінің арнайы кітаптарда
көрсетілу шартымен анықталынады. Сөйтіп, Рим заңнамаларының негізінде
ипотека Еуропа заңдарында да көрініс тапты.
Америка мен Англияда ипотека (mortgage) өзіндік ерекшеліктерге ие,
яғни ипотека бойынша қарызгер өзінің негізгі міндеттемелерін орындау
барысында мүлікке иегерлік ету құқығымен титул қарызгерден кредиторға өтеді
[4, 180 б.].
Сонымен, тарихи ипотекалық несиелендіру қарызгердің өз міндеттемелерін
қамтамасыз етудің ең сенімді формасы ретіндегі шаруашылық қатынастар
негізінде дүниеге келді.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктердi кепiлге ала отырып,
ұзақ мерзiмге берiлетiн несиенің түрi болып табылады. Қамтамасыз етiлген
несиелер, банктiк несиелермен салыстырғанда банктер үшiн қауiпсiз, яғни
несиенің қайтарылмай қалған жағдайында банк кепiлге алған мүліктерiн сата
отырып, өз қаражаттарын қайтарып алады.
Классикалық түсiнiкте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актiлермен қамтамасыз етiлген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелiк ресурстар тарту тәсiлiн бiлдiредi
[5].
Ипотекалық несиелеу процесi екi түрде жүзеге асырылуы мүмкiн:
1) Тұрғын-үй құрылысын несиелеу;
2) Халықтың тұрғын-үй сатып алынуына ұзақ мерзiмдi несие беру.
АҚШ-та ХХ-ғасырдың басында жылжымайтын мүлік нарығын дамыту арқылы
елдi қаржылық дағдарыстан шығаруға болатынын түсiнiп, экономиканың бұл
сферасына iрi қаржы ресурстарын тарту мақсатында, құрылымдық өзгерiстер
жүзеге асырылған болатын. Ең алғашқы тұрғын үй иелерiнің корпорациясы
құрылып, 20 мың доллардан аспайтын тұрғын Ұйлермен ипотекалық несиелердi
сатып алу үшiн 18 жылдық кезеңге екi млрд. доллар салынған, осының есебiнен
банктер меншiктi тұрғын үй сатып алуды қажет ететiндерге несие мерзiмiн
созуға мүмкiндiк алды. Содан кейiн ипотекалық несиелердi сақтандыратын
Федералды тұрғын үй әкiмшiлiгi құрылды, сонымен – ипотекалық несиенің
Федералды ұлттық ассоциациясы – Фэнни Мей (Federal National Mortage
Association) құрылды [4, 50 б.].
Ал Германияда да тұрғын үйлердi салуды кешендi қаржыландыру үшiн
банктердегi халықтардың жинақтарын қамтамасыз ететiн ипотекалық жүйе 100
жылдан аса жұмыс iстеуде.
Ресей Федерациясында ипотекалық жүйенi дамыту үшiн заңды негiз және
механизмдер жасалуда.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуi ипотеканың
дамуына әсерiн тигiзiп, бiздің елiмiзге лайықты модельдің қалыптастыру
процессi басталды. Қазiргi уақытта, орташа қазақстандық отбасының жылдық
шығындарының нақты экономикалық мөлшерi табыстарының мөлшерiнен аз болып
отыр. Ал, бұл ақша қаражаттарын қорландыруға мүмкiндiк бередi. Көбiнесе бұл
қаражаттар банктердегi салымдар ретiнде немесе жылжымайтын мүлік сатып алу
арқылы сақталады.
1-сурет. Дамыған елдердегi ипотекалық несиелердің жiктелуi [6]
Ипотека – дамыған елдердегi қаржылық операциялардың кең тараған түрi.
Бұл операцияларда халықтың көп бөлiгi қатысады, тұрғын-үй салуды ипотекалық
несиелеу банктің өтiмдi активтерiнің бiрi болып табылады. Дамыған елдерде
ипотекалық несиелеудің схемалары әртүрлi болады, бiрақ негiзiнен америка
және немiс елдерiнің схемалары қолданылады [7].
Ипотекалық несиелеудің американдық схемасы банктiк несие негiзiнде
құрылып, белгiлi бiр құрылысқа байланыссыз болады. Мысал келтiретiн болсақ,
клиент банкке тұрғылықты үй сатып алу мақсатында несие алу өтiнiшiмен
келедi. Өз алдында, банк несие алушының несиелiк тарихын зерттейдi, және
негiзiнен бұрынғы несиелер бойынша өз мойынына алған мiндеттемелердің
орындалуын қарастырады. Егер несие алушы банктің қойған талаптарына сәйкес
келетiн болса, онда клиент тұрғын үй алу мақсатына, өзi қайтара алатын
несие сомасын алады. Несие сомасын анықтау барысында клиенттің жасы,
бiлiмi, жұмысы, ағымдағы табысы және оның өзгеру мүмкiндiгi үлкен роль
атқарады.
Несие алушының келесi қадамы несие сомасы шегiне сәйкес келетiн тұрғын
үй iздеу. Тұрғын үйдi өзi немесе делдал фирмалар iздеуi мүмкiн.
Телекоммуникацияның дамуына байланысты, қазiргi кезде, дамыған елдердің кез-
келген бөлiгiндегi тұрғын үй нарығын зерттеп бiлу көп қиындық туғызбайды.
Сондықтан болар, АҚШ-та миграция деңгейi өте жоғары дәрежеде болып отыр.
Ипотеканың американдық схемасы бойынша қозғалмайтын мүліктi сатып
алуғаберiлген несие сомасы толық өтелмесе де, оны сатуға мүмкiндiк
берiледi. Бұл жағдайда қозғалмайтын мүлікке заклад актiсi сатылады. Ал,
ипотеканың немiс схемасы американдықпен салыстырғанда икемсiз болып
саналады.
Бұл схема банктiк капиталды тартуға емес, ал ипотека қатысушыларының
ақша қаражаттарын коллективтi салу қоғамдарынан құрылған.
Классикалық немiс схемасы бойынша пәтердi несиеге сатып алу үшiн
бiрнеше жыл қатарынан қоғамдық салымдарды уағытында төлеп отыру қажет. Бұл
пәтер сатып алушының дәулеттiлiгiне және мақсаттылығына деген емтихан
ретiнде қарастырылады. Болашақта сатып алынатын пәтер бағасының жартысын
жинағаннан соң ғана, қоғам мүшесi таңдаған пәтерiне көшуге құқық берiледi
де, ол қалған соманы, әдетте, он жыл iшiнде өтеуi қажет. Пәтердің құнын
өтегеннен кейiн қоғам мүшесi пәтердің иесi болады.
Пәтердi таңдау бiрқатар ережелермен шектеледi, бiрiншiден, тек осы
қоғам салған пәтерлерден таңдауға болады. Iс жүзiнде, бұл қоғам өз
қатысушыларының ақша-қаражаттарын қолдана отырып, тұрғын Ұйдің заказ
берушiсi болып отыр. Бұл жағдай құрылыс компанияларына өте тиiмдi, себебi
олар қоғамның халықтан жинаған ақшаларын пайдаланып, құрылыс көлемiн
көбейтедi.
Қазiргi кезде көптеген Қазақстандық коммерциялық банктер ипотекалық
несиелеудің әдiстерiн енгiзуде [8]. Енді солардың әрқайсысына жеке-жеке
тоқталайық.
1. Жер учаскелері ипотекасының ерекшеліктері. Ипотекалық несилендіруде
ауыл шаруашылығына қатысты жерлер тек қана осы ауыл шаруашылығы
өнімдерінің жүзеге асырылуы немесе оларды дамыту мен тікелей қатысты
несиелік келісім шартты қамтамасыз ету үшін ғана тартылады. Қалалық құрылыс
ережелеріне сәйкес ғимараттар мен құрылыстарды биіктетуге болмайтын жерлер
ипотекалық несиелендіру объектісі болып табылмайды. Ауыл шаруашылығы
саласында қызмет атқаратын ұйымдардың ұжымдық жалпы меншігіне тән жерлер
бойынша ипотека тек қана сол ұжымның мүшесі болып табылатын тұлғаның үлесі
ретіндегі белгілі бір көлемдегі жеріне жүргізілуі мүмкін.
Көлемін есепке алғанда жеке учаске ретінде қолдануға жарамайтын және
мұндай категорияға жатпайтын жерлерге ипотека жүргізілмейді.
Жер учаскесін ипотекалық несиелендіру және кепілхат бойынша келісім
шартқа сайкес кепілдікті ұстаушы болып ҚР Ұлттық Банкі тарапынан ипотекалық
операцияларды жүргізуге рұқсаты бар банктер табылады.
Кепілдік беруші меншігіндегі кепілдікке қойылған жерде орналасқан
немесе соған салынатын ғимараттар мен құрылыстарда сол жер мен бір уақытта
кепілдікке қойылуы мүмкін.
Ал егерде кепілдік беруші меншігіндегі кепілдікке қойылған жер
учаскесінде орналасқан ғимараттар мен құрылыстар кепілхатта қарастырылмаған
болса, онда сол келісім бойынша кепілдік ұстаушы тарапынан қарызгердің
төлем қабілетсіздігіне байланысты мүлікті жүзеге асыру жағдайында
кепілдікке қойылған жер иесі онда орналасқан ғимараттар мен құрылыстарды
пайдалануға қажетті солар орналасқан шамадағы жер көлемін пайдалану құқығын
өзінде сақтайды.
Егерде ипотекалық несиелер бойынша міндеттемелер өз уақытысында
өтелмесе немесе қарызгер тарапынан басқа да қателіктерге жол берілсе оның
иелігіндегі жер учаскесі иелігінен алынып қойылуы мүмкін және де бұл
процесс қарыздың орнын толтыру деп аталады
2. Енді ұйым ипотекасының ерекшеліктеріне келетін болсақ, ұйым
ипотекасының объектісі болып жалпы бірыңғай мүліктік кешен ретінде ұйымның
өзі болып табылады. Заңды тұлға ретінде кепілдікке қойылған ұйымның
мүлігіне материалды және материалды емес активтер, оның ішінде: ғимараттар
мен құрылыстар, құрал-жабдықтар, инвентарь, шикізаттар мен дайын өнімдер,
талап ету құқығы, патент, және т.б. құқықтары мен қарыздары да жатады.
Сонымен бірге ұйымның кепілдікке қойылған мүлігінің құрамына алынбаған
табыстары, сатып алған мүліктері, ұйымның өз мүліктерін жақсартуға жұмсаған
қаражаттары, сондай-ақ, ипотекалық келісім мерзімі аралығында алған
қарыздары да жатады. Ұйымның кепілдік туралы келісімінде кепілдік ретінде
оның барлық активтері немесе баланс активінің бір бөлігі де көрсетілуі
мүмкін.
Ұйымның ипотекалық несие бойынша кепілдікке қою ұйым мүлкінің
иелерінің толық келісімі немесе өкілетті органның шешімі негізінде жүзеге
асырылады. Ал егерде осы талаптардың орындалуының бұзылуымен ипотекалық
келісім шарт жасалынған болса ол жарамсыз деп есептелінеді.
