Ономастика

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І ОНОМАСТИКАНЫҢ КОГНИТИВТІК СИПАТЫ . . . 7

1. 1 Ономастикадағы жалқы есімдердің зерттелуі . . . 13

1. 2 Ономастика мен когнитивтік лингвистиканың өзара байланысы . . . 16

1. 3 Тілдік сана және когнитивизм . . . 18

1. 4 Ономастикалық зерттеулер: ассоциативтік эксперимент әдісінің тиімділігі . . . 29

ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОНИМДІК ПОРТРЕТІ: ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ БЕЙНЕ . . . 32

2. 1. Жер-су атаулары мен кісі есімдерінің ұлттық санадағы орны мен танымдық ерекшелігі . . . 32

2. 2. Қазақстанның онимдік портреті: жер-су атауларының ассоциативтік өрісі . . . 44

2. 3. Қазақстанның онимдік портреті: кісі есімдерінің ассоциативтік өрісі . . . 47

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 51

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 53

Ассоциативтік эксперимент нәтижесі бойынша қосымша . . . 56

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Бұл ғылыми-зерттеу жұмысымызда Қазақстан сөзін сипаттайтын халық атауларының, яғни жер-су аттары (топонимия) мен адам аттары, тек-фамилияларының (антропонимия) халық санасында қалай көрініс тапқаны жайында жан-жақты баяндадық. Сол атаулардың қай-қайсысы болса да, тіліміздің тарихы, мәдениеті мен этнология, тарих мәселелері жөнінде көптеген құнды деректерге ие.

Халқымыздың өткен дәуіріндегі тарихын, көрші елдермен жасалған мәдени қарым-қатынасын және әдет-ғұрпын танып білуде де бұлардың атқарар рөлі аса зор. Өйткені, ол атаулардың бәрі - халық тарихы, қоғам өмірімен, адамдардың жеке басы, іс-әрекетімен біте қайнасып, ғасырдан ғасырға ұласып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп, кейінгі буындарға мирас болып отырған мәдени мұра, өшпес шежіре, халықтың шынар ой, ұшқыр қиял, данышпандық зердесі мен ұлттық мінез-құлқы, барша болмысының көрінісі. Бұл ғылыми зерттеу жұмысында Қазақстан (еліміздің атын) сөзін сипаттайтын жалқы есімдердің мән-мағынасы, ұзақ тарихы, дүниеге келу сыры көрсетілген.

Әсіресе, кең-байтақ, ұлан-ғайыр жеріміздегі миллиондаған жер-су атауларында халық тарихының ізі, халықтың дүниеге көзқарасы, тіршілік қарекеті, тұрмыс-күй, шаруашылық кәсіптерінің көріністері, әдет-ғұрып, салт-сана, жөн-жобаның көрік бейнесі айқын зерделенген. «Қайда барсаң, Атамекен, көкейіңде жатады екен» деп ақындар жырлағандай, әр адамның атамекен - алтын бесігі жаһандағы барша асылдан қымбат. Өйткені туған Жер-Ана - тұнған қазына, ен байлық, таңғажайып тарих. Осы орайда халқымыздың абзал ұлы Ш. Уәлиханов: «Көне түркі салт-сана, әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмірдің бір саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты жер-су атаулары, адам аттары, тағы да басқалары есте сақталып, атадан балаға жалғасып жатады», - деген болса, Мұхтар Әуезов: «Біздің қазақ жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген жұрт. Қайда, қандай бір өлкеге барсаң да жер, су, жапан түзде кездескен кішкене бұлақ атының өзінде қаншама мән-мағына, шешілмеген құпия сыр жатады», - деп орынды да нақты суреттегені кімнің де болса есінде.

Олай болса, осынау қасиетті де, құдіретті жеріміз тұтас бір шежіре - оның беті құпиясы ашылмаған кітап, ғаламат сырлы сөз. Бұл сөздердің бәрі де халықтың өзі таққан, аялап қойған атаулар. Бұл қат-қабат атаулардың баршасы тарихи ескерткіш - ғасырлық мұрамыз.

Еліміздің жер-су атаулары мен жалқы есімдер жүйесі ұлтымыздың тілі мен этникалық мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде танылып, қазақ халқының ділі мен тілі, дінінің болмыс ерекшелігін паш етеді.