Ұйым ипотекасы оның активтері көлемінің жартысынан кем болмаған
сомадағы ақшалай қаражатпен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Банкроттыққа ұшырап жатқан немесе ликвидациялау және қайта құру туралы
шешім қабылданып жатқан ұйымды ипотека бойынша кепілдікке қоюға жол
берілмейді.
Ипотекаға кепілдікке қойылған мүлік құрамы мен құнының бағасы ұйым
мүлкін толық түгендеу арқылы анықталады. Түгендеу актісі, бухгалтерлік
баланс және ұйымның мүлкінің құрамы мен құны туралы тәуелсіз аудитордың
қорытындысы міндетті түрде кепілхатқа тіркелуі қажет.
Егерде кепілхатта көрсетілген ұйым активінің жалпы соммасының көлемі
өзгермейтін болса, онда кепіл берушінің ұйым мүлкінің құрамын өзгертуге,
сатуға, ауыстыруға, жалға беруге, қарызға беруге және т.б. құқығы бар.
Сондай-ақ, бұл ипотекалық келісім шарттың басқа да шарттарын бұзбайды.
3. Тұрғын үй мен пәтер ипотекасының ерекшеліктері. Тұрғын үй ипотекасы
үй немесе пәтер сатып алу үшін, күрделі жөндеу жүргізу үшін, құру немесе
қайта құру үшін, берілген несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін жузеге
асырылады. Егерде тұрғын үй немесе пәтер иесінің басқа да пәтері немесе үйі
болса және де ол пәтер иесінің отбасы мүшелерімен бірге өмір сүруі үшін
толық қанағаттанарлық дәрежеде және жеткілікті көлемде болса, онда ол
ипотека объектісі бола алады.
Тұрғын үйдің бір бөлігін құрайтын бөлме ипотекалық несиенің объектісі
болып табылмайды.
Ипотекаға тек қана кепілдікке берушінің мүліктік құқығындағы тұрғын үй
немесе пәтер қойылуы мүмкін.
Тұрғын үй немесе пәтерде келісім және жалгерлік келісім шарт негізінде
немесе басқа да заңда қарастырылған шарттар негізінде онда тұрып жатқан
адамның тұрғын үйдің немесе пәтерлердің аукционда сатылуына байланысты одан
көшірілуіне негіз болып табылмайды. Басқаша айтқанда олармен тұрғын жай
туралы келісім, жалгерлік немесе басқа да келісімдер өз күшінде қалады.
Мұндай адамдар өздері орналасып алған осындай тұрғын немесе пәтерлерді
жеңілдіктермен сатып алу құқығына ие болады.
Егерде басқа да шарттар қарастырылмаған ипотекалық несие бойынша
келісімде қарастырылмаған болса кепілдік беруші кепілдік ұстаушының
(кредитордың) келісімімен тұрғын үйдегі бос бөлмені (пәтерді) жалға беруге
құқылы.
Бірақ, ол кепілдік ұстаушының келісімінсіз де сондай пәтерді жалға
бере алады егерде жалгер мен жасалынатын келісім мерзімі несиені қайтару
мерзімінен бұрын бітетін болса.
Ипотекалық банктер қозғалмайтын мүлік кепілдігімен ұзақ мерзімді
несиелер беретін қаржы несие институты болып табылады. Ипотекалық
несиелердің салыстырмалы ұзақ мерзімге берілуіне байланысты ол бойынша
пайыздық төлемдер мен негізгі қарыз сомасының бір бөлігінен құралатын ай
сайынғы төлемдерді ағымдағы табыстар есебінен өтеуге мүмкіндік беретін
қаржыландырудың тиімді және қолайлы тәсілі болып табылады. Мысалы, жалға
берілген үйдің құрылысын қаржыландыру жағдайында несие бойынша
міндеттемелер арендалық төлемдер есебінен өтеліп отырылуы мүмкін.
Ипотекалық банктер берілетін несиелер үшін қажетті құралдарды кепіл
хаттарды шығарып сату арқылы тартады. Олар өз иесіне тұрақты пайыздар
негізінде табыс әкелетін банктің қарыз міндеттемелері болып табылады.
Шығарылатын кепілхаттар банк тарапынан берілетін және кепілдендірілген
ипотекалық несиелер мен қамтамасыз етіледі.
Банк тарапынан шығарылатын құнды қағаздар ипотекалық несиелермен
қамтамасыз етілуіне байланысты банктер кепілзат түрін таңдауда және несие
көлемін белгілеуде қатаң ережелерге бағынуға міндетті. Заң бойынша несиелер
тек қана иемденушісіне тұрақты табыс түсіретін жер учаскесі кепілдігімен
берілуі мүмкін. Сондай-ақ, берілетін несие сомасы жер учаскесінің мұқият
есептелген құнының (кепілдік құнының) 60 % - нан аспауы керек.
Кепілдіктің құнын есептеу үшін әрбір ипотекалық банкте банк басқармасы
тарапынан істелінген және мелекеттік қадағалау органдарымен расталған
арнайы инструкциялар қолданылады.
Банктің өз клиентіне ұсынуы мүмкін несиенің шарты кепілхаттарды
шығарып сату мен құнды қағаздар нарығындағы жағдайға байланысты болып
келеді. Кепілхаттар әдетте биржадағы қарыз міндеттемелерінің курсы
негізінде өз номиналынан төмен бағамен сатылады. Бірақ, сату бағамы банктің
кепілхаттарды сатудан түскен таза пайдасына сай келмейді. Мұндағы басты
мәселе банктердің өз құнды қағаздарын басқа несие институттары яғни
коммерциялық банктер арқылы сатуға мәжбүр болып жатқандығында. Әрине,
көрсеткен мұндай делдалдық қызметі үшін ипотекалық банк оларға
бонификация деп аталатын сыйақы төлейді [9]:
Таза пайда = сату курсы – бонификация,
(1)
Кепілхаттарын шығару арқылы банктер эмиссияның барлық кезеңінде олар
бойынша тұрақты пайыздар төлеу міндеттемесін алады. Бұдан басқа банктің
ағымдағы шығындары да болады. Сондықтан, пайыздық ставка тек қана құнды
қағаздарды ұстаушыларға төленетін пайыздарды ғана емес сондай-ақ, банктің
ағымдағы шығындарын да жабуы тиіс.
Ипотекалық банк кепілхаттар бойынша пайыздық төлемдерін олардың
қолдану мерзімі біткенге дейін өзгертпегеніндей өзінің қарызгерлеріне
несиелік төлем бойынша тұрақты пайыздар бекітуі мүмкін.
Міне осындай ерекшеліктері арқылы кепілхаттарды сату есебінен
берілетін несиелер жинақ немесе басқа банктер тарапынан берілетін
несиелерден айырмаланады.
Қазіргі кезде кепілхаттар 10 жыл мерзімге шығарылуда. Жаңа эмиссия
алдында құнды қағаздар нарығындағы жағдайға сәйкес несиелердің берілу
шарттарына өзгертулер енгізіледі. Егер де кепілхат бойынша пайыз
төмендейтін болса, сәйкесінше несие бойынша пайыздар да төмендейді.
Дегенмен, тәжірибеде банкпен берілетін несие үшін талап етілетін пайыздар
қарызгерлер тарапынан түсінбестікпен қарсы алынады, өйткені олар бұл
пайыздардың немен байланысты екендігін толық түсініп жетпейді. Оның үстіне
банк ұсынған несиенің және оған белгіленген проценттік ставка бойынша оның
берілу шарттарын дайындауға міндетті болып табылады және де ол құнды
қағаздар нарығындағы болуы мүмкін теріс өзгерістерге қарамастан оларды
өзгертуге құқығы жоқ.
Ұсынылған несиені беру үшін банк өзі шығарған кепілхаттарын сатуы
қажет. Басқа жағынан алып қарағанда ипотекалық несие лезде берілмеуі
мүмкін, ал пайыздарды банк тек қана несиені берген соң ғана ала алады. Осы
несие бойынша өтелетін пайыздар мен кепілдік хаттары бойынша өтелетін
төлемдер арасындағы уақыт айырмашылығын толтыру үшін банкке айлық 0,25%-ын
құрайтын несиені бергендігі үшін төленетін төлем қажет.
Ипотекалық банктер қарызгерлерге несиені жедел түрде өтеу құқығын тек
қана пайыздық төлемдерді өтеу бойынша келісілген мерзім біткен соң ғана
береді. Жалпы пайыздық төлемдерді өтеу мерзімі 10 жылдан кем болмайды, яғни
кепілдікхаттарын пайдалану мерзімімен бірдей етіп бекітіледі. Өйткені, егер
қарызгер несиені алуымен кері қайтару құқығына ие болған жағдайда банк
несие бойынша пайыздардаң қарызгер тарапынан өтелмеуіне байланысты құнды
қағаздар иелеріне пайыздық төлемдерді өтей алмау сияқты қиындықтарға тап
болатын еді. Осындай жағдайларды ескере отырып банктер ипотекалық
несиелерді беруді жинақ банктерімен біріге отырып жүзеге асырады. Бұл
ынтымақтастық құрылысты бірлесе отырып қаржыландыру бағдарламасы немесе
ипотекалық несиенің берілуі оны жинақ банкі арқылы өтеу сияқты шарттар
негізінде көрініс табады. Алғашқыда ипотекалық несие, сосын жинақ банкінің
несиесі беріледі. Ипотекалық несиенің өтелуі 15-20 жылға созылады және бұл
уақыт мерзімі ішінде жинақ банкінің несиесі өтелініп болады.
Екінші жағдайда ипотекалық несиенің өтелуі оның жалпы сомасының 30% -
ын не жинақ банкімен келісімге отыру құқығын беру есебінен созылады.
Сөйтіп, ипотекалық несие ұзағымен 10-15 жыл ішінде толық немесе бөлшектеп
жинақ банкімен жасалынған келісім негізінде өтеледі. Егер өтеу үшін қажетті
сома толық болмаса ипотекалық несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін.
Ипотекалық облигациялар банктердің артықшылығы бар ипотека және
ипотекалық міндеттемелерімен қамтамасыз етілген тұрақты проценттер төленіп
отырылатын қарыз міндеттемелері болып табылады. Ол ұзақ мерзімді құнды
қағаз болып және осы мерзім ішінде ұстаушысын тұрақты капиталымен қоса
белгілі мөлшерде пайдамен де қамтамасыз етіп отырады.
Басқа құнды қағаздар сияқты кепілхаттар да (ипотекалық облигациялар)
биржада айналымға түседі және де банктер олардың кепілдігімен несие бере
алады. Егер қаражат қажет болса, онда оларды төмен биржалық курспен сату
емес кепілдіке қою ұсынылады.
Барлық кепілдікке байланысты құқықтар мемлекет тарапынан сенім
білдірілген тұлға бақылауы астындағы арнайы регистрге енгізіледі және де
сол тұлғаның қол қоюымен кепілхаттағы қажетті жабу сомасы расталады.