Жұмыстың өзектілігі: Кез-келген тілдің лексикалық қорының негізгі қабатын жалқы есімдер құрайды. Жалқы есімдерсіз адамзат қарым-қатынасы болуы мүмкін емес. Белгілі ғалым-топонимист Э. М. Мурзаев былай деп жазған: «Қазіргі әлемді географиялық атауларсыз елестету мүмкін емес. Пошта, телеграф, темір жолдар өз қызметтерін тоқтатады, ұшақтар әуежайда, кемелер аты жоқ кеме тоқтайтын жерлерде тұрып қалған болар еді. Ал газеттер жер шарының әр жерінде болып жатқан оқиғаларды қалай жеткізер еді?». Бұл ойды ары қарай дамытып, кісі аттары, жануарлар, ғарыш планеталар, әдеби және басқа ғылыми, өнер шығармалары, тағам т. б. атауларын қатыстырып айтуға болады. Егер атаулар жоғалса, адамзат оған жаңасын ойлап табады. Біздің санамыз осылай қалыптасқан, яғни бізді қоршаған ұқсас дүниелерді ажырату үшін осы қызметте жұмсалатын ерекше сөздер жасайды. Бұндай сөздер заттарды, ұғымдарды, құбылыстарды ажырататын жалқы есімдер болып табылады.

Кез-келген мемлекетті, ел мен жерді ең алдымен оның белгілі тұлғаларының есімдері мен жаһанға әйгілі жер-су атаулары арқылы танимыз. Мысалы: ұлт мақтанышына айналған Фараби, Абылай хан, Абай, М. Әуезов, Жамбыл сынды бабаларымыз ағаларымыздың есімі күллі әлемге танымал болса, жазира даламыздың Қазығұрт, Отырар, Ертіс, Талас, Сарыарқа, Астана, Алматы, Жайық сынды ежелгі қала, өзен, тау атаулары адамзат тарихында өз орнын орынды сайлаған жалпымәдени, гуманитарлық маңызы зор өркениет құндылығына айналғанын неге мақтан тұтпасқа?!

Мыңдаған жылдар адамзат Құс жолына көз тігіп, шексіз ғаламды қиялмен шарлаған ғарышқа екі жол болса, бірі қазақ топырағындағы әлем таныған Байқоңырдан бастау алатындығына кез-келген қазақтың кеудесін мақтаныш қалай кернемеске?

Есік қорғанынан табылған Алтын Адам, қазақ жерінен табылған қола дәуіріне қатысты мұразаттар (артефактілер) есте жоқ ықылым заманда бабалар жерінде жоғары мәдениеттің болғандығының куәсі емес пе? Ал қазақ халқының алтын бесігі болған ұлы Сырдария алабы мен Іле, Ертіс, Жайық сағалары әлемнің аса көне өркениет ошақтары - аты аңызға айналған Ніл, Ефрат, антикалық Рим, Эллада мәдениетімен пайда болу кезеңі тұрғысынан шендесе қатар тұра алатын ұлттық, тіптен еуразиялық ортақ мәдениеттің феномені ретінде қарастырылса керек.

Жалпы қазақ ат қойып, айдар тағуға шебер халық болған, ат қою процесіне баппен, байыппен қарап, қорғаштаған. Ондаған ғасырлар бойы қалыптасқан топонимдік жүйеде шексіз даладағы тіршілік көзі - жер-суға ат қойғанда, ең алдымен, практикалық мақсаттағы уәжі, бағдар-ориентир қызметі негіз болса (Суықбұлақ, Тұщысу, Соналы, Жусанды т. б. ) , екінші жағынан қарапайым қазақтың қиял ұшқырлығына, асқан жоғары поэтикалық қабілеті мен эстетикалық талғамына тәнті боласыз, мысалы Келіншектау, Айғырұшқан, Домбыралы мифотопонимдері мен теңеуге құрылған Оқжетпес сынды поэтикалық әлеуеті мол атауларды келтіруге болады. Кісі есімдері жүйесінің де поэтикалық ой толғатар тұстары көп, мысалы, Абайдың Әйгерімі, Төлегеннің Қыз Жібегі , өз заманымыздың Ақерке, Ботакөз сынды қыз есімдерін көптеп келтіруге болады. Әр тарихи кезеңдегі қоғамдық формацияның сол кездегі тілдік, мәдени ортаның өзіне тән ономастикалық бірліктер репертуары болғандығы белгілі. Кез-келген онимдік атаудың артында үлкен фондық білім жасырын тұр, алуан түрлі энциклопедиялық ақпараттар желісімен байланысты болып келеді. Мәселен, көне түрік жұртына ортақ Білге бабаның, берідегі Абай, Сүйінбай, Махамбет т. б. есімдері немесе Ордабасы, Аңырақай сияқты топонимдер төңірегінде қаншама аялық білім бар десеңші. Осы атаулардың әрқайсысы құлпы бар өз заманының кодтары іспеттес, кілтін тауып, дөп басқан кісіге небір өткен қилы замандардың тылсым сыры ашылмақ. Яғни ономастика ұлтымыздың «әлемнің тілдік моделінен» өзіндік орын алатын кумулятивтік мәні зор, жоғары коннотацияға ие, этностың рухани әлеуетінің көрсеткіші ретінде танылса керек.

Сондықтан қазақ халқының қазіргі қалыптағы ономастикалық кеңістігіндегі атаулар жүйесі - жерімізді әр заманда мекен еткен халықтар мен ұлыстардың, түптеп келгенде, өз жұртымыздың сан ғасырлар бойы жасалған ұжымдық ой-санасының жемісі, ортақ мәдени, рухани туындысы.

Қазақ дәстүрлі ономастикасында қазақ тілінің жалқы есімдері негізінен семантикалық, құрылымдық әдіс тұрғысынан жүйелі түрде зерттелді, мұнда ономастикадағы семантикалық және құрылымдық қатынастардың типологиясына назар аударылды. Алайда, Қазақстан сөзін сипаттайтын жалқы есімдер (жер-су атаулары мен кісі есімдері) туралы қарастырылмаған. Қазақстан сөзімен қатар ойға оралатын жалқы есімдердің ассоциативтік өрісін айқындап, оның ұлттық дүниетанымдық ерекшелігін көрсету біздің жұмыстың өзектілігі болып табылады.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Біздің жұмыстың мақсаты «Қазақстан» сөзін естігенде ойға оралатын жалқы есімдерді анықтау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай міндеттер алға қойылады:

- ономасиканың когнитивтік лингвистикамен арқатынасын анықтау

- тілдік сана ұғымының когнитвизм ұғымымен байланысы;

- Қазақстандағы жер-су атаулары мен кісі есімдерінің ассоциативтік өрісін айқындау;

- Қазақстанның онимдік портретін құрастыру.

Жұмыстың нысаны: Қазақстан сөзін сипаттайтын жалқы есімдер.

Жұмыстың пәні: Ономастикадағы жалқы есімдердің когнитивтік сипаты.

Жұмыста қолданылған әдістер: Дескриптивті (сипаттама) әдісі, ассоциативтік эксперимент, жаппай сұрыптау тәсілі. Жұмыс сауалнама жүргізуге негізделген.

Жұмыстың әдіснамалық негізі : Жұмыстың әдіснамалық негізі болып ономастика мен когнитивтік лингвистиканың теориялық тұжырымдары жүйеленген Т. Жанұзақтың, А. Әбдірахмановтың, Е. Ә. Керімбаевтың, Б. Тілеубердиевтің, Г. Б. Мадиеваның т. б. ғалымдардың еңбектері табылады.

Жұмыстың дерек көздері: Қазақстан сөзін сипаттайын жер-су атаулары мен кісі есімдеріне байланысты жүргізілген ассоциативтік сауалнама нәтижесі, сөздіктер.

Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және қосымша, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ОНОМАСТИКАНЫҢ КОГНИТИВТІК СИПАТЫ