Кепілхаттар әр түрлі өзіндік ерекшеліктермен шығарылады. Олармен бірге
купондар кітапшасы да шығарылады. Ол төленетін пайыздар сомасымен оның
уақыты көрсетілген бірнеше парақтардан тұрады, және де оларды көрсету
арқылы оның ұстаушысы онда көрсетілген соманы ала алады. Пайыздардың
өтеліну уақытын ұмытып немесе өткізіп жібермеу үшін олардың уақтылы өтелуін
қамтамасыз етіп отыратын ипотекалық немесе басқа да банктерде кепілхаттарды
сақтау ұсынылады.
Купондардың өз уақтысын көрсетіліп отырылуы үлкен маңызға ие. Өйткені,
олар бойынша пайыздар төленіп басталғаннан 4 жыл өткеннен кейін оларды алу
құқығы тоқтатылады. Қазірде банктер тек қана депозиттік сертификаттарды
шығаруда. Ол өз ұстаушысына компанияның ипотекалық несие және кепілдік
хаттар бойынша басқарушысының яғни кепілхаттар эмитентінің қызметін бір
тұлға қызметі ретінде қарастыра отырып кепілдік хаттарды иемденуге құқық
беретін құнды қағаз болып есептелінеді.
Бұл жүйенің тиімділігін қамтамасыз ету оның келесідей негізгі құрылу
және қызмет ету принциптерін сақтаумен байланысты болып келеді [10].
1. Лицензиялау – яғни кепілхаттарды шығару үшін арнайы лицензия қажет.
2. Орын толтыру принципі.
Ипотекалық банк тарапынан шығарылған облигациялардың жалпы сомасы әр
уақытта ипотекалық несие арқылы жабылып отырылуы керек. Сондай-ақ,
ипотекалық институт тарапынан шығарылған облигациялардың жалпы сомасы олар
бойынша жылжымайтын мүлік кепілдігімен берілген ұзақ мерзімді несиелердің
жалпы көлемінен аспауы қажет.
3. Жабылу шегі.
Кепілдікке қойылған мүлік құнының тек қана 60-70% облигацияны
қамтамасыз ету үшін тартылуы мүмкін. Басқаша айтқанда банк тарапынан
берілетін ипотекалық несие көлемі кеплдіктің 60-70% сондай-ақ, шығарылған
кепілдік хатының көлемі де банкке кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік
құнының 60-70% құрауы тиіс.
4. Жабу регистрі.
Облигацияларды жабуға қызмет ететін барлық активтер кепілдікке
қойылған объектінің сипатын, несиенің номиналды сомасын, пайыз ставкасын,
негізгі қарыз бойынша төленетін соманы, кепілдіктің сомасын, кепідікті
пайдалану жолдарын көрсететін арнайы регистрлерге енгізіледі.
5. Облигация ұстаушылардың артықшылықтары.
Банктің банкроттық жағдайында облигация ұстаушыларының өз шығындарын
банк міндеттемелері есебінен жабу сияқты артықшылықты құқығы болады.
6. Қорғаныс тірегі принципі.
Ипотекалық несие операцияларымен және кепілдік хаттарды шығарумен
байланысты банктің активті және пассивті қызметтері оның басқа да
қызметтерінен қатаң тәрізде ерекшеленген болуы тиіс. Ипотекалық банктер
жоғары тәуекелді операцияларды жузеге асырмайды, оның жүзеге асыратын
операцияларының саны заңмен шектелінеді.
7. Қадағалау принципі.
Дүниежүзілік банктік тәжірибеде ипотекалық банктердің қызметі үстінен
қатаң қадағалау жүргізіліп отырылады. Атап айтқанда, банк балансы,
рентабельдігі, меншік капиталының артып отыруы, бекітілген нормативтердің
орындалуы, пайыздық ставка саясатына, ішкі және сыртқы аудиттік тексеруіне
бақылау жасалынып отырылады. Бақылаудың құрылымдық объектісі жабу
принципінің сақталыну болып табылады. Ол үшін әрбір банкке бақылау органы
тарапынан кепілдікпен жабудың қамтамасыз етілуімен хабардар етіп отыратын
тұлға (фидуциарий) тағайындалады. Фидуциарий жабудың жеткіліктілігімен
мәліметтердің жабу регистріне енгізудің дұрыстылығына бақылау жасап
отырады. Сондай-ақ, кепілдік хаттарының жабылуы бойынша қажетті
сертификаттармен қамтамасыз етеді. Әдетте шығарылған кепілхат төлеміндегі
банк меншік капиталының үлесі де реттелінеді. Ипотекалық облигациялар
есебінен ипотекалық несие үшін қажетті ресурстарды тарту тиімділігін
қамтамасыз ету мақсатында облигациялардың өтімділігін және өз инвесторы
үшін қолайлылығын қамтамасыз ететін екінші нарық болуы қажет.
1.2 АТФБанк АҚ технико-экономикалық сипаттамасы
1995 жылы құрылған АТФ Банк Акционерлік қоғамы Қазақстандағы банк
жүйесіндегі алдыңғы қатардағыларының бірі болып отыр. 1995 жылдың
маусымында ҚР Ұлттық Банкімен Алматинский торгово-финансовый банк ЖАҚ
болып тіркелген АТФ Банк ҚР Ұлттық Банкінен теңге және шетел
валюталарымен жүргізілетін операцияларға №59 бас лицензия алды. 2001жылы
Алматинский торгово-финансовый банк ААҚ, ал 2002 жылдың маусымында АТФ
Банк ААҚ болып тіркелді. 2003 жылдың қазан айынан бастап АТФ Банк АҚ
болып қайта тіркеуден өтті. Банктің табыстылығына қазақстандық және
халықаралық құрылтайшылардың белсенді қызметтері, халықаралық стандарттар
және банк қызметкерлерінің жоғарғы біліктілігі кепіл болып отыр. АТФ Банк
АҚ 18 жыл ішінде банктік қызметтің барлық саласында айтарлықтай нәтижәлерге
қол жеткізді және құрамында 3250 астам адам қызмет атқаратын, заман
талабына сай алып компаниялар тобының біріне айналды [11].
Сыйластық, сенім, еркіндік, сабақтастық және тәуелсіздік кіретін
АТФБанк құндылықтар жиынтығы – банк қызметі және оның клиенттермен,
серіктестермен қарым-қатынасы үшін негізгі тірек болып табылады. АТФБанктің
құндылықтары – тұрақтылық пен табыс кепілінің басты шарты. Бизнестің жаңа
бағыттарының дамуы, шығын деңгейінің төмендеуі, сонымен қатар үнемі жаңа
банктік технологияларды енгізу, бұл – даму деңгейіне қарамастан банк
алдында тұрған міндеттер.
АТФ Банк АҚ әмбебап қаржылық институт бола отырып, Қазақстанның қор
және валюта нарығында жетекші орын алады. Банк Қазақстанның қаржылық
институттарының ішінде активтерінің саны бойынша ірі үштікке кіреді. Банк
қызметінің негізгі көрсеткіштері сенімді өркендеуді байқатады — 2012 жылдың
1 шілдесіндегі жағдай бойынша банк активтері 7 миллиард 830 миллион АҚШ
долларын құрайды.
АТФ Банк Қазақстан аймақтарындағы және көршілес мемлекеттердегі
нарықта қатысуын жергілікті үкімет органдарымен және кәсіпкерлермен
ынтымақтастықты дамыта отырып жүзеге асыруға тырысады. Банк қызметінің
жағрапиясы елдің барлық аумағын қамтиды. АТФБанктің Қазақстанның
экономикалық тұғырын бекіткен аймақтарының барлығында орналасқан 17 филиалы
бар. АТФБанктің Қырғыз Республикасында – АТФБанк – Қырғызстан ЖАҚ, Ресей
Федерациясында (Омбы) – Сибирь ЖАҚ ОКБ және Тәжікстанда – Сихибкорбанк
ЖАҚ, еншілес банктері бар [11].
АТФБанк акционерлік қоғамы 18 жыл бойы Қазақстан халқына банктік
өнімдер мен қызметтер ұсынып келіп, 2007 жылы әлемге танымал UniCredit
Group-тың мүшесі болды. Орталық және Шығыс Еуропада коммерциялық банктік
операцияларды жүргізу үшін АТФБанк акцияларының бақылау пакетін UniCredit
Group-тың бөлімшесі болып табылатын австриялық банк Bank Austria-ның сатып
алуы туралы келісімі 2007 жылдың маусым айында жасалды. 2007 жылы 14
қарашада UniCredit Group тобының бөлімшесі Австрияның Кредитанштальт Банкі
Орталық және Шығыс Еуропадағы коммерциялық банктік операциялар үшін,
АТФБанк АҚ-ның жалпы шығарылған акционерлік капитал көлемінен 91,8% сатып
алу процесін аяқтады. Келісімнің бағасы шамамен 2,117 млн АҚШ долларын
құрады. Бұл жерде айта кетер жайт, бұл келісім өлшемі жағынан ТМД
аумағындағы ең ірі банктік келісім болып табылады. Сонымен қатар, италяндық
инвесторлар АТФБанктің ағымдағы даму стратегиясын аса табысты деп санайды
және оның ары қарай жүзеге асуын толық қолдайды.
АТФБанк АҚ ұйымдастырушылық құрылымы [12]:
- Сервис-менеджерлердің қызметі
- Заңгерлік қызмет
- Бухгалтерлік есеп және есептіліктің нәтижесі бөлімі
- Операционды бөлім, оның ішіне кіретіндер: заңды тұлғаларға қызмет
көрсету, қаржылық бақылау және төлемдер секторы.
- Кассалық оперциялар секторы.
- Бөлшек бөлімі, оның ішіне кіретіндер: тұтынушылық несиелендіру секторы
және бөлшек қызметтердің сатылу секторы
- Инфотехнологиялар секторы
- Бірлескен несиелендіру
- Кіші және орта бизнесті несиелендіру
- Несиелік әкімшілік бөлімі
- Несиелерді қамтамасыз ету бөлімі.
- Қауіпсіздік қызметі
- Күзет және инкассация бөлімі
АТФБанкінің негізгі мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын өсуі және
экономикалық өркендеуі мақсатында банк кең ауқымда банк өнімдерімен әр
клиенттің қажеттілігін қанағаттандыруға тырысады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясына сәйкес Банк
операциялардың мынадай түрлерін ұлттық және шетел валютасында жүзеге
асырады [12]:
- Жеке және заңды тұлғалардың банк шоттарын ашу, жүргізу және
депозиттерді қабылдау
- Банктің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымның корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу
- Кассалық операциялар: қолма-қол ақшаны қабылдау және беру, оларды
ұсақтау, айырбастау, қайта есептеу, сұрыптау, орау және сақтау
- Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша аудару және
төлемдері бойынша тапсырмаларын орындау
- Есептеу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдер және
басқа да ұзақ мерзімді міндеттерін есептеу (дисконт)
- Қолма-қол шетел валютасында айырбастау операцияларын ұйымдастыру
- Төлем карталарының шығарылымы
- Банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау
- Төлем құжаттарын инкассациялауға қабылдау (вексельден басқа)
- Аккредетивті ашу және растау, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Есеп және аудит кафедрасының меңгерушісі
2013 жыл
Б.Б. Султанова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ипотекалық операциялардың есебі мен аудиті (АТФБанк АҚ мысалында)
тақырыбына
5В050800 – Есеп және аудит мамандығы бойынша
Орындаған: ____________ Қалқұл Ж.А.
Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., аға оқытушы ____________ Оралбаева Ж.З.
Нормабақылаушы: ____________ Жунисова Г.Е.
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы әрқашанда экономикалық
өсудің негізі болып табылады. Себебі, біріншіден адамдар өздерінің өмір
сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім кешек және т.б. үшін ең алдымен
баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни ол үшін қажетті қаражат жинаумен
айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін орналастыру, экономиканы құрылымдық
жағынан қайта құру, осылардың бәрі мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына
қомақты қаржы бөлінуін талап етеді. Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының
дамуы құрылыс заттарын өндіретін ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды
объектілер құрылысы, жол құрылысы, қалалық көлік сияқты және т.б.
мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына алып келеді. Сондықтан,
ипотекалық несиелендіру тек қана экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз
байланысты басқа да салаларды жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген
механизмдердің бірі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты ипотекалық операцияларға экономикалық тұрғыдан
сипаттама бере отырып, оның есебі мен аудитін ұйымдастыруды ашып көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диплом жұмысын жазу барысында келесідей
міндеттер қойылды:
- ипотекалық операциялардың экономикалық мәнін ашу;
- зерттеу объектісі ретінде алынған АТФБанк АҚ қызметіне технико-
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру және есеп саясатын қарастыру;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктеріне тоқталу;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру сұрақтарын жан-жақты ашып көрсету;
- ипотекалық несиелер бойынша провизия қалыптастыру тәртіптерін
анықтау;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесін
зерттеу;
- берілген ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару
жүйесін дамыту мәселесін қарастыру.
Зерттеу объектісі – ретінде Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға
дайын жылжымайтын мүлік, пәтер немесе тұрғын үй сатып алуға, сондай-ақ
ағымдағы ипотекалық несиені қаржыландыруға тиімді шарттармен ипотека ұсынып
отырған ірі коммерциялық банктердің бірі - АТФБанк Акционерлік Қоғамы
алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың
есебін ұйымдастыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ ипотекалық несиелер
бойынша провизвия қалыптастыруға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Сонымен бірге, ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасы
ұсынылды.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес Жоғары мектебі
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға
тапсырма
Студент: Қалқұл Жадыра
Тақырыбы: Ипотекалық операциялардың есебі мен аудиті (АТФБанк АҚ
мысалында)
26.12.2012 жыл № 4-3591 бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 03 маусым 2013 жыл
Жұмысқа берілген бастапқы тапсырмалар: АТФБанк акционерлік қоғамы
Диплом жұмысында қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
а) Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні, АТФБанк АҚ технико-
экономикалық сипаттамасы және есеп саясаты;
б) АТФБанк АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру процесі, ипотекалық
операцияларының синтетикалық және аналитикалық есебі, берілген ипотекалық
несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру есебін ұйымдастыру
в) АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесі,
ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Ипотекалық операциялардың теориялық негіздері және АТФБАНК АҚ
СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 АТФБанк АҚ технико-экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... .19
1.3 АТФБанк АҚ есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының есебін ұйымдастыру
2.1 АТФБанк АҚ ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру
процесі ... ... ..38
2.2 Ипотекалық операцияларының синтетикалық және аналитикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
2.3 Берілген ипотекалық несиелер бойынша провизиялар қалыптастыру
есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .54
3 АТФБАНК АҚ ипотекалық операциялар есебінің аудиті
3.1 АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
3.2 Ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
қолданылған әдебиеттер
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 82
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ипотекалық несие – бұл батыс елдерінде жоғары
қарқынмен дамып келе жатқан қаржы нарығы бағыттарының бірі болып табылады.
Бүгінгі күні, ол Қазақстан үшін де жаңа түсінік емес. Ипотека дегеніміз -
қозғалмайтын мүліктерді (жерді, үйлерді,құрылыстарды) кепілге алу арқылы
банктердің ұзақ мерзімге беретін ақшалай қаржысы. Қазірде мамандар ежелден
келе жатқан қозғалмайтын мүлік бойынша пәтер маселесін шешудің бірден бір
перспективті жолы ретінде ұзақ мерзімді ипотекалық несие жүйесін дамыту деп
есептейді.
Шетел тәжірибесінен белгілі болғандай егер, мемлекет тарапынан дұрыс
және тиімді саясат жүргізілетін болса, онда ипотекалық несие өзін-өзі
қамтамасыз ететін және де бұл нарықтың белгілі бір дәрежеде дамуына
әкелетін жүйеге айналады. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27
қаңтардағы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты
бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында Біз жаңа тұрғын үй құрылысы
бағдарламасын іске асыруға кірісіп кеттік. Елімізде жыл сайын 6 миллион
шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілуде. Алайда біз жарты миллионнан
астам жас отбасыны жеке баспанамен қамтамасыз етуге тиіспіз - деп атап
көрсеткені белгілі [1]. Ал, тұрғын үй нарығының дамуы және олардың құрылуы
әрқашанда экономикалық өсудің негізі болып табылатыны белгілі. Себебі,
біріншіден адамдар өздерінің өмір сүру жағдайын жақсарту, тамақ-ас, киім
кешек және т.б. үшін ең алдымен баспана құру мәселесін алдына қояды, яғни
ол үшін қажетті қаражат жинаумен айналысады. Екіншіден, өндіріс күшін
орналастыру, экономиканы құрылымдық жағынан қайта құру, осылардың бәрі
мемлекет тарапынан тұрғын үй құрылысына қомақты қаржы бөлінуін талап етеді.
Үшіншіден, осы тұрғын үй құрылысының дамуы құрылыс заттарын өндіретін
ұйымдар, жобалау, инфрақұрылымды объектілер құрылысы, жол құрылысы,
қалалық көлік сияқты және т.б. мыңдаған адамды қамтитын салалардың дамуына
алып келеді. Ұзақ мерзімді ипотекалық несиенің экономиканың нақты секторына
тиімді әсері негізінде мемлекетке миллиардтаған доллардағы шетелдік тікелей
инвестициялар тартылады. Сондықтан, ипотекалық несиелендіру тек қана
экономиканы емес, сондай-ақ онымен тығыз байланысты басқа да салаларды
жедел дамыту қабілетіне ие болатын жекелеген механизмдердің бірі болып
табылады.
Қазақстанда ипотеканы дамыту 1995 жылдың 23 қарашысындағы №2723
Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы ҚР Заңы негізінде басталған болатын.
Осы бұйрық негізінде ипотека кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік немесе
оның бір бөлігі кепілдікке қоюшының немесе үшінші тұлғаның қолданысында
және басқаруында қалатын кепіл зат ретінде қарастырылады. Осындай несие
ресурстарының жетіспеуі және халық табысының төменділігі шарттарында ҚР
үкіметі ұзақ мерзімді ипотекалық несиелендірудің тиімдірек моделі ретінде
малайзиялық үлгіні таңдады. Осы үлгіге сәйкес мемлекеттің қатысуымен тұрғын
үй нарығын жетілдіретін институттар және де банктермен ипотекалық келісім
негізінде қамтамасыз етілген ипотекалық облигациялар шығару арқылы қайта
қаржыландырылуын қамтамасыз ететін агенттік, яғни ипотекалық компания
құрылды.
Шешіліп отырған ғылыми мәселенің қазіргі жағдайы. Соңғы кездерде
ипотекалық несиелендіру мәселесі жиі көтеріліп жатыр және де ол шетелдік
ғалымдар тарапынан жеткілікті дәрежеде шешімін тауып жатыр. Оның
классикалық моделі ретінде еуропалық (немістердің) және американдық
модельдер қарастырылады.
Бәрімізге белгілі, американдық үлгі көптеген жылдар бойы мемлекет
тарапынан қолдау тауып келеді және де ол тек қана дамыған экономика
жағдайында тұрғын-үй сатып алудың басты нысаны болып табылады. Көптеген
мемлекттерде осы екі модель олардың өзіндік ерекшеліктері мен формаларына
байланысты қолданылып жүр. Экономикасы дамыған мемлекеттерде сонымен қатар,
Қазақстанда да тұрғын үй мәселесін шешуде қолайлы және тиімді үлгілерді
издестірумен байланысты және ипотекалық несиені дамыту, оларды талдауға
арналған басылымдар жарық көріп жатыр.
Дипломдық зерттеудің мақсаты. Жұмыстың мақсаты ипотекалық
операцияларға экономикалық тұрғыдан сипаттама бере отырып, оның есебі мен
аудитін ұйымдастыруды ашып көрсету.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін диплом жұмысын жазу барысында келесідей
міндеттер қойылды:
- ипотекалық операциялардың экономикалық мәнін ашу;
- зерттеу объектісі ретінде алынған АТФБанк АҚ қызметіне технико-
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру және есеп саясатын қарастыру;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың ұйымдастыру процесінің
ерекшеліктеріне тоқталу;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларының бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру сұрақтарын жан-жақты ашып көрсету;
- ипотекалық несиелер бойынша провизия қалыптастыру тәртіптерін
анықтау;
- АТФБанк АҚ ипотекалық операцияларға аудит жүргізу әдістемесін
зерттеу;
- берілген ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару
жүйесін дамыту мәселесін қарастыру.
Зерттеу объектісі – ретінде Қазақстан Республикасында жеке тұлғаларға
дайын жылжымайтын мүлік, пәтер немесе тұрғын үй сатып алуға, сондай-ақ
ағымдағы ипотекалық несиені қаржыландыруға тиімді шарттармен ипотека ұсынып
отырған ірі коммерциялық банктердің бірі - АТФБанк Акционерлік Қоғамы
алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін отандық және шетелдік
экономист-ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
заңнамалық актілері, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік
құжаттары құрады. Зерттеу жүргізу барысында монографиялық және
статистикалық материал, экономикалық және бұқаралық ақпарат құралдарының
жарияланымдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. АТФБанк АҚ ипотекалық операциялардың
есебін ұйымдастыру сапасын жақсартуға, сондай-ақ ипотекалық несиелер
бойынша провизвия қалыптастыруға бағытталған міндеттер кешенін шешу
қажеттілігі мәселесін қарастыру және оны теориялық негіздеу болып табылады.
Сонымен бірге, ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасы
ұсынылды.
Диплом жұмысын жазудың тәжірибелік маңызы. Жұмыста ұсынылған
ипотекалық операцияларға аудит жүргізу бағдарламасын қолдану банкке аудит
жүргізудің ұйымдастырушылық аспектісін жетілдіруге септігін тигізеді.
Сондай-ақ ипотекалық операциялар бойынша тәуекелділіктерді басқару жүйесін
дамыту бағыттары жалпы банк жүйесінің тұрақтылығын нығайтуға және
сенімділігін қолдауға ықпал етеді.
Жұмыстың құрылымы мен құрамы. Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі үш
бөлімнен және қорытындыдан сондай-ақ, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қосымша беттерден тұрады. Жұмыс 83 парақ негізгі мәтіннен, 7 кестеден 1
суреттен және 4 қосымшадан тұрады.