Қазақ тіліндегі жалқы есімдер қазақ лексикасының белгілі бір жүйесін құрайды, сондай-ақ қазақ жалқы есімдерінің лексикалық жүйесі өзіне тән ерекшеліктерімен сипатталады. Басқа да онимиялық жүйелер сияқты қазақ тілінің онамастикалық кеңістігі бірнеше бөліктерге жіктеледі: антропонимия, топонимия, зоонимия, космонимия, этнонимия т. б. Қазақ онимиясының осындай жіктелуінің негізінде атауыштық процесіне іліккен нысандардың категориялық түрі жатыр деп айтуымызға болады. Басқаша айтсақ, жеке адамды атайтын - антропонимиялық, табиғи немесе антропогенді нысандарды (тау, өзен, бұлақ, қала, ауыл т. б. ) атайтын жалқы есімдер - топонимиялық, аспан, ғарыш денелерін атайтын жалқы есімдер - космонимиялық жүйелерді жіктейді. Түрлі экстралингвистикалық нысандарды атай отырып жалқы есімдер сол нысандардың көптеген сипаттарын, қасиеттерін, қызметін, мәнін көрсете біледі, белгілі социумда, қоғамда, этноста жалқы есімдер алуан түрлі қызмет атқарады. Сол себепті, жалқы есімдердің сипаты мен құрамына географиялық, идеологиялық, тарихи, дүниетанымдық, әлеуметтік, мәдени экстралингвистиклық факторлар әсер етеді. Жалқы есімдердің жоғарыда аталған экстарлингвистикалық факторлармен тығыз байланысы жалқы есімдер жүйесінің басты сипаттарының бірі болып саналады. Тілден тыс факторлардың жалқы есімдердің семантикасына, қызметіне, функцияларына жіктелуі сияқты сипттарына әсері мен ықпалы, мәні зор болғанымен, жалқы есім тілдік бірлік, сөз. Сол себепті қазақ тіл білімінде жалқы есімдердің түрлі тілдік, лингвистикалық сипаттарын, қасиеттерін айқындайтын зерттеулерге басты назар аударылды.

Жалқы есімдерді когнитивтік аспектіде зерттеудің негізі - базалық құрылымдары мен онтологиялық қасиеттері. Қазақ жалқы есімдерін зерттеудегі лексика-семнтикалық, құрылымдық-сөзжасамдық аспектілер тиянақты зерттелді, оның дәлелі ретінде қазақ ономастикасы бойынша көптеген еңбектерде кездесетін лексика-семантикалық, құрылымдық-сөзжасамдық классификацияларды атауға болады. Қазақ тілінің дәстүрлі, әрі бай антропонимиялық және топонимиялық материалдыры жаңа ғылыми тұрғыда түсіндіруді талап етуде, бұл материалға этнолингвистиканы, лингвомәдениеттануды, когнитивтік лингвистиканы ұсынуға болады.

Е. Ә. Керімбаев былай деп атап көрсетеді: « . . . Көптеген зерттеушілердің жалқы есімдер тек қана тілдік ауқымда қарастрылу керек деген пікірін көпшілік ғалымдар үнсіз мойындап келді, сондай-ақ тілдің шынайы адамнан қоғамдық қатынастар жүйесінің заңды буыны ғана емес, сонымен қатар осы шындық өмірдегі адамның белсенді қызметінің құралы болып табылатынын түсінбеу [1, 22] жалқы есімдердің алуан түрлі функциялық қызметтеріне шындық көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Сол себепті қазақ жалқы есімдерінің мәні, мақсаты қолданысы, функциялық қызметтері арнайы бағытта қарастырылмады. Пайымдай білгенге жалқы есімдердің функциялық қасиеттері мүмкіндігінше күрделі, көп қырлы, сан-салалы болып келеді, сондықтан ол номинациялау функциясымен ғана шектеліп қалмайды, жалқы есімдердің атқаратын рөлі өте зор, кейде лингвистикалық функция аумағынан тыс жатады.

Қазіргі уақытта қазақ тіл білімінде ономастика өзіндік дербес пән ретінде қалыптасу жолындағы жас ғылым саласы деуімізге толық негіз бар. Олай дейтініміз “Бізде антропонимика, топонимика, этнонимика, астронимика, зоонимика, космонимика, фитонимия, теонимия т. б. бөлімдері әлі толық зерттелген жоқ. Олардың зерттеу обьектілері ұшан-теңіз, бір емес, бірнеше ұрпаққа жетері сөзсіз” [2, 4] делінген. Соңғы жылдары кеңестік (ТМД елдері) тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби көркем туындылардағы жалқы есімдерді (поэтонимдер) зерттейтін ономастиканың бір тармағы пайда болды [2, 166] .