1 Ипотекалық операциялардың теориялық негіздері және АТФБАНК АҚ
СИПАТТАМА
1.1 Ипотекалық операциялардың экономикалық мәні
Ипотека түсінігі дүниежүзілік қаржы экономика жүйесіне ежелгі
Грециядан енген. Оны Архонт Солон (б.э.д. VI ғ.) енгізген болатын. Ал
Солонның замандасы Драконт (б.э.д. 621 ж.) осы тұста әр түрлі жеке меншікке
немесе оның басқа да қозғалмалы бөлігіне жасалынған қастандық үшін қатаң
жазалау тәртіптерін енгізген. Солон б.э.д. 594 жылы өзінің жермен
байланысты қарыздарға өзгерту енгізу, иесіз қалған мүлкті мұрагерлер
қауымына өткізу қажетсіздігі туралы мұраға қалдыру еркіндігі сияқты
әйгілі реформаларын жүзеге асырды. Соның арқасында кез келген адам өз
меншігінен өз бетінше көшу немесе мұраға қалдыру құқығына ие болды. Солон
жеке меншікті (белгілі бір өлшемдегі жерді) мүлік ретінде өткізу үшін
қарызгердің атымен бірге бұл жердің белгілі бір қарыз соммасының кепілі
болып табылатындығын білдіретін қазық қағуды ұсынады және де ол ипотека
деп аталады [2].
Осындай қазықтар негізінде жер иесінің барлық қарыздары есептелініп
отырылған. Кейінірек бұл үшін ипотеклық кітап қолданылған.
Ипотекалық институттың жаңадан даму кезеңі Рим империясы тұсында
басталды. Яғни алғашқы жүз жылдықта онда жеке тұлғалардың меншігінің
келпілдігімен несие беретін ипотекалық мекемелер құрылды. Әсіресе
император Антония Пия (б.д. II ғ.) тарапынан ипотекалық банктер үшін
арнайы заңдар қабылданған. Сол кездің өзінде онда 50 шақты банкпен 800-
ден астам айырбастау пункттері қызмет атқарған. Мемлекет әрдайым
ипотекалық несиелендіру жүйесіне қолдау көрсетіп келген. Соның негізінде
әлеуметтік институттар кұрылған. Сондай-ақ, император Троян кезінде жетім-
жесірлерге қолдау көрсету мақсатында сол кездегі ең төмен болып табылатын
жылдық 5% ставкамен ипотекалық несие беруші қаржылық-қайрымдылық қорлар
құрылған. Негізінен ипотекалық институттар қысқа уақыт аралығында үш
негізгі даму кезеңдерінен, яғни фидуция, пигнус және ипотека кезеңдерінен
өтті [3].
Фидуция - бұл сенім немесе сенім келісімі негізінде жүзеге асырылатын
түбегейлі қамтамасыз ету формасы болып ежелгі рим ережелері негізінде
қалыптасты және дамыды. Классикалық рим құқықтарының даму кезеңінде
пигнус ( яғни латынша - жүзеге асырылмаған кепіл зат ) пайда болған,
сосын ғана ипотека. Сондықтан да алғашқы несиелік келісім негізінде жүзеге
асырылатын кепіл зат туралы келісім шарт тек қана қосымша болып табылатын
еді.
Фидуцияның негізгі мәні ол - келісім шарт жасалынуы мен кепілдікке
қойылған мүлік бойынша кредиторлардың құқығының ресми түрде бекітілуі және
де сол келісім бойынша кепілдіктің фидуцийға (яғни кредиторға) берілуі.
Бұдан кейін егер міндеттеме толығымен өз уақытысында орындалатын болса,
онда кредитордың алдында мүлікті өз иесіне қайтарылуы міндеті. Осылайша
фидуция келісімі де өзінің даму кезеңінен өтті.
Фидуцияның алғашқы даму кезеңінде қарызгерді қорғайтын ешқандай нақты
бір құрал көзге түспейді, яғни кредитор тікелей өзіне не тиімді болса, онда
оны, атап айтқанда, қаласа қарызгерден міндеттемені орындауын талап етті
немесе кепілдікті өзіне қалдырып отырды. Кейінірек, кредитор үшін тиімді
болып табылатын бұл артықшылықты жою мақсатында кепілзат туралы құжатқа
ресми бұйрық енгізілді. Дегенмен, сонда да келісімді жүзеге асыру барысанда
кредитор үшін пайдалы болып табылатын және қарызгерге кері әсер ететін
заңдылықтар сол күйінде қалды.
Ипотекалық институттың келесі даму кезеңі қарызгерді кредитордың өз
бетінше әрекеттерінен қорғау арқылы өзінің айтарлықтай тиімді жақтарымен
айырықшаланды.
Пигнус келісімі, яғни пигнус кезеңіндегі кепілдік туралы келісім
кепілдікке қойылған мүлікті меншік ретінде емес керісінше тек қана қарызгер
тарапынан міндеттемелердің орындалу кепілдігі ретінде пайдалануға беруді
қарастырады. Сондай-ақ, қарызгер кредитордан кепілдікке қойылып жатқан
мүлікті пайдаланбауды тек қана сақтауды талап ету құқығына ие болады.
Сөйтіп, кредитор үшін тек қана бір шартты құқық, ол, егер қарызгер өз
міндеттемелерін орындамаған жағдайда ғана өз зияндарының орнын толтыру үшін
кепілдікке қойылған затты сату құқығы. Соның арқасында ғана кредитордың
сатылған заттың өз иелігінде қалдыру мүмкіндігіне шек қойылды. Егер осындай
жағдай түзетілсе, онда кредитор мүлікті сатудан түскен пайдамен қарызгер
міндеттемесінен артқан бөлігін толығымен оған қайтарып отырды. Келісімнің
бұл түрі мұқият реттеліп отырды және де оған жатпағандарды тек қана сот
арқылы шешіліп отырылды.
Ипотекалық институттың пайда болуының соңғы сатысы сол кездегі саяси
және экономикалық жағдаймен тығыз байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда
Римдегі құл иелену шаруашылығының әлсіреуі мен жерлердің жаппай жалға
берілуі классикалық ипотекалық институттың пайда болуына әкелді. Дегенмен,
сол кездегі заңдылықтарға сайкес қызмет көрсетіп жатқан құрылымдардың
ешбірі еңбек құралдарына басқа ештеңесі жоқ ұсақ жалгерлермен жерлерін
жалға берушілердің арасында жасалатын мұндай келісімді кепілдендіру үшін
сай келмеді. Осындай мәселені шешу арқасында кепілдіктің жаңа формасы
жалгерлердің өз еңбек құралдарын жалға берушінің меншігіне өткізбей-ақ
оларды кепілдікке қою арқылы келісімге отыру пайда болды.
Кейінірек кепілдіктің бұл түрі оның басқа да түрлеріне, атап айтқанда
қозғалмайтын мүлік кепілдігіне де тарады. Осылайша, ипотекалық институттың
пайда болуы біріншіден, кепілзат туралы келісім-шартқа, екіншіден,
қарызгердің өз міндеттемесін орындауын және де бұл міндеттеме орындалмаған
жағадайда кредиторға кепілдікке қойылған мүлікті жүзеге асыру арқылы өз
шығындарын жабу құқығын беретін кепілдік туралы келісім шартпен байланысты
болып келеді. Мұндай келісімдерді куәландыру үшін алғашқыда қарызгер мен
кредитор арасында жай ғана келісім жасалынған. Кейінірек заңды күшке ие
ресми және ресми болмаған құжаттар жасалынып отырылды. Сондай-ақ, үш және
одан да көп куәгерлер қатысуымен жасалынған жеке құжаттар да сондай күшке
ие болды. Сөйтіп ипотеканың классикалық бұл институты да өзінің даму
кезеңінен өтті. Соның тұсында жақтардың келісімінсіз жүзеге асырылатын әр
түрлі ресми ипотекалар енгізілді. Бұған заңды ипотека, яғни император
бұйрығымен инвестордың жасаған ипотекасы, салық төлемейтін адам мүлкіне
жасалынатын фиска ипотекасы, яғни мұраға қалдырушының мүлігіне ипотека,
күйеуінің мүлігі негізінде алған әйелінің ипотекасы және т.б. жатқызылды.
Ипотекалық келісімдерге қатысушылардың құқықтарын қорғаудағы
мемлекеттің орны ерекше болды. Айтарлықтай күрделі құрылымға ие болған
келісімдердің тіркелуі кешіктірілген жүйе үнемі қадағалау мен бақылауды
талап етті. Сөйтіп, мемлекеттің осындай функцияларының әлсіреуі нәтижесінде
ежелгі заманның соңына шығуына байланысты ипотекалық институттар бірнеше
ғасырлар бойы өмір сүруін тоқтатты.
Содан кейін ипотека біртіндеп орта ғасырлар заңдарында кездесе
басталды. Атап айтқанда Германияда XVI-ғасырда құпия ипотека өмір сүрді.
Еуропа мелекеттерінде ипотека екі түрлі сипатқа ие. Біріншіден ол тек қана
қозғалмайтын мүліктерге қолданылады, екіншіден, кепілдікке қойылған мүлік
кредитор емес сот арқылы жүзеге асырылады. Ипотека кредиторлар үшін
қарыздарды төлету бойынша қарызгердің мүлігін өз қарамағына алмай-ақ,
және басқа да кредиторлардың бәсекелестігінен қорғанудың ең дұрыс жолына
айналып жатыр. Яғни орта ғасырлық кодекстерден бері келе жатқан
анықтамасына қарап ипотека – бұл табиғатынан ажыралмас, ол тек қана одан
пайда көру құқығына негізделген [4, 98 б.].
Hypoteka est tota in tota, et tota in qualibet parte - яғни қашанда
міндеттеме толығымен өтелмейінше қанағаттану құқығы сол ипотекаға
қабылданған зат арқылы жүзеге асырылады. Кепілдікке қойылған мүліктің бір
бөлігінің сатылуы кредиторды ол бойынша міндеттемелерді толығымен талап
ету құқығынан айырмайды. Ипотека қозғалмайтын мүлік негізінде жүзеге
асырылып, оның иесі ауысуынан тауелсіз болған.
Талаптың дұрыс қойылмауы немесе тоқтатылуы ипотеканың тоқтатылуына
немесе қателігіне алып келеді, бірақ керісінше емес. Ипотеканың мұндай
ерекшелігі тек қана ежелгі рим құқығы мен ғана емес сондай-ақ, еуропа
мемлекеттерінің заңдарымен де мойындалған. Рим заңдылықтары бойынша ипотека
талаппен оның негізін қалайтын және кредитордың қанағаттану дәрежесін
білдіретін өз шығындарын жабатын сомма мен ипотека бойынша пайыздарға
негізделген болатын. Ал XVII-XIX ғасырлардағы мемлекттердің ипотекалық
заңдылықтары бойынша талап етілетін сомманың көлемі оның жариялылығымен
оның пайызы есебінен өсіп отыратын сомма көлемінің арнайы кітаптарда
көрсетілу шартымен анықталынады. Сөйтіп, Рим заңнамаларының негізінде
ипотека Еуропа заңдарында да көрініс тапты.
Америка мен Англияда ипотека (mortgage) өзіндік ерекшеліктерге ие,
яғни ипотека бойынша қарызгер өзінің негізгі міндеттемелерін орындау
барысында мүлікке иегерлік ету құқығымен титул қарызгерден кредиторға өтеді
[4, 180 б.].
Сонымен, тарихи ипотекалық несиелендіру қарызгердің өз міндеттемелерін
қамтамасыз етудің ең сенімді формасы ретіндегі шаруашылық қатынастар
негізінде дүниеге келді.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктердi кепiлге ала отырып,
ұзақ мерзiмге берiлетiн несиенің түрi болып табылады. Қамтамасыз етiлген
несиелер, банктiк несиелермен салыстырғанда банктер үшiн қауiпсiз, яғни
несиенің қайтарылмай қалған жағдайында банк кепiлге алған мүліктерiн сата
отырып, өз қаражаттарын қайтарып алады.
Классикалық түсiнiкте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актiлермен қамтамасыз етiлген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелiк ресурстар тарту тәсiлiн бiлдiредi
[5].
Ипотекалық несиелеу процесi екi түрде жүзеге асырылуы мүмкiн:
1) Тұрғын-үй құрылысын несиелеу;
2) Халықтың тұрғын-үй сатып алынуына ұзақ мерзiмдi несие беру.
АҚШ-та ХХ-ғасырдың басында жылжымайтын мүлік нарығын дамыту арқылы
елдi қаржылық дағдарыстан шығаруға болатынын түсiнiп, экономиканың бұл
сферасына iрi қаржы ресурстарын тарту мақсатында, құрылымдық өзгерiстер
жүзеге асырылған болатын. Ең алғашқы тұрғын үй иелерiнің корпорациясы
құрылып, 20 мың доллардан аспайтын тұрғын Ұйлермен ипотекалық несиелердi
сатып алу үшiн 18 жылдық кезеңге екi млрд. доллар салынған, осының есебiнен
банктер меншiктi тұрғын үй сатып алуды қажет ететiндерге несие мерзiмiн
созуға мүмкiндiк алды. Содан кейiн ипотекалық несиелердi сақтандыратын
Федералды тұрғын үй әкiмшiлiгi құрылды, сонымен – ипотекалық несиенің
Федералды ұлттық ассоциациясы – Фэнни Мей (Federal National Mortage
Association) құрылды [4, 50 б.].
Ал Германияда да тұрғын үйлердi салуды кешендi қаржыландыру үшiн
банктердегi халықтардың жинақтарын қамтамасыз ететiн ипотекалық жүйе 100
жылдан аса жұмыс iстеуде.
Ресей Федерациясында ипотекалық жүйенi дамыту үшiн заңды негiз және
механизмдер жасалуда.
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуi ипотеканың
дамуына әсерiн тигiзiп, бiздің елiмiзге лайықты модельдің қалыптастыру
процессi басталды. Қазiргi уақытта, орташа қазақстандық отбасының жылдық
шығындарының нақты экономикалық мөлшерi табыстарының мөлшерiнен аз болып
отыр. Ал, бұл ақша қаражаттарын қорландыруға мүмкiндiк бередi. Көбiнесе бұл
қаражаттар банктердегi салымдар ретiнде немесе жылжымайтын мүлік сатып алу
арқылы сақталады.
1-сурет. Дамыған елдердегi ипотекалық несиелердің жiктелуi [6]
Ипотека – дамыған елдердегi қаржылық операциялардың кең тараған түрi.
Бұл операцияларда халықтың көп бөлiгi қатысады, тұрғын-үй салуды ипотекалық
несиелеу банктің өтiмдi активтерiнің бiрi болып табылады. Дамыған елдерде
ипотекалық несиелеудің схемалары әртүрлi болады, бiрақ негiзiнен америка
және немiс елдерiнің схемалары қолданылады [7].
Ипотекалық несиелеудің американдық схемасы банктiк несие негiзiнде
құрылып, белгiлi бiр құрылысқа байланыссыз болады. Мысал келтiретiн болсақ,
клиент банкке тұрғылықты үй сатып алу мақсатында несие алу өтiнiшiмен
келедi. Өз алдында, банк несие алушының несиелiк тарихын зерттейдi, және
негiзiнен бұрынғы несиелер бойынша өз мойынына алған мiндеттемелердің
орындалуын қарастырады. Егер несие алушы банктің қойған талаптарына сәйкес
келетiн болса, онда клиент тұрғын үй алу мақсатына, өзi қайтара алатын
несие сомасын алады. Несие сомасын анықтау барысында клиенттің жасы,
бiлiмi, жұмысы, ағымдағы табысы және оның өзгеру мүмкiндiгi үлкен роль
атқарады.
Несие алушының келесi қадамы несие сомасы шегiне сәйкес келетiн тұрғын
үй iздеу. Тұрғын үйдi өзi немесе делдал фирмалар iздеуi мүмкiн.
Телекоммуникацияның дамуына байланысты, қазiргi кезде, дамыған елдердің кез-
келген бөлiгiндегi тұрғын үй нарығын зерттеп бiлу көп қиындық туғызбайды.
Сондықтан болар, АҚШ-та миграция деңгейi өте жоғары дәрежеде болып отыр.
Ипотеканың американдық схемасы бойынша қозғалмайтын мүліктi сатып
алуғаберiлген несие сомасы толық өтелмесе де, оны сатуға мүмкiндiк
берiледi. Бұл жағдайда қозғалмайтын мүлікке заклад актiсi сатылады. Ал,
ипотеканың немiс схемасы американдықпен салыстырғанда икемсiз болып
саналады.
Бұл схема банктiк капиталды тартуға емес, ал ипотека қатысушыларының
ақша қаражаттарын коллективтi салу қоғамдарынан құрылған.
Классикалық немiс схемасы бойынша пәтердi несиеге сатып алу үшiн
бiрнеше жыл қатарынан қоғамдық салымдарды уағытында төлеп отыру қажет. Бұл
пәтер сатып алушының дәулеттiлiгiне және мақсаттылығына деген емтихан
ретiнде қарастырылады. Болашақта сатып алынатын пәтер бағасының жартысын
жинағаннан соң ғана, қоғам мүшесi таңдаған пәтерiне көшуге құқық берiледi
де, ол қалған соманы, әдетте, он жыл iшiнде өтеуi қажет. Пәтердің құнын
өтегеннен кейiн қоғам мүшесi пәтердің иесi болады.
Пәтердi таңдау бiрқатар ережелермен шектеледi, бiрiншiден, тек осы
қоғам салған пәтерлерден таңдауға болады. Iс жүзiнде, бұл қоғам өз
қатысушыларының ақша-қаражаттарын қолдана отырып, тұрғын Ұйдің заказ
берушiсi болып отыр. Бұл жағдай құрылыс компанияларына өте тиiмдi, себебi
олар қоғамның халықтан жинаған ақшаларын пайдаланып, құрылыс көлемiн
көбейтедi.
Қазiргi кезде көптеген Қазақстандық коммерциялық банктер ипотекалық
несиелеудің әдiстерiн енгiзуде [8]. Енді солардың әрқайсысына жеке-жеке
тоқталайық.
1. Жер учаскелері ипотекасының ерекшеліктері. Ипотекалық несилендіруде
ауыл шаруашылығына қатысты жерлер тек қана осы ауыл шаруашылығы
өнімдерінің жүзеге асырылуы немесе оларды дамыту мен тікелей қатысты
несиелік келісім шартты қамтамасыз ету үшін ғана тартылады. Қалалық құрылыс
ережелеріне сәйкес ғимараттар мен құрылыстарды биіктетуге болмайтын жерлер
ипотекалық несиелендіру объектісі болып табылмайды. Ауыл шаруашылығы
саласында қызмет атқаратын ұйымдардың ұжымдық жалпы меншігіне тән жерлер
бойынша ипотека тек қана сол ұжымның мүшесі болып табылатын тұлғаның үлесі
ретіндегі белгілі бір көлемдегі жеріне жүргізілуі мүмкін.
Көлемін есепке алғанда жеке учаске ретінде қолдануға жарамайтын және
мұндай категорияға жатпайтын жерлерге ипотека жүргізілмейді.
Жер учаскесін ипотекалық несиелендіру және кепілхат бойынша келісім
шартқа сайкес кепілдікті ұстаушы болып ҚР Ұлттық Банкі тарапынан ипотекалық
операцияларды жүргізуге рұқсаты бар банктер табылады.
Кепілдік беруші меншігіндегі кепілдікке қойылған жерде орналасқан
немесе соған салынатын ғимараттар мен құрылыстарда сол жер мен бір уақытта
кепілдікке қойылуы мүмкін.
Ал егерде кепілдік беруші меншігіндегі кепілдікке қойылған жер
учаскесінде орналасқан ғимараттар мен құрылыстар кепілхатта қарастырылмаған
болса, онда сол келісім бойынша кепілдік ұстаушы тарапынан қарызгердің
төлем қабілетсіздігіне байланысты мүлікті жүзеге асыру жағдайында
кепілдікке қойылған жер иесі онда орналасқан ғимараттар мен құрылыстарды
пайдалануға қажетті солар орналасқан шамадағы жер көлемін пайдалану құқығын
өзінде сақтайды.
Егерде ипотекалық несиелер бойынша міндеттемелер өз уақытысында
өтелмесе немесе қарызгер тарапынан басқа да қателіктерге жол берілсе оның
иелігіндегі жер учаскесі иелігінен алынып қойылуы мүмкін және де бұл
процесс қарыздың орнын толтыру деп аталады
2. Енді ұйым ипотекасының ерекшеліктеріне келетін болсақ, ұйым
ипотекасының объектісі болып жалпы бірыңғай мүліктік кешен ретінде ұйымның
өзі болып табылады. Заңды тұлға ретінде кепілдікке қойылған ұйымның
мүлігіне материалды және материалды емес активтер, оның ішінде: ғимараттар
мен құрылыстар, құрал-жабдықтар, инвентарь, шикізаттар мен дайын өнімдер,
талап ету құқығы, патент, және т.б. құқықтары мен қарыздары да жатады.
Сонымен бірге ұйымның кепілдікке қойылған мүлігінің құрамына алынбаған
табыстары, сатып алған мүліктері, ұйымның өз мүліктерін жақсартуға жұмсаған
қаражаттары, сондай-ақ, ипотекалық келісім мерзімі аралығында алған
қарыздары да жатады. Ұйымның кепілдік туралы келісімінде кепілдік ретінде
оның барлық активтері немесе баланс активінің бір бөлігі де көрсетілуі
мүмкін.
Ұйымның ипотекалық несие бойынша кепілдікке қою ұйым мүлкінің
иелерінің толық келісімі немесе өкілетті органның шешімі негізінде жүзеге
асырылады. Ал егерде осы талаптардың орындалуының бұзылуымен ипотекалық
келісім шарт жасалынған болса ол жарамсыз деп есептелінеді.