Е. Ә. Керімбаев өзінің «Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспекте» деп аталатын еңбегінде, негізінен жалқы есімдердің тілдік аспектілерін әңгімелейді, оның енгізген «жеке ономастикон» ғылыми тұжырымы когнитивтік ұғымды айқын көрсететін қасиеттерге ие. Е. Ә. Керімбаев жеке ономастиконның белгілері мен қасиеттерінің когнитивтік сипатына өзі қолданып жүрген терминдер мен тіл оралымдарын атып көрсетеді: «Қазақ халқының түсінігінде ғалам моделі болып анықталатын - өмір сүріп келген және өмір сүруші қазақ онимиясы тілдік қызметте, өзінің тілдік функциясында іске асырылады. «Тілдік тұлғаның жеке ономастиконының (жалқы есімдер сөздігінің) функциялану сипатын айқындау қажет, ол когнитивтік лингвистиканың уәждік деңгейлеріне тәуелді болады, тұлғаның тезаурусы мен тілдік таңбаларды қолдану деңгейлерінің бейнесі мен көрінісі болып табылады». «Басқа сөзбен айтсақ, нақты бір тілдік тұлғаның тілдік таңбаларды қолдану бейнесінің ғалам туралы жүйесін, ғалам образын, оның қызметтік - коммуникативтік қажеттеліктер деңгейін анықтайды».

«Ғалам бейнесі (картина мира) когнитивтік лингвистикадағы басты термин болып табылады». Ғалам бейнесі («ғалам образы» немесе «ғалам моделі») терминдері мен ұғымдары Е. Ә. Керімбаевтың жұмысында ономастикалық номинацияны суреттеуде, ұлттық ономастикалық сөздіктің экстралингвистикалық берілімін түсіндіруде қолданылады. «Ғалам образы», «ғалам туралы білімдер жүйесі» ұғымдары адамға ұлттық тіл мен ұлттық, жалпы халықтық ономастикон жүйесіндегі адамға, сонымен қатар тілде, тілдік қызметте, абстрактілі және нақты ұлттық тілдік тұлға мен қазақ тілдік тұлғаның жеке ономастиконына қатысты түрде түсіндіріледі. Тілдік тұлғаның сөйлеу, ойлау қызметінің базасы ретінде ғаламның жеке және субъектілік бейнесін қарастыру кезінде «ғалам бейнесі дегеніміз - адамның дүниетанымындағы субъектілік және объектілік бастауларының синтетикалық бірлігі, рухани жеке әрі мәдени тарихи субстанцияның синтезі екенін еске алу қажет», - деп атап көрсетеді.

Қазақ халқы есімдерінің (онимдерінің) гносеологиясы мен функциялануын зертеудегі когнитивтік әдісте тіл білімінің, жалпы білімнің негізін қалайтын ментальдік құрылымдардың ономастика мен ономастикалық процестерге әсерін міндетті түрде ескеру қажет, олардың бірі - «ғалам бейнесі» ұғымы.

Ғалам бейнесі - «қоршаған ортамен адам туралы ақпаратты қайта өңдеудің нәтижесі». Ғалам бейнесі дүниенің біртұтас ғаламдық образы, ол адамның бүкіл рухани белсенділігінің нәтижесі болып табылады, адамның ғаламмен жасайтын барлық байланыстары барысында пайда болады. Мұнан шығатын қортытынды когнитивтік позиция ономастикалық бірліктер мен бүкіл ұлттық онимия ғалам бейнеснің вербалдық ономастикалық формасының тілдік берілімі болып табылады.

Г. А. Брутян, Р. И. Павиленис т. б. философтар, Ю. Н. Караулов, Г. В. Колшанский, В. И. Постовалова, Г. В. Рамишвили, Б. А. Серебренников, В. Н. Телия сияқты лингвистер тарапынан ғаламның концептіоік және тілдік бейнесі ажыратылып көрсетілді. Тілдік формада берілген дүние туралы білімдердің жиынтығы түрлі тілдік концепцияларда бірде «ғаламынң тілдік көрінісі», бірде «ғаламның тілдік моделі», бірде «ғаламның тілдік бейнесі», бірде «тіл аралық ғалам» деп көрсетіліп жүр. Егер ғаламның тілдік бейнесі түрлі деңгейдегі тілдік бірліктерде ғаламның ұлттық бейнесін көрсетсе, онда ономастикалық деңгейдегі жалқы есімдер ғаламның ұлттық, тілдік бейнесінің фрагменті болып табылады да, ғаламның ономастикалық ұлттық бейнесін құрай алады деп қисынды түрде айтуға болады.

Осыған орай қазақ ономастикасының ұлттық болмыс концептілерін жасауға қатысты тіл мен таным процестерінің арақатынасын көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді деуге болады. Ғаламның тілдік бейнесі, ұлттық болмысы әр этноста әр түрлі болуы этностың тәжірибесі, білімімен байланысты. Өйткені, тілдік таңбаның тааңбалаушы қызметі сыртқы дүниемен байланысында ғана емес, адамның өмірден көрген-білгені, көңілге түйгені білімінің негізі болып табылады. Оның тілдік бейнесі ұлттық рухани болмысы әр халықта әр түрлі.

«Мәселен, мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқы үшін топонимдер кешені әрбір тұрғынның зердесінде сақталған ерекше бір картаны көз алдына әкелген. Ономастика кешеніне кіретін географиялық атаулардың бірін еске салсаңыз болды, аталған географиялық объектіні «ой картасын» бірден көз алдына кептіре білген. Егер мал «Ұзынбұлақтың басында жайылып жатыр» деген хабар берілсе, бұл хабарды қабылдаушы Бесжал тауының оңтүстігіне қарай Қаратас жарының басындағы Кеңсай жырасының солтүстігінде жайылып жатқан малды «ой картасында» елестете білген. Егер мал жайылып жатқан жерді дәлірек елестету керек болса, онда аталған объектінің маңында орналасқан өзіндік белгі қызметін атқаратын ұлттық болмысты бейнелейтін қосымша топонимдер аталған» [3, 56] .

Бұдан қазақ халқының ұлттық рухани болмысын бейнелейтін ономастиканың өмірде маңызды орын алып, олардың шексіз дала алқабы мен шөлді жайылымдарда көші-қон кезінде белгілі қызмет атқарғанын байқауға болады. Ономастикалық атауларда географиялық объектілердің этнос пен табиғат байланысын бейнелейтін сөздердің көп болуы топонимикалық объектілерді «көзбен шолуға» негізделгенімен, сондай-ақ, қазақтардың тұрмыс-салтымен, этномәдени шаруашылық түрінің өзіндік ерекшеліктерімен байланысты түсіндіруге болады.

«Ғаламның ономастикалық бейнесін, ғалам туралы білімдердің жиынтығын, тілдің жеке бірліктерінде нақты тілдік қауымдастықтың ұлттық, тарихи-мәдени және әлеуметтік тәжірибесі ретінде елестетуге болады. Адамдардың қандай да бір лингвомәдени қауымдастағының құнды, ғаламды тануы мен түсінуі тілде жалпы есімдер арқылы ғана емес, сондай-ақ жалқы есімдер арқылы да беріледі. Жалқы есімдер мәдениеттің басты концептілерін суггестивтік формада бере отырып, айқын түрдегі кумулятивтік функцияға ие» [4, 19] . Жалқы есімдер онимдер арқылы тілдік таңбаларға, тілдік бірліктерге айнала отырып, ғаламның ономастикалық моделін, кескін-келбетін жасай алады. Ғаламның ономастикалық моделі немесе бейнесі адамның ғалам туралы түсініктерін және ғаламды тану қасиеттерін бейнелейді, сол себепті болса керек адам тілінің антропоцентрисігі сияқты олар да артроплцентристік қасиетке ие.

«Ұлттық дүниетанымды, мәдени-тарихи әлеуметтік құндылықтарды түсіну үшін жалқы есімдердің антропоним, топоним, зооним, этноним т. б. түрлі категорияларына сүйену арқылы антропонимиялық, топонимиялық, этнонимиялық, ғаламның басқа да бейнелері құрылады. Ғаламның антропонимиялық бейнесі дегенді қазақ халқының этникалық құрамына енген рулар мен тайпалардың саяси, экономикалық және мәдени бірлестігі бірлестігі, әл-ауқаты, қал-жайы, тіршілік тұрмысы жайындағы ақпаратты алу және оны қайта өңдеп, халыққа беру деп түсіну керек. Ал, ғаламның топонимиялық бейнесі адам өмір сүріп, тіршілік еткен шаруашылығы мен танымдық қызметі іске асатын географиялық орта туралы ойлау, сөйлеу ақпаратын бекітеді» [5, 136] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.