Ұйым ипотекасы оның активтері көлемінің жартысынан кем болмаған
сомадағы ақшалай қаражатпен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Банкроттыққа ұшырап жатқан немесе ликвидациялау және қайта құру туралы
шешім қабылданып жатқан ұйымды ипотека бойынша кепілдікке қоюға жол
берілмейді.
Ипотекаға кепілдікке қойылған мүлік құрамы мен құнының бағасы ұйым
мүлкін толық түгендеу арқылы анықталады. Түгендеу актісі, бухгалтерлік
баланс және ұйымның мүлкінің құрамы мен құны туралы тәуелсіз аудитордың
қорытындысы міндетті түрде кепілхатқа тіркелуі қажет.
Егерде кепілхатта көрсетілген ұйым активінің жалпы соммасының көлемі
өзгермейтін болса, онда кепіл берушінің ұйым мүлкінің құрамын өзгертуге,
сатуға, ауыстыруға, жалға беруге, қарызға беруге және т.б. құқығы бар.
Сондай-ақ, бұл ипотекалық келісім шарттың басқа да шарттарын бұзбайды.
3. Тұрғын үй мен пәтер ипотекасының ерекшеліктері. Тұрғын үй ипотекасы
үй немесе пәтер сатып алу үшін, күрделі жөндеу жүргізу үшін, құру немесе
қайта құру үшін, берілген несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін жузеге
асырылады. Егерде тұрғын үй немесе пәтер иесінің басқа да пәтері немесе үйі
болса және де ол пәтер иесінің отбасы мүшелерімен бірге өмір сүруі үшін
толық қанағаттанарлық дәрежеде және жеткілікті көлемде болса, онда ол
ипотека объектісі бола алады.
Тұрғын үйдің бір бөлігін құрайтын бөлме ипотекалық несиенің объектісі
болып табылмайды.
Ипотекаға тек қана кепілдікке берушінің мүліктік құқығындағы тұрғын үй
немесе пәтер қойылуы мүмкін.
Тұрғын үй немесе пәтерде келісім және жалгерлік келісім шарт негізінде
немесе басқа да заңда қарастырылған шарттар негізінде онда тұрып жатқан
адамның тұрғын үйдің немесе пәтерлердің аукционда сатылуына байланысты одан
көшірілуіне негіз болып табылмайды. Басқаша айтқанда олармен тұрғын жай
туралы келісім, жалгерлік немесе басқа да келісімдер өз күшінде қалады.
Мұндай адамдар өздері орналасып алған осындай тұрғын немесе пәтерлерді
жеңілдіктермен сатып алу құқығына ие болады.
Егерде басқа да шарттар қарастырылмаған ипотекалық несие бойынша
келісімде қарастырылмаған болса кепілдік беруші кепілдік ұстаушының
(кредитордың) келісімімен тұрғын үйдегі бос бөлмені (пәтерді) жалға беруге
құқылы.
Бірақ, ол кепілдік ұстаушының келісімінсіз де сондай пәтерді жалға
бере алады егерде жалгер мен жасалынатын келісім мерзімі несиені қайтару
мерзімінен бұрын бітетін болса.
Ипотекалық банктер қозғалмайтын мүлік кепілдігімен ұзақ мерзімді
несиелер беретін қаржы несие институты болып табылады. Ипотекалық
несиелердің салыстырмалы ұзақ мерзімге берілуіне байланысты ол бойынша
пайыздық төлемдер мен негізгі қарыз сомасының бір бөлігінен құралатын ай
сайынғы төлемдерді ағымдағы табыстар есебінен өтеуге мүмкіндік беретін
қаржыландырудың тиімді және қолайлы тәсілі болып табылады. Мысалы, жалға
берілген үйдің құрылысын қаржыландыру жағдайында несие бойынша
міндеттемелер арендалық төлемдер есебінен өтеліп отырылуы мүмкін.
Ипотекалық банктер берілетін несиелер үшін қажетті құралдарды кепіл
хаттарды шығарып сату арқылы тартады. Олар өз иесіне тұрақты пайыздар
негізінде табыс әкелетін банктің қарыз міндеттемелері болып табылады.
Шығарылатын кепілхаттар банк тарапынан берілетін және кепілдендірілген
ипотекалық несиелер мен қамтамасыз етіледі.
Банк тарапынан шығарылатын құнды қағаздар ипотекалық несиелермен
қамтамасыз етілуіне байланысты банктер кепілзат түрін таңдауда және несие
көлемін белгілеуде қатаң ережелерге бағынуға міндетті. Заң бойынша несиелер
тек қана иемденушісіне тұрақты табыс түсіретін жер учаскесі кепілдігімен
берілуі мүмкін. Сондай-ақ, берілетін несие сомасы жер учаскесінің мұқият
есептелген құнының (кепілдік құнының) 60 % - нан аспауы керек.
Кепілдіктің құнын есептеу үшін әрбір ипотекалық банкте банк басқармасы
тарапынан істелінген және мелекеттік қадағалау органдарымен расталған
арнайы инструкциялар қолданылады.
Банктің өз клиентіне ұсынуы мүмкін несиенің шарты кепілхаттарды
шығарып сату мен құнды қағаздар нарығындағы жағдайға байланысты болып
келеді. Кепілхаттар әдетте биржадағы қарыз міндеттемелерінің курсы
негізінде өз номиналынан төмен бағамен сатылады. Бірақ, сату бағамы банктің
кепілхаттарды сатудан түскен таза пайдасына сай келмейді. Мұндағы басты
мәселе банктердің өз құнды қағаздарын басқа несие институттары яғни
коммерциялық банктер арқылы сатуға мәжбүр болып жатқандығында. Әрине,
көрсеткен мұндай делдалдық қызметі үшін ипотекалық банк оларға
бонификация деп аталатын сыйақы төлейді [9]:
Таза пайда = сату курсы – бонификация,
(1)
Кепілхаттарын шығару арқылы банктер эмиссияның барлық кезеңінде олар
бойынша тұрақты пайыздар төлеу міндеттемесін алады. Бұдан басқа банктің
ағымдағы шығындары да болады. Сондықтан, пайыздық ставка тек қана құнды
қағаздарды ұстаушыларға төленетін пайыздарды ғана емес сондай-ақ, банктің
ағымдағы шығындарын да жабуы тиіс.
Ипотекалық банк кепілхаттар бойынша пайыздық төлемдерін олардың
қолдану мерзімі біткенге дейін өзгертпегеніндей өзінің қарызгерлеріне
несиелік төлем бойынша тұрақты пайыздар бекітуі мүмкін.
Міне осындай ерекшеліктері арқылы кепілхаттарды сату есебінен
берілетін несиелер жинақ немесе басқа банктер тарапынан берілетін
несиелерден айырмаланады.
Қазіргі кезде кепілхаттар 10 жыл мерзімге шығарылуда. Жаңа эмиссия
алдында құнды қағаздар нарығындағы жағдайға сәйкес несиелердің берілу
шарттарына өзгертулер енгізіледі. Егер де кепілхат бойынша пайыз
төмендейтін болса, сәйкесінше несие бойынша пайыздар да төмендейді.
Дегенмен, тәжірибеде банкпен берілетін несие үшін талап етілетін пайыздар
қарызгерлер тарапынан түсінбестікпен қарсы алынады, өйткені олар бұл
пайыздардың немен байланысты екендігін толық түсініп жетпейді. Оның үстіне
банк ұсынған несиенің және оған белгіленген проценттік ставка бойынша оның
берілу шарттарын дайындауға міндетті болып табылады және де ол құнды
қағаздар нарығындағы болуы мүмкін теріс өзгерістерге қарамастан оларды
өзгертуге құқығы жоқ.
Ұсынылған несиені беру үшін банк өзі шығарған кепілхаттарын сатуы
қажет. Басқа жағынан алып қарағанда ипотекалық несие лезде берілмеуі
мүмкін, ал пайыздарды банк тек қана несиені берген соң ғана ала алады. Осы
несие бойынша өтелетін пайыздар мен кепілдік хаттары бойынша өтелетін
төлемдер арасындағы уақыт айырмашылығын толтыру үшін банкке айлық 0,25%-ын
құрайтын несиені бергендігі үшін төленетін төлем қажет.
Ипотекалық банктер қарызгерлерге несиені жедел түрде өтеу құқығын тек
қана пайыздық төлемдерді өтеу бойынша келісілген мерзім біткен соң ғана
береді. Жалпы пайыздық төлемдерді өтеу мерзімі 10 жылдан кем болмайды, яғни
кепілдікхаттарын пайдалану мерзімімен бірдей етіп бекітіледі. Өйткені, егер
қарызгер несиені алуымен кері қайтару құқығына ие болған жағдайда банк
несие бойынша пайыздардаң қарызгер тарапынан өтелмеуіне байланысты құнды
қағаздар иелеріне пайыздық төлемдерді өтей алмау сияқты қиындықтарға тап
болатын еді. Осындай жағдайларды ескере отырып банктер ипотекалық
несиелерді беруді жинақ банктерімен біріге отырып жүзеге асырады. Бұл
ынтымақтастық құрылысты бірлесе отырып қаржыландыру бағдарламасы немесе
ипотекалық несиенің берілуі оны жинақ банкі арқылы өтеу сияқты шарттар
негізінде көрініс табады. Алғашқыда ипотекалық несие, сосын жинақ банкінің
несиесі беріледі. Ипотекалық несиенің өтелуі 15-20 жылға созылады және бұл
уақыт мерзімі ішінде жинақ банкінің несиесі өтелініп болады.
Екінші жағдайда ипотекалық несиенің өтелуі оның жалпы сомасының 30% -
ын не жинақ банкімен келісімге отыру құқығын беру есебінен созылады.
Сөйтіп, ипотекалық несие ұзағымен 10-15 жыл ішінде толық немесе бөлшектеп
жинақ банкімен жасалынған келісім негізінде өтеледі. Егер өтеу үшін қажетті
сома толық болмаса ипотекалық несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін.
Ипотекалық облигациялар банктердің артықшылығы бар ипотека және
ипотекалық міндеттемелерімен қамтамасыз етілген тұрақты проценттер төленіп
отырылатын қарыз міндеттемелері болып табылады. Ол ұзақ мерзімді құнды
қағаз болып және осы мерзім ішінде ұстаушысын тұрақты капиталымен қоса
белгілі мөлшерде пайдамен де қамтамасыз етіп отырады.
Басқа құнды қағаздар сияқты кепілхаттар да (ипотекалық облигациялар)
биржада айналымға түседі және де банктер олардың кепілдігімен несие бере
алады. Егер қаражат қажет болса, онда оларды төмен биржалық курспен сату
емес кепілдіке қою ұсынылады.
Барлық кепілдікке байланысты құқықтар мемлекет тарапынан сенім
білдірілген тұлға бақылауы астындағы арнайы регистрге енгізіледі және де
сол тұлғаның қол қоюымен кепілхаттағы қажетті жабу сомасы расталады.
Кепілхаттар әр түрлі өзіндік ерекшеліктермен шығарылады. Олармен бірге
купондар кітапшасы да шығарылады. Ол төленетін пайыздар сомасымен оның
уақыты көрсетілген бірнеше парақтардан тұрады, және де оларды көрсету
арқылы оның ұстаушысы онда көрсетілген соманы ала алады. Пайыздардың
өтеліну уақытын ұмытып немесе өткізіп жібермеу үшін олардың уақтылы өтелуін
қамтамасыз етіп отыратын ипотекалық немесе басқа да банктерде кепілхаттарды
сақтау ұсынылады.
Купондардың өз уақтысын көрсетіліп отырылуы үлкен маңызға ие. Өйткені,
олар бойынша пайыздар төленіп басталғаннан 4 жыл өткеннен кейін оларды алу
құқығы тоқтатылады. Қазірде банктер тек қана депозиттік сертификаттарды
шығаруда. Ол өз ұстаушысына компанияның ипотекалық несие және кепілдік
хаттар бойынша басқарушысының яғни кепілхаттар эмитентінің қызметін бір
тұлға қызметі ретінде қарастыра отырып кепілдік хаттарды иемденуге құқық
беретін құнды қағаз болып есептелінеді.
Бұл жүйенің тиімділігін қамтамасыз ету оның келесідей негізгі құрылу
және қызмет ету принциптерін сақтаумен байланысты болып келеді [10].
1. Лицензиялау – яғни кепілхаттарды шығару үшін арнайы лицензия қажет.
2. Орын толтыру принципі.
Ипотекалық банк тарапынан шығарылған облигациялардың жалпы сомасы әр
уақытта ипотекалық несие арқылы жабылып отырылуы керек. Сондай-ақ,
ипотекалық институт тарапынан шығарылған облигациялардың жалпы сомасы олар
бойынша жылжымайтын мүлік кепілдігімен берілген ұзақ мерзімді несиелердің
жалпы көлемінен аспауы қажет.
3. Жабылу шегі.
Кепілдікке қойылған мүлік құнының тек қана 60-70% облигацияны
қамтамасыз ету үшін тартылуы мүмкін. Басқаша айтқанда банк тарапынан
берілетін ипотекалық несие көлемі кеплдіктің 60-70% сондай-ақ, шығарылған
кепілдік хатының көлемі де банкке кепілдікке қойылған қозғалмайтын мүлік
құнының 60-70% құрауы тиіс.
4. Жабу регистрі.
Облигацияларды жабуға қызмет ететін барлық активтер кепілдікке
қойылған объектінің сипатын, несиенің номиналды сомасын, пайыз ставкасын,
негізгі қарыз бойынша төленетін соманы, кепілдіктің сомасын, кепідікті
пайдалану жолдарын көрсететін арнайы регистрлерге енгізіледі.
5. Облигация ұстаушылардың артықшылықтары.
Банктің банкроттық жағдайында облигация ұстаушыларының өз шығындарын
банк міндеттемелері есебінен жабу сияқты артықшылықты құқығы болады.
6. Қорғаныс тірегі принципі.
Ипотекалық несие операцияларымен және кепілдік хаттарды шығарумен
байланысты банктің активті және пассивті қызметтері оның басқа да
қызметтерінен қатаң тәрізде ерекшеленген болуы тиіс. Ипотекалық банктер
жоғары тәуекелді операцияларды жузеге асырмайды, оның жүзеге асыратын
операцияларының саны заңмен шектелінеді.
7. Қадағалау принципі.
Дүниежүзілік банктік тәжірибеде ипотекалық банктердің қызметі үстінен
қатаң қадағалау жүргізіліп отырылады. Атап айтқанда, банк балансы,
рентабельдігі, меншік капиталының артып отыруы, бекітілген нормативтердің
орындалуы, пайыздық ставка саясатына, ішкі және сыртқы аудиттік тексеруіне
бақылау жасалынып отырылады. Бақылаудың құрылымдық объектісі жабу
принципінің сақталыну болып табылады. Ол үшін әрбір банкке бақылау органы
тарапынан кепілдікпен жабудың қамтамасыз етілуімен хабардар етіп отыратын
тұлға (фидуциарий) тағайындалады. Фидуциарий жабудың жеткіліктілігімен
мәліметтердің жабу регистріне енгізудің дұрыстылығына бақылау жасап
отырады. Сондай-ақ, кепілдік хаттарының жабылуы бойынша қажетті
сертификаттармен қамтамасыз етеді. Әдетте шығарылған кепілхат төлеміндегі
банк меншік капиталының үлесі де реттелінеді. Ипотекалық облигациялар
есебінен ипотекалық несие үшін қажетті ресурстарды тарту тиімділігін
қамтамасыз ету мақсатында облигациялардың өтімділігін және өз инвесторы
үшін қолайлылығын қамтамасыз ететін екінші нарық болуы қажет.
1.2 АТФБанк АҚ технико-экономикалық сипаттамасы
1995 жылы құрылған АТФ Банк Акционерлік қоғамы Қазақстандағы банк
жүйесіндегі алдыңғы қатардағыларының бірі болып отыр. 1995 жылдың
маусымында ҚР Ұлттық Банкімен Алматинский торгово-финансовый банк ЖАҚ
болып тіркелген АТФ Банк ҚР Ұлттық Банкінен теңге және шетел
валюталарымен жүргізілетін операцияларға №59 бас лицензия алды. 2001жылы
Алматинский торгово-финансовый банк ААҚ, ал 2002 жылдың маусымында АТФ
Банк ААҚ болып тіркелді. 2003 жылдың қазан айынан бастап АТФ Банк АҚ
болып қайта тіркеуден өтті. Банктің табыстылығына қазақстандық және
халықаралық құрылтайшылардың белсенді қызметтері, халықаралық стандарттар
және банк қызметкерлерінің жоғарғы біліктілігі кепіл болып отыр. АТФ Банк
АҚ 18 жыл ішінде банктік қызметтің барлық саласында айтарлықтай нәтижәлерге
қол жеткізді және құрамында 3250 астам адам қызмет атқаратын, заман
талабына сай алып компаниялар тобының біріне айналды [11].
Сыйластық, сенім, еркіндік, сабақтастық және тәуелсіздік кіретін
АТФБанк құндылықтар жиынтығы – банк қызметі және оның клиенттермен,
серіктестермен қарым-қатынасы үшін негізгі тірек болып табылады. АТФБанктің
құндылықтары – тұрақтылық пен табыс кепілінің басты шарты. Бизнестің жаңа
бағыттарының дамуы, шығын деңгейінің төмендеуі, сонымен қатар үнемі жаңа
банктік технологияларды енгізу, бұл – даму деңгейіне қарамастан банк
алдында тұрған міндеттер.
АТФ Банк АҚ әмбебап қаржылық институт бола отырып, Қазақстанның қор
және валюта нарығында жетекші орын алады. Банк Қазақстанның қаржылық
институттарының ішінде активтерінің саны бойынша ірі үштікке кіреді. Банк
қызметінің негізгі көрсеткіштері сенімді өркендеуді байқатады — 2012 жылдың
1 шілдесіндегі жағдай бойынша банк активтері 7 миллиард 830 миллион АҚШ
долларын құрайды.
АТФ Банк Қазақстан аймақтарындағы және көршілес мемлекеттердегі
нарықта қатысуын жергілікті үкімет органдарымен және кәсіпкерлермен
ынтымақтастықты дамыта отырып жүзеге асыруға тырысады. Банк қызметінің
жағрапиясы елдің барлық аумағын қамтиды. АТФБанктің Қазақстанның
экономикалық тұғырын бекіткен аймақтарының барлығында орналасқан 17 филиалы
бар. АТФБанктің Қырғыз Республикасында – АТФБанк – Қырғызстан ЖАҚ, Ресей
Федерациясында (Омбы) – Сибирь ЖАҚ ОКБ және Тәжікстанда – Сихибкорбанк
ЖАҚ, еншілес банктері бар [11].
АТФБанк акционерлік қоғамы 18 жыл бойы Қазақстан халқына банктік
өнімдер мен қызметтер ұсынып келіп, 2007 жылы әлемге танымал UniCredit
Group-тың мүшесі болды. Орталық және Шығыс Еуропада коммерциялық банктік
операцияларды жүргізу үшін АТФБанк акцияларының бақылау пакетін UniCredit
Group-тың бөлімшесі болып табылатын австриялық банк Bank Austria-ның сатып
алуы туралы келісімі 2007 жылдың маусым айында жасалды. 2007 жылы 14
қарашада UniCredit Group тобының бөлімшесі Австрияның Кредитанштальт Банкі
Орталық және Шығыс Еуропадағы коммерциялық банктік операциялар үшін,
АТФБанк АҚ-ның жалпы шығарылған акционерлік капитал көлемінен 91,8% сатып
алу процесін аяқтады. Келісімнің бағасы шамамен 2,117 млн АҚШ долларын
құрады. Бұл жерде айта кетер жайт, бұл келісім өлшемі жағынан ТМД
аумағындағы ең ірі банктік келісім болып табылады. Сонымен қатар, италяндық
инвесторлар АТФБанктің ағымдағы даму стратегиясын аса табысты деп санайды
және оның ары қарай жүзеге асуын толық қолдайды.
АТФБанк АҚ ұйымдастырушылық құрылымы [12]:
- Сервис-менеджерлердің қызметі
- Заңгерлік қызмет
- Бухгалтерлік есеп және есептіліктің нәтижесі бөлімі
- Операционды бөлім, оның ішіне кіретіндер: заңды тұлғаларға қызмет
көрсету, қаржылық бақылау және төлемдер секторы.
- Кассалық оперциялар секторы.
- Бөлшек бөлімі, оның ішіне кіретіндер: тұтынушылық несиелендіру секторы
және бөлшек қызметтердің сатылу секторы
- Инфотехнологиялар секторы
- Бірлескен несиелендіру
- Кіші және орта бизнесті несиелендіру
- Несиелік әкімшілік бөлімі
- Несиелерді қамтамасыз ету бөлімі.
- Қауіпсіздік қызметі
- Күзет және инкассация бөлімі
АТФБанкінің негізгі мақсаты – Қазақстан халқының әл-ауқатын өсуі және
экономикалық өркендеуі мақсатында банк кең ауқымда банк өнімдерімен әр
клиенттің қажеттілігін қанағаттандыруға тырысады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясына сәйкес Банк
операциялардың мынадай түрлерін ұлттық және шетел валютасында жүзеге
асырады [12]:
- Жеке және заңды тұлғалардың банк шоттарын ашу, жүргізу және
депозиттерді қабылдау
- Банктің және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымның корреспонденттік шоттарын ашу және жүргізу
- Кассалық операциялар: қолма-қол ақшаны қабылдау және беру, оларды
ұсақтау, айырбастау, қайта есептеу, сұрыптау, орау және сақтау
- Аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша аудару және
төлемдері бойынша тапсырмаларын орындау
- Есептеу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдер және
басқа да ұзақ мерзімді міндеттерін есептеу (дисконт)
- Қолма-қол шетел валютасында айырбастау операцияларын ұйымдастыру
- Төлем карталарының шығарылымы
- Банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау
- Төлем құжаттарын инкассациялауға қабылдау (вексельден басқа)
- Аккредетивті ашу және растау, олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz